1

Επιστημονικό Συνέδριο

Το Κριτικό Έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου

ΠΡΑΚΤΙΚΑ

2

3

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

4

copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117

ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος

ISBN978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

53

ΤοβιβλίοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΚΠΚαβάφηςείναιαπότιςπαλαιότερεςκαιεκτενέστερεςμονογραφίεςπουέχομεγιατονποιητήκαιτοέργοτουΓράφτηκετο1944καιεκδόθηκετο1946ωςΔ΄τόμοςστησειράΤαπρόσωπακαιτακείμεναΟlaquoΚαβάφηςraquoτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπροσέφερετηνευρύτερηκαιπληρέστε-ρηέωςτότεεποπτείατωνκαβαφικώνσπουδώνκαιτηνπιονηφάλιααντιμετώπι-σητωνσυναφώνπροβλημάτωνΓιrsquoαυτόκαιδιατηρείμέχρισήμεραμέσαστηνογκώδηκαβαφικήβιβλιογραφίαόλητησημασίατου

ΑπαρτίζεταιαπότρίαμέρημεlaquoΠρολεγόμεναraquoκαιlaquoΕπιλεγόμεναraquoπουεκθέ-τουνσεάμεσολόγοκαισετόνοεξομολογητικότησχέσητουσυγγραφέαμετονποιητήκαιτοέργοτουΤοκύριομέροςαντιστοιχείστησυστηματικήέρευνακαιανάλυσητωνδεδομένωνχωρίςωστόσοναθυσιάζειεντελώςτηναμεσότητατουύφουςΓιατίndashπρέπεινατουπογραμμίσομεndashοlaquoΚαβάφηςraquoτουΠαναγιωτόπου-λουείναιέναμνημείοέντεχνουλόγου1Θαμεταφέρομεεδώέναχαρακτηριστικόπαράθεμαμετοοποίοκλείνειτοπρώτο(μικρό)κεφάλαιοτωνlaquoΠρολεγομένωνraquo

Σα να ήμαστε οι στερνοί ενός κόσμου ξαναβρίσκαμε τη φωνή μας στηφωνήτουΚαβάφηΈτσιοποιητήςδενπέθαινεζωντάνευεμέσαμαςΗγεν ιά

1 Σημειώνομε ενδεικτικά την ποιητική εικονοπλασία που χρησιμοποιεί με ασυνήθιστησυχνότητα και την επιλογή του ομοδιηγητικού πρωτοπρόσωπου αφηγητή τεχνική τηςαφηγηματικής πεζογραφίας που μεταδίδει την εντύπωση της άμεσης συναισθηματικήςεμπλοκήςτουμελετητήεντύπωσηπουενισχύεταιμεπυκνούςδείκτεςπροφορικότηταςlaquoΕδώδαraquo laquorsquoΔω δα χάμουraquo laquoΤώρα δαraquo laquoίσια ίσιαraquo κτό κι ακόμη τη ρητορική τωναντιθετικώνσχημάτωνlaquoΚαιτοπαράδοξο ίσια-ίσιαείναιτούτοοΠαλαμάςοασάλευτοςοαταξίδευτος[hellip]μετηναγιάτρευτηνοσταλγίατηςανοιχτήςφύσηςαφήνειστοπέρασμάτουτησύσμιχτηβοήτηςαγοράςκιοΚαβάφηςοακόλαστοςεραστήςτουπολυκίνητουδρόμουαναδίνειτοάρωματηςκατασταλαγμένηςγαλήνηςΟέναςείναιηφωνήοάλλοςτοαπόφωνοΟέναςεκφράζειτοπλήθοςοάλλοςμονότροπακαιπεισματικάτονεαυτότουΟέναςείναιολόγοςπολύχρωμοςβροντερόηχος φανταχτερός ασταμάτητος ο άλλος η σιωπήraquo ΙΜΠαναγιωτόπουλος Ταπρόσωπακαι τακείμεναΔ΄ΚΠΚαβάφης [α΄ έκδ 1946]β΄ έκδοσηΟιΕκδόσεις τωνΦίλωνΑθήνα1982laquoΠρολεγόμεναraquoσ9

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

54

μαςήτανηπροορισμένηνατονκαταλάβε ι Κανείςδενξέρειπότεθαξανάρθειμιαπαρόμοιαγενιά

Μιατέτοιαρητήδήλωσηδημιουργείεύλογατηναναμονήμιαςανεπιφύλακταθετικήςαντιμετώπισηςκαιαποτίμησηςτουποιητήκαιτουέργουτουανόχιτηνεντύπωσηότιοσυγγραφέαςτηςμελέτηςστρατεύεταιεκπροοιμίουμετηνπλευ-ράτωναπολογητώντουποιητήστοφιλολογικόlaquoΕμφύλιοraquoπουξέσπασεμέσαστηδεκαετίατου1920ανάμεσασεοπαδούςκαιαντίμαχουςτουΚαβάφη(καιτονοποίοτόσογλαφυράπεριγράφειοίδιοςσταlaquoΠρολεγόμενάraquoτου)

ΑναμφίβολαημονογραφίαγιατονΚαβάφηείναιέναέργογραμμένομετηνέντασηκαιτοπάθοςπουξεσήκωνανάλλοτεστηνκοινωνίαμαςταλογοτεχνικάζητήματα2ΜέσασrsquoένατέτοιοκλίμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιατηρείγενικάndashπαράτησχετικήαπόκλισηανάμεσαστηναυστηρήκρίσηγιατονάνθρωποκαιστηθετικήκρίσηγιατοέργοndashμιαέντιμηστάσηπουδεμεγιστοποιείούτεελα-χιστοποιείτιςαρετέςήτιςαδυναμίεςτουΚαβάφηωςανθρώπουκαιωςτεχνίτηΜε μια ορθήαίσθηση του μέτρου καταφέρνει να ισοζυγίζει τη μέθεξηκαι τηναποστασιοποίησηεξ ίσουστοδιάλογότουμετουπόμελέτηέργοόσοκαιστοδιάλογομετουςκριτικούςτουέργουΓιrsquoαυτόκιοαπολογισμόςτηςκριτικογρα-φίαςπουκάνειστοκεφάλαιοlaquoΟΚαβάφηςκαιοιάλλοιraquoγιατηνπερίοδοαπότιςαρχέςωςταμέσατου20ούαιώναείναιπολύτιμοςγιατίκατάφερεναδώσειμέσασελίγεςσελίδεςμιαπλήρηεποπτείακαιμιασοβαρήαποτίμησητηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςκαταγράφονταςόχιμόνοτιςσημαντικότερεςσυμβολέςστηνερ-μηνείατηςποίησηςκαιτουποιητήαλλάκαιτιςπιοακραίεςθετικέςκαιαρνητι-κέςαποτιμήσεις(συνοδευόμενεςκιαυτέςκιεκείνεςμεεκτεταμέναπαραθέματα) ΕβδομήνταχρόνιαμετάηκρίσητουγιατοπούβρίσκονταιοισυμβολέςπουθαέχουνδιάρκειακαιπούοιυπερβολέςθαυμασμούήεπίκρισηςεπιβεβαιώνεταιΏστεηκριτική τηςκριτικήςπουεπιχειρείοσυγγραφέαςσrsquoαυτό τοκεφάλαιο

2ΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιησυνολικήαποτίμησηπουκάνειεισαγωγικάγιατηνιδιόμορφηπερίπτωσηΚαβάφηαποτίμησηπουπροαγγέλλει τηνκατεύθυνσηκαι την έντασητηςσυζήτησηςπουθαακολουθήσειlaquoΟΚαβάφηςλεηλατείασταμάτητατηγαλήνητουάλλουτοναναγκάζειναπάρειμιαστάσηαντίκρυτουναγίνειεχτρόςτουήφίλοςΕίναιμιαφοβερήιδιοσυγκρασίαπουδενευνοείτουςσυμβιβασμούςξυπνάειτησυμπάθειαίσαμετηναφοσίωσηκαι τηναντιπάθεια ίσαμε τηχλεύηraquo (ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφηςΑθήνα1982όπσ10)Θαπαρατηρήσομεεδώότιαυτήηαίσθησηδενπροκύπτειωςσυμπέρασμααπότημε-λέτη του ΙΜΠαναγιωτόπουλου για τον Καβάφη ούτε από ιστορικές πληροφορίες πουόπωςοίδιοςοσυγγραφέαςεπισημαίνειδενείναιεπαρκείςούτεβέβαιεςΕικονογραφείμάλ-λον τις αντιζηλίες και εμπάθειες που αναπτύχθηκαν μέσα στο μικρό κύκλο των λογίων τηςΑλεξάνδρειαςόπωςαποτυπώνονταιστηνκριτικήτωνσυγχρόνωντουποιητήιδίωςτουΤίμουΜαλάνου (ΟποιητήςΚΠΚαβάφηςΟάνθρωποςκαι τοέργοτουΓκοβόστηςΑθήνα1933ndashΠερίΚαβάφηΑθήνα1935)καιτουΓλαύκουΑλιθέρση(ΤοπρόβληματουΚαβάφηΑλεξάνδρεια1934)ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοβλέπεικαιτοεπισημαίνειΓράφειγιατοβιβλίοτουΜαλάνουότιlaquoείναιμιαέντιμηπράξηπουπάειναγίνειπράξηεχθρότηταςraquoΓιατονΑλιθέρσησημειώνειότι laquoανήκει στη γενιά εκείνων που γνώρισαν από πολύ κοντά τονΚαβάφη και που δεν τονσυμπάθησανμήτεμονάχατοναντιπάθησανndashκάτιπερισσότεροτονσιχάθηκανraquo(όπσ27)

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

2

3

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

4

copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117

ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος

ISBN978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

53

ΤοβιβλίοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΚΠΚαβάφηςείναιαπότιςπαλαιότερεςκαιεκτενέστερεςμονογραφίεςπουέχομεγιατονποιητήκαιτοέργοτουΓράφτηκετο1944καιεκδόθηκετο1946ωςΔ΄τόμοςστησειράΤαπρόσωπακαιτακείμεναΟlaquoΚαβάφηςraquoτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπροσέφερετηνευρύτερηκαιπληρέστε-ρηέωςτότεεποπτείατωνκαβαφικώνσπουδώνκαιτηνπιονηφάλιααντιμετώπι-σητωνσυναφώνπροβλημάτωνΓιrsquoαυτόκαιδιατηρείμέχρισήμεραμέσαστηνογκώδηκαβαφικήβιβλιογραφίαόλητησημασίατου

ΑπαρτίζεταιαπότρίαμέρημεlaquoΠρολεγόμεναraquoκαιlaquoΕπιλεγόμεναraquoπουεκθέ-τουνσεάμεσολόγοκαισετόνοεξομολογητικότησχέσητουσυγγραφέαμετονποιητήκαιτοέργοτουΤοκύριομέροςαντιστοιχείστησυστηματικήέρευνακαιανάλυσητωνδεδομένωνχωρίςωστόσοναθυσιάζειεντελώςτηναμεσότητατουύφουςΓιατίndashπρέπεινατουπογραμμίσομεndashοlaquoΚαβάφηςraquoτουΠαναγιωτόπου-λουείναιέναμνημείοέντεχνουλόγου1Θαμεταφέρομεεδώέναχαρακτηριστικόπαράθεμαμετοοποίοκλείνειτοπρώτο(μικρό)κεφάλαιοτωνlaquoΠρολεγομένωνraquo

Σα να ήμαστε οι στερνοί ενός κόσμου ξαναβρίσκαμε τη φωνή μας στηφωνήτουΚαβάφηΈτσιοποιητήςδενπέθαινεζωντάνευεμέσαμαςΗγεν ιά

1 Σημειώνομε ενδεικτικά την ποιητική εικονοπλασία που χρησιμοποιεί με ασυνήθιστησυχνότητα και την επιλογή του ομοδιηγητικού πρωτοπρόσωπου αφηγητή τεχνική τηςαφηγηματικής πεζογραφίας που μεταδίδει την εντύπωση της άμεσης συναισθηματικήςεμπλοκήςτουμελετητήεντύπωσηπουενισχύεταιμεπυκνούςδείκτεςπροφορικότηταςlaquoΕδώδαraquo laquorsquoΔω δα χάμουraquo laquoΤώρα δαraquo laquoίσια ίσιαraquo κτό κι ακόμη τη ρητορική τωναντιθετικώνσχημάτωνlaquoΚαιτοπαράδοξο ίσια-ίσιαείναιτούτοοΠαλαμάςοασάλευτοςοαταξίδευτος[hellip]μετηναγιάτρευτηνοσταλγίατηςανοιχτήςφύσηςαφήνειστοπέρασμάτουτησύσμιχτηβοήτηςαγοράςκιοΚαβάφηςοακόλαστοςεραστήςτουπολυκίνητουδρόμουαναδίνειτοάρωματηςκατασταλαγμένηςγαλήνηςΟέναςείναιηφωνήοάλλοςτοαπόφωνοΟέναςεκφράζειτοπλήθοςοάλλοςμονότροπακαιπεισματικάτονεαυτότουΟέναςείναιολόγοςπολύχρωμοςβροντερόηχος φανταχτερός ασταμάτητος ο άλλος η σιωπήraquo ΙΜΠαναγιωτόπουλος Ταπρόσωπακαι τακείμεναΔ΄ΚΠΚαβάφης [α΄ έκδ 1946]β΄ έκδοσηΟιΕκδόσεις τωνΦίλωνΑθήνα1982laquoΠρολεγόμεναraquoσ9

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

54

μαςήτανηπροορισμένηνατονκαταλάβε ι Κανείςδενξέρειπότεθαξανάρθειμιαπαρόμοιαγενιά

Μιατέτοιαρητήδήλωσηδημιουργείεύλογατηναναμονήμιαςανεπιφύλακταθετικήςαντιμετώπισηςκαιαποτίμησηςτουποιητήκαιτουέργουτουανόχιτηνεντύπωσηότιοσυγγραφέαςτηςμελέτηςστρατεύεταιεκπροοιμίουμετηνπλευ-ράτωναπολογητώντουποιητήστοφιλολογικόlaquoΕμφύλιοraquoπουξέσπασεμέσαστηδεκαετίατου1920ανάμεσασεοπαδούςκαιαντίμαχουςτουΚαβάφη(καιτονοποίοτόσογλαφυράπεριγράφειοίδιοςσταlaquoΠρολεγόμενάraquoτου)

ΑναμφίβολαημονογραφίαγιατονΚαβάφηείναιέναέργογραμμένομετηνέντασηκαιτοπάθοςπουξεσήκωνανάλλοτεστηνκοινωνίαμαςταλογοτεχνικάζητήματα2ΜέσασrsquoένατέτοιοκλίμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιατηρείγενικάndashπαράτησχετικήαπόκλισηανάμεσαστηναυστηρήκρίσηγιατονάνθρωποκαιστηθετικήκρίσηγιατοέργοndashμιαέντιμηστάσηπουδεμεγιστοποιείούτεελα-χιστοποιείτιςαρετέςήτιςαδυναμίεςτουΚαβάφηωςανθρώπουκαιωςτεχνίτηΜε μια ορθήαίσθηση του μέτρου καταφέρνει να ισοζυγίζει τη μέθεξηκαι τηναποστασιοποίησηεξ ίσουστοδιάλογότουμετουπόμελέτηέργοόσοκαιστοδιάλογομετουςκριτικούςτουέργουΓιrsquoαυτόκιοαπολογισμόςτηςκριτικογρα-φίαςπουκάνειστοκεφάλαιοlaquoΟΚαβάφηςκαιοιάλλοιraquoγιατηνπερίοδοαπότιςαρχέςωςταμέσατου20ούαιώναείναιπολύτιμοςγιατίκατάφερεναδώσειμέσασελίγεςσελίδεςμιαπλήρηεποπτείακαιμιασοβαρήαποτίμησητηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςκαταγράφονταςόχιμόνοτιςσημαντικότερεςσυμβολέςστηνερ-μηνείατηςποίησηςκαιτουποιητήαλλάκαιτιςπιοακραίεςθετικέςκαιαρνητι-κέςαποτιμήσεις(συνοδευόμενεςκιαυτέςκιεκείνεςμεεκτεταμέναπαραθέματα) ΕβδομήνταχρόνιαμετάηκρίσητουγιατοπούβρίσκονταιοισυμβολέςπουθαέχουνδιάρκειακαιπούοιυπερβολέςθαυμασμούήεπίκρισηςεπιβεβαιώνεταιΏστεηκριτική τηςκριτικήςπουεπιχειρείοσυγγραφέαςσrsquoαυτό τοκεφάλαιο

2ΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιησυνολικήαποτίμησηπουκάνειεισαγωγικάγιατηνιδιόμορφηπερίπτωσηΚαβάφηαποτίμησηπουπροαγγέλλει τηνκατεύθυνσηκαι την έντασητηςσυζήτησηςπουθαακολουθήσειlaquoΟΚαβάφηςλεηλατείασταμάτητατηγαλήνητουάλλουτοναναγκάζειναπάρειμιαστάσηαντίκρυτουναγίνειεχτρόςτουήφίλοςΕίναιμιαφοβερήιδιοσυγκρασίαπουδενευνοείτουςσυμβιβασμούςξυπνάειτησυμπάθειαίσαμετηναφοσίωσηκαι τηναντιπάθεια ίσαμε τηχλεύηraquo (ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφηςΑθήνα1982όπσ10)Θαπαρατηρήσομεεδώότιαυτήηαίσθησηδενπροκύπτειωςσυμπέρασμααπότημε-λέτη του ΙΜΠαναγιωτόπουλου για τον Καβάφη ούτε από ιστορικές πληροφορίες πουόπωςοίδιοςοσυγγραφέαςεπισημαίνειδενείναιεπαρκείςούτεβέβαιεςΕικονογραφείμάλ-λον τις αντιζηλίες και εμπάθειες που αναπτύχθηκαν μέσα στο μικρό κύκλο των λογίων τηςΑλεξάνδρειαςόπωςαποτυπώνονταιστηνκριτικήτωνσυγχρόνωντουποιητήιδίωςτουΤίμουΜαλάνου (ΟποιητήςΚΠΚαβάφηςΟάνθρωποςκαι τοέργοτουΓκοβόστηςΑθήνα1933ndashΠερίΚαβάφηΑθήνα1935)καιτουΓλαύκουΑλιθέρση(ΤοπρόβληματουΚαβάφηΑλεξάνδρεια1934)ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοβλέπεικαιτοεπισημαίνειΓράφειγιατοβιβλίοτουΜαλάνουότιlaquoείναιμιαέντιμηπράξηπουπάειναγίνειπράξηεχθρότηταςraquoΓιατονΑλιθέρσησημειώνειότι laquoανήκει στη γενιά εκείνων που γνώρισαν από πολύ κοντά τονΚαβάφη και που δεν τονσυμπάθησανμήτεμονάχατοναντιπάθησανndashκάτιπερισσότεροτονσιχάθηκανraquo(όπσ27)

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

3

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

4

copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117

ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος

ISBN978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

53

ΤοβιβλίοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΚΠΚαβάφηςείναιαπότιςπαλαιότερεςκαιεκτενέστερεςμονογραφίεςπουέχομεγιατονποιητήκαιτοέργοτουΓράφτηκετο1944καιεκδόθηκετο1946ωςΔ΄τόμοςστησειράΤαπρόσωπακαιτακείμεναΟlaquoΚαβάφηςraquoτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπροσέφερετηνευρύτερηκαιπληρέστε-ρηέωςτότεεποπτείατωνκαβαφικώνσπουδώνκαιτηνπιονηφάλιααντιμετώπι-σητωνσυναφώνπροβλημάτωνΓιrsquoαυτόκαιδιατηρείμέχρισήμεραμέσαστηνογκώδηκαβαφικήβιβλιογραφίαόλητησημασίατου

ΑπαρτίζεταιαπότρίαμέρημεlaquoΠρολεγόμεναraquoκαιlaquoΕπιλεγόμεναraquoπουεκθέ-τουνσεάμεσολόγοκαισετόνοεξομολογητικότησχέσητουσυγγραφέαμετονποιητήκαιτοέργοτουΤοκύριομέροςαντιστοιχείστησυστηματικήέρευνακαιανάλυσητωνδεδομένωνχωρίςωστόσοναθυσιάζειεντελώςτηναμεσότητατουύφουςΓιατίndashπρέπεινατουπογραμμίσομεndashοlaquoΚαβάφηςraquoτουΠαναγιωτόπου-λουείναιέναμνημείοέντεχνουλόγου1Θαμεταφέρομεεδώέναχαρακτηριστικόπαράθεμαμετοοποίοκλείνειτοπρώτο(μικρό)κεφάλαιοτωνlaquoΠρολεγομένωνraquo

Σα να ήμαστε οι στερνοί ενός κόσμου ξαναβρίσκαμε τη φωνή μας στηφωνήτουΚαβάφηΈτσιοποιητήςδενπέθαινεζωντάνευεμέσαμαςΗγεν ιά

1 Σημειώνομε ενδεικτικά την ποιητική εικονοπλασία που χρησιμοποιεί με ασυνήθιστησυχνότητα και την επιλογή του ομοδιηγητικού πρωτοπρόσωπου αφηγητή τεχνική τηςαφηγηματικής πεζογραφίας που μεταδίδει την εντύπωση της άμεσης συναισθηματικήςεμπλοκήςτουμελετητήεντύπωσηπουενισχύεταιμεπυκνούςδείκτεςπροφορικότηταςlaquoΕδώδαraquo laquorsquoΔω δα χάμουraquo laquoΤώρα δαraquo laquoίσια ίσιαraquo κτό κι ακόμη τη ρητορική τωναντιθετικώνσχημάτωνlaquoΚαιτοπαράδοξο ίσια-ίσιαείναιτούτοοΠαλαμάςοασάλευτοςοαταξίδευτος[hellip]μετηναγιάτρευτηνοσταλγίατηςανοιχτήςφύσηςαφήνειστοπέρασμάτουτησύσμιχτηβοήτηςαγοράςκιοΚαβάφηςοακόλαστοςεραστήςτουπολυκίνητουδρόμουαναδίνειτοάρωματηςκατασταλαγμένηςγαλήνηςΟέναςείναιηφωνήοάλλοςτοαπόφωνοΟέναςεκφράζειτοπλήθοςοάλλοςμονότροπακαιπεισματικάτονεαυτότουΟέναςείναιολόγοςπολύχρωμοςβροντερόηχος φανταχτερός ασταμάτητος ο άλλος η σιωπήraquo ΙΜΠαναγιωτόπουλος Ταπρόσωπακαι τακείμεναΔ΄ΚΠΚαβάφης [α΄ έκδ 1946]β΄ έκδοσηΟιΕκδόσεις τωνΦίλωνΑθήνα1982laquoΠρολεγόμεναraquoσ9

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

54

μαςήτανηπροορισμένηνατονκαταλάβε ι Κανείςδενξέρειπότεθαξανάρθειμιαπαρόμοιαγενιά

Μιατέτοιαρητήδήλωσηδημιουργείεύλογατηναναμονήμιαςανεπιφύλακταθετικήςαντιμετώπισηςκαιαποτίμησηςτουποιητήκαιτουέργουτουανόχιτηνεντύπωσηότιοσυγγραφέαςτηςμελέτηςστρατεύεταιεκπροοιμίουμετηνπλευ-ράτωναπολογητώντουποιητήστοφιλολογικόlaquoΕμφύλιοraquoπουξέσπασεμέσαστηδεκαετίατου1920ανάμεσασεοπαδούςκαιαντίμαχουςτουΚαβάφη(καιτονοποίοτόσογλαφυράπεριγράφειοίδιοςσταlaquoΠρολεγόμενάraquoτου)

ΑναμφίβολαημονογραφίαγιατονΚαβάφηείναιέναέργογραμμένομετηνέντασηκαιτοπάθοςπουξεσήκωνανάλλοτεστηνκοινωνίαμαςταλογοτεχνικάζητήματα2ΜέσασrsquoένατέτοιοκλίμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιατηρείγενικάndashπαράτησχετικήαπόκλισηανάμεσαστηναυστηρήκρίσηγιατονάνθρωποκαιστηθετικήκρίσηγιατοέργοndashμιαέντιμηστάσηπουδεμεγιστοποιείούτεελα-χιστοποιείτιςαρετέςήτιςαδυναμίεςτουΚαβάφηωςανθρώπουκαιωςτεχνίτηΜε μια ορθήαίσθηση του μέτρου καταφέρνει να ισοζυγίζει τη μέθεξηκαι τηναποστασιοποίησηεξ ίσουστοδιάλογότουμετουπόμελέτηέργοόσοκαιστοδιάλογομετουςκριτικούςτουέργουΓιrsquoαυτόκιοαπολογισμόςτηςκριτικογρα-φίαςπουκάνειστοκεφάλαιοlaquoΟΚαβάφηςκαιοιάλλοιraquoγιατηνπερίοδοαπότιςαρχέςωςταμέσατου20ούαιώναείναιπολύτιμοςγιατίκατάφερεναδώσειμέσασελίγεςσελίδεςμιαπλήρηεποπτείακαιμιασοβαρήαποτίμησητηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςκαταγράφονταςόχιμόνοτιςσημαντικότερεςσυμβολέςστηνερ-μηνείατηςποίησηςκαιτουποιητήαλλάκαιτιςπιοακραίεςθετικέςκαιαρνητι-κέςαποτιμήσεις(συνοδευόμενεςκιαυτέςκιεκείνεςμεεκτεταμέναπαραθέματα) ΕβδομήνταχρόνιαμετάηκρίσητουγιατοπούβρίσκονταιοισυμβολέςπουθαέχουνδιάρκειακαιπούοιυπερβολέςθαυμασμούήεπίκρισηςεπιβεβαιώνεταιΏστεηκριτική τηςκριτικήςπουεπιχειρείοσυγγραφέαςσrsquoαυτό τοκεφάλαιο

2ΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιησυνολικήαποτίμησηπουκάνειεισαγωγικάγιατηνιδιόμορφηπερίπτωσηΚαβάφηαποτίμησηπουπροαγγέλλει τηνκατεύθυνσηκαι την έντασητηςσυζήτησηςπουθαακολουθήσειlaquoΟΚαβάφηςλεηλατείασταμάτητατηγαλήνητουάλλουτοναναγκάζειναπάρειμιαστάσηαντίκρυτουναγίνειεχτρόςτουήφίλοςΕίναιμιαφοβερήιδιοσυγκρασίαπουδενευνοείτουςσυμβιβασμούςξυπνάειτησυμπάθειαίσαμετηναφοσίωσηκαι τηναντιπάθεια ίσαμε τηχλεύηraquo (ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφηςΑθήνα1982όπσ10)Θαπαρατηρήσομεεδώότιαυτήηαίσθησηδενπροκύπτειωςσυμπέρασμααπότημε-λέτη του ΙΜΠαναγιωτόπουλου για τον Καβάφη ούτε από ιστορικές πληροφορίες πουόπωςοίδιοςοσυγγραφέαςεπισημαίνειδενείναιεπαρκείςούτεβέβαιεςΕικονογραφείμάλ-λον τις αντιζηλίες και εμπάθειες που αναπτύχθηκαν μέσα στο μικρό κύκλο των λογίων τηςΑλεξάνδρειαςόπωςαποτυπώνονταιστηνκριτικήτωνσυγχρόνωντουποιητήιδίωςτουΤίμουΜαλάνου (ΟποιητήςΚΠΚαβάφηςΟάνθρωποςκαι τοέργοτουΓκοβόστηςΑθήνα1933ndashΠερίΚαβάφηΑθήνα1935)καιτουΓλαύκουΑλιθέρση(ΤοπρόβληματουΚαβάφηΑλεξάνδρεια1934)ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοβλέπεικαιτοεπισημαίνειΓράφειγιατοβιβλίοτουΜαλάνουότιlaquoείναιμιαέντιμηπράξηπουπάειναγίνειπράξηεχθρότηταςraquoΓιατονΑλιθέρσησημειώνειότι laquoανήκει στη γενιά εκείνων που γνώρισαν από πολύ κοντά τονΚαβάφη και που δεν τονσυμπάθησανμήτεμονάχατοναντιπάθησανndashκάτιπερισσότεροτονσιχάθηκανraquo(όπσ27)

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

4

copy 2018 Εκδόσεις τηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου ΝικολάουΜίληση315351Παλλήνη Τηλ2106666117

ΕπιμέλειατηςέκδοσηςΘεοδόσηςΠυλαρινόςΣύνταξηπινάκωνΆγγελοςΜητρέληςΣχέδιοεξωφύλλουΒελισσάριοςΤσακούμηςΣτοιχειοθεσίαndashΕκτύπωσηndashΒιβλιοδεσίαΓΚωστόπουλος

ISBN978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

53

ΤοβιβλίοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΚΠΚαβάφηςείναιαπότιςπαλαιότερεςκαιεκτενέστερεςμονογραφίεςπουέχομεγιατονποιητήκαιτοέργοτουΓράφτηκετο1944καιεκδόθηκετο1946ωςΔ΄τόμοςστησειράΤαπρόσωπακαιτακείμεναΟlaquoΚαβάφηςraquoτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπροσέφερετηνευρύτερηκαιπληρέστε-ρηέωςτότεεποπτείατωνκαβαφικώνσπουδώνκαιτηνπιονηφάλιααντιμετώπι-σητωνσυναφώνπροβλημάτωνΓιrsquoαυτόκαιδιατηρείμέχρισήμεραμέσαστηνογκώδηκαβαφικήβιβλιογραφίαόλητησημασίατου

ΑπαρτίζεταιαπότρίαμέρημεlaquoΠρολεγόμεναraquoκαιlaquoΕπιλεγόμεναraquoπουεκθέ-τουνσεάμεσολόγοκαισετόνοεξομολογητικότησχέσητουσυγγραφέαμετονποιητήκαιτοέργοτουΤοκύριομέροςαντιστοιχείστησυστηματικήέρευνακαιανάλυσητωνδεδομένωνχωρίςωστόσοναθυσιάζειεντελώςτηναμεσότητατουύφουςΓιατίndashπρέπεινατουπογραμμίσομεndashοlaquoΚαβάφηςraquoτουΠαναγιωτόπου-λουείναιέναμνημείοέντεχνουλόγου1Θαμεταφέρομεεδώέναχαρακτηριστικόπαράθεμαμετοοποίοκλείνειτοπρώτο(μικρό)κεφάλαιοτωνlaquoΠρολεγομένωνraquo

Σα να ήμαστε οι στερνοί ενός κόσμου ξαναβρίσκαμε τη φωνή μας στηφωνήτουΚαβάφηΈτσιοποιητήςδενπέθαινεζωντάνευεμέσαμαςΗγεν ιά

1 Σημειώνομε ενδεικτικά την ποιητική εικονοπλασία που χρησιμοποιεί με ασυνήθιστησυχνότητα και την επιλογή του ομοδιηγητικού πρωτοπρόσωπου αφηγητή τεχνική τηςαφηγηματικής πεζογραφίας που μεταδίδει την εντύπωση της άμεσης συναισθηματικήςεμπλοκήςτουμελετητήεντύπωσηπουενισχύεταιμεπυκνούςδείκτεςπροφορικότηταςlaquoΕδώδαraquo laquorsquoΔω δα χάμουraquo laquoΤώρα δαraquo laquoίσια ίσιαraquo κτό κι ακόμη τη ρητορική τωναντιθετικώνσχημάτωνlaquoΚαιτοπαράδοξο ίσια-ίσιαείναιτούτοοΠαλαμάςοασάλευτοςοαταξίδευτος[hellip]μετηναγιάτρευτηνοσταλγίατηςανοιχτήςφύσηςαφήνειστοπέρασμάτουτησύσμιχτηβοήτηςαγοράςκιοΚαβάφηςοακόλαστοςεραστήςτουπολυκίνητουδρόμουαναδίνειτοάρωματηςκατασταλαγμένηςγαλήνηςΟέναςείναιηφωνήοάλλοςτοαπόφωνοΟέναςεκφράζειτοπλήθοςοάλλοςμονότροπακαιπεισματικάτονεαυτότουΟέναςείναιολόγοςπολύχρωμοςβροντερόηχος φανταχτερός ασταμάτητος ο άλλος η σιωπήraquo ΙΜΠαναγιωτόπουλος Ταπρόσωπακαι τακείμεναΔ΄ΚΠΚαβάφης [α΄ έκδ 1946]β΄ έκδοσηΟιΕκδόσεις τωνΦίλωνΑθήνα1982laquoΠρολεγόμεναraquoσ9

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

54

μαςήτανηπροορισμένηνατονκαταλάβε ι Κανείςδενξέρειπότεθαξανάρθειμιαπαρόμοιαγενιά

Μιατέτοιαρητήδήλωσηδημιουργείεύλογατηναναμονήμιαςανεπιφύλακταθετικήςαντιμετώπισηςκαιαποτίμησηςτουποιητήκαιτουέργουτουανόχιτηνεντύπωσηότιοσυγγραφέαςτηςμελέτηςστρατεύεταιεκπροοιμίουμετηνπλευ-ράτωναπολογητώντουποιητήστοφιλολογικόlaquoΕμφύλιοraquoπουξέσπασεμέσαστηδεκαετίατου1920ανάμεσασεοπαδούςκαιαντίμαχουςτουΚαβάφη(καιτονοποίοτόσογλαφυράπεριγράφειοίδιοςσταlaquoΠρολεγόμενάraquoτου)

ΑναμφίβολαημονογραφίαγιατονΚαβάφηείναιέναέργογραμμένομετηνέντασηκαιτοπάθοςπουξεσήκωνανάλλοτεστηνκοινωνίαμαςταλογοτεχνικάζητήματα2ΜέσασrsquoένατέτοιοκλίμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιατηρείγενικάndashπαράτησχετικήαπόκλισηανάμεσαστηναυστηρήκρίσηγιατονάνθρωποκαιστηθετικήκρίσηγιατοέργοndashμιαέντιμηστάσηπουδεμεγιστοποιείούτεελα-χιστοποιείτιςαρετέςήτιςαδυναμίεςτουΚαβάφηωςανθρώπουκαιωςτεχνίτηΜε μια ορθήαίσθηση του μέτρου καταφέρνει να ισοζυγίζει τη μέθεξηκαι τηναποστασιοποίησηεξ ίσουστοδιάλογότουμετουπόμελέτηέργοόσοκαιστοδιάλογομετουςκριτικούςτουέργουΓιrsquoαυτόκιοαπολογισμόςτηςκριτικογρα-φίαςπουκάνειστοκεφάλαιοlaquoΟΚαβάφηςκαιοιάλλοιraquoγιατηνπερίοδοαπότιςαρχέςωςταμέσατου20ούαιώναείναιπολύτιμοςγιατίκατάφερεναδώσειμέσασελίγεςσελίδεςμιαπλήρηεποπτείακαιμιασοβαρήαποτίμησητηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςκαταγράφονταςόχιμόνοτιςσημαντικότερεςσυμβολέςστηνερ-μηνείατηςποίησηςκαιτουποιητήαλλάκαιτιςπιοακραίεςθετικέςκαιαρνητι-κέςαποτιμήσεις(συνοδευόμενεςκιαυτέςκιεκείνεςμεεκτεταμέναπαραθέματα) ΕβδομήνταχρόνιαμετάηκρίσητουγιατοπούβρίσκονταιοισυμβολέςπουθαέχουνδιάρκειακαιπούοιυπερβολέςθαυμασμούήεπίκρισηςεπιβεβαιώνεταιΏστεηκριτική τηςκριτικήςπουεπιχειρείοσυγγραφέαςσrsquoαυτό τοκεφάλαιο

2ΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιησυνολικήαποτίμησηπουκάνειεισαγωγικάγιατηνιδιόμορφηπερίπτωσηΚαβάφηαποτίμησηπουπροαγγέλλει τηνκατεύθυνσηκαι την έντασητηςσυζήτησηςπουθαακολουθήσειlaquoΟΚαβάφηςλεηλατείασταμάτητατηγαλήνητουάλλουτοναναγκάζειναπάρειμιαστάσηαντίκρυτουναγίνειεχτρόςτουήφίλοςΕίναιμιαφοβερήιδιοσυγκρασίαπουδενευνοείτουςσυμβιβασμούςξυπνάειτησυμπάθειαίσαμετηναφοσίωσηκαι τηναντιπάθεια ίσαμε τηχλεύηraquo (ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφηςΑθήνα1982όπσ10)Θαπαρατηρήσομεεδώότιαυτήηαίσθησηδενπροκύπτειωςσυμπέρασμααπότημε-λέτη του ΙΜΠαναγιωτόπουλου για τον Καβάφη ούτε από ιστορικές πληροφορίες πουόπωςοίδιοςοσυγγραφέαςεπισημαίνειδενείναιεπαρκείςούτεβέβαιεςΕικονογραφείμάλ-λον τις αντιζηλίες και εμπάθειες που αναπτύχθηκαν μέσα στο μικρό κύκλο των λογίων τηςΑλεξάνδρειαςόπωςαποτυπώνονταιστηνκριτικήτωνσυγχρόνωντουποιητήιδίωςτουΤίμουΜαλάνου (ΟποιητήςΚΠΚαβάφηςΟάνθρωποςκαι τοέργοτουΓκοβόστηςΑθήνα1933ndashΠερίΚαβάφηΑθήνα1935)καιτουΓλαύκουΑλιθέρση(ΤοπρόβληματουΚαβάφηΑλεξάνδρεια1934)ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοβλέπεικαιτοεπισημαίνειΓράφειγιατοβιβλίοτουΜαλάνουότιlaquoείναιμιαέντιμηπράξηπουπάειναγίνειπράξηεχθρότηταςraquoΓιατονΑλιθέρσησημειώνειότι laquoανήκει στη γενιά εκείνων που γνώρισαν από πολύ κοντά τονΚαβάφη και που δεν τονσυμπάθησανμήτεμονάχατοναντιπάθησανndashκάτιπερισσότεροτονσιχάθηκανraquo(όπσ27)

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

5

ΤΟ ΚΡΙΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

ΕπιστημονικόΣυνέδριοπουσυνδιοργανώθηκε

απότηΣχολήΙΜΠαναγιωτόπουλου

τοΊδρυμαΚωστήΠαλαμάκαι

τουςΦίλουςτουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

στις17-18Φεβρουαρίου2017

στηνΚεντρικήΑίθουσατουΦιλολογικούΣυλλόγουlaquoΠαρνασσόςraquo

υπότηναιγίδατου

ΥπουργείουΠαιδείαςΈρευναςκαιΘρησκευμάτων

καιτουΥπουργείουΠολιτισμούκαιΑθλητισμού

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑndashΕΙΣΑΓΩΓΗΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΑΘΗΝΑ2018

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

53

ΤοβιβλίοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΚΠΚαβάφηςείναιαπότιςπαλαιότερεςκαιεκτενέστερεςμονογραφίεςπουέχομεγιατονποιητήκαιτοέργοτουΓράφτηκετο1944καιεκδόθηκετο1946ωςΔ΄τόμοςστησειράΤαπρόσωπακαιτακείμεναΟlaquoΚαβάφηςraquoτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπροσέφερετηνευρύτερηκαιπληρέστε-ρηέωςτότεεποπτείατωνκαβαφικώνσπουδώνκαιτηνπιονηφάλιααντιμετώπι-σητωνσυναφώνπροβλημάτωνΓιrsquoαυτόκαιδιατηρείμέχρισήμεραμέσαστηνογκώδηκαβαφικήβιβλιογραφίαόλητησημασίατου

ΑπαρτίζεταιαπότρίαμέρημεlaquoΠρολεγόμεναraquoκαιlaquoΕπιλεγόμεναraquoπουεκθέ-τουνσεάμεσολόγοκαισετόνοεξομολογητικότησχέσητουσυγγραφέαμετονποιητήκαιτοέργοτουΤοκύριομέροςαντιστοιχείστησυστηματικήέρευνακαιανάλυσητωνδεδομένωνχωρίςωστόσοναθυσιάζειεντελώςτηναμεσότητατουύφουςΓιατίndashπρέπεινατουπογραμμίσομεndashοlaquoΚαβάφηςraquoτουΠαναγιωτόπου-λουείναιέναμνημείοέντεχνουλόγου1Θαμεταφέρομεεδώέναχαρακτηριστικόπαράθεμαμετοοποίοκλείνειτοπρώτο(μικρό)κεφάλαιοτωνlaquoΠρολεγομένωνraquo

Σα να ήμαστε οι στερνοί ενός κόσμου ξαναβρίσκαμε τη φωνή μας στηφωνήτουΚαβάφηΈτσιοποιητήςδενπέθαινεζωντάνευεμέσαμαςΗγεν ιά

1 Σημειώνομε ενδεικτικά την ποιητική εικονοπλασία που χρησιμοποιεί με ασυνήθιστησυχνότητα και την επιλογή του ομοδιηγητικού πρωτοπρόσωπου αφηγητή τεχνική τηςαφηγηματικής πεζογραφίας που μεταδίδει την εντύπωση της άμεσης συναισθηματικήςεμπλοκήςτουμελετητήεντύπωσηπουενισχύεταιμεπυκνούςδείκτεςπροφορικότηταςlaquoΕδώδαraquo laquorsquoΔω δα χάμουraquo laquoΤώρα δαraquo laquoίσια ίσιαraquo κτό κι ακόμη τη ρητορική τωναντιθετικώνσχημάτωνlaquoΚαιτοπαράδοξο ίσια-ίσιαείναιτούτοοΠαλαμάςοασάλευτοςοαταξίδευτος[hellip]μετηναγιάτρευτηνοσταλγίατηςανοιχτήςφύσηςαφήνειστοπέρασμάτουτησύσμιχτηβοήτηςαγοράςκιοΚαβάφηςοακόλαστοςεραστήςτουπολυκίνητουδρόμουαναδίνειτοάρωματηςκατασταλαγμένηςγαλήνηςΟέναςείναιηφωνήοάλλοςτοαπόφωνοΟέναςεκφράζειτοπλήθοςοάλλοςμονότροπακαιπεισματικάτονεαυτότουΟέναςείναιολόγοςπολύχρωμοςβροντερόηχος φανταχτερός ασταμάτητος ο άλλος η σιωπήraquo ΙΜΠαναγιωτόπουλος Ταπρόσωπακαι τακείμεναΔ΄ΚΠΚαβάφης [α΄ έκδ 1946]β΄ έκδοσηΟιΕκδόσεις τωνΦίλωνΑθήνα1982laquoΠρολεγόμεναraquoσ9

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

54

μαςήτανηπροορισμένηνατονκαταλάβε ι Κανείςδενξέρειπότεθαξανάρθειμιαπαρόμοιαγενιά

Μιατέτοιαρητήδήλωσηδημιουργείεύλογατηναναμονήμιαςανεπιφύλακταθετικήςαντιμετώπισηςκαιαποτίμησηςτουποιητήκαιτουέργουτουανόχιτηνεντύπωσηότιοσυγγραφέαςτηςμελέτηςστρατεύεταιεκπροοιμίουμετηνπλευ-ράτωναπολογητώντουποιητήστοφιλολογικόlaquoΕμφύλιοraquoπουξέσπασεμέσαστηδεκαετίατου1920ανάμεσασεοπαδούςκαιαντίμαχουςτουΚαβάφη(καιτονοποίοτόσογλαφυράπεριγράφειοίδιοςσταlaquoΠρολεγόμενάraquoτου)

ΑναμφίβολαημονογραφίαγιατονΚαβάφηείναιέναέργογραμμένομετηνέντασηκαιτοπάθοςπουξεσήκωνανάλλοτεστηνκοινωνίαμαςταλογοτεχνικάζητήματα2ΜέσασrsquoένατέτοιοκλίμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιατηρείγενικάndashπαράτησχετικήαπόκλισηανάμεσαστηναυστηρήκρίσηγιατονάνθρωποκαιστηθετικήκρίσηγιατοέργοndashμιαέντιμηστάσηπουδεμεγιστοποιείούτεελα-χιστοποιείτιςαρετέςήτιςαδυναμίεςτουΚαβάφηωςανθρώπουκαιωςτεχνίτηΜε μια ορθήαίσθηση του μέτρου καταφέρνει να ισοζυγίζει τη μέθεξηκαι τηναποστασιοποίησηεξ ίσουστοδιάλογότουμετουπόμελέτηέργοόσοκαιστοδιάλογομετουςκριτικούςτουέργουΓιrsquoαυτόκιοαπολογισμόςτηςκριτικογρα-φίαςπουκάνειστοκεφάλαιοlaquoΟΚαβάφηςκαιοιάλλοιraquoγιατηνπερίοδοαπότιςαρχέςωςταμέσατου20ούαιώναείναιπολύτιμοςγιατίκατάφερεναδώσειμέσασελίγεςσελίδεςμιαπλήρηεποπτείακαιμιασοβαρήαποτίμησητηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςκαταγράφονταςόχιμόνοτιςσημαντικότερεςσυμβολέςστηνερ-μηνείατηςποίησηςκαιτουποιητήαλλάκαιτιςπιοακραίεςθετικέςκαιαρνητι-κέςαποτιμήσεις(συνοδευόμενεςκιαυτέςκιεκείνεςμεεκτεταμέναπαραθέματα) ΕβδομήνταχρόνιαμετάηκρίσητουγιατοπούβρίσκονταιοισυμβολέςπουθαέχουνδιάρκειακαιπούοιυπερβολέςθαυμασμούήεπίκρισηςεπιβεβαιώνεταιΏστεηκριτική τηςκριτικήςπουεπιχειρείοσυγγραφέαςσrsquoαυτό τοκεφάλαιο

2ΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιησυνολικήαποτίμησηπουκάνειεισαγωγικάγιατηνιδιόμορφηπερίπτωσηΚαβάφηαποτίμησηπουπροαγγέλλει τηνκατεύθυνσηκαι την έντασητηςσυζήτησηςπουθαακολουθήσειlaquoΟΚαβάφηςλεηλατείασταμάτητατηγαλήνητουάλλουτοναναγκάζειναπάρειμιαστάσηαντίκρυτουναγίνειεχτρόςτουήφίλοςΕίναιμιαφοβερήιδιοσυγκρασίαπουδενευνοείτουςσυμβιβασμούςξυπνάειτησυμπάθειαίσαμετηναφοσίωσηκαι τηναντιπάθεια ίσαμε τηχλεύηraquo (ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφηςΑθήνα1982όπσ10)Θαπαρατηρήσομεεδώότιαυτήηαίσθησηδενπροκύπτειωςσυμπέρασμααπότημε-λέτη του ΙΜΠαναγιωτόπουλου για τον Καβάφη ούτε από ιστορικές πληροφορίες πουόπωςοίδιοςοσυγγραφέαςεπισημαίνειδενείναιεπαρκείςούτεβέβαιεςΕικονογραφείμάλ-λον τις αντιζηλίες και εμπάθειες που αναπτύχθηκαν μέσα στο μικρό κύκλο των λογίων τηςΑλεξάνδρειαςόπωςαποτυπώνονταιστηνκριτικήτωνσυγχρόνωντουποιητήιδίωςτουΤίμουΜαλάνου (ΟποιητήςΚΠΚαβάφηςΟάνθρωποςκαι τοέργοτουΓκοβόστηςΑθήνα1933ndashΠερίΚαβάφηΑθήνα1935)καιτουΓλαύκουΑλιθέρση(ΤοπρόβληματουΚαβάφηΑλεξάνδρεια1934)ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοβλέπεικαιτοεπισημαίνειΓράφειγιατοβιβλίοτουΜαλάνουότιlaquoείναιμιαέντιμηπράξηπουπάειναγίνειπράξηεχθρότηταςraquoΓιατονΑλιθέρσησημειώνειότι laquoανήκει στη γενιά εκείνων που γνώρισαν από πολύ κοντά τονΚαβάφη και που δεν τονσυμπάθησανμήτεμονάχατοναντιπάθησανndashκάτιπερισσότεροτονσιχάθηκανraquo(όπσ27)

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

6

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

53

ΤοβιβλίοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΚΠΚαβάφηςείναιαπότιςπαλαιότερεςκαιεκτενέστερεςμονογραφίεςπουέχομεγιατονποιητήκαιτοέργοτουΓράφτηκετο1944καιεκδόθηκετο1946ωςΔ΄τόμοςστησειράΤαπρόσωπακαιτακείμεναΟlaquoΚαβάφηςraquoτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπροσέφερετηνευρύτερηκαιπληρέστε-ρηέωςτότεεποπτείατωνκαβαφικώνσπουδώνκαιτηνπιονηφάλιααντιμετώπι-σητωνσυναφώνπροβλημάτωνΓιrsquoαυτόκαιδιατηρείμέχρισήμεραμέσαστηνογκώδηκαβαφικήβιβλιογραφίαόλητησημασίατου

ΑπαρτίζεταιαπότρίαμέρημεlaquoΠρολεγόμεναraquoκαιlaquoΕπιλεγόμεναraquoπουεκθέ-τουνσεάμεσολόγοκαισετόνοεξομολογητικότησχέσητουσυγγραφέαμετονποιητήκαιτοέργοτουΤοκύριομέροςαντιστοιχείστησυστηματικήέρευνακαιανάλυσητωνδεδομένωνχωρίςωστόσοναθυσιάζειεντελώςτηναμεσότητατουύφουςΓιατίndashπρέπεινατουπογραμμίσομεndashοlaquoΚαβάφηςraquoτουΠαναγιωτόπου-λουείναιέναμνημείοέντεχνουλόγου1Θαμεταφέρομεεδώέναχαρακτηριστικόπαράθεμαμετοοποίοκλείνειτοπρώτο(μικρό)κεφάλαιοτωνlaquoΠρολεγομένωνraquo

Σα να ήμαστε οι στερνοί ενός κόσμου ξαναβρίσκαμε τη φωνή μας στηφωνήτουΚαβάφηΈτσιοποιητήςδενπέθαινεζωντάνευεμέσαμαςΗγεν ιά

1 Σημειώνομε ενδεικτικά την ποιητική εικονοπλασία που χρησιμοποιεί με ασυνήθιστησυχνότητα και την επιλογή του ομοδιηγητικού πρωτοπρόσωπου αφηγητή τεχνική τηςαφηγηματικής πεζογραφίας που μεταδίδει την εντύπωση της άμεσης συναισθηματικήςεμπλοκήςτουμελετητήεντύπωσηπουενισχύεταιμεπυκνούςδείκτεςπροφορικότηταςlaquoΕδώδαraquo laquorsquoΔω δα χάμουraquo laquoΤώρα δαraquo laquoίσια ίσιαraquo κτό κι ακόμη τη ρητορική τωναντιθετικώνσχημάτωνlaquoΚαιτοπαράδοξο ίσια-ίσιαείναιτούτοοΠαλαμάςοασάλευτοςοαταξίδευτος[hellip]μετηναγιάτρευτηνοσταλγίατηςανοιχτήςφύσηςαφήνειστοπέρασμάτουτησύσμιχτηβοήτηςαγοράςκιοΚαβάφηςοακόλαστοςεραστήςτουπολυκίνητουδρόμουαναδίνειτοάρωματηςκατασταλαγμένηςγαλήνηςΟέναςείναιηφωνήοάλλοςτοαπόφωνοΟέναςεκφράζειτοπλήθοςοάλλοςμονότροπακαιπεισματικάτονεαυτότουΟέναςείναιολόγοςπολύχρωμοςβροντερόηχος φανταχτερός ασταμάτητος ο άλλος η σιωπήraquo ΙΜΠαναγιωτόπουλος Ταπρόσωπακαι τακείμεναΔ΄ΚΠΚαβάφης [α΄ έκδ 1946]β΄ έκδοσηΟιΕκδόσεις τωνΦίλωνΑθήνα1982laquoΠρολεγόμεναraquoσ9

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

54

μαςήτανηπροορισμένηνατονκαταλάβε ι Κανείςδενξέρειπότεθαξανάρθειμιαπαρόμοιαγενιά

Μιατέτοιαρητήδήλωσηδημιουργείεύλογατηναναμονήμιαςανεπιφύλακταθετικήςαντιμετώπισηςκαιαποτίμησηςτουποιητήκαιτουέργουτουανόχιτηνεντύπωσηότιοσυγγραφέαςτηςμελέτηςστρατεύεταιεκπροοιμίουμετηνπλευ-ράτωναπολογητώντουποιητήστοφιλολογικόlaquoΕμφύλιοraquoπουξέσπασεμέσαστηδεκαετίατου1920ανάμεσασεοπαδούςκαιαντίμαχουςτουΚαβάφη(καιτονοποίοτόσογλαφυράπεριγράφειοίδιοςσταlaquoΠρολεγόμενάraquoτου)

ΑναμφίβολαημονογραφίαγιατονΚαβάφηείναιέναέργογραμμένομετηνέντασηκαιτοπάθοςπουξεσήκωνανάλλοτεστηνκοινωνίαμαςταλογοτεχνικάζητήματα2ΜέσασrsquoένατέτοιοκλίμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιατηρείγενικάndashπαράτησχετικήαπόκλισηανάμεσαστηναυστηρήκρίσηγιατονάνθρωποκαιστηθετικήκρίσηγιατοέργοndashμιαέντιμηστάσηπουδεμεγιστοποιείούτεελα-χιστοποιείτιςαρετέςήτιςαδυναμίεςτουΚαβάφηωςανθρώπουκαιωςτεχνίτηΜε μια ορθήαίσθηση του μέτρου καταφέρνει να ισοζυγίζει τη μέθεξηκαι τηναποστασιοποίησηεξ ίσουστοδιάλογότουμετουπόμελέτηέργοόσοκαιστοδιάλογομετουςκριτικούςτουέργουΓιrsquoαυτόκιοαπολογισμόςτηςκριτικογρα-φίαςπουκάνειστοκεφάλαιοlaquoΟΚαβάφηςκαιοιάλλοιraquoγιατηνπερίοδοαπότιςαρχέςωςταμέσατου20ούαιώναείναιπολύτιμοςγιατίκατάφερεναδώσειμέσασελίγεςσελίδεςμιαπλήρηεποπτείακαιμιασοβαρήαποτίμησητηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςκαταγράφονταςόχιμόνοτιςσημαντικότερεςσυμβολέςστηνερ-μηνείατηςποίησηςκαιτουποιητήαλλάκαιτιςπιοακραίεςθετικέςκαιαρνητι-κέςαποτιμήσεις(συνοδευόμενεςκιαυτέςκιεκείνεςμεεκτεταμέναπαραθέματα) ΕβδομήνταχρόνιαμετάηκρίσητουγιατοπούβρίσκονταιοισυμβολέςπουθαέχουνδιάρκειακαιπούοιυπερβολέςθαυμασμούήεπίκρισηςεπιβεβαιώνεταιΏστεηκριτική τηςκριτικήςπουεπιχειρείοσυγγραφέαςσrsquoαυτό τοκεφάλαιο

2ΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιησυνολικήαποτίμησηπουκάνειεισαγωγικάγιατηνιδιόμορφηπερίπτωσηΚαβάφηαποτίμησηπουπροαγγέλλει τηνκατεύθυνσηκαι την έντασητηςσυζήτησηςπουθαακολουθήσειlaquoΟΚαβάφηςλεηλατείασταμάτητατηγαλήνητουάλλουτοναναγκάζειναπάρειμιαστάσηαντίκρυτουναγίνειεχτρόςτουήφίλοςΕίναιμιαφοβερήιδιοσυγκρασίαπουδενευνοείτουςσυμβιβασμούςξυπνάειτησυμπάθειαίσαμετηναφοσίωσηκαι τηναντιπάθεια ίσαμε τηχλεύηraquo (ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφηςΑθήνα1982όπσ10)Θαπαρατηρήσομεεδώότιαυτήηαίσθησηδενπροκύπτειωςσυμπέρασμααπότημε-λέτη του ΙΜΠαναγιωτόπουλου για τον Καβάφη ούτε από ιστορικές πληροφορίες πουόπωςοίδιοςοσυγγραφέαςεπισημαίνειδενείναιεπαρκείςούτεβέβαιεςΕικονογραφείμάλ-λον τις αντιζηλίες και εμπάθειες που αναπτύχθηκαν μέσα στο μικρό κύκλο των λογίων τηςΑλεξάνδρειαςόπωςαποτυπώνονταιστηνκριτικήτωνσυγχρόνωντουποιητήιδίωςτουΤίμουΜαλάνου (ΟποιητήςΚΠΚαβάφηςΟάνθρωποςκαι τοέργοτουΓκοβόστηςΑθήνα1933ndashΠερίΚαβάφηΑθήνα1935)καιτουΓλαύκουΑλιθέρση(ΤοπρόβληματουΚαβάφηΑλεξάνδρεια1934)ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοβλέπεικαιτοεπισημαίνειΓράφειγιατοβιβλίοτουΜαλάνουότιlaquoείναιμιαέντιμηπράξηπουπάειναγίνειπράξηεχθρότηταςraquoΓιατονΑλιθέρσησημειώνειότι laquoανήκει στη γενιά εκείνων που γνώρισαν από πολύ κοντά τονΚαβάφη και που δεν τονσυμπάθησανμήτεμονάχατοναντιπάθησανndashκάτιπερισσότεροτονσιχάθηκανraquo(όπσ27)

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

7

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΕΠΙΤΡΟΠΗ

ΠΡΟΕΔΡΟΣ

ΑΙΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣΚΑΣΙΝΗΣ

ΜΕΛΗ

ΓΕΡΑΣΙΜΟΣΖΩΡΑΣ

ΛΗΔΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗ

ΘΕΟΔΟΣΗΣΠΥΛΑΡΙΝΟΣ

ΠΟΛΥΑΝΘΗΤΣΙΓΚΟΥ

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

53

ΤοβιβλίοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΚΠΚαβάφηςείναιαπότιςπαλαιότερεςκαιεκτενέστερεςμονογραφίεςπουέχομεγιατονποιητήκαιτοέργοτουΓράφτηκετο1944καιεκδόθηκετο1946ωςΔ΄τόμοςστησειράΤαπρόσωπακαιτακείμεναΟlaquoΚαβάφηςraquoτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπροσέφερετηνευρύτερηκαιπληρέστε-ρηέωςτότεεποπτείατωνκαβαφικώνσπουδώνκαιτηνπιονηφάλιααντιμετώπι-σητωνσυναφώνπροβλημάτωνΓιrsquoαυτόκαιδιατηρείμέχρισήμεραμέσαστηνογκώδηκαβαφικήβιβλιογραφίαόλητησημασίατου

ΑπαρτίζεταιαπότρίαμέρημεlaquoΠρολεγόμεναraquoκαιlaquoΕπιλεγόμεναraquoπουεκθέ-τουνσεάμεσολόγοκαισετόνοεξομολογητικότησχέσητουσυγγραφέαμετονποιητήκαιτοέργοτουΤοκύριομέροςαντιστοιχείστησυστηματικήέρευνακαιανάλυσητωνδεδομένωνχωρίςωστόσοναθυσιάζειεντελώςτηναμεσότητατουύφουςΓιατίndashπρέπεινατουπογραμμίσομεndashοlaquoΚαβάφηςraquoτουΠαναγιωτόπου-λουείναιέναμνημείοέντεχνουλόγου1Θαμεταφέρομεεδώέναχαρακτηριστικόπαράθεμαμετοοποίοκλείνειτοπρώτο(μικρό)κεφάλαιοτωνlaquoΠρολεγομένωνraquo

Σα να ήμαστε οι στερνοί ενός κόσμου ξαναβρίσκαμε τη φωνή μας στηφωνήτουΚαβάφηΈτσιοποιητήςδενπέθαινεζωντάνευεμέσαμαςΗγεν ιά

1 Σημειώνομε ενδεικτικά την ποιητική εικονοπλασία που χρησιμοποιεί με ασυνήθιστησυχνότητα και την επιλογή του ομοδιηγητικού πρωτοπρόσωπου αφηγητή τεχνική τηςαφηγηματικής πεζογραφίας που μεταδίδει την εντύπωση της άμεσης συναισθηματικήςεμπλοκήςτουμελετητήεντύπωσηπουενισχύεταιμεπυκνούςδείκτεςπροφορικότηταςlaquoΕδώδαraquo laquorsquoΔω δα χάμουraquo laquoΤώρα δαraquo laquoίσια ίσιαraquo κτό κι ακόμη τη ρητορική τωναντιθετικώνσχημάτωνlaquoΚαιτοπαράδοξο ίσια-ίσιαείναιτούτοοΠαλαμάςοασάλευτοςοαταξίδευτος[hellip]μετηναγιάτρευτηνοσταλγίατηςανοιχτήςφύσηςαφήνειστοπέρασμάτουτησύσμιχτηβοήτηςαγοράςκιοΚαβάφηςοακόλαστοςεραστήςτουπολυκίνητουδρόμουαναδίνειτοάρωματηςκατασταλαγμένηςγαλήνηςΟέναςείναιηφωνήοάλλοςτοαπόφωνοΟέναςεκφράζειτοπλήθοςοάλλοςμονότροπακαιπεισματικάτονεαυτότουΟέναςείναιολόγοςπολύχρωμοςβροντερόηχος φανταχτερός ασταμάτητος ο άλλος η σιωπήraquo ΙΜΠαναγιωτόπουλος Ταπρόσωπακαι τακείμεναΔ΄ΚΠΚαβάφης [α΄ έκδ 1946]β΄ έκδοσηΟιΕκδόσεις τωνΦίλωνΑθήνα1982laquoΠρολεγόμεναraquoσ9

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

54

μαςήτανηπροορισμένηνατονκαταλάβε ι Κανείςδενξέρειπότεθαξανάρθειμιαπαρόμοιαγενιά

Μιατέτοιαρητήδήλωσηδημιουργείεύλογατηναναμονήμιαςανεπιφύλακταθετικήςαντιμετώπισηςκαιαποτίμησηςτουποιητήκαιτουέργουτουανόχιτηνεντύπωσηότιοσυγγραφέαςτηςμελέτηςστρατεύεταιεκπροοιμίουμετηνπλευ-ράτωναπολογητώντουποιητήστοφιλολογικόlaquoΕμφύλιοraquoπουξέσπασεμέσαστηδεκαετίατου1920ανάμεσασεοπαδούςκαιαντίμαχουςτουΚαβάφη(καιτονοποίοτόσογλαφυράπεριγράφειοίδιοςσταlaquoΠρολεγόμενάraquoτου)

ΑναμφίβολαημονογραφίαγιατονΚαβάφηείναιέναέργογραμμένομετηνέντασηκαιτοπάθοςπουξεσήκωνανάλλοτεστηνκοινωνίαμαςταλογοτεχνικάζητήματα2ΜέσασrsquoένατέτοιοκλίμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιατηρείγενικάndashπαράτησχετικήαπόκλισηανάμεσαστηναυστηρήκρίσηγιατονάνθρωποκαιστηθετικήκρίσηγιατοέργοndashμιαέντιμηστάσηπουδεμεγιστοποιείούτεελα-χιστοποιείτιςαρετέςήτιςαδυναμίεςτουΚαβάφηωςανθρώπουκαιωςτεχνίτηΜε μια ορθήαίσθηση του μέτρου καταφέρνει να ισοζυγίζει τη μέθεξηκαι τηναποστασιοποίησηεξ ίσουστοδιάλογότουμετουπόμελέτηέργοόσοκαιστοδιάλογομετουςκριτικούςτουέργουΓιrsquoαυτόκιοαπολογισμόςτηςκριτικογρα-φίαςπουκάνειστοκεφάλαιοlaquoΟΚαβάφηςκαιοιάλλοιraquoγιατηνπερίοδοαπότιςαρχέςωςταμέσατου20ούαιώναείναιπολύτιμοςγιατίκατάφερεναδώσειμέσασελίγεςσελίδεςμιαπλήρηεποπτείακαιμιασοβαρήαποτίμησητηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςκαταγράφονταςόχιμόνοτιςσημαντικότερεςσυμβολέςστηνερ-μηνείατηςποίησηςκαιτουποιητήαλλάκαιτιςπιοακραίεςθετικέςκαιαρνητι-κέςαποτιμήσεις(συνοδευόμενεςκιαυτέςκιεκείνεςμεεκτεταμέναπαραθέματα) ΕβδομήνταχρόνιαμετάηκρίσητουγιατοπούβρίσκονταιοισυμβολέςπουθαέχουνδιάρκειακαιπούοιυπερβολέςθαυμασμούήεπίκρισηςεπιβεβαιώνεταιΏστεηκριτική τηςκριτικήςπουεπιχειρείοσυγγραφέαςσrsquoαυτό τοκεφάλαιο

2ΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιησυνολικήαποτίμησηπουκάνειεισαγωγικάγιατηνιδιόμορφηπερίπτωσηΚαβάφηαποτίμησηπουπροαγγέλλει τηνκατεύθυνσηκαι την έντασητηςσυζήτησηςπουθαακολουθήσειlaquoΟΚαβάφηςλεηλατείασταμάτητατηγαλήνητουάλλουτοναναγκάζειναπάρειμιαστάσηαντίκρυτουναγίνειεχτρόςτουήφίλοςΕίναιμιαφοβερήιδιοσυγκρασίαπουδενευνοείτουςσυμβιβασμούςξυπνάειτησυμπάθειαίσαμετηναφοσίωσηκαι τηναντιπάθεια ίσαμε τηχλεύηraquo (ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφηςΑθήνα1982όπσ10)Θαπαρατηρήσομεεδώότιαυτήηαίσθησηδενπροκύπτειωςσυμπέρασμααπότημε-λέτη του ΙΜΠαναγιωτόπουλου για τον Καβάφη ούτε από ιστορικές πληροφορίες πουόπωςοίδιοςοσυγγραφέαςεπισημαίνειδενείναιεπαρκείςούτεβέβαιεςΕικονογραφείμάλ-λον τις αντιζηλίες και εμπάθειες που αναπτύχθηκαν μέσα στο μικρό κύκλο των λογίων τηςΑλεξάνδρειαςόπωςαποτυπώνονταιστηνκριτικήτωνσυγχρόνωντουποιητήιδίωςτουΤίμουΜαλάνου (ΟποιητήςΚΠΚαβάφηςΟάνθρωποςκαι τοέργοτουΓκοβόστηςΑθήνα1933ndashΠερίΚαβάφηΑθήνα1935)καιτουΓλαύκουΑλιθέρση(ΤοπρόβληματουΚαβάφηΑλεξάνδρεια1934)ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοβλέπεικαιτοεπισημαίνειΓράφειγιατοβιβλίοτουΜαλάνουότιlaquoείναιμιαέντιμηπράξηπουπάειναγίνειπράξηεχθρότηταςraquoΓιατονΑλιθέρσησημειώνειότι laquoανήκει στη γενιά εκείνων που γνώρισαν από πολύ κοντά τονΚαβάφη και που δεν τονσυμπάθησανμήτεμονάχατοναντιπάθησανndashκάτιπερισσότεροτονσιχάθηκανraquo(όπσ27)

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

53

ΤοβιβλίοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΚΠΚαβάφηςείναιαπότιςπαλαιότερεςκαιεκτενέστερεςμονογραφίεςπουέχομεγιατονποιητήκαιτοέργοτουΓράφτηκετο1944καιεκδόθηκετο1946ωςΔ΄τόμοςστησειράΤαπρόσωπακαιτακείμεναΟlaquoΚαβάφηςraquoτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπροσέφερετηνευρύτερηκαιπληρέστε-ρηέωςτότεεποπτείατωνκαβαφικώνσπουδώνκαιτηνπιονηφάλιααντιμετώπι-σητωνσυναφώνπροβλημάτωνΓιrsquoαυτόκαιδιατηρείμέχρισήμεραμέσαστηνογκώδηκαβαφικήβιβλιογραφίαόλητησημασίατου

ΑπαρτίζεταιαπότρίαμέρημεlaquoΠρολεγόμεναraquoκαιlaquoΕπιλεγόμεναraquoπουεκθέ-τουνσεάμεσολόγοκαισετόνοεξομολογητικότησχέσητουσυγγραφέαμετονποιητήκαιτοέργοτουΤοκύριομέροςαντιστοιχείστησυστηματικήέρευνακαιανάλυσητωνδεδομένωνχωρίςωστόσοναθυσιάζειεντελώςτηναμεσότητατουύφουςΓιατίndashπρέπεινατουπογραμμίσομεndashοlaquoΚαβάφηςraquoτουΠαναγιωτόπου-λουείναιέναμνημείοέντεχνουλόγου1Θαμεταφέρομεεδώέναχαρακτηριστικόπαράθεμαμετοοποίοκλείνειτοπρώτο(μικρό)κεφάλαιοτωνlaquoΠρολεγομένωνraquo

Σα να ήμαστε οι στερνοί ενός κόσμου ξαναβρίσκαμε τη φωνή μας στηφωνήτουΚαβάφηΈτσιοποιητήςδενπέθαινεζωντάνευεμέσαμαςΗγεν ιά

1 Σημειώνομε ενδεικτικά την ποιητική εικονοπλασία που χρησιμοποιεί με ασυνήθιστησυχνότητα και την επιλογή του ομοδιηγητικού πρωτοπρόσωπου αφηγητή τεχνική τηςαφηγηματικής πεζογραφίας που μεταδίδει την εντύπωση της άμεσης συναισθηματικήςεμπλοκήςτουμελετητήεντύπωσηπουενισχύεταιμεπυκνούςδείκτεςπροφορικότηταςlaquoΕδώδαraquo laquorsquoΔω δα χάμουraquo laquoΤώρα δαraquo laquoίσια ίσιαraquo κτό κι ακόμη τη ρητορική τωναντιθετικώνσχημάτωνlaquoΚαιτοπαράδοξο ίσια-ίσιαείναιτούτοοΠαλαμάςοασάλευτοςοαταξίδευτος[hellip]μετηναγιάτρευτηνοσταλγίατηςανοιχτήςφύσηςαφήνειστοπέρασμάτουτησύσμιχτηβοήτηςαγοράςκιοΚαβάφηςοακόλαστοςεραστήςτουπολυκίνητουδρόμουαναδίνειτοάρωματηςκατασταλαγμένηςγαλήνηςΟέναςείναιηφωνήοάλλοςτοαπόφωνοΟέναςεκφράζειτοπλήθοςοάλλοςμονότροπακαιπεισματικάτονεαυτότουΟέναςείναιολόγοςπολύχρωμοςβροντερόηχος φανταχτερός ασταμάτητος ο άλλος η σιωπήraquo ΙΜΠαναγιωτόπουλος Ταπρόσωπακαι τακείμεναΔ΄ΚΠΚαβάφης [α΄ έκδ 1946]β΄ έκδοσηΟιΕκδόσεις τωνΦίλωνΑθήνα1982laquoΠρολεγόμεναraquoσ9

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

54

μαςήτανηπροορισμένηνατονκαταλάβε ι Κανείςδενξέρειπότεθαξανάρθειμιαπαρόμοιαγενιά

Μιατέτοιαρητήδήλωσηδημιουργείεύλογατηναναμονήμιαςανεπιφύλακταθετικήςαντιμετώπισηςκαιαποτίμησηςτουποιητήκαιτουέργουτουανόχιτηνεντύπωσηότιοσυγγραφέαςτηςμελέτηςστρατεύεταιεκπροοιμίουμετηνπλευ-ράτωναπολογητώντουποιητήστοφιλολογικόlaquoΕμφύλιοraquoπουξέσπασεμέσαστηδεκαετίατου1920ανάμεσασεοπαδούςκαιαντίμαχουςτουΚαβάφη(καιτονοποίοτόσογλαφυράπεριγράφειοίδιοςσταlaquoΠρολεγόμενάraquoτου)

ΑναμφίβολαημονογραφίαγιατονΚαβάφηείναιέναέργογραμμένομετηνέντασηκαιτοπάθοςπουξεσήκωνανάλλοτεστηνκοινωνίαμαςταλογοτεχνικάζητήματα2ΜέσασrsquoένατέτοιοκλίμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιατηρείγενικάndashπαράτησχετικήαπόκλισηανάμεσαστηναυστηρήκρίσηγιατονάνθρωποκαιστηθετικήκρίσηγιατοέργοndashμιαέντιμηστάσηπουδεμεγιστοποιείούτεελα-χιστοποιείτιςαρετέςήτιςαδυναμίεςτουΚαβάφηωςανθρώπουκαιωςτεχνίτηΜε μια ορθήαίσθηση του μέτρου καταφέρνει να ισοζυγίζει τη μέθεξηκαι τηναποστασιοποίησηεξ ίσουστοδιάλογότουμετουπόμελέτηέργοόσοκαιστοδιάλογομετουςκριτικούςτουέργουΓιrsquoαυτόκιοαπολογισμόςτηςκριτικογρα-φίαςπουκάνειστοκεφάλαιοlaquoΟΚαβάφηςκαιοιάλλοιraquoγιατηνπερίοδοαπότιςαρχέςωςταμέσατου20ούαιώναείναιπολύτιμοςγιατίκατάφερεναδώσειμέσασελίγεςσελίδεςμιαπλήρηεποπτείακαιμιασοβαρήαποτίμησητηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςκαταγράφονταςόχιμόνοτιςσημαντικότερεςσυμβολέςστηνερ-μηνείατηςποίησηςκαιτουποιητήαλλάκαιτιςπιοακραίεςθετικέςκαιαρνητι-κέςαποτιμήσεις(συνοδευόμενεςκιαυτέςκιεκείνεςμεεκτεταμέναπαραθέματα) ΕβδομήνταχρόνιαμετάηκρίσητουγιατοπούβρίσκονταιοισυμβολέςπουθαέχουνδιάρκειακαιπούοιυπερβολέςθαυμασμούήεπίκρισηςεπιβεβαιώνεταιΏστεηκριτική τηςκριτικήςπουεπιχειρείοσυγγραφέαςσrsquoαυτό τοκεφάλαιο

2ΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιησυνολικήαποτίμησηπουκάνειεισαγωγικάγιατηνιδιόμορφηπερίπτωσηΚαβάφηαποτίμησηπουπροαγγέλλει τηνκατεύθυνσηκαι την έντασητηςσυζήτησηςπουθαακολουθήσειlaquoΟΚαβάφηςλεηλατείασταμάτητατηγαλήνητουάλλουτοναναγκάζειναπάρειμιαστάσηαντίκρυτουναγίνειεχτρόςτουήφίλοςΕίναιμιαφοβερήιδιοσυγκρασίαπουδενευνοείτουςσυμβιβασμούςξυπνάειτησυμπάθειαίσαμετηναφοσίωσηκαι τηναντιπάθεια ίσαμε τηχλεύηraquo (ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφηςΑθήνα1982όπσ10)Θαπαρατηρήσομεεδώότιαυτήηαίσθησηδενπροκύπτειωςσυμπέρασμααπότημε-λέτη του ΙΜΠαναγιωτόπουλου για τον Καβάφη ούτε από ιστορικές πληροφορίες πουόπωςοίδιοςοσυγγραφέαςεπισημαίνειδενείναιεπαρκείςούτεβέβαιεςΕικονογραφείμάλ-λον τις αντιζηλίες και εμπάθειες που αναπτύχθηκαν μέσα στο μικρό κύκλο των λογίων τηςΑλεξάνδρειαςόπωςαποτυπώνονταιστηνκριτικήτωνσυγχρόνωντουποιητήιδίωςτουΤίμουΜαλάνου (ΟποιητήςΚΠΚαβάφηςΟάνθρωποςκαι τοέργοτουΓκοβόστηςΑθήνα1933ndashΠερίΚαβάφηΑθήνα1935)καιτουΓλαύκουΑλιθέρση(ΤοπρόβληματουΚαβάφηΑλεξάνδρεια1934)ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοβλέπεικαιτοεπισημαίνειΓράφειγιατοβιβλίοτουΜαλάνουότιlaquoείναιμιαέντιμηπράξηπουπάειναγίνειπράξηεχθρότηταςraquoΓιατονΑλιθέρσησημειώνειότι laquoανήκει στη γενιά εκείνων που γνώρισαν από πολύ κοντά τονΚαβάφη και που δεν τονσυμπάθησανμήτεμονάχατοναντιπάθησανndashκάτιπερισσότεροτονσιχάθηκανraquo(όπσ27)

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήraquo

ΚήρυξηέναρξηςεργασιώνΆλκηςΙΠαναγιωτόπουλος

ΓενικόςδιευθυντήςτηςΣχολήςΙΜΠαναγιωτόπουλου

Α΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΠΔΜαστροδημήτρης

ΘεοδόσηςΠυλαρινόςlaquoΕισαγωγήστοκριτικόέργο

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΠολυάνθηΤσίγκουlaquoΟιπαιδαγωγικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουΘεωρίακαιπράξηraquo

ΕρατοσθένηςΚαψωμένοςlaquoΟΚαβάφης

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΟΠαλαμάςτουΠαναγιωτόπουλουraquo

Β΄ΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΘανάσηςΝάκας

ΧαράλαμποςΚαράογλουlaquoΤιίσωςείναικριτική

γιατονΙΜΠαναγιωτόπουλο(Προβληματισμοίτηςεποχής)raquo

ΓιάννηςΞούριαςlaquoΈναςπαλαιόςελληνικόςκόσμος

απότηνσκοπιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΜαρίαΔημάκη-ΖώραlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςκαιηδιδακτορική

διατριβήτουγιατονΑδαμάντιοΚοραήraquo

ΑφροδίτηΑθανασοπούλουlaquoΟικριτικέςαπόψεις

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατοέργοτουΣολωμού

τουΚάλβουκαιάλλωνποιητώντου19ουαιώναraquo

ΒάσωΟικονομοπούλουlaquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςωςεπιμελητής

καιωςανθολόγοςτηςlsquoΒασικήςΒιβλιοθήκηςrsquoraquo

ΛάμπροςΒαρελάςlaquoΟισυνεργασίεςτουΙΜΠαναγιωτόπουλου

στονημερήσιοτύποraquo

11

17

21

35

53

65

79

95

103

111

127

139

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

53

ΤοβιβλίοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΚΠΚαβάφηςείναιαπότιςπαλαιότερεςκαιεκτενέστερεςμονογραφίεςπουέχομεγιατονποιητήκαιτοέργοτουΓράφτηκετο1944καιεκδόθηκετο1946ωςΔ΄τόμοςστησειράΤαπρόσωπακαιτακείμεναΟlaquoΚαβάφηςraquoτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπροσέφερετηνευρύτερηκαιπληρέστε-ρηέωςτότεεποπτείατωνκαβαφικώνσπουδώνκαιτηνπιονηφάλιααντιμετώπι-σητωνσυναφώνπροβλημάτωνΓιrsquoαυτόκαιδιατηρείμέχρισήμεραμέσαστηνογκώδηκαβαφικήβιβλιογραφίαόλητησημασίατου

ΑπαρτίζεταιαπότρίαμέρημεlaquoΠρολεγόμεναraquoκαιlaquoΕπιλεγόμεναraquoπουεκθέ-τουνσεάμεσολόγοκαισετόνοεξομολογητικότησχέσητουσυγγραφέαμετονποιητήκαιτοέργοτουΤοκύριομέροςαντιστοιχείστησυστηματικήέρευνακαιανάλυσητωνδεδομένωνχωρίςωστόσοναθυσιάζειεντελώςτηναμεσότητατουύφουςΓιατίndashπρέπεινατουπογραμμίσομεndashοlaquoΚαβάφηςraquoτουΠαναγιωτόπου-λουείναιέναμνημείοέντεχνουλόγου1Θαμεταφέρομεεδώέναχαρακτηριστικόπαράθεμαμετοοποίοκλείνειτοπρώτο(μικρό)κεφάλαιοτωνlaquoΠρολεγομένωνraquo

Σα να ήμαστε οι στερνοί ενός κόσμου ξαναβρίσκαμε τη φωνή μας στηφωνήτουΚαβάφηΈτσιοποιητήςδενπέθαινεζωντάνευεμέσαμαςΗγεν ιά

1 Σημειώνομε ενδεικτικά την ποιητική εικονοπλασία που χρησιμοποιεί με ασυνήθιστησυχνότητα και την επιλογή του ομοδιηγητικού πρωτοπρόσωπου αφηγητή τεχνική τηςαφηγηματικής πεζογραφίας που μεταδίδει την εντύπωση της άμεσης συναισθηματικήςεμπλοκήςτουμελετητήεντύπωσηπουενισχύεταιμεπυκνούςδείκτεςπροφορικότηταςlaquoΕδώδαraquo laquorsquoΔω δα χάμουraquo laquoΤώρα δαraquo laquoίσια ίσιαraquo κτό κι ακόμη τη ρητορική τωναντιθετικώνσχημάτωνlaquoΚαιτοπαράδοξο ίσια-ίσιαείναιτούτοοΠαλαμάςοασάλευτοςοαταξίδευτος[hellip]μετηναγιάτρευτηνοσταλγίατηςανοιχτήςφύσηςαφήνειστοπέρασμάτουτησύσμιχτηβοήτηςαγοράςκιοΚαβάφηςοακόλαστοςεραστήςτουπολυκίνητουδρόμουαναδίνειτοάρωματηςκατασταλαγμένηςγαλήνηςΟέναςείναιηφωνήοάλλοςτοαπόφωνοΟέναςεκφράζειτοπλήθοςοάλλοςμονότροπακαιπεισματικάτονεαυτότουΟέναςείναιολόγοςπολύχρωμοςβροντερόηχος φανταχτερός ασταμάτητος ο άλλος η σιωπήraquo ΙΜΠαναγιωτόπουλος Ταπρόσωπακαι τακείμεναΔ΄ΚΠΚαβάφης [α΄ έκδ 1946]β΄ έκδοσηΟιΕκδόσεις τωνΦίλωνΑθήνα1982laquoΠρολεγόμεναraquoσ9

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

54

μαςήτανηπροορισμένηνατονκαταλάβε ι Κανείςδενξέρειπότεθαξανάρθειμιαπαρόμοιαγενιά

Μιατέτοιαρητήδήλωσηδημιουργείεύλογατηναναμονήμιαςανεπιφύλακταθετικήςαντιμετώπισηςκαιαποτίμησηςτουποιητήκαιτουέργουτουανόχιτηνεντύπωσηότιοσυγγραφέαςτηςμελέτηςστρατεύεταιεκπροοιμίουμετηνπλευ-ράτωναπολογητώντουποιητήστοφιλολογικόlaquoΕμφύλιοraquoπουξέσπασεμέσαστηδεκαετίατου1920ανάμεσασεοπαδούςκαιαντίμαχουςτουΚαβάφη(καιτονοποίοτόσογλαφυράπεριγράφειοίδιοςσταlaquoΠρολεγόμενάraquoτου)

ΑναμφίβολαημονογραφίαγιατονΚαβάφηείναιέναέργογραμμένομετηνέντασηκαιτοπάθοςπουξεσήκωνανάλλοτεστηνκοινωνίαμαςταλογοτεχνικάζητήματα2ΜέσασrsquoένατέτοιοκλίμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιατηρείγενικάndashπαράτησχετικήαπόκλισηανάμεσαστηναυστηρήκρίσηγιατονάνθρωποκαιστηθετικήκρίσηγιατοέργοndashμιαέντιμηστάσηπουδεμεγιστοποιείούτεελα-χιστοποιείτιςαρετέςήτιςαδυναμίεςτουΚαβάφηωςανθρώπουκαιωςτεχνίτηΜε μια ορθήαίσθηση του μέτρου καταφέρνει να ισοζυγίζει τη μέθεξηκαι τηναποστασιοποίησηεξ ίσουστοδιάλογότουμετουπόμελέτηέργοόσοκαιστοδιάλογομετουςκριτικούςτουέργουΓιrsquoαυτόκιοαπολογισμόςτηςκριτικογρα-φίαςπουκάνειστοκεφάλαιοlaquoΟΚαβάφηςκαιοιάλλοιraquoγιατηνπερίοδοαπότιςαρχέςωςταμέσατου20ούαιώναείναιπολύτιμοςγιατίκατάφερεναδώσειμέσασελίγεςσελίδεςμιαπλήρηεποπτείακαιμιασοβαρήαποτίμησητηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςκαταγράφονταςόχιμόνοτιςσημαντικότερεςσυμβολέςστηνερ-μηνείατηςποίησηςκαιτουποιητήαλλάκαιτιςπιοακραίεςθετικέςκαιαρνητι-κέςαποτιμήσεις(συνοδευόμενεςκιαυτέςκιεκείνεςμεεκτεταμέναπαραθέματα) ΕβδομήνταχρόνιαμετάηκρίσητουγιατοπούβρίσκονταιοισυμβολέςπουθαέχουνδιάρκειακαιπούοιυπερβολέςθαυμασμούήεπίκρισηςεπιβεβαιώνεταιΏστεηκριτική τηςκριτικήςπουεπιχειρείοσυγγραφέαςσrsquoαυτό τοκεφάλαιο

2ΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιησυνολικήαποτίμησηπουκάνειεισαγωγικάγιατηνιδιόμορφηπερίπτωσηΚαβάφηαποτίμησηπουπροαγγέλλει τηνκατεύθυνσηκαι την έντασητηςσυζήτησηςπουθαακολουθήσειlaquoΟΚαβάφηςλεηλατείασταμάτητατηγαλήνητουάλλουτοναναγκάζειναπάρειμιαστάσηαντίκρυτουναγίνειεχτρόςτουήφίλοςΕίναιμιαφοβερήιδιοσυγκρασίαπουδενευνοείτουςσυμβιβασμούςξυπνάειτησυμπάθειαίσαμετηναφοσίωσηκαι τηναντιπάθεια ίσαμε τηχλεύηraquo (ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφηςΑθήνα1982όπσ10)Θαπαρατηρήσομεεδώότιαυτήηαίσθησηδενπροκύπτειωςσυμπέρασμααπότημε-λέτη του ΙΜΠαναγιωτόπουλου για τον Καβάφη ούτε από ιστορικές πληροφορίες πουόπωςοίδιοςοσυγγραφέαςεπισημαίνειδενείναιεπαρκείςούτεβέβαιεςΕικονογραφείμάλ-λον τις αντιζηλίες και εμπάθειες που αναπτύχθηκαν μέσα στο μικρό κύκλο των λογίων τηςΑλεξάνδρειαςόπωςαποτυπώνονταιστηνκριτικήτωνσυγχρόνωντουποιητήιδίωςτουΤίμουΜαλάνου (ΟποιητήςΚΠΚαβάφηςΟάνθρωποςκαι τοέργοτουΓκοβόστηςΑθήνα1933ndashΠερίΚαβάφηΑθήνα1935)καιτουΓλαύκουΑλιθέρση(ΤοπρόβληματουΚαβάφηΑλεξάνδρεια1934)ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοβλέπεικαιτοεπισημαίνειΓράφειγιατοβιβλίοτουΜαλάνουότιlaquoείναιμιαέντιμηπράξηπουπάειναγίνειπράξηεχθρότηταςraquoΓιατονΑλιθέρσησημειώνειότι laquoανήκει στη γενιά εκείνων που γνώρισαν από πολύ κοντά τονΚαβάφη και που δεν τονσυμπάθησανμήτεμονάχατοναντιπάθησανndashκάτιπερισσότεροτονσιχάθηκανraquo(όπσ27)

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

10

ΓΣΥΝΕΔΡΙΑ

ΠρόεδροςΧαράλαμποςΚαράογλου

ΘανάσηςΑγάθοςlaquoΟΚώσταςΚαρυωτάκηςαπότηνοπτικήγωνία

τουΙΜΠαναγιωτόπουλουraquo

ΔημήτρηςΑγγελάτοςlaquoΙσορροπώνταςμεταξύκριτικήςκαιιστορίας

τηςλογοτεχνίαςΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

γιατηνπεζογραφίατουμεσοπολέμουraquo

ΓεράσιμοςΓΖώραςlaquoΑτενίζονταςτηνΕυρώπηκαιτουςλογοτέχνεςτης

(μέσααπότηνκριτικήματιάτουΙΜΠαναγιωτόπουλου)raquo

ΤζίναΚαλογήρουlaquolsquoΠόσεςνύχτεςπερπάτησεμέσαμουοάνεμος

οθυμωμένοςτηςΆρληςrsquoΟΙΜΠαναγιωτόπουλος

καιηκριτικήθέασητηςτέχνηςraquo

ΘανάσηςΝάκαςlaquoΗδοκιμιογραφίατουΙΜΠαναγιωτόπουλου

(ειδολογικάχαρακτηριστικάρητορικήσχηματικόςλόγος)raquo

ΑννίταΠΠαναρέτουlaquoΕργογραφικάndashβιβλιογραφικά

ΙΜΠαναγιωτόπουλουΤριάνταπέντεχρόνιαμετάraquo

ΚωνσταντίνοςΚασίνηςlaquoΣυμπεράσματαraquo

ΠΙΝΑΚΕΣ

Ι Πίνακαςελληνικώνκυρίωνονομάτων

ΙΙ Πίνακαςξένωνκυρίωνονομάτων

III Πίνακαςόρωνκαιπραγμάτων

ΙV Πίνακαςτίτλωνβιβλίωνπεριοδικώνεφημερίδωνέργωντέχνης

153

169

177

187

199

225

231

241

245

247

251

ΠΕΡΙΕχΟΜΕΝΑ

53

ΤοβιβλίοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΚΠΚαβάφηςείναιαπότιςπαλαιότερεςκαιεκτενέστερεςμονογραφίεςπουέχομεγιατονποιητήκαιτοέργοτουΓράφτηκετο1944καιεκδόθηκετο1946ωςΔ΄τόμοςστησειράΤαπρόσωπακαιτακείμεναΟlaquoΚαβάφηςraquoτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπροσέφερετηνευρύτερηκαιπληρέστε-ρηέωςτότεεποπτείατωνκαβαφικώνσπουδώνκαιτηνπιονηφάλιααντιμετώπι-σητωνσυναφώνπροβλημάτωνΓιrsquoαυτόκαιδιατηρείμέχρισήμεραμέσαστηνογκώδηκαβαφικήβιβλιογραφίαόλητησημασίατου

ΑπαρτίζεταιαπότρίαμέρημεlaquoΠρολεγόμεναraquoκαιlaquoΕπιλεγόμεναraquoπουεκθέ-τουνσεάμεσολόγοκαισετόνοεξομολογητικότησχέσητουσυγγραφέαμετονποιητήκαιτοέργοτουΤοκύριομέροςαντιστοιχείστησυστηματικήέρευνακαιανάλυσητωνδεδομένωνχωρίςωστόσοναθυσιάζειεντελώςτηναμεσότητατουύφουςΓιατίndashπρέπεινατουπογραμμίσομεndashοlaquoΚαβάφηςraquoτουΠαναγιωτόπου-λουείναιέναμνημείοέντεχνουλόγου1Θαμεταφέρομεεδώέναχαρακτηριστικόπαράθεμαμετοοποίοκλείνειτοπρώτο(μικρό)κεφάλαιοτωνlaquoΠρολεγομένωνraquo

Σα να ήμαστε οι στερνοί ενός κόσμου ξαναβρίσκαμε τη φωνή μας στηφωνήτουΚαβάφηΈτσιοποιητήςδενπέθαινεζωντάνευεμέσαμαςΗγεν ιά

1 Σημειώνομε ενδεικτικά την ποιητική εικονοπλασία που χρησιμοποιεί με ασυνήθιστησυχνότητα και την επιλογή του ομοδιηγητικού πρωτοπρόσωπου αφηγητή τεχνική τηςαφηγηματικής πεζογραφίας που μεταδίδει την εντύπωση της άμεσης συναισθηματικήςεμπλοκήςτουμελετητήεντύπωσηπουενισχύεταιμεπυκνούςδείκτεςπροφορικότηταςlaquoΕδώδαraquo laquorsquoΔω δα χάμουraquo laquoΤώρα δαraquo laquoίσια ίσιαraquo κτό κι ακόμη τη ρητορική τωναντιθετικώνσχημάτωνlaquoΚαιτοπαράδοξο ίσια-ίσιαείναιτούτοοΠαλαμάςοασάλευτοςοαταξίδευτος[hellip]μετηναγιάτρευτηνοσταλγίατηςανοιχτήςφύσηςαφήνειστοπέρασμάτουτησύσμιχτηβοήτηςαγοράςκιοΚαβάφηςοακόλαστοςεραστήςτουπολυκίνητουδρόμουαναδίνειτοάρωματηςκατασταλαγμένηςγαλήνηςΟέναςείναιηφωνήοάλλοςτοαπόφωνοΟέναςεκφράζειτοπλήθοςοάλλοςμονότροπακαιπεισματικάτονεαυτότουΟέναςείναιολόγοςπολύχρωμοςβροντερόηχος φανταχτερός ασταμάτητος ο άλλος η σιωπήraquo ΙΜΠαναγιωτόπουλος Ταπρόσωπακαι τακείμεναΔ΄ΚΠΚαβάφης [α΄ έκδ 1946]β΄ έκδοσηΟιΕκδόσεις τωνΦίλωνΑθήνα1982laquoΠρολεγόμεναraquoσ9

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

54

μαςήτανηπροορισμένηνατονκαταλάβε ι Κανείςδενξέρειπότεθαξανάρθειμιαπαρόμοιαγενιά

Μιατέτοιαρητήδήλωσηδημιουργείεύλογατηναναμονήμιαςανεπιφύλακταθετικήςαντιμετώπισηςκαιαποτίμησηςτουποιητήκαιτουέργουτουανόχιτηνεντύπωσηότιοσυγγραφέαςτηςμελέτηςστρατεύεταιεκπροοιμίουμετηνπλευ-ράτωναπολογητώντουποιητήστοφιλολογικόlaquoΕμφύλιοraquoπουξέσπασεμέσαστηδεκαετίατου1920ανάμεσασεοπαδούςκαιαντίμαχουςτουΚαβάφη(καιτονοποίοτόσογλαφυράπεριγράφειοίδιοςσταlaquoΠρολεγόμενάraquoτου)

ΑναμφίβολαημονογραφίαγιατονΚαβάφηείναιέναέργογραμμένομετηνέντασηκαιτοπάθοςπουξεσήκωνανάλλοτεστηνκοινωνίαμαςταλογοτεχνικάζητήματα2ΜέσασrsquoένατέτοιοκλίμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιατηρείγενικάndashπαράτησχετικήαπόκλισηανάμεσαστηναυστηρήκρίσηγιατονάνθρωποκαιστηθετικήκρίσηγιατοέργοndashμιαέντιμηστάσηπουδεμεγιστοποιείούτεελα-χιστοποιείτιςαρετέςήτιςαδυναμίεςτουΚαβάφηωςανθρώπουκαιωςτεχνίτηΜε μια ορθήαίσθηση του μέτρου καταφέρνει να ισοζυγίζει τη μέθεξηκαι τηναποστασιοποίησηεξ ίσουστοδιάλογότουμετουπόμελέτηέργοόσοκαιστοδιάλογομετουςκριτικούςτουέργουΓιrsquoαυτόκιοαπολογισμόςτηςκριτικογρα-φίαςπουκάνειστοκεφάλαιοlaquoΟΚαβάφηςκαιοιάλλοιraquoγιατηνπερίοδοαπότιςαρχέςωςταμέσατου20ούαιώναείναιπολύτιμοςγιατίκατάφερεναδώσειμέσασελίγεςσελίδεςμιαπλήρηεποπτείακαιμιασοβαρήαποτίμησητηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςκαταγράφονταςόχιμόνοτιςσημαντικότερεςσυμβολέςστηνερ-μηνείατηςποίησηςκαιτουποιητήαλλάκαιτιςπιοακραίεςθετικέςκαιαρνητι-κέςαποτιμήσεις(συνοδευόμενεςκιαυτέςκιεκείνεςμεεκτεταμέναπαραθέματα) ΕβδομήνταχρόνιαμετάηκρίσητουγιατοπούβρίσκονταιοισυμβολέςπουθαέχουνδιάρκειακαιπούοιυπερβολέςθαυμασμούήεπίκρισηςεπιβεβαιώνεταιΏστεηκριτική τηςκριτικήςπουεπιχειρείοσυγγραφέαςσrsquoαυτό τοκεφάλαιο

2ΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιησυνολικήαποτίμησηπουκάνειεισαγωγικάγιατηνιδιόμορφηπερίπτωσηΚαβάφηαποτίμησηπουπροαγγέλλει τηνκατεύθυνσηκαι την έντασητηςσυζήτησηςπουθαακολουθήσειlaquoΟΚαβάφηςλεηλατείασταμάτητατηγαλήνητουάλλουτοναναγκάζειναπάρειμιαστάσηαντίκρυτουναγίνειεχτρόςτουήφίλοςΕίναιμιαφοβερήιδιοσυγκρασίαπουδενευνοείτουςσυμβιβασμούςξυπνάειτησυμπάθειαίσαμετηναφοσίωσηκαι τηναντιπάθεια ίσαμε τηχλεύηraquo (ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφηςΑθήνα1982όπσ10)Θαπαρατηρήσομεεδώότιαυτήηαίσθησηδενπροκύπτειωςσυμπέρασμααπότημε-λέτη του ΙΜΠαναγιωτόπουλου για τον Καβάφη ούτε από ιστορικές πληροφορίες πουόπωςοίδιοςοσυγγραφέαςεπισημαίνειδενείναιεπαρκείςούτεβέβαιεςΕικονογραφείμάλ-λον τις αντιζηλίες και εμπάθειες που αναπτύχθηκαν μέσα στο μικρό κύκλο των λογίων τηςΑλεξάνδρειαςόπωςαποτυπώνονταιστηνκριτικήτωνσυγχρόνωντουποιητήιδίωςτουΤίμουΜαλάνου (ΟποιητήςΚΠΚαβάφηςΟάνθρωποςκαι τοέργοτουΓκοβόστηςΑθήνα1933ndashΠερίΚαβάφηΑθήνα1935)καιτουΓλαύκουΑλιθέρση(ΤοπρόβληματουΚαβάφηΑλεξάνδρεια1934)ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοβλέπεικαιτοεπισημαίνειΓράφειγιατοβιβλίοτουΜαλάνουότιlaquoείναιμιαέντιμηπράξηπουπάειναγίνειπράξηεχθρότηταςraquoΓιατονΑλιθέρσησημειώνειότι laquoανήκει στη γενιά εκείνων που γνώρισαν από πολύ κοντά τονΚαβάφη και που δεν τονσυμπάθησανμήτεμονάχατοναντιπάθησανndashκάτιπερισσότεροτονσιχάθηκανraquo(όπσ27)

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

53

ΤοβιβλίοτουΙΜΠαναγιωτόπουλουΚΠΚαβάφηςείναιαπότιςπαλαιότερεςκαιεκτενέστερεςμονογραφίεςπουέχομεγιατονποιητήκαιτοέργοτουΓράφτηκετο1944καιεκδόθηκετο1946ωςΔ΄τόμοςστησειράΤαπρόσωπακαιτακείμεναΟlaquoΚαβάφηςraquoτουΙΜΠαναγιωτόπουλουπροσέφερετηνευρύτερηκαιπληρέστε-ρηέωςτότεεποπτείατωνκαβαφικώνσπουδώνκαιτηνπιονηφάλιααντιμετώπι-σητωνσυναφώνπροβλημάτωνΓιrsquoαυτόκαιδιατηρείμέχρισήμεραμέσαστηνογκώδηκαβαφικήβιβλιογραφίαόλητησημασίατου

ΑπαρτίζεταιαπότρίαμέρημεlaquoΠρολεγόμεναraquoκαιlaquoΕπιλεγόμεναraquoπουεκθέ-τουνσεάμεσολόγοκαισετόνοεξομολογητικότησχέσητουσυγγραφέαμετονποιητήκαιτοέργοτουΤοκύριομέροςαντιστοιχείστησυστηματικήέρευνακαιανάλυσητωνδεδομένωνχωρίςωστόσοναθυσιάζειεντελώςτηναμεσότητατουύφουςΓιατίndashπρέπεινατουπογραμμίσομεndashοlaquoΚαβάφηςraquoτουΠαναγιωτόπου-λουείναιέναμνημείοέντεχνουλόγου1Θαμεταφέρομεεδώέναχαρακτηριστικόπαράθεμαμετοοποίοκλείνειτοπρώτο(μικρό)κεφάλαιοτωνlaquoΠρολεγομένωνraquo

Σα να ήμαστε οι στερνοί ενός κόσμου ξαναβρίσκαμε τη φωνή μας στηφωνήτουΚαβάφηΈτσιοποιητήςδενπέθαινεζωντάνευεμέσαμαςΗγεν ιά

1 Σημειώνομε ενδεικτικά την ποιητική εικονοπλασία που χρησιμοποιεί με ασυνήθιστησυχνότητα και την επιλογή του ομοδιηγητικού πρωτοπρόσωπου αφηγητή τεχνική τηςαφηγηματικής πεζογραφίας που μεταδίδει την εντύπωση της άμεσης συναισθηματικήςεμπλοκήςτουμελετητήεντύπωσηπουενισχύεταιμεπυκνούςδείκτεςπροφορικότηταςlaquoΕδώδαraquo laquorsquoΔω δα χάμουraquo laquoΤώρα δαraquo laquoίσια ίσιαraquo κτό κι ακόμη τη ρητορική τωναντιθετικώνσχημάτωνlaquoΚαιτοπαράδοξο ίσια-ίσιαείναιτούτοοΠαλαμάςοασάλευτοςοαταξίδευτος[hellip]μετηναγιάτρευτηνοσταλγίατηςανοιχτήςφύσηςαφήνειστοπέρασμάτουτησύσμιχτηβοήτηςαγοράςκιοΚαβάφηςοακόλαστοςεραστήςτουπολυκίνητουδρόμουαναδίνειτοάρωματηςκατασταλαγμένηςγαλήνηςΟέναςείναιηφωνήοάλλοςτοαπόφωνοΟέναςεκφράζειτοπλήθοςοάλλοςμονότροπακαιπεισματικάτονεαυτότουΟέναςείναιολόγοςπολύχρωμοςβροντερόηχος φανταχτερός ασταμάτητος ο άλλος η σιωπήraquo ΙΜΠαναγιωτόπουλος Ταπρόσωπακαι τακείμεναΔ΄ΚΠΚαβάφης [α΄ έκδ 1946]β΄ έκδοσηΟιΕκδόσεις τωνΦίλωνΑθήνα1982laquoΠρολεγόμεναraquoσ9

ΕΡΑΤΟΣΘΕΝΗΣ Γ ΚΑΨΩΜΕΝΟΣ

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

54

μαςήτανηπροορισμένηνατονκαταλάβε ι Κανείςδενξέρειπότεθαξανάρθειμιαπαρόμοιαγενιά

Μιατέτοιαρητήδήλωσηδημιουργείεύλογατηναναμονήμιαςανεπιφύλακταθετικήςαντιμετώπισηςκαιαποτίμησηςτουποιητήκαιτουέργουτουανόχιτηνεντύπωσηότιοσυγγραφέαςτηςμελέτηςστρατεύεταιεκπροοιμίουμετηνπλευ-ράτωναπολογητώντουποιητήστοφιλολογικόlaquoΕμφύλιοraquoπουξέσπασεμέσαστηδεκαετίατου1920ανάμεσασεοπαδούςκαιαντίμαχουςτουΚαβάφη(καιτονοποίοτόσογλαφυράπεριγράφειοίδιοςσταlaquoΠρολεγόμενάraquoτου)

ΑναμφίβολαημονογραφίαγιατονΚαβάφηείναιέναέργογραμμένομετηνέντασηκαιτοπάθοςπουξεσήκωνανάλλοτεστηνκοινωνίαμαςταλογοτεχνικάζητήματα2ΜέσασrsquoένατέτοιοκλίμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιατηρείγενικάndashπαράτησχετικήαπόκλισηανάμεσαστηναυστηρήκρίσηγιατονάνθρωποκαιστηθετικήκρίσηγιατοέργοndashμιαέντιμηστάσηπουδεμεγιστοποιείούτεελα-χιστοποιείτιςαρετέςήτιςαδυναμίεςτουΚαβάφηωςανθρώπουκαιωςτεχνίτηΜε μια ορθήαίσθηση του μέτρου καταφέρνει να ισοζυγίζει τη μέθεξηκαι τηναποστασιοποίησηεξ ίσουστοδιάλογότουμετουπόμελέτηέργοόσοκαιστοδιάλογομετουςκριτικούςτουέργουΓιrsquoαυτόκιοαπολογισμόςτηςκριτικογρα-φίαςπουκάνειστοκεφάλαιοlaquoΟΚαβάφηςκαιοιάλλοιraquoγιατηνπερίοδοαπότιςαρχέςωςταμέσατου20ούαιώναείναιπολύτιμοςγιατίκατάφερεναδώσειμέσασελίγεςσελίδεςμιαπλήρηεποπτείακαιμιασοβαρήαποτίμησητηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςκαταγράφονταςόχιμόνοτιςσημαντικότερεςσυμβολέςστηνερ-μηνείατηςποίησηςκαιτουποιητήαλλάκαιτιςπιοακραίεςθετικέςκαιαρνητι-κέςαποτιμήσεις(συνοδευόμενεςκιαυτέςκιεκείνεςμεεκτεταμέναπαραθέματα) ΕβδομήνταχρόνιαμετάηκρίσητουγιατοπούβρίσκονταιοισυμβολέςπουθαέχουνδιάρκειακαιπούοιυπερβολέςθαυμασμούήεπίκρισηςεπιβεβαιώνεταιΏστεηκριτική τηςκριτικήςπουεπιχειρείοσυγγραφέαςσrsquoαυτό τοκεφάλαιο

2ΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιησυνολικήαποτίμησηπουκάνειεισαγωγικάγιατηνιδιόμορφηπερίπτωσηΚαβάφηαποτίμησηπουπροαγγέλλει τηνκατεύθυνσηκαι την έντασητηςσυζήτησηςπουθαακολουθήσειlaquoΟΚαβάφηςλεηλατείασταμάτητατηγαλήνητουάλλουτοναναγκάζειναπάρειμιαστάσηαντίκρυτουναγίνειεχτρόςτουήφίλοςΕίναιμιαφοβερήιδιοσυγκρασίαπουδενευνοείτουςσυμβιβασμούςξυπνάειτησυμπάθειαίσαμετηναφοσίωσηκαι τηναντιπάθεια ίσαμε τηχλεύηraquo (ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφηςΑθήνα1982όπσ10)Θαπαρατηρήσομεεδώότιαυτήηαίσθησηδενπροκύπτειωςσυμπέρασμααπότημε-λέτη του ΙΜΠαναγιωτόπουλου για τον Καβάφη ούτε από ιστορικές πληροφορίες πουόπωςοίδιοςοσυγγραφέαςεπισημαίνειδενείναιεπαρκείςούτεβέβαιεςΕικονογραφείμάλ-λον τις αντιζηλίες και εμπάθειες που αναπτύχθηκαν μέσα στο μικρό κύκλο των λογίων τηςΑλεξάνδρειαςόπωςαποτυπώνονταιστηνκριτικήτωνσυγχρόνωντουποιητήιδίωςτουΤίμουΜαλάνου (ΟποιητήςΚΠΚαβάφηςΟάνθρωποςκαι τοέργοτουΓκοβόστηςΑθήνα1933ndashΠερίΚαβάφηΑθήνα1935)καιτουΓλαύκουΑλιθέρση(ΤοπρόβληματουΚαβάφηΑλεξάνδρεια1934)ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοβλέπεικαιτοεπισημαίνειΓράφειγιατοβιβλίοτουΜαλάνουότιlaquoείναιμιαέντιμηπράξηπουπάειναγίνειπράξηεχθρότηταςraquoΓιατονΑλιθέρσησημειώνειότι laquoανήκει στη γενιά εκείνων που γνώρισαν από πολύ κοντά τονΚαβάφη και που δεν τονσυμπάθησανμήτεμονάχατοναντιπάθησανndashκάτιπερισσότεροτονσιχάθηκανraquo(όπσ27)

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

54

μαςήτανηπροορισμένηνατονκαταλάβε ι Κανείςδενξέρειπότεθαξανάρθειμιαπαρόμοιαγενιά

Μιατέτοιαρητήδήλωσηδημιουργείεύλογατηναναμονήμιαςανεπιφύλακταθετικήςαντιμετώπισηςκαιαποτίμησηςτουποιητήκαιτουέργουτουανόχιτηνεντύπωσηότιοσυγγραφέαςτηςμελέτηςστρατεύεταιεκπροοιμίουμετηνπλευ-ράτωναπολογητώντουποιητήστοφιλολογικόlaquoΕμφύλιοraquoπουξέσπασεμέσαστηδεκαετίατου1920ανάμεσασεοπαδούςκαιαντίμαχουςτουΚαβάφη(καιτονοποίοτόσογλαφυράπεριγράφειοίδιοςσταlaquoΠρολεγόμενάraquoτου)

ΑναμφίβολαημονογραφίαγιατονΚαβάφηείναιέναέργογραμμένομετηνέντασηκαιτοπάθοςπουξεσήκωνανάλλοτεστηνκοινωνίαμαςταλογοτεχνικάζητήματα2ΜέσασrsquoένατέτοιοκλίμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςδιατηρείγενικάndashπαράτησχετικήαπόκλισηανάμεσαστηναυστηρήκρίσηγιατονάνθρωποκαιστηθετικήκρίσηγιατοέργοndashμιαέντιμηστάσηπουδεμεγιστοποιείούτεελα-χιστοποιείτιςαρετέςήτιςαδυναμίεςτουΚαβάφηωςανθρώπουκαιωςτεχνίτηΜε μια ορθήαίσθηση του μέτρου καταφέρνει να ισοζυγίζει τη μέθεξηκαι τηναποστασιοποίησηεξ ίσουστοδιάλογότουμετουπόμελέτηέργοόσοκαιστοδιάλογομετουςκριτικούςτουέργουΓιrsquoαυτόκιοαπολογισμόςτηςκριτικογρα-φίαςπουκάνειστοκεφάλαιοlaquoΟΚαβάφηςκαιοιάλλοιraquoγιατηνπερίοδοαπότιςαρχέςωςταμέσατου20ούαιώναείναιπολύτιμοςγιατίκατάφερεναδώσειμέσασελίγεςσελίδεςμιαπλήρηεποπτείακαιμιασοβαρήαποτίμησητηςκαβαφικήςβιβλιογραφίαςκαταγράφονταςόχιμόνοτιςσημαντικότερεςσυμβολέςστηνερ-μηνείατηςποίησηςκαιτουποιητήαλλάκαιτιςπιοακραίεςθετικέςκαιαρνητι-κέςαποτιμήσεις(συνοδευόμενεςκιαυτέςκιεκείνεςμεεκτεταμέναπαραθέματα) ΕβδομήνταχρόνιαμετάηκρίσητουγιατοπούβρίσκονταιοισυμβολέςπουθαέχουνδιάρκειακαιπούοιυπερβολέςθαυμασμούήεπίκρισηςεπιβεβαιώνεταιΏστεηκριτική τηςκριτικήςπουεπιχειρείοσυγγραφέαςσrsquoαυτό τοκεφάλαιο

2ΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιησυνολικήαποτίμησηπουκάνειεισαγωγικάγιατηνιδιόμορφηπερίπτωσηΚαβάφηαποτίμησηπουπροαγγέλλει τηνκατεύθυνσηκαι την έντασητηςσυζήτησηςπουθαακολουθήσειlaquoΟΚαβάφηςλεηλατείασταμάτητατηγαλήνητουάλλουτοναναγκάζειναπάρειμιαστάσηαντίκρυτουναγίνειεχτρόςτουήφίλοςΕίναιμιαφοβερήιδιοσυγκρασίαπουδενευνοείτουςσυμβιβασμούςξυπνάειτησυμπάθειαίσαμετηναφοσίωσηκαι τηναντιπάθεια ίσαμε τηχλεύηraquo (ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφηςΑθήνα1982όπσ10)Θαπαρατηρήσομεεδώότιαυτήηαίσθησηδενπροκύπτειωςσυμπέρασμααπότημε-λέτη του ΙΜΠαναγιωτόπουλου για τον Καβάφη ούτε από ιστορικές πληροφορίες πουόπωςοίδιοςοσυγγραφέαςεπισημαίνειδενείναιεπαρκείςούτεβέβαιεςΕικονογραφείμάλ-λον τις αντιζηλίες και εμπάθειες που αναπτύχθηκαν μέσα στο μικρό κύκλο των λογίων τηςΑλεξάνδρειαςόπωςαποτυπώνονταιστηνκριτικήτωνσυγχρόνωντουποιητήιδίωςτουΤίμουΜαλάνου (ΟποιητήςΚΠΚαβάφηςΟάνθρωποςκαι τοέργοτουΓκοβόστηςΑθήνα1933ndashΠερίΚαβάφηΑθήνα1935)καιτουΓλαύκουΑλιθέρση(ΤοπρόβληματουΚαβάφηΑλεξάνδρεια1934)ΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςτοβλέπεικαιτοεπισημαίνειΓράφειγιατοβιβλίοτουΜαλάνουότιlaquoείναιμιαέντιμηπράξηπουπάειναγίνειπράξηεχθρότηταςraquoΓιατονΑλιθέρσησημειώνειότι laquoανήκει στη γενιά εκείνων που γνώρισαν από πολύ κοντά τονΚαβάφη και που δεν τονσυμπάθησανμήτεμονάχατοναντιπάθησανndashκάτιπερισσότεροτονσιχάθηκανraquo(όπσ27)

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

55

δενείναιμόνοέναυπόδειγμαπνευματικήςεντιμότηταςιδιαίτεραδιδακτικόκαιχρήσιμοστηνανάβαθηεποχήμαςαλλάκαιμιαθετικήσυμβολήστηνιστορίατηςνεοελληνικήςκριτικής

Ημέθοδοςπροσέγγισης

ΗμέθοδοςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουείναιαπαγωγικήΞεκινάαπότογενικόκαικαθολικόγιαναπάειστοειδικόκαισυγκεκριμένοαπόγενικέςθεωρήσειςτηςκοινωνίαςκαιτηςεποχήςστοάτομοτουποιητήαπότοιστορικόπρόσωποτουποιητήστοέργοτουκιαπότιςθεωρητικέςπροκείμενεςτουμελετητήστοκείμενοκαι τασημασιακά τουπεριεχόμεναΗμεθοδολογίααυτήαποτυπώνεται χαρα-κτηριστικάστησειράτωνμερώνκαιτωνκεφαλαίωνΠρώτομέροςΟάνθρωποςΔεύτερομέροςΗουσίατουέργουΤρίτομέροςΗμορφήτουέργουΣτοΠρώτομέροςιδιαίτεραστακεφάλαιαlaquoΗεποχήraquolaquoΟολόγυρακόσμοςraquolaquoΤοάτομοκαιτοήθοςraquolaquoΗτέχνηκαιηζωήraquoμελετάκαιαναπλάθειτασυμφραζόμενατηςεποχήςκαι τουτόπουμεμιαανοιχτήπροοπτικήπουδενπεριορίζεταιστααναγκαίαΟιαναλύσεις του έχουν τησφραγίδα τουπνευματικούανθρώπου τηνκαθολι-κήπροβληματικήπουτροφοδοτείτοαυτόνομοενδιαφέρονγιακάθεφαινόμενοπουμελετάτηστοχαστικήδιείσδυσησεόλεςτιςδιαστάσειςτουτουςευρυμαθείςσυσχετισμούςμετονάνθρωποΚαβάφηκαιτοέργοτουΜrsquoαυτούςτουςόρουςοσυγγραφέαςμάςδίνεισυνθετικέςθεωρήσειςαξιοσπούδαστεςκαθαυτές τόσοστοπεδίοτηςκοινωνικήςκαιπολιτικήςιστορίαςόσοκαιστοπεδίοτωνπολιτισμι-κώνφαινομένωντηςκίνησηςτωνιδεώντωνλογοτεχνικώνρευμάτων3

Οσυγγραφέαςαρχίζει τοπρώτομέρος (κεφ laquoΤαβιογραφικάΟάνθρωποςκαι το έργοraquo) θέτοντας το μεθοδολογικό πρόβλημα στις ευρύτερες διαστάσειςτουπουndashόπωςπροειδοποιείndashτροφοδοτούνμιαδιαμάχηπουlaquoδεθασταματή-σειποτέraquoΕισαγωγικάεκθέτειτιςδύοαντίθετεςμεθοδολογικέςεπιλογέςγιατηνερμηνείαενόςποιητικούέργουlaquoΟιπρώτοιraquoγράφειlaquoαπομονώνουντοέργοκαιτομελετούνσανολοκληρωμένηαδιάσπαστηκαιαυτόνομηενότητα[hellip]Οιδεύτε-ροισκαλίζουντουπέδαφοςΒρίσκουντιςρίζεςκαιτιςπαρακολουθούνακοίμηταστηνπορείατους[hellip]αναζητούνπίσωαπότηνέκφρασητονάνθρωποπουεκ-φράζεταιΑνήκωστουςδεύτερουςraquo

3Σημειώνομετοπανόραματωνιστορικο-πολιτικώνγεγονότωνκαικοινωνικώνζυμώσεωνστηνΑίγυπτοτηνεποχήτηςδιαμόρφωσηςτουΚαβάφη(τέλη19ου-αρχές20ούαι)τηναφύπνισητου ντόπιου πληθυσμού και τη σύγκρουση με την αγγλική αποικιοκρατία την κίνηση τουεμπορίουστοτρίγωνοΚωνσταντινούποληndashΑλεξάνδρειαndashΛονδίνοκαι τονπρωταγωνιστικόρόλοτωνΕλλήνωνεμπόρωνστηνανάπτυξητηςΑιγύπτουτησυγκρότησηδιάδοσηκαιδιεθνήδιαλεκτική των λογοτεχνικών ndash καλλιτεχνικών ρευμάτων του ρομαντισμού του ρεαλισμούτουσυμβολισμούαναλυτικότερα(ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης21982κεφlaquoΗεποχήraquoσ48-55)Ιδιαίτερημνείααξίζειηπροσφυήςndashπρόδρομησεσχέσημετιςκυρίαρχεςαπόψειςτηςεποχήςndashlaquoαναγνώρισηraquoτου19ουαιώναωςδυναμικήςαφετηρίαςιστορικώνεξελίξεωνσεόλαταπεδίακοινωνικότεχνολογικόπολιτισμικό(laquoαιώνααρσενικόraquoτονονομάζειlaquoόλοσπόρουςκαιφύτρααιώνα-πατέραraquoόπσ44-48)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

56

ΌπωςδείχνειτοπαράθεμαοΙΜΠαναγιωτόπουλοςκάνεισυνειδητάτηνεπι-λογήτουέχονταςγνώσητωνσυναφώνμεθοδολογικώνπροβλημάτωνκαιδιχο-γνωμιώνΧαρακτηριστικήπάνωσrsquoαυτόείναιηπροτεραιότηταπουαναγνωρίζειστηνψυχαναλυτικήερμηνείατηςλογοτεχνίαςηοποίασταχρόνιατουΜεσοπο-λέμουαντιπροσώπευεμιαπρωτοποριακήμέθοδοανάλυσηςπουπαράλληλαμετονιστορικόυλισμόσυνετέλεσεστημετατόπισητουβάρουςαπότοκείμενοσεεξωκειμενικούςπαράγοντεςστοδημιουργόήστηνκοινωνίαπουτονδιαμόρφω-σεΤηνψυχαναλυτικήμέθοδοθααξιοποιήσειοσυγγραφέας ιδιαίτεραστοκεφlaquoΟπρωταρχικόςΝάρκισσοςraquoόπουανιχνεύειτιςυποκειμενικέςπροϋποθέσειςτηςποίησηςτουΚαβάφημετηδιαμεσολάβησηειδικώνμελετών4

Κάθε μέθοδος έχει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά της μrsquo αυτάσυναρτάταιηεγκυρότητακιηεργαλειακήαξίατηςκαιόχιβέβαιαμετιςlaquoμόδεςraquoπουεπιβάλλουνστοαναγνωστικόκοινόοιεκάστοτεσκοπιμότητεςτηςlaquoαγοράςraquoΣτηνπερίπτωσήμαςηέρευναεστιάζεταιστοιστορικόπρόσωποτουποιητήκαιμέσααπότοχαρακτήρατηνψυχολογίακαιτοήθοςτουεπιχειρείταιηανάγνωσηκαιερμηνείατουέργουΚαιηεικόνατουποιητήανιχνεύεταικαιανασυντίθεταιαπόδύοπηγέςμέσααπότησπουδήτωνιστορικοκοινωνικώνδεδομένωνκαιλο-γοτεχνικώνσυμφραζομένωντηςεποχήςκαιτουτόπουκαιμέσααπότιςμαρτυ-ρίεςτουπεριβάλλοντοςτωναλεξανδρινώνλογίωνΟιπρώτεςπαρέχουνέδαφοςγιαεύλογουςαλλάόχικατrsquoανάγκητεκμηριωμένουςσυσχετισμούςοιδεύτερεςπροσφέρουνπληροφορίεςπουδενείναιαπαλλαγμένεςαπόυποκειμενικέςπαρα-μέτρουςΩστόσοοσυγγραφέαςδεν είναιανυποψίαστοςγιατιςσυνέπειες τωνεπιλογώντουΚαιφροντίζειναπαρεμβαίνειδιορθωτικάκάθεφοράπουοιεπι-λογέςαυτέςφαίνεταιναοδηγούνσεαποκλίσειςαπόκάποιααξιώματατηςλογο-τεχνικήςθεωρίας5ΓράφεισχετικάlaquoΧρέοςσουδενείναινακρίνειςτονάνθρωπο

4ΜεοδηγότηνψυχαναλυτικήπροσέγγισητουΛάζαρουΠηνιάτογλου(ΜελέτεςψυχαναλυτικέςκαιάλλεςγύρωστονάνθρωποτηνκοινωνίακαιτηντέχνηlaquoΑετόςraquoΑθήνα1943σ46-63)ανι-χνεύειστοlaquoυπέδαφοςraquoτουυποσυνείδητουειδικότεραστονφροϋδικόlaquoβρεφικόναρκισσισμόπαρεπόμενοτης libidoraquoτιςβαθύτερεςlaquoαιτίεςraquoπουορίζουντημοναδικότητατηςκαβαφικήςδημιουργίας5ΘεμελιώδεςαξίωματηςΘεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουαναβιώνειστον20όναιώναωςσυνέ-χειατηςπαράδοσηςτηςαρχαίαςποιητικήςκαιρητορικήςείναιηαρχήότιτοποιητικόέργοαπο-τελείένααύταρκεςσύμπανσημασίαςπουεμπεριέχειτουςκώδικεςανάγνωσήςτουΗαπόκλισηστηνπερίπτωσήμαςείναιοιπροτεραιότητεςστηνερμηνευτικήδιαδικασίαΓιαναμελετήσομετησχέσηενόςέργουμεταιστορικάκαιπολιτισμικάτουσυμφραζόμενααναγκαίαπροϋπόθεσηείναιναέχομεολοκληρώσειτησυστηματικήανάλυσητουκειμένουκαιτηνανάδειξηκαισπουδήτωνσημασιακώνκωδίκωνπουενυπάρχουνστοκείμενοκαιαποτελούντασίγουρακλειδιάγιατηνκατανόησηκαιερμηνείατουΜέσασrsquoαυτούςτουςκώδικεςενυπάρχεισυμπυκνωμένηόληηγλωσσικήλογοτεχνικήκοινωνικήκαιπνευματικήπείραπάνωστηνοποίαοικοδομήθηκετοέργοοιποιητικοίκώδικεςπουκληρονόμησεαπότηνπαλιότερηπαράδοσητοπικήκαιδιεθνήοι ιδεολογικοί κώδικες που απορρόφησε από το κοινωνικό περιβάλλον άμεσο ή ευρύτεροοι αξιακοί κώδικες που άντλησε από την πολιτισμική παράδοση του τόπου και της εποχήςΑυτοίοικώδικεςθαμαςοδηγήσουνμεασφάλειαπούναψάξομεμέσαστιςαχανείςεκτάσειςτηςκοινωνικήςκαιπολιτισμικήςιστορίαςποιαεξωκειμενικάσυμφραζόμενανααναζητήσομεσυγχρονικάκαιδιαχρονικάπροκειμένουναανασυνθέσομετησχέσητούυπόμελέτηέργουμετηνιστορίατηνκοινωνίατηνπνευματικήπαράδοσηστηνοποίαανήκει

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

57

Μαναπάρειςαπότούτον ταστοιχείαπουπληρέστεραθασεοδηγήσουνστουέργουτηνκατανόησηΗπαράλληληέρευναανθρώπουκαιέργουγίνεταισυχνάολότελrsquoαντιπαθητικήμόνοκαιμόνογιατίδενπεριορίζεταιστrsquoαρμόδιασύνοραγιατίξεστρατίζεισεαταίριαστεςκρισολογίεςτουήθουςεκείπουθrsquoαρκούσετουήθουςηπροβολήαντίκρυστοέργοσανέναςπυρσόςαναμμένοςστηνύχτατουδάσουςΟΚαβάφηςόσοελάχιστοιόχιμονάχαδείχνειεπιταχτικήμακαιπλουσι-όταταδικαιολογείαυτήτησύζευξηΟάνθρωποςΚαβάφηςοποιητήςΚαβάφηςδενείναιδυοέννοιεςξεχωριστέςΕίναιμιαμονοκόμματηεκδήλωσηοργανωμένημεαυστηρήαιτιοκρατικήσυνέπειαένασύνολοαδιάσπαστοraquo(όπσ35-36)

ΌτιαυτόπουλέειτοεννοείεπαληθεύεταιστηνπράξηΗπροβληματικήτουαναπτύσσεταιμέσασrsquoένασυνεχέςπηγαινέλααπόταιστορικάκοινωνικάλο-γοτεχνικάσυμφραζόμεναστονποιητήκαιτοέργοτουκαιπάλιπίσωσπάζονταςταδιαχωριστικάανάμεσασταμέρηκαιστακεφάλαιακαιμαζίτονκανόνατηςαπαγωγικήςμεθόδουΕνδεικτικάτοκεφlaquoΗΕιρωνείαraquoτουτρίτουμέρουςαρχίζειμε τον εξήςπροβληματισμόlaquoΤοκεφάλαιο τούτοθα έπρεπε ίσωςναβρίσκεταιστοδεύτερομέροςτηςμελέτηςεκείόπουκρίνεταιηουσίατουέργουraquo(σ188)ΝωρίτεραμιλώνταςγιατηγλώσσατουΚαβάφησημειώνειlaquoστονέντεχνολόγοηέκφρασηδενείναικάτιτοιδιαίτεροείναιίσιαίσιακάτιτοκαίριοκαιηλέξηδενείναικάτιμακρισμένοκαιξεκολλημένοαπότοπεριεχόμενο[hellip]μαολωσδιό-λουαντίθετακάτιομόζυγοομόρροποταυτόσημομετοπεριεχόμενοένακορμίγεμάτοψυχήκαιδεμένοαδιάσπασταμεδαύτηraquo(σ163)ΠαρότιοΙΜΠαναγιω-τόπουλοςγράφειπριναπότηνακμήκαιδιεθνήδιάδοσητηςσύγχρονηςθεωρίαςτηςλογοτεχνίαςπουκαθιέρωσεαυτήντηναρχήπαρότισταχρόνιαπουγράφει(αρχήτηςδεκαετίαςτου1940)ηδιάκρισηακόμακιηαντιδιαστολήμορφής-πε-ριεχομένουήτανεπερίπουαυτονόητηminusκαισrsquoαυτόσυνετέλεσεωςέναβαθμόκαιημαρξιστικήθεωρίατηςλογοτεχνίας(όπουόμωςηπροβληματικήκαισυνεπώςηορολογίαέχειέναειδικόπεριεχόμενο)minusοσυγγραφέαςεμφανίζεταιναείναιέναβήμαμπροστάαπότιςτρέχουσεςαντιλήψειςμέτοχοςγνωστικώνκατακτήσεωνπουήτανακόματότεπρονόμιοκλειστώνκύκλωνγλωσσολόγωνκαιθεωρητικών(ρώσοιφορμαλιστέςΣχολήτηςΠράγας)Θαήτανενδιαφέρονναερευνηθείανοι απόψεις του οφείλονται σεάμεση ενημέρωση (γνώση της σχετικής διεθνούςβιβλιογραφίας)ήσεαπευθείαςεπαφήμετακείμενατηςαρχαίαςποιητικήςπουαποτέλεσανσημείοαναφοράςτωνρώσωνφορμαλιστών(δεκαετίατου1920)καιαφετηρίαγια τηναναβίωσητηςλογοτεχνικήςθεωρίας (δεκαετίες του1960και1970)ΌπωςκαιναrsquoχειοιθεωρητικέςεπιλογέςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουαπο-δεικνύονταιστηνπράξηανοιχτέςσυνδυαστικέςκαιυλοποιούνταιόχιμεμονομέ-ρειεςαλλάμεανεξάρτητοπνεύμαευελιξίακαιαίσθησητουμέτρου

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

58

Οιάξονεςτηςερμηνείαςτουέργου

Μπαίνονταςστακαθέκασταθασταθούμεσεορισμέναθέματααπόταπιοσημα-ντικάΤοπρώτοείναιηκρίσητουσυγγραφέαγιατηγλώσσατουΚαβάφητοδεύ-τερογιατηνποιητικήτουτοτρίτογιατοδραματικόχαρακτήρατουέργουτου

ΣτοτελευταίομέροςτουβιβλίουοσυγγραφέαςμελετάτημορφήτουέργουεστιάζονταςστογλωσσικότουιδίωμακαιστιςπολλαπλέςσυναρτήσειςτουμετηστιχουργίατηνπεζολογίατουςκύριουςφορείςτουνοήματοςτηνειρωνείατηναίσθησητουπεριττούΑρχίζειμεμιαταξινόμησητωνποιημάτωντουΚαβάφημεγνώμονατηγλωσσικήμορφήΔιακρίνειποιήματασεδημοτικήποιήματασεκαθαρεύουσαποιήματασεμεικτήγλώσσαΚαιαποφαίνεταιότιοΚαβάφηςεί-ναιlaquoαπόκαταγωγήκαιπεποίθησηκαθαρευουσιάνοςraquoπαραβιάζειτουςκανόνεςτηςγλώσσαςαναμειγνύονταςγλωσσικούςτύπουςδημοτικήςκαικαθαρεύουσαςήνοθεύονταςτηνΚοινήΝέαΕλληνικήμειδιωματισμούςΥπάρχειμιαεπικριτικήδιάθεσησrsquoαυτέςτιςπαρατηρήσειςπουοφείλεταιστηναγωνιστικήπροσήλωσηαυτήςτηςγενιάςστιςαρχέςτουεκπαιδευτικούδημοτικισμούκαιστηνεπικρατού-σαάποψηότισrsquoαυτήτηφάσηηλογοτεχνίαοφείλειναπροσφέρειυποδείγματαορθήςχρήσηςτηςδημοτικήςΓιrsquoαυτόκαιηεπιχειρηματολογίατουέχειδύοπό-λουςτηνεγγενήαδυναμίατηςκαθαρεύουσαςπλαστήςγλώσσαςναμεταδώσειτονψυχικόκραδασμότουδημιουργούκαιτοαίτηματηςεσωτερικής(μορφολογι-κήςφωνητικήςσυντακτικής)συνέπειαςτουλόγουΗκριτικήεκτονώνεταιστηνεπισήμανσηότιαπότονΚαβάφηlaquoδενέχομεδικαίωμαναπροσδοκούμεγλωσσικάπρότυπαraquo

ΘαπεριοριστούμεσεδύοσχόλιαΤοπρώτοείναιότιηαπαίτησηαυτήεισά-γει εξωποιητικά κριτήρια στην ποιητική δημιουργίαΟ σκοπός της ποίησης δεθα μπορούσεούτε θα έπρεπε να έχει κριτήριο την ορθοέπειαή όποια γλωσσι-κήορθοδοξίαγιατίαυτόθαστένευετηδημιουργικήκαιανανεωτικήδυναμικήτηςΣτηνπολυτυπίακαιστηνενσωμάτωσηγλωσσικώνμορφώνπαλαιότερωνήιδιωματικώνκρύβεταιηπλούσιακαι ευρηματικήαξιοποίησημιαςθεμελιώδουςποιητικήςλειτουργίαςπουείναιησυν[υπο]δήλωση6Τοδεύτεροαφοράτηνκρί-ση του ΙΜΠαναγιωτόπουλου ότι laquoπαρrsquo όλη του την ποικιλία στην έκφρασηοΚαβάφηςμένειστοβάθοςκαθαρολόγοςαμετακίνητοςκαιαμετάπειστοςraquo(όπ164)ΤοζήτημαπαρουσιάζειενδιαφέρονΟποιητήςόπωςδείχνειμιαεπιστολήτουπουθαδειτοφωςτηςδημοσιότηταςπολύαργότερα(1987)θεωρείτηνποιη-τικήτουγλώσσαωςμιααπότιςομιλούμενεςεκδοχέςτηςδημοτικήςΣrsquoαυτήτην

6Συνδήλωση(υποδήλωσησυνυποδήλωσησυμπαραδήλωσηκλπ)ονομάζεταιηδυνατότηταανάπτυξης δεύτερων ndash παράλληλων ήκαι επάλληλων ndash υπαινικτικών σημασιών κοντά στηνκύρια(κυριολεκτική)σημασίαlaquoDiscoursconnotatifraquo(λόγοσυνδήλωσης)αποκαλούντηνποίησηοιθιασώτες τηςΣχολήςHjelmslevndashBarthesαναγορεύονταςαυτή την ιδιότητασεκατεξοχήνδιακριτικό τουποιητικούλόγουΒλ λχΕΓΚαψωμένοςΠοιητικήήlaquoπερί τουπώςδει τωνποιημάτωνακούεινraquoΘεωρίακαιμέθοδοιανάλυσηςτωνποιητικώνκειμένωνΠατάκηςΑθήνα2005σ78-80και104-105

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

59

επιστολήγραμμένητοΣεπτέμβριοτου1906σημειώνειμεέμφασηlaquoηζωντανήελληνικήγλώσσα[]πρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουΒέβαιαείναιατύχημαπουαυτήηζωντανήελληνικήγλώσσαπουείπαδενείναιόλωςδιόλουηίδιαγιαόλουςτουςδημοτικιστάς[hellip]Μερικοίndashαπότουςοποίουςείμαικιεγώndashδιστάζουνναθυσιάσουνολόκληρητηνκαθα-ρεύουσα[hellip]καιείναιπρόθυμοιναπαραδεχθούνόχιμόνολέξεις(στηγνήσιάτουςμορφή)τηςαρχαίαςαλλάκαιγραμματικούςτύπουςότανοιλέξειςκαιοιτύποιαυτοίτουςφαίνονταιήπουπέρασανστηνομιλίατωνπόλεωνήπουσυντείνουνειςτονπλουτισμόκαιειςτονωραϊσμότουελληνικούλόγου[hellip]Εμείςδετώραεπιστρέφοντεςστηδημοτικήγλώσσαείμεθαπροσκυνηταίπροσκυνηταίευλαβείςκαι συγκινημένοι που μπαίνουν μες σε τέμενος και θα βγάλομε βέβαια όλατrsquoάτεχναστολίδιακαιταπεριττάντύματαπουτοασχημίζουναλλάχωρίςβίακαιχωρίςπροκαταλήψειςμηντύχεικαιδενδούμεκαιμεςστοσωρόαπορρίψουμεndashοιανόητοιndashκαμμιάμαλαματένιαλήκυθοήκανένακιβώτιοαπόλαμπρόσεντέφιraquo7

ΤοάλλοχαρακτηριστικόπουαναγνωρίζειστηνποιητικήγλώσσατουΚαβάφηοσυγγραφέαςείναιηπεζολογίαΌπωςγράφειηποίησήτουείναιηlaquoπεζολογι-κότερητηςνεοελληνικήςλογοτεχνίαςraquoΕπιχειρώνταςναεξηγήσειτοφαινόμενοσυγκομίζει μια σειρά εύλογα επιχειρήματα Αρχίζει από τα συμφραζόμενα τηςεποχήςκοινωνικάκαιπνευματικάΚαισημειώνειότιοποιητήςζεισεοικογενει-ακόκαικοινωνικόπεριβάλλονεμπόρωνπουείναιάνθρωποισυντηρητικοίκαιπρακτικοίκαιαυτόδιαμορφώνειτογλωσσικότουαισθητήριοστηνκατεύθυνσητηςπεζήςλιτήςκαιακριβολόγαςέκφρασηςΑνάλογαφαινόμεναδιαπιστώνειστοπεδίοτωνιδεώνΕπισημαίνειτηνπαρακμήτηςμεταφυσικήςκαιτηδιάδοσητουυλισμούτοπαραμέρισματουανορθολογικούστοιχείουκαιτηνισχυροποίησητουρασιοναλισμούΕπιπλέονυποδεικνύειτηντότεαρχόμενητάσητηςκατάργησηςτωνορίωνανάμεσαστονποιητικόκαιστονπεζότύπογραφήςεξέλιξηπουδικαι-ώνειτιςεπιλογέςτουΚαβάφηΤέλοςεξετάζειτουςυποκειμενικούςπαράγοντεςκαιαποφαίνεταιότιηφύσητουΚαβάφηείναιπερισσότεροτραγικήπαράλυρι-κήκιαυτότονωθείστομεταχείρισματηςκαθημερινήςλεπτομέρειας8Όλααυτάτασυσχετίζειμεομόλογαφαινόμεναστοπεδίοτηςτέχνηςκαιτωνλογοτεχνικώνκινημάτωντηνπαρακμήτουρομαντισμούκαιτηνανάδυσητουποιητικούρεαλι-σμούπουευνοείτηστροφήστηνκαθημερινήζωήκαιστηναλήθειατης

7ΤοκείμενοαυτόπουδιασώζειοΓΠΣαββίδηςσταΜικράκαβαφικάΒ΄(ΕρμήςΑθήνα1987)καιπαραθέτουνοιΔΔασκαλόπουλοςκαιΜΣτασινοπούλουΟβίοςκαιτοέργοτουΚαβάφηΑθήνα2013σ60-61είναιαπάντησησεεπιστολήτηςεξαδέλφηςτουΜαρίκαςΤσαλίκηαπότηνΠόληπουτονκαλείνασχολιάσειτοlaquoμαλλιαρόraquoπροσκλητήριογάμουπουτηςέστειλεηκόρητουΦώτηΦωτιάδηΣrsquoαυτόαναφέρεταιοΚαβάφηςότανγράφειότιηδημοτικήlaquoπρέπειναβγειμεθάρροςκαιναπαρουσιασθείσrsquoόλεςτεςσχέσειςτουβίουraquo8Υπάρχειόμωςόπωςλέεικάποιααιτίαπολύβαθύτερηπουτονlaquoσπρώχνεισχεδόνμανιασμέ-ναπροςτηνκαθημερινότηταraquoΕίναιεξηγείηβουλιμίατουΚαβάφηναξαναζείτηνηδονήπουέζησεστοπαρελθόνμεταφέροντάςτηνακέριαστοχώροτουσυναισθήματοςκαιτηςνόησηςΧάρησεμιαρωμαλέααναπαραστατικήδύναμηκαιμιαεξαίρετηπαρατηρητικότηταlaquoτηνπα-ρατηρητικότηταενόςπεζογράφουraquo(τοκρατούμεαυτό)ζωντανεύειμέσωτηςκαθημερινήςλε-πτομέρειαςκαιτηςσκηνοθετικήςλειτουργίαςlaquoγυμνάκαιολόσωματηνπράξηraquo(όπσ178-179)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

60

ΠράγματιορεαλισμόςείναιτοτελικόστάδιοτηςκαβαφικήςποιητικήςόπουηεκφραστικήωριμότητατουποιητήσυνδέεταιμετολμηρέςκαινοτομίεςΣrsquoαυτήτηφάσηκαικατrsquoεξοχήνσταιστορικάτουποιήματαβρίσκουνπλήρηαντιστοιχίαοιοξυδερκείςπαρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιατηρεαλιστικήγραφήτουΚαβάφηπροσγείωσηστηλεπτομέρειατηςκαθημερινήςζωήςλιτήακριβολο-γίακαιαίσθησητουπεριττούπουτασυναρτάμετηνπροτεραιότητατωνκύρι-ωνφορέωντουνοήματοςουσιαστικούκαιρήματοςκαιτηνπεριορισμένηχρήσητουεπιθέτουκαιπάνωαπrsquoόλατηνευτυχήσύμπτωσημορφήςminusνοήματοςστηνκαίριαέκφρασηπουέρχεταισεπλήρηαντιστοιχίαμετοαντικείμενοαναφοράς

ΟιτολμηρέςκαινοτομίεςτουΚαβάφησεσυνδυασμόμετηδιεθνήκαθιέρωσηπου γνώρισε το έργο τουστις τελευταίες δεκαετίες ευνόησανμιασύγχυσηωςπροςτηνκατεύθυνσηκαιτοχαρακτήρατηςσυνεισφοράςτουΗσύγχυσηέγκειταιστοότιndashερήμηντηςλογοτεχνικήςθεωρίαςndashοικαινοτομίεςτουΚαβάφηταυτί-στηκανστησυνείδησητουφιλολογικούκοινούμετομοντερνισμότου20ούαιΚιαυτόαποτελείδιπλήπαρεξήγησηκαιωςπροςτοπεριεχόμενοτουευρωπαϊκούμοντερνισμούκαιωςπροςτοείδοςτηςσυμβολήςτουΚαβάφηστοπεδίοτηςποιη-τικήςμιαπαρεξήγησηδυσεξήγητηκαθώςαγνοείεντελώςτατεκμηριωμέναπορί-σματατηςειδικήςγραμματολογικήςέρευναςσύμφωναμετηνοποίαησπουδαίασυμβολήτουΚαβάφηείναιστηνκατεύθυνσητηςανανέωσηςτουποιητικούλόγουκαιόχιτουμοντερνισμούΤοθέμαέχειλύσειμεσοφήακρίβειαεδώκαιτριάνταχρόνιαοΚώσταςΣτεργιόπουλοςπουταξινομείτονΚαβάφηστηνΑνανεωμένηπαράδοσημεβάσητοτριμερέςτυπολογικόσχήμαΠαράδοσηndashΑνανέωσηndashΜο-ντερνισμός9ΤοκαλλιτεχνικόκίνηματουΜοντερνισμούμετηνειδικήσημασίατουόρουστοχεύειστηνανατροπήτουκαθιερωμένουσημασιοδοτικούσυστήμα-τος(στηγλώσσατηνποίησηκαιτιςτέχνες)καιτηνκαθιέρωσημιαςδιαφορετικήςόρασηςτουκόσμουαντίθετηςπροςτηρασιοναλιστικήαντίληψητωνπραγμάτωνΚαιτοεπιδιώκειμετηναποδιάρθρωσητηςσυνταγματικήςοργάνωσηςτουκειμέ-νουκαιμετημετάθεσητουμηχανισμούlaquoσημείωσηςraquoστονπαραδειγματικόάξο-ναπουεπειδήδενδεσμεύεταιαπότηνεμπειρικήλογικήεπηρεάζεισεποικίλουςβαθμούςτηναναγνωσιμότητατουκειμένουφτάνονταςωςτηνακραίαεπιλογήτηςμη-σημασίας(υπερρεαλιστικήαυτόματηγραφή)

ΟικαινοτομίεςτουΚαβάφηαντίθεταδεθίγουντοσυνταγματικόάξοναδεσυμπίπτουνμετηναποδιάρθρωσητουλόγουκαιδεσυναντώνταιμεκαμιάαπότιςδιαβαθμίσειςπουσυνιστούντιςποικίλεςεκδοχέςτουποιητικούμοντερνισμού

ΗανανεωτικήβούλησητουΚαβάφηέχειάλληκατεύθυνσηαπrsquoαυτήντουμο-ντερνισμούΤηνυπέδειξεκαιτηντεκμηρίωσεπειστικάοΓιάννηςΔάλλαςμετηδιατριβήτουΟΚαβάφηςκαιηδεύτερησοφιστική (ΣτιγμήΑθήνα1984)όπουεξετάζειτοπρώιμοενδιαφέροντουποιητήγιατουςσοφιστέςκαιταλογοτεχνικά

9 Βλ την εισαγωγική γραμματολογική μελέτη του στον τόμο Κώστας ΣτεργιόπουλοςΗανανεωμένηπαράδοσηΗελληνικήποίησηΑνθολογίαndashΓραμματολογίαΣοκόληςΑθήνα1980σ15-59

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

61

είδητηςύστερηςαρχαιότηταςόπωςδιαμορφώθηκανμέσαστηνπαράδοσητηςΔεύτερηςσοφιστικής(ΓνώμεςΘέσειςΕκφράσειςΧρείεςΠαραινέσειςΕπιγρα-φέςΕπιγράμματαΕπιτύμβιαΕγκώμια)ΚαιμέσααπότησυγκριτικήμελέτητωνκειμένωναποδεικνύειότιταlaquoφιλοσοφικάποιήματαraquoτουΚαβάφηαποτελούνδο-κιμέςαναβίωσηςαυτώντωνειδών

ΗθεματικήτηςποίησηςτουΚαβάφηκαιησχέσητηςμετοναρχαίοκόσμοιδι-αίτεραμετηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοαποτελείέναπρονομιακόερευ-νητικόαντικείμενομέσαστηνκαβαφικήβιβλιογραφίαΑνάμεσαστουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπότουςπρώτουςπουμίλησανδιεξοδικάγιrsquoαυτήτησχέσηκαιειδικότεραγιατοσυγκεκριμένοζήτημαότιταλογοτεχνικάείδητηςύστερηςαρχαιότηταςχρησίμεψανωςπρότυπαγιατονΚαβάφηAνάμε-σα στις συνθετικές θεωρήσεις που μας δίνει ανιχνεύοντας τις ιστορικές προϋ-ποθέσειςτηςτέχνηςτουΚαβάφηξεχωριστήθέσηκατέχειηχαρτογράφησητηςποιητικήςκαιρητορικήςπαράδοσηςκατάτηνύστερηαρχαιότηταιδιαίτερατηνΕλληνιστικήκαιΡωμαϊκήπερίοδοανάμεσαστο400πΧκαιτο400μΧσύμ-φωναμετηδικήτουοριοθέτηση(όπσ62-67)Όπωςεπισημαίνειπρόκειταιγιαμιαπαραγωγήπουδενείναιμόνοπαράδοσηκαλλιέργειαςέντεχνουλόγουαλλάκαιφιλοσοφικήςθεωρίαςστηδιπλήκοσμοθεωρητικήκαιβιοθεωρητικήτηςδι-άστασηΓιατοειδικόθέμασημειώνειlaquoΜατοσταθερόκέντροπουολόγυράτουπηγαινοέρχεταιοσυγκινημένοςτουστοχασμόςείναιηφοβερήεκείνηαπόπολλέςπλευρέςμεταβατικήεποχήτουχαλασμούκαιτουόρθρουΟΚαβάφηςτοποθετείτοσύγχρονοαίσθημάτουμέσαστοκλίματηςελληνιστικήςκαιτηςελληνορωμαϊ-κήςΑλεξάνδρειαςμέσαστοκλίματουπνευματικούβίουτηςελληνικήςΑνατολήςΗαλεξανδρινήποίησητούείναιστοργικάαγαπημένηlaquoΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςτουΚεφαλάαυτοίοικαλαίσθητοιτεχνουργοίτωνλιγό-στιχωνσυνθεμάτων [hellip] τουστέκονται συχνάδυσκολοπλησίασταυποδείγματαΜαείναικαιπιστόςκαιάπιστοςσύγκαιραμαθητήςτουςΤουλείπειηχάρητουςδεφαίνεταικιόλαςκαθόλουνατηνοιάζεται[hellip]ΤουλείπειαπότηνάλλημεριάκιηαφροντισιάτουςκιηαλαφράδατουςγιατίοΚαβάφηςμεσοβαρότητακαιμεσύψυχοδέοςαντικρίζει τηντραγικήουσίατουανθρώπου [hellip]ΤαποιήματατουΚαβάφηπου είτε με τα εξωτερικά τους γνωρίσματα είτε με την εσωτερικήτουςδιάρθρωσητοντοποθετούνπλάιστουςεπιγραμματοποιούςτηςΠαλατινήςΑνθολογίαςαποτελούνένακύκλοΜαπαράλληλααναπτύσσονταιάλλοικύκλοιορθοδοξότερακαβαφικοίαποκαλυπτικότεροιτουεσωτερικούκλίματοςτουποι-ητικούτουλόγουΟιεπιγραμματοποιοίτηςΠαλατινήςΑνθολογίας αντιπροσω-πεύουντονελάσσονατόνοΕίναικαθώςθαλέγαμεσήμεραlsquoκοσμικοίrsquoαγαπούντηνπολιτεία[hellip]τραγουδούναυτέςτιςμικρέςμακαιτόσοαγαπημένεςχαρέςτηςζωήςndashολάκερητηματαιότηταπουνοιώθουμετόσοσυχνάπωςείναιομόνοςμαςθησαυρόςΑυτήτηματαιότηταυπερασπίζεταιαπελπισμένακαιηποίησητουΚα-βάφηΜαμεπόσεςυποβλητικέςπροεχτάσειςμετίσφοδρέςαναγωγέςστοlsquoκύριοθέμαrsquoσrsquoαυτήτηνάφθαρτηανθρώπινηύπαρξηπουξεπερνάτουςκαιρούςκαιτουςτόπουςraquo(όπσ62-6364-65)

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

62

ΞαναγυρίζομεστονποιητικόρεαλισμόκαιτιςσχετικέςδιαπιστώσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουγιανασυμφωνήσομεότιισχύουναλλάκυρίωςγιαταιστορι-κάποιήματατηςώριμηςπεριόδουμετάτο1911Στακείμενααυτάανιχνεύονταιπιο συγκεκριμένα προωθημένες τεχνικές της αφηγηματικής πεζογραφίας πουδικαιώνουντηνπαρατήρησητουσυγγραφέαότιοΚαβάφηςδιαθέτειτηνπαρα-τηρητικότηταενόςπεζογράφουΧάρησrsquoαυτήτηνιδιότηταοιαφηγηματικέςτε-χνικέςπουεφαρμόζειστηνποίησήτουθαμπορούσεκάλλισταναείναιευρήματατουποιητήμέσααπότοεπίμοχθοδούλεματουστίχουεάνδενείχαμεενδείξειςενόςδιακειμενικούδιαλόγουμευψηλάπρότυπααφηγηματικήςτέχνηςΜιατέ-τοιαεξόχωςενδιαφέρουσαένδειξηείναιηπληροφορίατουΙΑΣαρεγιάννηndashπουμνημονεύεικαιοΙΜΠαναγιωτόπουλοςndashότιοΚαβάφηςδιάβαζετονProustτονοποίοόπωςγράφειlaquoθαύμαζεπολύraquo10ΓιατιςτεχνικέςαυτέςπουχαρακτηρίζουντηνποιητικήτουΚαβάφηκαιοιοποίεςαντιπροσωπεύουνπρωτοποριακέςκατα-κτήσεις τηςαφηγηματικήςπεζογραφίας έχομεμιλήσειάλλοτεδιεξοδικά χωρίςνα τις συσχετίσομε ειδικάμε επίδραση τουMarcel Proust11 Συγκεκριμένα δια-πιστώσαμε ότι ηποίηση τουΚαβάφησφραγίζεται από τηνπροτεραιότητα τηςαφήγησηςλόγωνέναντιτηςαφήγησηςπράξεωνΗαφήγησηλόγωνπαίρνειδιά-φορεςομοειδείςσυντακτικέςκαιαφηγηματικέςμορφέςανάμεσαστιςοποίεςοιστατιστικάεπικρατέστερεςκαιποιοτικάχαρακτηριστικές είναιοάμεσοςλόγος καιοελεύθεροςπλάγιοςλόγοςΟάμεσοςλόγοςαντιπροσωπεύειτηνπιοαμιγήμορφήαναφερόμενουλόγουχωρίςαφηγηματικήμεσολάβησηήσυντακτικήεξάρ-τησηΟρισμένεςαπrsquoαυτέςτιςτεχνικέςέχουνσημείαεπαφήςμετηνπαράδοσητηςαρχαίαςρητορικήςιδιαίτεραμεταρητορικάγυμνάσματακαισυνιστούνευνοϊ-κήπροϋπόθεσηγιατημεταφοράσχημάτωναπότααντίστοιχαλογοτεχνικάείδητηςμεταγενέστερηςαρχαιότητας(εκφράσειςεπιγράμματαεπιτύμβιαρητορικέςασκήσεις)πουβασίζονταιστονάμεσολόγοΜrsquoαυτότονπροσανατολισμόοΚα-βάφης επικαιροποιεί τοπνεύματηςαρχαίαςΣοφιστικής δίνει την έμφασηστηδιανοητικήλειτουργίακαιστηδιανοητικήσυγκίνησηKαιεπιχειρείμιατολμηρήανανέωσητηςποιητικήςγραφήςμεταμέσατηςαφηγηματικήςπεζογραφίαςΈτσιξαναπιάνει το νήμα μιας μακράς καλολογικής παράδοσης και αποκαθιστά τηδιαχρονικήσυνέχειατωναρχαίωνλογοτεχνικώνειδώνΚιόλααυτάμαζίσυνθέ-

10laquoΔανείστηκεαπότονκΑναστασιάδητονδεύτεροτόμοτουDu cocircteacute de GuermantesτουProustπουθαύμαζεπολύανκρίνωαπότουςεπαίνουςπουμουέκανεraquoΙΑΣαρεγιάνηςlaquoΣχόλιαστονΚαβάφηraquoΤαΝέαΓράμματαχρΖ Μάρτης1944σ134(=ΙΜΠαναγιωτόπουλοςΚΠΚαβάφης1982σ70υποσημ67)11ΕΓΚαψωμένοςlaquoΟάμεσοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoΜνήμηΠαναγιώτηΜουλλάΝε-οελληνικήλογοτεχνίακαικριτικήΑπότονΔιαφωτισμόέωςσήμεραΠρακτικάΙΓ΄ΔιεθνούςΕπι-στημονικήςΣυνάντησης(3-6Νοεμβρίου2011)ΑΠΘΤμήμαΦιλολογίαςndashΤομέαςΜεσαιωνικώνκαιΝέωνΕλληνικώνΣπουδώνΕκδόσειςΣοκόληndashΚουλεδάκηΑθήνα2014σ644-655επίσηςlaquoΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςστηνποίησητουΚαβάφηraquoConvegnoInternationaleCostantinoPKavafis70annidallamortee140dallanascita(Napoli28-29novembre2003)περΙταλοελληνικάRivista di cultura grecomodernaτIXNapoli2008σ37-58ndashΤαμυστικάτηςΤέχνηςτουΚαβάφηΠοιητικήγραφήndashΣυνθεσιακέςτεχνικέςndashΑνάλυσηκειμένωνΑκτίς2014σ84-85

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

63

τουν μια σημαίνουσα ισοτοπία που διαπερνά ολόκληρο το έργο τουΚαβάφηαναπαριστούνέναπολιτισμόπουυπήρξεκατάκύριολόγοπολιτισμόςκαλλιέρ-γειαςτουλόγουδηλαδήκατrsquoεξοχήνπνευματικόςπολιτισμός

Τοσημαντικότεροαπόταφαινόμεναπουσυνδέονταιμετουςαφηγηματικούςτρόπους(εγκλίσεις)καιτηlaquoφωνήraquoτουαφηγητήείναιοελεύθεροςπλάγιοςλό-γοςΟελεύθεροςπλάγιοςλόγοςτουΚαβάφηείναικατάβάσηλόγοςδιφωνικός καιδιαλογικόςΣυγκρούονταιμέσασrsquoαυτόνδύοπροοπτικέςκαιδύοαξιολογί-εςΕίναιμrsquoάλλαλόγιατοπρονομιακόπεδίογιατηνάσκησητηςτεχνικήςπουοΜπαχτίναποκάλεσεlaquoεσωτερικήδιαλογοποίησηraquoΠρόκειταιγιατηνπιοέντε-χνηεκδοχήτηςαφήγησηςλόγωνπουοΚαβάφηςχειρίζεταιμεαριστοτεχνικότρό-ποΜrsquoαυτήτηντεχνικήσυγκροτούνταιορισμένααπόταπιοσημαντικάποιήματατηςωριμότηταςΜετηντεχνικήτηςlaquoεσωτερικήςδιαλογοποίησηςraquoοποιητήςανα-τέμνειτηνανθρώπινηψυχήκαιφανερώνειμετρόποέμμεσοκαιυπαινικτικότιςαφανείςψυχικέςσυγκρούσειςκαιτατραγικάαδιέξοδατουήρωακαιτηςκοινωνί-αςστηνοποίαζειΕδώβρίσκεταιέναάλλοδιακριτικόγνώρισματουΚαβάφηπουσυνιστάτονπυρήνατηςανθρωπολογίαςτουΟΙΜΠαναγιωτόπουλοςαφιερώνειτο2ομέροςτουβιβλίουτουστηνlaquoουσίατουέργουraquoτουΚαβάφηΕκείεπανέρ-χεταισυχνάστοπρόβληματουτραγικούκαισχολιάζειεπιδοκιμαστικάτουςπρο-ηγούμενουςμελετητέςπουμιλούνγιατονδραματικόχαρακτήραήτο τραγικόπεριεχόμενοτηςποίησηςτουΚαβάφηΣrsquoαυτήτηδιαπίστωσηφαίνεταινασυγκλί-νουνπολλοίμελετητέςαλλάχωρίςναπροχωρούνσεσαφήδιάκρισηδραματικούndashτραγικούούτεσεεπαρκήανάλυσητουτραγικούωςσυνθεσιακήςτεχνικήςκαιωςσυστήματοςαξιώνΑπότουςπαλιότερουςμελετητέςοΙΜΠαναγιωτόπουλοςείναιέναςαπrsquoτουςπρώτουςπουέδωσανστοζήτημααυτότηδέουσασημασίαΜετηδιαφοράότισυνεπήςπροςτηνψυχαναλυτικήπροοπτικήπουεπέλεξεξε-κινάαπότηνπάγιαθέσηότιοποιητήςκαιτοέργοτουείναιένακαιτοαυτόδενξεχωρίζειτονενδοκειμενικόαφηγητήαπότο ιστορικόπρόσωποτουΚαβάφη12ΣυχνάμιλώνταςγιατοτραγικόαναφέρεταιστονΚαβάφηκαιστιςσυνθήκεςτουβίουτουΓράφειlaquoΓιατούτομπορούμεναείμαστεβέβαιοιπωςδυοστοιχείαση-μαδεύουνκυριότατατοπρόσωποτουΚαβάφηησυνείδησητηςτραγικήςουσίαςτουβίουκαιηυπερτροφίατουεγκεφαλικούστοιχείουΤοδεύτεροείναικιόλαςέναμέσοάμυναςενάντιαστονεαυτότουκαιστουςάλλουςανθρώπουςΤοπρώτοείναιμιαέκφρασητουσυμπλέγματοςτηςκατωτερότηταςκαθαράατομικήςση-μασίαςέναδείγματουαγώναμετονεαυτότουμονάχαΚιαπότηνάποψητούτηο Καβάφης στάθηκε ανάμεσα στrsquo άλλα κι ένας τραγικός αυτοτιμωρούμενοςraquo(όπσ130)

12ΟμελετητήςπουμετάτονΙΜΠαναγιωτόπουλοέκαμετοπρόβλημαεπίκεντροτηςερμη-νευτικήςτουπροσέγγισης(εστιάζονταςσταποιητικάκείμεναεκείνος)είναιοΓιώργοςΘέμεληςΒλlaquoΤοσχήμαπολιορκίαςστηνποίησητουΚαβάφηraquoεφημΚαθημερινή22και23Νοεμβρίου1963ΤουιδίουΗποίησητουΚαβάφηΔιαστάσειςκαιόριαεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1970σ15-43καιΗδιδασκαλίατωνΝέωνΕλληνικώνεκδΚωνσταντινίδηΘεσσαλονίκη1973τ1σ216κε

Ο ΚΑΒΑΦΗΣ ΤΟΥ ΙΜΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

64

Όνταςαναρμόδιοιγιατοιστορικόπρόσωποτουποιητήβεβαιώνομεότιοιπα-ρατηρήσειςτουΙΜΠαναγιωτόπουλουευστοχούνσεσημαντικόβαθμόγιατουςενδοκειμενικούςήρωεςΠαραμένειωστόσοανοιχτότοπεδίογιαμιααναλυτικήέρευνασταποιητικάκείμεναπροκειμένουνααποσαφηνιστείποιαείναιτασυ-στατικάστοιχείαπουσυνθέτουντηναντίληψητουτραγικούκαιποιαθέσηαυτήκατέχειμέσαστηνκαβαφικήανθρωπολογίαΑλλάαυτόείναιέναχωριστόθέμα

R eacute s u m eacute

DansunepeacuteriodepreacutecocedeseacutetudescavafienneslrsquoouvragedeIMPanaiotopoulosCPCavafy (1946)estunedeseacutetudes lespluseacutetendueset lesplusremarquables IlseconstituedetroispartiesILrsquohommeIILasubstancedelrsquoœuvre[lirele contenu semantiquedelrsquoœuvre]IIILaformedelrsquoœuvrestructurationindicativedesonchoixmeacutethodologiqueSameacutethodedrsquoanalyseserefegravereagravelatheacuteoriepsychanalytiqueqursquoilaappliqueacuteepour interpreacuteter lespreacutesuppositionssubjectivesde lacreacuteationpoeacutetiquedeCavafy(chapitreldquoLeNarcisseprimordialrdquo)Lrsquoeacutetudesuituneproceacuteduresysteacutematiquedugeacuteneacuteralauconcretdelrsquoeacutepoqueetlasocieacuteteacuteagravelrsquoindividuhistoriquedupoegravetedelrsquoin-dividudupoegraveteagravelrsquoœuvrepoeacutetique

Nous citons ici les contributions interpretatives de cette eacutetude les plus remar-quablesCrsquoestdrsquoabordlepanoramaducontextehistoriqueetsocialedelapoeacutesiedeCavafyCrsquoestpuissesobservationssurlecaractegraverequasiprosaiumlquedelrsquoeacutecriturepoeacute-tiquedeCavafyCrsquoestenplusladialectiquedupoegraveteavecleseacutecolesduromantismeparnassismeetsymbolismeetlrsquoinfluencequechacunedrsquoeuxaexerceacutesuccessivementagravelrsquoecriturepoeacutetiquedeCavafyetsurtoutlestraitsdistinctifsdelapoeacutetiquecavafienneparrapportauxcourantslitteacuteraireseuropeacuteensDanscedomaineunementionparticu-liegraveremeacuteritelemaniementdiffeacuterentdelrsquohistoirecommefacteurdusystegravemeseacutemantiquedanslapoeacutesiecavafienne

IMPanaiotopoulosaeacuteteacuteundespremierschercheursquionteacutetudieacuteattentivementlesrelationsdelapoeacutesiedeCavafyaveclalitteacuteraturedelrsquoantiquiteacutetardive(peacuteriodehelleacutenistiqueetromaiumlque)DanscecadreilaexprimeacutelrsquohypothegravesequeCavafyseser-vaitcommemodegravelelesepigrammesdelrsquoAnthologiaPalatinadanssoneffortdefaireressusciterlesgenreslitteacuterairesdelrsquoantiquiteacute

Unecontributionimportanteparmilesautresestqursquoiladistingueacutenettementlapoeacute-sie tragiquede lapoeacutesie lyriqueetqursquoilaqualifieacute lapoeacutesiedeCavafycommeuneldquopoeacutesietragiquerdquo

EnconclusionlacritiquedelacritiquequelrsquoauteuraaccomplitparsondialogueaveclesessaissurCavafydelabibliographiepreacuteceacutedenteconstitueunecontributionconsideacuterableagravelrsquohistoiredelacritiqueneacuteohelleacutenique

ΕΡΑΤΟΣθΕΝΗΣ Γ ΚΑψΩΜΕΝΟΣ

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8

256

Το κριτικό έργο του ΙΜΠαναγιωτόπουλου αποτελεί σπάνιο δείγμα του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνε-ται εξελίσσεται και μετακενώνεται η κριτική σκέψη Και τούτο για τους εξής λόγους πρώτον επειδή αυτοδί-δακτος στην κυριολεξία θήτευσε εξ απαλών ονύχων από την ηλικία των δεκατεσσάρων μόλις ετών στον κριτικό προβληματισμό και μέσω της κριτικής μυήθηκε σταδιακά στα της τέχνης δεύτερον επειδή ασχολήθη-κε με πολλά είδη του κριτικού λόγου από έφεση προς τα γράμματα αλλά και από βιοποριστικές ανάγκες κι-νούμενος και τρίτον διότι με την πάροδο των ετών και έπειτα από πολύμοχθο φιλολογικό έργο αξιοποίησε την κριτική σκευή του μεταφέροντας παραγωγικά τους καρπούς της ακόμη και στα λογοτεχνικά δημιουργήμα-τά του Ο ΙΜΠαναγιωτόπουλος ανδρώθηκε ως κριτι-κός και μέσω αυτής της ιδιότητάς του προσέγγισε την πρωτογενή πνευματική δημιουργία

ISBN 978-618-5396-00-8