Η ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΕΤΙΑ«Τοῦ δὲ πολέµου παρὰ τὴν προσδοκίαν τὸ τέλος λαβόντος παράδοξον, οὐ µόνον τῶν κινδύνων ἀπελύθησαν οἱ τὴν Ἑλλάδα κατοικοῦντες, ἀλλά και δόξαν µεγάλην κατεκτή-σαντο, καὶ τοσαύτης εὐπορίας ἐκπληρώθη πᾶσα πόλις Ἑλλήνίς, ὣστε πάντας θαυµάσαι τὴν εἰς τοὐναντίον µεταβολήν. Ἀπὸ τούτων γὰρ τῶν χρόνων ἐπὶ ἔτη πεντήκοντα πολλὴν ἐπίδοσιν ἔλαβεν ἠ Ελλὰς πρὸς την εὐδαιµονίαν. Ἐν τούτοις γὰρ τοῖς χρόνοις αἳ τε τέχναι διὰ την εὐπορίαν ηὐξήθησαν, καὶ τότε µέγιστοι µνηµονεύονται τεχνῖται γεγονέναι, ὧν ἐστι Φειδίας ὁ άγαλµατοποιός· ὁµοίως δὲ καὶ τα κατὰ την παιδείαν ἐπὶ πολύ προέβη, καὶ φιλοσοφία προετιµήθη καὶ ῤητορικὴ παρὰ πᾶσι µὲν Ἓλλησι, µάλιστα δὲ Ἀθηναίοις … Όταν ο πόλεµος εναντίον των Περσών ανέλπιστα είχε αναπάντεχο τέλος, οι κάτοικοι της Ελλάδας δεν απαλλάχθηκαν µόνο από τους κινδύνους, αλλά απέκτησαν µεγάλη δόξα και όλες οι ελληνικές πόλεις γέµισαν µε τόσα πλούτη ώστε όλοι θαύµασαν για αυτή την αλλαγή. Από αυτή την εποχή και για πενήντα χρόνια η Ελλάδα προόδευσε πολύ προς την ευηµερία. Γιατί αυτά τα χρόνια και οι καλές τέχνες αναπτύχθηκαν εξ αιτίας του πλούτου και τότε έζησαν οι µεγαλύτεροι καλλιτέχνες, ανάµεσα στους οποίους ο αγαλµατοποιός Φειδίας. Και ο πολιτισµός άνθισε πολύ και οι Έλληνες και ιδιαίτερα οι Αθηναίοι εκτίµησαν τη φιλοσοφία και τη ρητορική … (Διόδ. 12, 1, 3-4).

Η εποχή των πενήντα χρόνων (479-431) που µεσολάβησε από τη νικηφόρα έκβαση των Μηδικών πολέµων έως τον Πελοποννησιακό πόλεµο ονοµάζεται η «λαµπρή πεντη-κονταετία» ή «ο χρυσός αιώνας του Περικλή» και αποτελεί το υψηλότερο σηµείο της δύναµης της Αθήνας και της ακµής του αρχαίου ελληνικού πολιτισµού.Η εποχή χαρακτηρίζεται από τον ανταγωνισµό της Αθήνας και της Σπάρτης, από την προσπάθεια επέκτασης της αθηναϊκής κυριαρχίας και της διατήρησης των σπαρτιατι-κών κεκτηµένων. Χαρακτηρίζεται επίσης από τη σύγκρουση των λίγων (οι ολίγοι) και των πολλών (οι πολλοί, ο δήµος), και των αντίστοιχων δύο ιδεολογιών και πολιτικών συστηµάτων, της ολιγαρχίας και της δηµοκρατίας –σύγκρουση που εκπροσωπούσαν οι δύο αυτές µεγάλες πόλεις και που εκδηλώνεται και στο εσωτερικό των άλλων πόλεων, όπου και οι δύο αντίστοιχες ιδεολογίες– και πολιτικά συστήµατα – χρησιµοποιήθηκαν για την επικράτηση της Αθήνας και της Σπάρτης. Κατά τον 7ο και 6ο αιώνα η Αθήνα είχε ήδη επιτελέσει µεγάλα και αποφασιστικά

Αντίγραφο τµήµατος της νοµο-θεσίας του Δράκοντα, από τα

http://img.t03_k02_p001_1

βήµατα προς την οικονοµική, πολιτική, στρατιωτική, πνευµατική και καλλιτεχνική ανά-πτυξη. Οι κυριότεροι σταθµοί αυτής της εξέλιξης από τα τέλη του 7ου αιώνα έως τις αρχές του 5ου ήταν: η νοµοθεσία του Δράκοντος (624)· το πολίτευµα του Σόλωνος (594/3)· η τυραννία των Πεισιστρατιδών (561-510)· η εγκατάσταση του δηµοκρατικού πολιτεύµατος από τον Κλεισθένη (508). Περίπου από το 493/2 έως το 471 κυριαρχεί στην πολιτική σκηνή της Αθήνας ο Θεµιστοκλής και παίζει αποφασιστικό ρόλο στην παραπέρα εξέλιξη της πόλης· ως άρχων της πόλης το 493 πρώτος τόλµησε να προτεί-νει στους Αθηναίους να επιδιώξουν την κυριαρχία στη θάλασσα «τῆς γὰρ δὴ θαλάσ-σης πρῶτος ἐτόλµησεν εἰπεῖν ὡς ἀνθεκτέα ἐστι» (Θουκ. 1, 93, 4) και τους έπεισε να τειχίσουν τον Πειραιά και να τον καταστήσουν βάση του πολεµικού ναυτικού τους. Τα γεγονότα που ακολούθησαν εµπόδισαν τότε την ολοκλήρωση των σχεδίων του. Αλλά το 483/2 –µε τα χρήµατα από την εκµετάλλευση της νέας φλέβας αργύρου του Λαυ-ρίου– ναυπήγησε τον στόλο µε τον οποίο νίκησαν οι Έλληνες στη Σαλαµίνα.Η πενταετής ανακωχή (451) και η τριακονταετής ειρήνη (446) της Αθήνας µε τη Σπάρτη δηµιούργησαν τις προϋποθέσεις για µεγάλες καλλιτεχνικές δηµιουργίες. Τότε η ελληνική τέχνη έφθασε την ακµή της κλασσικής τέχνης και βρήκε την τελειότερη έκφρασή της στα έργα της εποχής του Περικλή. Τότε οικοδοµήθηκαν ο Παρθενώ-νας (447-437), το Ερέχθειο, το Ωδείο του Περικλή, το Τελεστήριο της Ελευσίνας, το Ηφαίστειο, άρχισε η οικοδόµηση των Προπυλαίων (437) και κατασκευάστηκε το χρυσελεφάντινο άγαλµα της Αθηνάς από τον Φειδία (438). Τότε άκµασαν στην Αθήνα και σε ολόκληρη την Ελλάδα οι τέχνες, τα γράµµατα, το θέατρο, οι επιστήµες και η φιλοσοφία. Από παντού συνέρεαν στην Αθήνα καλλιτέχνες, άνθρωποι των γραµµάτων, φιλόσοφοι, και η πόλη έγινε από αυτή την εποχή το πνευµατικό κέντρο του ελληνικού κόσµου, η Ελλάς της Ελλάδος, όπως τόσο ωραία ονοµάζεται σε µια επιτύµβια επιγραφή «Ἑλλὰς Ἑλλάδος Ἀθῆναι».Ο Επιθετικός πόλεµος κατά των Περσών (479-461)Η νίκη στους Περσικούς πολέµους, που σήµανε την αρχή της περιόδου ακµής των Ελλήνων, δεν εξαφάνισε οριστικά τον περσικό κίνδυνο και µεγάλο τµήµα του µικρα-σιατικού ελληνισµού ήταν εκτεθειµένο σε άµεση περσική απειλή. Γι’ αυτό οι Έλλη-νες θα συνεχίσουν τον πόλεµο µε τους Πέρσες έξω από τον ελλαδικό χώρο. Η νίκη ανέδειξε την Αθήνα ως τη µεγαλύτερη ναυτική δύναµη και τη δεύτερη σε ισχύ µετά

Άποψη του Τελεστηρίου της Ελευσίνας, ιερού όπου πραγ-

http://img.t03_k02_p002_1

τη Σπάρτη. Έτσι δηµιουργήθηκε η δυαρχία Σπάρτης και Αθήνας. Η οικοδόµηση του τείχους και η ίδρυση της Α’ Αθηναϊκής συµµαχίας αύξησαν ακόµη περισσότερο τη δύναµη της Αθήνας και τον ανταγωνισµό Αθήνας-Σπάρτης, που κατέληξε σε ανοικτή σύγκρουση δύο φορές µέσα στον 5ο αιώνα (461 και 432).

Η επανάσταση των ΙώνωνΑµέσως µετά τη Μυκάλη, ο ελληνικός στόλος έπλευσε στη Σάµο, ενώ οι Σάµιοι, οι Λέσβιοι, οι Χίοι και οι Έλληνες της Μικράς Ασίας αποτίναξαν διαδοχικά τον περσικό ζυγό και προσχώρησαν στην ελληνική συµµαχία. Παρά την πρόταση των Σπαρτιατών στους Ίωνες και στους Αιολείς να εγκαταλείψουν τις πόλεις τους και να εγκαταστα-θούν στην Ελλάδα, στις πόλεις των Ελλήνων που µήδισαν, οι Μικρασιάτες αποφάσι-σαν, µε αθηναϊκή ενθάρρυνση, να παραµείνουν στη Μικρά Ασία.Από τη Σάµο οι Έλληνες έπλευσαν στην Άβυδο, στην ασιατική ακτή του Ελλησπόντου, όπου βρήκαν κατεστραµµένες τις γέφυρες του Ξέρξη. Από εκεί οι Σπαρτιάτες και οι άλλοι Πελοποννήσιοι επέστρεψαν στις πόλεις τους (τοῖσοι µὲν νυν ἀµφὶ Λευτυχίδην Πελοποννησίοισι ἔδοξε ἀποπλέειν ἐς τὴν Ἑλλάδα. Ἡρόδ.), ενώ οι Αθηναίοι και οι άλλοι σύµµαχοι πέρασαν στην ευρωπαϊκή ακτή, πολιόρκησαν και κατέλαβαν τη Σηστό, στη Θρακική χερσόνησο.

Οι εκστρατείες του Παυσανία στην Κύπρο και στο ΒυζάντιοΑλλά η απόφαση των Σπαρτιατών για αποχώρηση από τον πόλεµο δεν ήταν οριστική. Έτσι τον επόµενο χρόνο (478) στην εκστρατεία των Ελλήνων στην Κύπρο, όπου πήραν µέρος τριάντα αθηναϊκές τριήρεις µε αρχηγό τον Αριστείδη και άλλες ελληνικές δυνά-µεις, συµµετείχαν οι Σπαρτιάτες µε είκοσι πελοποννησιακές τριήρεις µε αρχηγό τον Παυσανία. Αποτέλεσµα της εκστρατείας ήταν η πρόσκαιρη απελευθέρωση των ελλη-νικών πόλεων του νησιού. Από την Κύπρο οι Έλληνες έπλευσαν στο Βυζάντιο –πόλη-κλειδί, που έλεγχε την επικοινωνία της Ευρώπης µε την Ασία και του Αιγαίου µε τον Εύξεινο Πόντο– και πολιόρκησαν και κατέλαβαν την πόλη. Το Βυζάντιο ήταν έρηµο· οι κάτοικοί του, όπως και της απέναντι Χαλκηδόνας, είχαν εγκαταλείψει τις πόλεις τους το 494 και είχαν µετοικίσει στη Μεσηµβρία, στον Εύξεινο Πόντο.

εκστρατεία του Παυσανία στην Κύπρο και το Βυζάντιο 478 π.Χ.

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ (478-476 π.Χ.)

εκστρατεία του του Κίµωνα στην Ηιόνα 476 π.Χ.

∆ορίσκος

Μ Υ Σ Ι ΑΠ Ε Ρ Σ Ι Κ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Σ

Λ Υ ∆ Ι ΑΙ ων

ί α

ΑΙ Γ

ΑΙ Ο

ΠΕ

ΛΑ

ΓΟ

Σ

Αι ο

λί ς

Κ Α Ρ Ι Α

Βυζάντιο

Αθήνα

Σπάρτη

Ν. Κρήτη Ν. Κύπρος

Κάρυστος

Ν. Σκύρος

Ηιών

Κ ΙΛ Ι

Κ ΙΑ

Π Α Μ Φ Υ Λ Ι Α

Λ Υ Κ Ι Α

http://map.t03_k02_p003_1

Οι Σπαρτιάτες αποχωρούν από τη ΣυµµαχίαΣτο Βυζάντιο, κατά τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη, η αυταρχική συµπεριφορά του Παυσανία, που φερόταν «µάλλον σαν τύραννος παρά σα στρατηγός», δυσαρέστησε τους συµµάχους, που µε «πρόφαση την «ὓβριν» του Παυσανία αφαίρεσαν την αρχηγία από τους Λακεδαιµονίους» (Ηρόδ.). Την ίδια «ὓβριν» είχε δείξει ο Παυσανίας και στο ελεγείο που χάραξε στον δελφικό τρίποδα, αλλά οι Σπαρτιάτες το αντικατέστησαν µε τα ονόµατα των πόλεων που πολέµησαν εναντίον των Περσών.Κατά τον Θουκυδίδη, οι Σπαρτιάτες κατηγόρησαν τον Παυσανία για «µηδισµό», για µυστική συνεννόηση µε τους Πέρσες. Έλεγαν ότι εγκατέλειψε τα σπαρτιατικά ήθη και υιοθέτησε τα περσικά, ότι ντυνόταν µε περσική ενδυµασία και σχηµάτισε σωµατοφυ-λακή από Αιγυπτίους, ότι θέλησε να γίνει τύραννος στην Ελλάδα µε περσική βοήθεια, ότι είχε κλείσει συµφωνία µε τον Ξέρξη, είχε ζητήσει για γυναίκα την κόρη του και αντάλλαξε επιστολές µαζί και ότι διευκόλυνε να δραπετεύσουν οι ευγενείς Πέρσες αιχµάλωτοι.Έτσι ο Παυσανίας ανακλήθηκε από το Βυζάντιο και δικάστηκε στη Σπάρτη. Όµως οι κατηγορίες για µηδισµό δεν αποδείχθηκαν και αθωώθηκε· καταδικάστηκε µόνο για αυθαιρεσίες εναντίον ιδιωτών. Την άνοιξη του 477 (;) οι Σπαρτιάτες επιχείρησαν να διατηρήσουν την αρχηγία και έστειλαν στο Βυζάντιο τον Δόρκι µε µικρό στρατό. Οι σύµµαχοι όµως, δυσαρεστηµένοι όχι µόνο µε τον Παυσανία αλλά γενικά µε τους Σπαρ-τιάτες, τον απέπεµψαν και οι Σπαρτιάτες αποχώρησαν από την ελληνική συµµαχία.Αυτή όµως η αποχώρηση οφείλεται µάλλον στη γενικότερη σπαρτιατική πολιτική, που απέφευγε τη διασπορά των δυνάµεών τους έξω από την Πελοπόννησο. Δύο στοιχεία δείχνουν της απόφαση της Σπάρτης να αποσυρθεί από τον πόλεµο κατά των Περσών: η πρότασή τους στους Μικρασιάτες Ίωνες και Αιολείς να εγκαταλείψουν τις πόλεις τους και να εγκατασταθούν στην Ελλάδα και η επιστροφή των Σπαρτιατών και των Πελοπον-νησίων συµµάχων τους στις πόλεις τους µετά τη Σηστό, που ασφαλώς έγινε µε εντολή της σπαρτιατικής κυβέρνησης. Οι Σπαρτιάτες πιστοί σε ένα είδος σπαρτιατικού δόγµατος αποµονωτισµού –«όχι πόλε-µος έξω από την Πελοπόννησο, όχι υπερπόντιες εκστρατείες»– δεν επιθυµούσαν τη συνέχιση

Ο Σπαρτιάτης στρατηγός Παυ-σανίας κατηγορήθηκε από τους

http://img.t03_k02_p004_1

του πολέµου µε την Περσία. Το δόγµα αυτό, που το επέβαλλε η αντιµετώπιση των εσωτερικών (ειλώτων, περιοίκων, Μεσσηνίων) και εξωτερικών εχθρών (Αργείων και Αρκάδων), έπαψε να ισχύει µόνο µετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέµου, οπότε η Σπάρτη ανέλαβε την προστασία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.

Η ίδρυση της Α’ Αθηναϊκής συµµαχίαςΜετά την αποχώρηση των Σπαρτιατών και των συµµάχων τους, οι Έλληνες, ιδιαίτερα της Μικράς Ασίας, που επιθυµούσαν τη συνέχιση του πολέµου, προσέφεραν την αρχη-γία στους Αθηναίους, που ήταν πρόθυµοι να την αποδεχθούν. Έτσι ιδρύθηκε το 478/7 η Α’ Αθηναϊκή συµµαχία, στην οποία προσχώρησαν οι περισσότερες ιωνικές και αιο-λικές πόλεις της δυτικής Μικράς Ασίας, του Ελλησπόντου, των ακτών της Θράκης και της Μακεδονίας και των νησιών του Αιγαίου. Η συµµαχία είχε πολύ µεγαλύτερη έκταση από τις παλαιότερες ελληνικές συµµαχίες, αφού επεκτάθηκε στη Μικρά Ασία, από τον Ελλήσποντο έως την Καρία και τη Λυκία. Η ίδρυση της συµµαχίας δεν προκάλεσε την άµεση ρήξη Αθήνας και Σπάρτης. Οι Σπαρτιάτες «επιθυµούσαν να αποσυρθούν από το Μηδικό πόλεµο και θεωρούσαν ότι οι Αθηναίοι ήταν ικανοί να αναλάβουν την ηγεσία των Ελλήνων και ότι ήταν τότε φίλοι τους» (… ἀπαλλαξείοντες δὲ καὶ τοῦ Μηδικοῦ πολέµου καὶ τοὺς Ἀθηναίους νοµίζοντες ἱκανοὺς ἐξηγεῖσθαι καὶ σφίσιν ἐν τῷ τότε παρό-ντι ἐπιτηδείους. Θουκ.). Μόνο αργότερα, το 460, οι δύο µεγάλες ελληνικές πόλεις θα έρθουν σε ρήξη.

Η ανοικοδόµηση της πόλης και των τειχών της Αθήνας Το πρώτο µέληµα των Αθηναίων, µετά την επιστροφή τους στην Αθήνα από την Τροι-ζήνα και τη Σαλαµίνα, ήταν η ανοικοδόµηση της πόλης τους, των σπιτιών τους, που είχαν καταστρέψει οι Πέρσες σχεδόν ολοκληρωτικά. Σχεδόν συγχρόνως άρχισαν την οικοδόµηση των νέων τειχών της πόλης, που σχεδίασαν ισχυρότερα και ευρύτερα από το παλιό τείχος, ώστε σε περίπτωση πολέµου να µπορούν οι κάτοικοι της Αττικής να βρουν µέσα στο τείχος προστασία και καταφύγιο.Το έργο οφείλεται κυρίως στον Θεµιστοκλή, που, ύστερα από την ερήµωση της πόλης (480 και 479), θεωρούσε, εκτός από τον στόλο, απαραίτητα για την ασφάλεια και την ανάπτυξη της Αθήνας τα ισχυρά τείχη. Οι Αθηναίοι οικοδόµησαν πρώτα (479/8;-

Στήλη µε ψήφισµα του 477 π.Χ. σχετικά µε την πληρωµή φόρου

http://img.t03_k02_p005_1

478/7;) το τείχος της Αθήνας, µήκους 54 σταδίων (περίπου 9.600 µ.) και αµέσως µετά (478/7 ή 477/6-470) το τείχος του Πειραιά, µήκους 60 σταδίων (περίπου 10.700 µ.). Όλοι οι Αθηναίοι, γυναίκες και παιδιά, εργάστηκαν για την ανέγερση των τειχών χρησι-µοποιώντας ό,τι βρήκαν πρόχειρο (ερείπια σπιτιών και ναών, ταφόπετρες, επιτύµβιες στήλες). Όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης και επιβεβαιώνουν τα ανασκαφικά ευρήµατα, η οικοδόµηση του τείχους έγινε βιαστικά.Οι Σπαρτιάτες αντέδρασαν, γιατί δεν επιθυµούσαν µια οχυρωµένη Αθήνα, που θα µπο-ρούσε να ασκεί ανεξάρτητη πολιτική. Για να τους καθησυχάσει, ο Θεµιστοκλής πήγε στη Σπάρτη: στην αρχή αρνήθηκε το γεγονός, όταν όµως το τείχος είχε αρκετά υψω-θεί, προσπάθησε να πείσει τους Σπαρτιάτες ότι µια οχυρωµένη και ισχυρή Αθήνα θα ήταν πολύτιµη σύµµαχος και θα εξυπηρετούσε καλύτερα το κοινό συµφέρον. Η Αθήνα όµως είχε αποφασίσει να στηρίξει την άµυνά της αποκλειστικά στις δυνάµεις της. Οι Σπαρτιάτες γρήγορα αντιλήφθηκαν ότι παράλληλα µε την Πελοποννησιακή συµ-µαχία αναπτυσσόταν µια Αθηναϊκή συµµαχία-αυτοκρατορία που, χάρη στην κυριαρχία στη θάλασσα, στους τεράστιους οικονοµικούς πόρους και σε µια τολµηρή και δραστή-ρια ηγεσία, γρήγορα θα έθετε σε κίνδυνο την υπεροχή τους και θα αποτελούσε απειλή για την ανεξαρτησία των ελληνικών πόλεων.

Η δεύτερη παραµονή του Παυσανία στο Βυζάντιο (477;-471;) Ο Παυσανίας µετά την αθώωσή του επέτρεψε και εγκαταστάθηκε στο Βυζάντιο χωρίς εντολή της πόλης του µε σκοπό να συνεχίσει τη συνεννόηση µε τον Πέρση βασιλιά. Αυτή είναι η επίσηµη σπαρτιατική εκδοχή που αναπαράγει ο Θουκυδίδης. Ίσως όµως η σπαρτιατική κυβέρνηση απέδωσε την κατάληψη του Βυζαντίου σε πρωτοβουλία του Παυσανία για να µην επιδεινώσει τις σχέσεις της µε την Αθήνα, την οποία κυρίως ζηµίωνε ο σπαρτιατικός έλεγχος των Στενών.Η πληροφορία ενός µεταγενέστερου ιστορικού, του Ιουστίνου, ότι ο Παυσανίας επα-νίδρυσε το Βυζάντιο (η επανίδρυση έγινε µάλλον τότε παρά κατά την πρώτη διαµονή του) και έµεινε εκεί επτά χρόνια, έχει γίνει δεκτή από πολλούς νεότερους ιστορικούς. Αυτό σηµαίνει ότι οι Αθηναίοι και οι σύµµαχοί τους δεν ανησύχησαν αµέσως από την κατάληψη του Βυζαντίου (µολονότι η θέση του έλεγχε την επικοινωνία µε τις πόλεις του Ευξείνου και τον ανεφοδιασµό των ελληνικών πόλεων µε σιτάρι), αλλά αντέδρα-

Ο Αθηναίος στρατηγός Κίµων ηγήθηκε του εκστρατευτικού

http://img.t03_k02_p006_1

σαν µόνο επτά χρόνια αργότερα, µετά την πτώση του Θεµιστοκλή, οπότε µε αρχηγό τον Κίµωνα, κατέλαβαν το Βυζάντιο. Ο Παυσανίας δεν επέστρεψε στη Σπάρτη, αλλά κατέφυγε στη Βόρεια Τρωάδα, στο φρούριο των Κολωνών (το πιθανότερο το 471/0). Το γεγονός ότι οι Σπαρτιάτες δεν αντέδρασαν στην κατάληψη του Βυζαντίου από τους Αθηναίους, φαινοµενικά επιβεβαιώνει την επίσηµη σπαρτιατική εκδοχή ότι ο Παυσα-νίας είχε καταλάβει την πόλη χωρίς εντολή της Σπάρτης.

Ο οστρακισµός του Θεµιστοκλή Τόσο οι χρονολογίες όσο και οι λεπτοµέρειες των κοµµατικών αγώνων που κατέληξαν στην πτώση του Θεµιστοκλή είναι αβέβαιες. Σύµφωνα µε µια εκδοχή (Διόδωρος), της οποίας αµφισβητείται η ιστορικότητα, ο Θεµιστοκλής αθωώθηκε σε µια πρώτη δίκη που προκάλεσαν οι εχθροί του µε υποκίνηση των Σπαρτιατών, πριν από τον οστρακι-σµό του.Δύο τραγωδίες, οι Φοίνισσες του Φρυνίχου (477/6) και οι Πέρσαι του Αισχύλου (473/2), µε χορηγούς αντίστοιχα τον Θεµιστοκλή και τον Περικλή, υπενθύµισαν στους Αθηναίους τις υπηρεσίες του µεγάλου ηγέτη στη ναυµαχία της Σαλαµίνας. Είναι αξιοσηµείωτο ότι οι δύο δηµοκρατικοί αρχηγοί, ο Θεµιστοκλής και ο Περικλής, που υπήρξαν οι χορηγοί, χρησιµοποίησαν το δράµα για προπαγάνδα. Ο Αισχύλος µάλιστα φαίνεται ότι αποπειράθηκε να σώσει τον Θεµιστοκλή από τον επικείµενο οστρακισµό. Πιστεύεται ότι ο οστρακισµός του Θεµιστοκλή χρονολογείται το 471 ή το 470, µετά την παράσταση των Περσών στα Μεγάλα Διονύσια του 472. Η υπόθεση ότι ο Αισχύλος παρουσίασε τους Πέρσες µετά τον οστρακισµό για να κατακρίνει τον αθηναϊκό δήµο για την αχαριστία του –οπότε ο οστρακισµός θα έπρεπε να χρονολογείται το αργότερο τον Μάρτιο του 473– είναι ελάχιστα πιθανή. Από τα όστρακα του Κεραµεικού µαθαίνουµε ότι ο αθηναϊκός δήµος είχε να επιλέξει σε αυτή την οστρακοφορία ανάµεσα στον Θεµιστοκλή και τον Κίµωνα: έχουν βρεθεί ζεύγη οστράκων (σπασµένων κοµµατιών από το ίδιο αγγείο), πράγµα που δηλώνει ότι προέρχονται από την ίδια οστρακοφορία, που φέρουν αντίστοιχα τα ονόµατα του Θεµι-στοκλή και του Κίµωνα. Η επικράτηση του Κίµωνα και ο παραµερισµός του Θεµιστοκλή είχαν ίσως ως αποτέλεσµα να αναβληθεί η ρήξη µε τη Σπάρτη τουλάχιστον για δέκα χρόνια. Για τον Κίµωνα µόνος εχθρός της Αθήνας και της συµµαχίας της ήταν η Περσία.

Όστρακο µε το όνοµα του Θεµι-στοκλή που βρέθηκε στο χώρο

http://img.t03_k02_p007_1

Γι’ αυτό ήταν έτοιµος για υποχωρήσεις προς τη Σπάρτη.

Η δηµοκρατική κίνηση στην ΠελοπόννησοΜετά τον οστρακισµό του, ο Θεµιστοκλής εγκαταστάθηκε στο Άργος (471;). Η διαµονή του εκεί συµπίπτει µε µια γενικευµένη δηµοκρατική κίνηση στην Πελοπόννησο και στις ελληνικές αποικίες της δυτικής Μεσογείου. Στις Συρακούσες, στον Ακράγαντα, στην Κατάνη, στο Ρήγιο, στον Τάραντα, στην Κύµη και στην Κυρήνη ανατρέπονταν βασιλείς και τύραννοι.Στην Πελοπόννησο, στα είκοσι χρόνια που µεσολάβησαν από τη νίκη των Πλαταιών έως το τέλος του Γ’ Μεσσηνιακού πολέµου (479-460), το δηµοκρατικό κίνηµα ήταν αρχικά γενικό, αλλά όταν απέτυχε στη Σπάρτη πήρε αντισπαρτιατικό χαρακτήρα. Η Σπάρτη περνούσε σοβαρή εσωτερική κρίση και είχε οξεία κοινωνικά προβλήµατα (είλωτες, περίοικοι, Μεσσήνιοι). Οι έφοροι αντιµετώπισαν την κατάσταση ενισχύοντας την εξουσία τους και εξουδετερώνοντας, όπως θα δούµε, τον Παυσανία –ίσως και τον Λεωτυχίδη–, που εξέφραζαν το δηµοκρατικό κίνηµα (περίπου το 470-468). Τότε, επειδή η θέση της πόλης θα γινόταν δύσκολη, αν οι Αθηναίοι βοηθούσαν τους αντι-πάλους της, η Σπάρτη, για να αποφύγει την αθηναϊκή επέµβαση, αναγνώρισε, όπως φαίνεται, την αθηναϊκή επιρροή στο Αιγαίο.Στο Άργος, ήδη µετά τη νίκη των Σπαρτιατών του 494 κοντά στην Τύρινθα, είχαν παραχωρηθεί πολιτικά δικαιώµατα στους περιοίκους, για να αυξηθεί ο αριθµός των πολιτών. Κατά τον Ηρόδοτο, το 480 ο βασιλιάς είχε ακόµη τη διοίκηση του στρατού, ενώ το 462, στις Ικέτιδες του Αισχύλου, η πόλη παρουσιάζεται να έχει δηµοκρατικό πολίτευµα µε αρχηγό του κράτους έναν βασιλιά. Στην εποχή του Πελοποννησιακού πολέµου, το 418, πέντε στρατηγοί διοικούσαν τον στρατό, την κυβέρνηση ασκούσαν η Εκκλησία και η Βουλή και τη δικαιοσύνη απένειµαν τα λαϊκά δικαστήρια, θεσµοί παρόµοιοι µε τους αθηναϊκούς. Εποµένως στο Άργος η δηµοκρατία ολοκληρώθηκε σταδιακά. Το Άργος, πληθυσµιακά ενισχυµένο, θα επιχειρήσει κατά τον Γ’ Μεσσηνιακό πόλεµο την ενοποίηση της Αργολίδας.Στην Ηλεία οι Ηλείοι, που κατοικούσαν σε πολλές κώµες, συνοίκισαν την Ήλιδα, πόλη µε δηµοκρατικούς θεσµούς κατά το αθηναϊκό πρότυπο (δέκα φυλές, Εκκλησία, Βουλή µε πεντακόσιους βουλευτές, δέκα Ελλανοδίκες). Έτσι καταργήθηκε η κυριαρχία των

µεγάλων αριστοκρατικών γενών, που υποστήριζαν τη συµµαχία και τη φιλία µε τη Σπάρτη.Στην Αρκαδία, οι Σπαρτιάτες νίκησαν τους Τεγεάτες και τους Αργείους συµµάχους τους στην Τεγέα και –µε αρχηγό τον νεαρό βασιλιά Αρχίδαµο– τους Αρκάδες στη Δίπαια. Οι δύο µάχες χρονολογούνται πιθανότατα µεταξύ 469/8 και 465, πριν από τον Γ’ Μεσση-νιακό πόλεµο. Οι αρκαδικές πόλεις, εκτός από τη Μαντίνεια, σχηµάτισαν µια συµπολι-τεία και έκοψαν κοινά νοµίσµατα. Με επέµβαση του Άργους συντελέστηκε τότε και ο συνοικισµός της Μαντίνειας (οι πέντε κώµες της αποτέλεσαν µια πόλη µε τείχος) και οι δηµοκρατικοί ανέλαβαν την εξουσία. Οι συνοικισµοί της Ήλιδας (το 471, κατά τον Διόδωρο) και της Μαντίνειας και η ίδρυση του κοινού των Αρκάδων χρονολογούνται πιθανότατα µετά την επανάσταση των ειλώτων και την έναρξη του Γ’ Μεσσηνιακού πολέµου. Πάντως, παρά τη δηµοκρατική κίνηση, οι Σπαρτιάτες διατήρησαν την ηγεσία της Πελοποννησιακής συµµαχίας, την οργάνωσαν καλύτερα και την πλαισίωσαν µε Σπαρτιάτες αξιωµατικούς.Είναι πιθανό ότι ο Θεµιστοκλής από το Άργος και ο Παυσανίας (ίσως συνδεόµενοι από την εποχή των Περσικών πολέµων) υποκινούσαν αυτές τις εξελίξεις και αναζητούσαν φίλους και συµµάχους και µέσα στη Σπάρτη. Η σπαρτιατική κυβέρνηση, που αισθανό-ταν ανασφάλεια, έκρινε ότι έπρεπε να απαλλαγεί ίσως από τον Λεωτυχίδη και ασφαλώς από τον Παυσανία και να αποµακρύνει τον Θεµιστοκλή από το Άργος.

Ο παραµερισµός του Λεωτυχίδη (476/5)Όσα γνωρίζουµε από τους αρχαίους ιστορικούς για την εξορία του Λεωτυχίδη και το τέλος του Παυσανία προέρχονται είτε από ανακοινώσεις της σπαρτιατικής κυβέρνησης είτε από φήµες, γιατί το «κρυπτόν της πολιτείας», που ίσχυε στη Σπάρτη των οµοίων, δεν επέτρεπε την ελεύθερη πληροφόρηση και έρευνα, αλλά αντίθετα ευνοούσε τη δηµιουργία ανεξέλεγκτων φηµών και διαδόσεων.Οι Έλληνες είχαν ορκιστεί στο συνέδριο του Ισθµού το 480/79 να δεκατεύσουν «τῷ ἐν Δελφοῖσι θεῷ» τους Έλληνες που προσχώρησαν στους Πέρσες «µὴ ἀναγκασθέντε». Αυτό σήµαινε την πλήρη καταστροφή και λεηλασία των πόλεων που είχαν µηδίσει και την αφιέρωση του ενός δεκάτου της λείας στον Δελφικό Απόλλωνα. Η τιµωρία όµως περιορίστηκε στην εκτέλεση στην Κόρινθο των αρχηγών των Θηβαίων (µετά την

παράδοση των Θηβών) και στην εκστρατεία του βασιλιά της Σπάρτης Λεωτυχίδη στη Θεσσαλία το 476/5. Μια πρόταση των Σπαρτιατών να τιµωρηθούν οι µηδίσαντες µε τον αποκλεισµό τους από τη Δελφική Αµφικτυονία δεν έγινε δεκτή εξαιτίας της αντίδρασης των Αθηναίων, που δεν επιθυµούσαν τη σπαρτιατική επικράτηση στην Αµφικτυονία.Κατά τον Ηρόδοτο, στην εκστρατεία στη Θεσσαλία ο βασιλιάς της Σπάρτης Λεωτυ-χίδης δεν την υπέταξε ολόκληρη, γιατί δωροδοκήθηκε µε πολλά χρήµατα από τους Αλευάδες: πιάστηκε µέσα στο στρατόπεδο επ’ αυτοφώρω να κάθεται επάνω σε σάκο γεµάτο αργυρά νοµίσµατα, παραπέµφθηκε σε δικαστήριο, εξορίστηκε από τη Σπάρτη και γκρεµίστηκε το σπίτι του· ως εξόριστος πήγε στην Τεγέα, συνήθη τόπο εξορίας των Σπαρτιατών βασιλέων. Αλλά ο Ηρόδοτος δεν αναφέρει έκπτωση του Λεωτυχίδη από τον θρόνο. Εποµένως φαίνεται ότι ο Λεωτυχίδης έζησε όσο έζησε ως εξόριστος βασιλιάς της Σπάρτης στην Τεγέα όπου πέθανε το 469/8, όταν ο εγγονός και διά-δοχός του Αρχίδαµος ανέλαβε τη βασιλεία. Πάντως, ο Πλούταρχος, που αντλεί από παλαιότερη πηγή, όταν σηµειώνει ότι οι Λακεδαιµόνιοι «τὴν δ’εν Θετταλοῖς δυναστείαν ἔπαυσαν, Ἀριστοµήδην καὶ Ἄγγελον καταλύσαντες διὰ Λεωτυχίδου τοῦ βασιλέως» δεν φαίνεται να θεωρεί την εκστρατεία αποτυχηµένη και δεν αναφέρει την δωροδοκία του Λεωτυχίδη και αυτό αποτελεί ίσως σοβαρή ένδειξη ότι η ολόκληρη η ιστορία της δωροδοκίας, που µαθαίνουµε από τον Ηρόδοτο, είναι δηµιούργηµα της σπαρτιατικής κυβέρνησης, για να αποµακρύνει από τη Σπάρτη έναν ενοχλητικό βασιλιά.

Το τέλος του Παυσανία (470-467) Ο Θουκυδίδης εξιστορεί λεπτοµερώς το τέλος του Παυσανία, του νικητή των Πλαταιών και επιτρόπου του ανήλικου βασιλιά Πλειστάρχου. Η διήγησή του αντιπροσωπεύει την επίσηµη εκδοχή των εφόρων. Μετά την ανάκληση από τις Κολωνές, ο Παυσανίας επέστρεψε χωρίς δισταγµό στη Σπάρτη, έδωσε λόγο για τις νέες κατηγορίες σε βάρος του και αθωώθηκε για δεύτερη φορά. Νέες µαρτυρίες ειλώτων ότι ο Παυσανίας τους υποκινούσε σε επανάσταση δεν θεωρήθηκαν αρκετές. Αλλά ένας φίλος του Παυσανία έφερε («ως λέγεται», λέει ο Θουκυδίδης) την αποφασιστική απόδειξη της προδοσίας του: έδειξε στους εφόρους το γράµµα που ο Παυσανίας του είχε δώσει να µεταφέρει στον βασιλιά των Περσών. Οι έφοροι τον συµβούλεψαν να καταφύγει ικέτης στον ιερό περίβολο του Ποσειδώνα στο Ταίναρο, σε µια καλύβα µε χώρισµα, και κρυµµένοι πίσω

Ο Αθηναίος Θεµιστοκλής οστρα-κίστηκε γύρω στο 470 π.Χ. και

http://img.t03_k02_p010_1

από αυτό, παρακολούθησαν τη συνοµιλία του µε τον Παυσανία, πείστηκαν για την ενοχή του και αποφάσισαν να τον συλλάβουν. Ο Παυσανίας το αντιλήφθηκε και πρό-λαβε να καταφύγει σ’ ένα µικρό κτίριο, µέσα στον περίβολο του ναού της Χαλκιοίκου Αθηνάς. Οι έφοροι αφαίρεσαν τη στέγη του κτιρίου, έχτισαν τις πόρτες και τον άφησαν να πεθάνει από ασιτία. Ετοιµοθάνατο τον έβγαλαν από το ιερό για να µην πεθάνει µέσα στον ιερό περίβολο. Οι Σπαρτιάτες, που αρχικά σκέφτηκαν να ρίξουν το σώµα του στον Καιάδα, τον έθαψαν κάπου εκεί κοντά. Αλλά τελικά, σύµφωνα µε δελφικό χρησµό, µετέφεραν τον τάφο του εκεί που πέθανε, δηλαδή στα προπύλαια του τεµένους της Χαλκιοίκου Αθηνάς, όπως µαρτυρούν και ενεπίγραφες στήλες. Σύµφωνα µε τον χρησµό έπρεπε και να αποδώσουν στην Αθηνά δύο σώµατα του Παυσανία αντί για το ένα, γιατί είχαν διαπράξει ιεροσυλία. Έτσι οι Λακεδαιµόνιοι αφιέρωσαν στη Θεά δύο χάλκινους ανδριάντες του Παυσανία σαν εξαγορά του θανάτου του.Η διήγηση αυτή του Θουκυδίδη αντιπροσωπεύει την επίσηµη σπαρτιατική εκδοχή, δηλαδή τις συκοφαντικές διαδόσεις που είχαν θέσει σε κυκλοφορία οι έφοροι, για να αµαυρώσουν τη δόξα του νικητή των Πλαταιών και για να τον εξοντώσουν. Ωστόσο η µεταφορά του τάφου του και οι δύο χάλκινοι ανδριάντες που ανατέθηκαν στη θεά αποτελούν πιθανότατα ένδειξη ότι και στη Σπάρτη θεωρήθηκε έγκληµα το τέλος του Παυσανία.Το πιο πιθανό στοιχείο από τη διήγηση του Θουκυδίδη είναι ο τρόπος της θανάτωσης του Παυσανία και το πιο απίθανο η µυστική συνεννόησή του µε τον Ξέρξη, τουλάχι-στον όπως παραδίδεται ότι έγινε (γιατί δεν αποκλείεται ο Παυσανίας να είχε διεξα-γάγει διαπραγµατεύσεις µε τους Πέρσες µε εντολή της Σπάρτης). Αντίθετα είναι πολύ πιθανό είχε έρθει σε επαφή µε είλωτες και περιοίκους, στους οποίους υποσχέθηκε την ελευθερία και πολιτικά δικαιώµατα, ίσως πριν από τη µάχη των Πλαταιών, όπου πολέµησαν υπό τις διαταγές του 5.000 Σπαρτιάτες και 35.000 είλωτες (εφτά είλωτες ελαφρά οπλισµένοι συνόδευαν κάθε Σπαρτιάτη).Ο Αριστοτέλης σε τρία χωρία των Πολιτικών σχετικά προφανώς µε τον Παυσανία, «τον στρατηγήσαντα κατά τον Μηδικόν πόλεµον», αναφέρει ότι επιδίωξε να εγκαταστήσει µια µοναρχική εξουσία στη Σπάρτη, να καταργήσει τους εφόρους και να περιορίσει δραστικά την εξουσία τους. Οι νεότεροι ιστορικοί τοποθετούν τον θάνατο του Παυσανία από το 470 έως το 466,

Το 480 π.Χ. οι Έλληνες ορκί-στηκαν µπροστά στον ναό του

http://img.t03_k02_p011_1

τον θάνατο του Λεωτυχίδη και την ανάρρηση στο θρόνο του Αρχιδάµου στο 469/8. Η δίκη του Λεωτυχίδη πρέπει να χρονολογείται µεταξύ 476/5 και 469/8, µάλλον λίγο µετά τη θεσσαλική εκστρατεία και να έζησε εξόριστος αλλά όχι έκπτωτος βασιλιάς στην Τεγέα έως το 469/8.Ο σχεδόν σύγχρονος παραµερισµός των νικητών των Πλαταιών και της Μυκάλης δύσκολα µπορεί να είναι απλώς σύµπτωση. Η υπόθεση ότι αποτελεί ένα επεισόδιο στον αγώνα ανάµεσα στο δηµοκρατικό κίνηµα της Σπάρτης, που αντιπροσωπεύεται από τον επίτροπο Παυσανία και στον βασιλιά Λεωτυχίδη, και στην ολιγαρχία των ολί-γων είναι πολύ πιθανή, αν λάβουµε υπόψη ότι η επανάσταση των ειλώτων και ο Γ’ Μεσσηνιακός πόλεµος ξέσπασαν τέσσερα χρόνια µετά την ανάρρηση του Αρχιδάµου (464). Έτσι µια πιθανή αιτία της επανάστασης των ειλώτων είναι και η απογοήτευσή τους από τη θανάτωση του προστάτη τους Παυσανία.

Το τέλος του ΘεµιστοκλήΟι έφοροι θέλησαν να εξοντώσουν και τον Θεµιστοκλή. Είναι πολύ πιθανό ότι ανά-µεσα στους δύο άνδρες υπήρχε κάποια σχέση. Είναι δυνατόν να βρέθηκαν στοιχεία στα προσωπικά έγγραφα του Παυσανία. Δεν µπορούµε όµως να γνωρίζουµε ούτε το περιεχόµενό τους ούτε τη γνησιότητά τους. Πάντως µια σπαρτιατική πρεσβεία πήγε στην Αθήνα και ζήτησε την καταδίκη σε θάνατο του Θεµιστοκλή. Ως κατήγοροι του Θεµιστοκλή αναφέρονται ο Κίµων, ο Αλκµεωνίδης Λεωβώτης Αλκµέωνος Αγρυλήθεν και κάποιος Προνάπης. Ο Θεµιστοκλής, που δεν παρουσιάστηκε στη δίκη, αλλά από το Άργος έστειλε απολογητική επιστολή, καταδικάστηκε ερήµην σε θάνατο και περιέπεσε σε ατιµία, δηλαδή σε προγραφή σε όλες τις χώρες των Ελλήνων συµµάχων.Καταδιωκόµενος, κατέφυγε τελικά στην περσική αυλή. Από το Άργος πέρασε διαδοχικά στην Κέρκυρα, στην Ήπειρο στον βασιλιά των Μολοσσών Άδµητο, στην Πύδνα, από όπου διέσχισε µε πλοίο το Αιγαίο, ενώ ο Κίµων πολιορκούσε την αποστατηµένη Νάξο, και έφθασε στην Έφεσο, όταν βασίλευε στην Περσία ο Αρταξέρξης. Σύµφωνα µε την παράδοση, ο Θεµιστοκλής θύµισε στον Αρταξέρξη τις υπηρεσίες που υποτίθεται ότι είχε προσφέρει στον πατέρα του Ξέρξη. Ο Αρταξέρξης δέχθηκε τον Θεµιστοκλή µε µεγάλες τιµές στην αυλή του στα Σούσα και του παραχώρησε τη Μαγνησία του Μαι-άνδρου –υπάρχουν νοµίσµατα της Μαγνησίας που φέρουν το όνοµα του Θεµιστοκλή–,

τη Μυούντα, τη Λαµψάκο και άλλες µικρότερες πόλεις στην Τρωάδα. Ο Θεµιστοκλής ζούσε ακόµη στη Μυούντα ίσως µετά το 459· οι χρονολογίες που έχουµε για τη ζωή του (γέννηση περίπου το 525, θάνατος µετά το 459, διάρκεια ζωής 65 έτη) δεν είναι βέβαιες.Το τραγικό στοιχείο στη ζωή του Θεµιστοκλή είναι ότι οι συµπολίτες του δεν ήταν πάντα σε θέση να δεχθούν και να ακολουθήσουν τις ανώτερες πολιτικές συλλήψεις και τις µεγαλοφυείς ιδέες του. Έτσι ο µεγάλος αυτός πολιτικός, που είχε λύσει τα δυσκο-λότερα προβλήµατα της πόλης του, δεν βρήκε πολιτική υποστήριξη στους εσωτερι-κούς πολιτικούς αγώνες. Έµεινε ουσιαστικά απροστάτευτος, γιατί οι φίλοι και οπαδοί του αποδείχθηκαν ανίσχυροι εµπρός στους πολυπληθείς και ισχυρούς αντιπάλους του. Ο Θουκυδίδης επαινεί τις ικανότητές του, αλλά δεν ανασκευάζει τις εναντίον του κατη-γορίες: «Ο Θεµιστοκλής είχε δώσει αποδείξεις µε τον πιο βέβαιο τρόπο για τη δύναµη της ευφυΐας του και γι’ αυτό ήταν περισσότερο από κάθε άλλον άξιος εξαιρετικού θαυµασµού· γιατί µε την ευφυΐα του, χωρίς να προσθέτει σ’ αυτή από µάθηση τίποτα εκ των προτέρων ή εκ των υστέρων, ήταν ο καλύτερος κριτής µε ελάχιστη σκέψη των άµεσων προβληµάτων του παρόντος και ο άριστος µάντης των γεγονότων του πιο αποµακρυσµένου µέλλοντος· ήταν ικανός να εξηγεί όσες υποθέσεις διαχειριζόταν και να κρίνει ικανοποιητικά όσες δεν γνώριζε και πρόβλεπε το καλύτερο ή το χειρότερο, ενώ ακόµη το ζήτηµα δεν είχε παρουσιαστεί. Συµπερασµατικά: ο Θεµιστοκλής µε τη φυσική του ευφυΐα και µε πολύ σύντοµη µελέτη ήταν πάρα πολύ ικανός να βρίσκει µε ευκολία τι έπρεπε να γίνει». Και οι νεότεροι ιστορικοί γενικά, ιδιαίτερα οι Eduard Meyer και Hermann Bengtson, συµφωνούν µε την κρίση του Θουκυδίδη να κρίνουν ιδιαίτερα ευνοϊκά τον Θεµιστοκλή. Δεν είναι σύµπτωση ότι οι Σπαρτιάτες και οι Αθηναίοι παραµέρισαν τους νικητές της Σαλαµίνας, των Πλαταιών και της Μυκάλης, τον Θεµιστοκλή, τον Παυσανία και τον Λεωτυχίδη, στους οποίους χρωστούσαν σε µεγάλο βαθµό την ελευθερία τους. Το γεγονός αυτό δηλώνει το θρίαµβο της πόλης-κράτους επάνω στις δυνατές προσωπι-κότητες και δείχνει την εξέλιξη της πολιτικής σκέψης στην Ελλάδα κατά την πρώτη µεταπολεµική δεκαετία (479-470). Η τάση των πολιτών να αναλάβουν µόνοι τους όλο και περισσότερο τη διαχείριση των πολιτικών υποθέσεων ήταν ασυµβίβαστη µε την εξέχουσα θέση που κατείχαν µέσα στις πόλεις τους ο Θεµιστοκλής και ο Παυσανίας.

Ο Θεµιστοκλής, εξόριστος στο Άργος, δεν παρευρέθηκε στη

http://img.t03_k02_p013_1

Τόσο η υποτιθέµενη αυταρχική συµπεριφορά του Παυσανία όσο –και αυτό είναι το πιθανότερο– και τα σχέδιά του για αναβάθµιση της θέσης των ειλώτων και των περιοί-κων έρχονταν σε αντίθεση µε το σπαρτιατικό πολίτευµα των οµοίων, που υπεράσπιζαν οι έφοροι. Την πτώση του Θεµιστοκλή και το θάνατο του Παυσανία ακολούθησαν η ισχυροποίηση της δηµοκρατίας στην Αθήνα και η απόλυτη, για αιώνες, κυριαρχία των εφόρων στη Σπάρτη.

Ο Κίµων και οι πρώτες δραστηριότητές του στο Αιγαίο (469;-467;)Ο Κίµων (περίπου 506-450), γιος του Μιλτιάδη και της Ηγησιπύλης, ανατράφηκε στην αυλή του παππού του, του Θράκα βασιλέα Ολόρου. Αγαπούσε το κρασί και τις γυναίκες και διακρινόταν για την ανδρεία του, την παρρησία, την ευγένεια και την ηγεµονική γενναιοδωρία του. Η ετεροθαλής αδελφή του, Ελπινίκη, παντρεύτηκε τον πάµπλουτο Καλλία, γιο του Ιππονίκου και ανιψιό του Αριστείδη, και ο Κίµων την Ισοδίκη, κόρη του Αλκµεωνίδη Μεγακλή, πολιτικού αντίπαλου του Θεµιστοκλή. Ο Κίµων και η Ελπινίκη ανήκαν στο γένος των Φιλαδών της Βραυρώνας, η Ισοδίκη στο γένος των Αλκµεωνιδών και ο Καλλίας ήταν ο αρχηγός του γένους των Κηρύκων της Ελευσίνας. Οι τρεις αυτοί γάµοι συνέδεσαν τρία σηµαντικά ευγενή γένη της Αττικής και κατέστησαν τον Κίµωνα τον πραγµατικό αρχηγό των αριστοκρατικών.Ο αγώνας ανάµεσα στον Θεµιστοκλή και στον Κίµωνα είχε αρχίσει από το 478/7. Ο Θεµιστοκλής είχε φθάσει πολύ γρήγορα σε µια πολιτική εχθρική απέναντι στη Σπάρτη, ενώ αντίθετα ο Κίµων, από ιδιοσυγκρασία και καταγωγή, ήταν φιλικός απέναντί της. Μετά τον οστρακισµό του Θεµιστοκλή (περίπου το 471) και τον θάνατο του Αριστείδη (467;), ο Κίµων κατέλαβε την πρώτη θέση στη διακυβέρνηση της Αθήνας, περίπου για µία δεκαετία (471-461) – δεκαετία που συµπίπτει µε την ανάπτυξη της Αθηναϊκής συµµαχίας. Τη λαµπρή ανοδική του πορεία άρχισε µε την εκδίωξη του Παυσανία από το Βυζάντιο.Από το Βυζάντιο ο Κίµων έπλευσε στις ακτές της Θράκης (= ακτές σηµερινής Μακε-δονίας και Θράκης), στις οποίες οι Πέρσες διατηρούσαν φρουρές και κατέλαβε το 470/69;), µετά από πολιορκία, την Ηιόνα (στις εκβολές του Στρυµόνα) και την πλού-σια περιοχή της µε εύφορες πεδιάδες, δάση µε ξυλεία και το χρυσό του Παγγαίου. Την Ηιόνα υπεράσπιζε ο Πέρσης Βόγης, που για να µην πέσει στα χέρια των Ελλήνων

Κατά την παραµονή του Κίµωνα στη Σκύρο βρέθηκαν τα οστά

http://img.t03_k02_p014_1

ρίχτηκε µαζί µε την οικογένειά του στην πυρά.Ο Κίµων µετά την αποτυχηµένη απόπειρά του να καταλάβει τον Δορίσκο (στη Θράκη, βόρεια της Αίνου) στράφηκε προς τα νησιά του Αιγαίου. Δόλοπες πειρατές, εγκατα-στηµένοι στη Σκύρο, κούρσευαν το Αιγαίο και έβλαπταν τα συµφέροντα των Θεσσαλών εµπόρων. Η Δελφική αµφικτυονία αποφάσισε την τιµωρία τους και ο Κίµων ανέλαβε να εκτελέσει την απόφασή της. Κατέλαβε τη Σκύρο, πούλησε τους Δόλοπες ως δούλους και εγκατέστησε στο νησί αθηναϊκή κληρουχία, καθώς η Σκύρος, ανάµεσα στην Εύβοια και στον Ελλήσποντο, ήταν κατάλληλη για αθηναϊκή βάση. Κατά την παραµονή του εκεί βρέθηκαν σε έναν παλιό τάφο οστά που αποδόθηκαν στον Θησέα (469/8). Τα οστά µεταφέρθηκαν στην Αθήνα και τάφηκαν στο Θησείο, ναό που χτίστηκε τότε στην αρχαιότερη, τη βασιλική, αγορά της Αθήνας, στην περιοχή της σηµερινής Πλάκας. Αλλά Δρύοπες πειρατές, εγκαταστηµένοι στην Κάρυστο, στο νότιο άκρο της Εύβοιας, παρενοχλούσαν το αθηναϊκό εµπόριο. Ο Κίµων τους υποχρέωσε να προσχωρήσουν στην Αθηναϊκή συµµαχία (468/7 ή λίγο αργότερα) και να καταβάλλουν φόρο (επτάµισι τάλαντα). Βοήθησε επίσης τους κατοίκους της µικρασιατικής Τέω, τους Τηΐους, να απαλλαγούν από τους πειρατές.

Νίκες του Κίµωνα: Νάξος (466;)· Ευρυµέδων (465;) Γύρω στο 466 οι Νάξιοι αποστάτησαν. Οι Αθηναίοι, µε αρχηγό τον Κίµωνα, απέκλεισαν το νησί µε το στόλο τους, πολιόρκησαν την πόλη και ανάγκασαν τους Ναξίους να υποταχθούν: «πρώτη τε αὓτη πόλις ξυµµαχὶς παρὰ τὸ καθεστηκὸς ἐδουλώθη» (Θουκ.). Είναι πολύ πιθανό ότι τιµωρήθηκε µε την υποχρέωση να καταβάλει πολύ υψηλό φόρο. Μετά την αποστασία της Νάξου υπήρχαν δύο είδη συµµαχικών πόλεων: οι ελεύθερες και οι υποτελείς.Την ίδια εποχή ο Ξέρξης, για να σταµατήσει τις προόδους της Αθηναϊκής συµµαχίας στη δυτική Μικρά Ασία, συγκέντρωσε µεγάλο στόλο και στρατό στις ακτές της Παµφυ-λίας µε σκοπό να επιχειρήσει εκστρατεία στο Αιγαίο και στην Ελλάδα. Ο Κίµων, αποφα-σισµένος να διαλύσει αυτές τις συγκεντρώσεις στη βάση τους προτού ολοκληρωθούν, έπλευσε µε 200 τριήρεις, εκκαθάρισε τις ακτές της Καρίας και της Λυκίας και προχώ-ρησε ανατολικότερα. Με τις διπλωµατικές του ικανότητες, πέτυχε να προσχωρήσουν στην Αθηναϊκή συµµαχία πολλές πόλεις της περιοχής και κατέλαβε τη Φάσηλι, αποικία

των Ροδίων, τη µόνη πόλη που αντιστάθηκε. Το φθινόπωρο του 465 (;) οι Πέρσες συγκέντρωσαν τουλάχιστον 200 πλοία και πολυά-ριθµο στρατό κοντά στις εκβολές του ποταµού Ευρυµέδοντα. Ο Κίµων τους επιτέθηκε µε όλες τις δυνάµεις που διέθετε. Όταν ο περσικός στόλος αποσύρθηκε πολεµώντας προς τις εκβολές του Ευρυµέδοντα, ο αθηναϊκός στόλος τον απέκλεισε και κατέστρεψε τα περσικά πλοία, που αποπειράθηκαν να διασπάσουν τον αποκλεισµό και να βγουν στην ανοικτή θάλασσα. Παράλληλα ο Κίµων αποβίβασε το πεζικό του και επιτέθηκε εναντίον του περσικού στρατού, που πλησίασε στην παραλία για να σώσει τα πληρώ-µατα των πλοίων, και κατέλαβε το περσικό στρατόπεδο. Για να συµπληρώσει τη νίκη του έπλευσε αµέσως εναντίον των ογδόντα φοινικικών πλοίων που έρχονταν από την Κύπρο για ενίσχυση των Περσών, και τα αιχµαλώτισε. Ήταν µια νίκη εφάµιλλη µε τη νίκη της Μυκάλης.

Αποστασία Θάσου. Καταστροφή στη Δραβησκό. Δίκη του Κίµωνα Ο Κίµων, µετά τη νίκη του στον Ευρυµέδοντα, µόνο µε τέσσερις τριήρεις έδιωξε τις τελευταίες περσικές φρουρές από τις θρακικές ακτές. Αλλά ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αλέξανδρος Α’ βρήκε την ευκαιρία να καταλάβει τα χρυσωρυχεία του Παγγαίου και ο Κίµων, για αντιστάθµισµα, κατέλαβε τις Εννέα Οδούς, καίριο συγκοινωνιακό κόµβο, από όπου περνούσαν οι δρόµοι που συνέδεαν τα παράλια µε τις εύφορες πεδιάδες του εσωτερικού. Για να ενισχύσει τη θέση της Αθήνας στην περιοχή, εγκατέστησε στις Εννέα Οδούς 10.000 Αθηναίους και συµµάχους ως αποίκους, που όµως όταν λίγο αργότερα προχώρησαν προς τη Σκαπτή Ύλη εξοντώθηκαν από τους Ειδωνούς και άλλα θρακικά φύλα στη Δραβησκό.Τότε οι Θάσιοι, οι πλουσιότεροι σύµµαχοι της Αθήνας στο βόρειο Αιγαίο, που κατείχαν τα χρυσωρυχεία στη Σκαπτή Ύλη, δυσαρεστηµένοι, αποχώρησαν από τη Συµµαχία. Το συµβούλιο των συµµάχων τούς κήρυξε τον πόλεµο και έστειλε εναντίον τους τον Κίµωνα, που µε τον στόλο του βύθισε 33 πλοία των Θασίων και αποβίβασε στρατό στη Θάσο (άνοιξη του 464).Οι Θάσιοι ζήτησαν από τους Σπαρτιάτες να εισβάλουν στην Αττική για να τους βοηθή-σουν. Οι Σπαρτιάτες όµως ήταν απασχοληµένοι µε την επανάσταση των ειλώτων και µερικών περιοικίδων πόλεων (καλοκαίρι του 464). Έτσι η Θάσος αβοήθητη αναγκά-

Τµηµατική άποψη του ποταµού Ευρυµέδοντα, όπου διεξήχθη η

http://img.t03_k02_p016_1

στηκε να παραδοθεί. Οι Αθηναίοι υποχρέωσαν τους Θασίους να γκρεµίσουν τα τείχη τους, να παραδώσουν τα πλοία τους, να καταβάλουν µεγάλη χρηµατική αποζηµίωση, εκτός από τον ετήσιο φόρο, και να παραχωρήσουν όλες τις κτήσεις τους στα θρακικά παράλια καθώς και τα χρυσωρυχεία· οι Αθηναίοι ανέλαβαν την εκµετάλλευσή τους µε συνέταιρο τον βασιλιά Αλέξανδρο της Μακεδονίας.Ωστόσο στην Αθήνα οι δηµοκρατικοί κατηγόρησαν τον Κίµωνα για τη συµφωνία του µε τον βασιλιά της Μακεδονίας και για την καταστροφή στη Δραβησκό· τον κατηγόρησαν επίσης ότι καθυστέρησε να υποτάξει τη Θάσο και ότι δωροδοκήθηκε, και του αφαίρε-σαν τη διοίκηση του στρατού. Με πρόταση του Περικλή κλήθηκε να λογοδοτήσει, αλλά το ηλιαστικό δικαστήριο τον αθώωσε. Οι δηµοκρατικοί δεν άργησαν να βρουν άλλη ευκαιρία για να απαλλαγούν από τον Κίµωνα.

Ο Γ’ Μεσσηνιακός πόλεµος (464-460/59; ή 464-455/4;). Αθηναϊκή βοή-θεια στη Σπάρτη και οστρακισµός του Κίµωνα Την αφορµή για την έκρηξη του Γ’ Μεσσηνιακού πολέµου έδωσαν οι σεισµοί του 464 στη Λακωνία. Η διάρκεια του πολέµου αποτελεί σηµαντικό πρόβληµα: τέσσερα χρόνια (464-460/59), όπως φαίνεται πιθανότερο, ή δέκα (464-455), γιατί µια χρονολογία γύρω στο 455 για το τέλος του φαίνεται ελάχιστα πιθανή, αφού οι Σπαρτιάτες εκστρά-τευσαν στη Βοιωτία στο τέλος του έτους 458/7 (µάχη Τανάγρας· βλ. παρακάτω).Οι σεισµοί κατέστρεψαν κυριολεκτικά τη Σπάρτη. Η παράδοση αναφέρει ότι έµειναν όρθια µόνο πέντε σπίτια και ότι οι νεκροί ήταν περίπου 20.000. Ευτυχώς για τη Σπάρτη, ο βασιλιάς Αρχίδαµος (469-428/7) αντιµετώπισε ψύχραιµα την κατάσταση. Προβλέποντας την εξέγερση των ειλώτων συγκέντρωσε τον σπαρτιατικό στρατό έξω από την πόλη. Οι επαναστάτες είλωτες αποχώρησαν από την πόλη, παρέσυραν όµως στην επανάσταση δύο περιοικίδες πόλεις, τη Θυρέα και την Αιθαία και ολόκληρη τη Μεσσηνία, εξόντωσαν στη Στενύκλαρο τον Αρίµνηστο, τον γενναίο Σπαρτιάτη που είχε σκοτώσει στις Πλαταιές τον Μαρδόνιο, και άλλους τριακόσιους άνδρες, αλλά νικήθηκαν στον Ισθµό (;) της Μεσσηνίας και κατέφυγαν στην Ιθώµη, όπου τους πολιόρκησαν οι Σπαρτιάτες. Η πολιορκία παρατάθηκε πολύ και οι εχθροί της Σπάρτης µέσα στην Πελοπόννησο αναθάρρησαν.Ο πόλεµος έδωσε στο Άργος την ευκαιρία να επεκτείνει την κυριαρχία του σ’ ολό- Εκστρατεία Παµφυλίας 468-467 π.Χ.Εκστρατεία Χερσονήσου 465 π.Χ. Εκστρατείες

ΝαυµαχίεςΕκστρατεία Θάσου 465-463 π.Χ.

Εκστρατεία Στρυµόνα 465 π.Χ.

ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΕΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ (458-463 π.Χ.)

ΑΘΗΝΑ

Σπάρτη

Φάσηλις

Κίµω

ν

Κίµω

ν

Κίµων

Στρυµόνας

Βυζάντιο

Π Ε Ρ Σ Ι Κ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Σ

Ν. Κύπρος

Ν. Κρήτη

Ν. Νάξος

Ν. Θάσος

ΜΥΣΙΑ

ΛΥ∆ΙΑ

ΚΑΡΙΑΚΙΛΙΚΙΑ

ΠΑΜΦΥΛΙΑ

ΛΥΚΙΑ

Αιολίδα

Ιωνία

∆ράβησκοςΕννέα Οδοί

Ηιόνα

∆ωρίς

http://map.t03_k02_p017_1

κληρη την Αργολίδα: κατέλαβε και κατέστρεψε τις Μυκήνες και την Τίρυνθα, που δεν ανοικοδοµήθηκαν, υπέταξε τις Κλεωνές και τους αφαίρεσε την προεδρία των Νεµέων, υπέταξε επίσης τις Υσιές, τη Μίδεια και τις Ορνεές (µετά το 464).Για να καταβάλουν τους Μεσσηνίους οι Σπαρτιάτες δεν αρκέστηκαν στη βοήθεια των Πελοποννησίων συµµάχων τους, αλλά απευθύνθηκαν και στις πόλεις της ελληνικής συµµαχίας των Περσικών πολέµων, ανάµεσα στις οποίες ήταν και η Αθήνα. Η Μαντί-νεια, η Αίγινα και οι Πλαταιές έστειλαν βοήθεια. Στην Αθήνα οι δηµοκρατικοί τάχθηκαν εναντίον της αποστολής βοήθειας, οι αριστο-κρατικοί υπέρ. Ο Εφιάλτης συµβούλευσε τους Αθηναίους να αφήσουν να καταστραφεί η Σπάρτη, και να γίνουν έτσι οι αδιαµφισβήτητοι ηγεµόνες της Ελλάδας. Ο Κίµων όµως µε το επιχείρηµα ότι έπρεπε να διατηρηθεί η δυαρχία, για να µη γίνει χωλή η Ελλάδα, έπεισε τους συµπολίτες του να βοηθήσουν τη Σπάρτη (Πλούταρχος). Τέσσερις χιλιά-δες οπλίτες µε αρχηγό τον Κίµωνα εκστράτευσαν την άνοιξη του 462 στη Μεσσηνία. Αλλά οι Αθηναίοι οπλίτες, που φηµίζονταν ως ικανοί στις πολιορκίες και στις τειχοµα-χίες, δεν είχαν την αναµενόµενη επιτυχία. Οι Σπαρτιάτες, που φοβήθηκαν µήπως οι Αθηναίοι συνεννοηθούν µε τους πολιορκηµένους της Ιθώµης, τους ανακοίνωσαν ότι θεωρούσαν περιττή την παρουσία τους. Ο αθηναϊκός στρατός επέστρεψε ταπεινωµέ-νος στην Αθήνα το φθινόπωρο του 462 και οι Αθηναίοι κατήγγειλαν τη συµµαχία του µε τη Σπάρτη.Οι δηµοκρατικοί στην Αθήνα θεώρησαν προσβλητική την αποποµπή του Κίµωνα και των τεσσάρων χιλιάδων Αθηναίων οπλιτών και υπεύθυνο γι’ αυτό τον Κίµωνα, που στην επιστροφή του λέγεται ότι διέπραξε το πολιτικό σφάλµα να επιχειρήσει να αποδώσει στον Άρειο Πάγο τις πολιτικές εξουσίες, που του είχαν αφαιρέσει οι δηµοκρατικοί κατά την απουσία του. Έτσι οστρακίστηκε το 461/0 ως φιλολάκων και µισόδηµος. Μετά τον οστρακισµό του Κίµωνα, κανείς πολιτικός άνδρας δεν επιδίωξε και δεν κατόρθωσε να συνενώσει την Αθήνα και τη Σπάρτη σε µια κοινή δράση προς το συµφέρον όλων των Ελλήνων.

Η Α’ Αθηναϊκή Συµµαχία

Ίδρυση και οργάνωση

Μετά την παράδοση της Θάσου στους Αθηναίους το 464 π.Χ.,

Σωζόµενα ερείπια κτιρίων των αρχϊκώνκαι των κλασικών χρόνων

υποθετικά όρια της αρχαίας πόληςµε βάση τη γραµµή του οχυρωµατικούτείχους του 3ου και 2ου αι. π.Χ.

Η ΑΡΧΑΙΑ ΣΠΑΡΤΗ

Κυ

νό

σο

υρ

α

Ιερό Ορθίας

Ακρόπολη

Ηρώο

Μενελάιο

Αγορά

Μούσγα

Ευρώτας

Μαγούλ

α

Θέατρο

Λεωνίδαιο

ΙερόΧαλκιοίκουΑθηνάς

Πι

τά

νη

Λί

µν

ες

Πλ

ατ α

νι σ

τ ά

∆ρ

όµ

ος

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΣΠΑΡΤΗ

Με

σό

α

http://img.t03_k02_p018_1http://map.t03_k02_p018_2

Η Α’ Αθηναϊκή συµµαχία (η Δηλιακή ή Αττικοδηλιακή) αποτελούσε ένα σύνολο πόλεων-κρατών. Σκοπός της ήταν ο πόλεµος εναντίον των Περσών, η προάσπιση της ελευθε-ρίας των Ελλήνων µε την απόκρουση ενδεχόµενης νέας περσικής επιδροµής στην Ελλάδα και η εκκαθάριση του Αιγαίου πελάγους από τις περσικές φρουρές, και βασική αρχή της η ελευθερία και η αυτονοµία των µελών της. Η ίδρυσή της το 478/7 (επί Τιµοσθένους άρχοντος) δηµιούργησε έναν οργανισµό ισοδύναµο και ανταγωνιστικό προς την Πελοποννησιακή συµµαχία και µεγάλωσε την αντίθεση Σπάρτης και Αθήνας. Η Συµµαχία περιέλαβε γρήγορα τις περισσότερες πόλεις των παραλίων και των νησιών του Αιγαίου.Ο Αριστείδης (530±-467±), ο ιδρυτής της Συµµαχίας, που διέθετε οργανωτικές ικανό-τητες, εντιµότητα, ακεραιότητα, διπλωµατικότητα, όρισε τις υποχρεώσεις των συµµά-χων: τα πλοία, τους οπλίτες ή τον ετήσιο φόρο που έπρεπε να καταβάλλει κάθε πόλη µε βάση ένα ποσοστό των εσόδων ή των πόρων της και οι σύµµαχοι επαίνεσαν τη δικαιοσύνη του στον καθορισµό του φόρου.Στην αρχή όλοι οι σύµµαχοι είχαν την υποχρέωση να δίνουν επανδρωµένα πλοία και οπλίτες. Αλλά επειδή οι µικρές και αδύνατες πόλεις δεν ήταν σε θέση να παρέχουν στρατό και στόλο, δέχθηκαν να πληρώνουν µια εισφορά, έναν φόρο. Μόνο οι µεγάλες πόλεις, ιδιαίτερα η Χίος, η Σάµος και η Λέσβος, έδιναν επανδρωµένες τριήρεις. Ο συνολικός φόρος ανερχόταν σε 460 τάλαντα (2.760.000 αττικές δρχ.), ποσό µικρό, αν συγκριθεί µε τον φόρο (520 τάλαντα) που πλήρωναν οι πόλεις της πρώτης Περσι-κής σατραπείας. Ο Αριστείδης όρισε τον όρκο των συµµάχων: έπρεπε να έχουν τους ίδιους εχθρούς και φίλους (για την τήρηση του όρκου οι Έλληνες έριξαν στο πέλα-γος πυρωµένα κοµµάτια µέταλλα, µύδρους). Ως έδρα των ξυνόδων, των συνελεύσεων των αντιπροσώπων (των συνέδρων) όρισε το ιερό του Απόλλωνα στη Δήλο, το παλιό κέντρο της Ιωνικής Αµφικτυονίας, όπου βρισκόταν και το ταµείο της συµµαχίας. Το ταµείο διαχειρίζονταν δέκα Ελληνοταµίες. Οι συνελεύσεις αποφάσιζαν, τουλάχιστον στην αρχή, για τις κοινές υποθέσεις. Την ηγεσία στις στρατιωτικές επιχειρήσεις είχε ένας Αθηναίος στρατηγός.Θεωρείται βέβαιο ότι έως τη µεταφορά του ταµείου στην Αθήνα (454/3), το συµµα-χικό συνέδριο όριζε του Ελληνοταµίες. Πάντως µετά από αυτό το έτος οι Αθηναίοι εξέ-λεγαν δέκα Αθηναίους ως Ελληνοταµίες. Το γεγονός αυτό υπογραµµίζει την κυρίαρχη

Ενεπίγραφη στήλη του 458π.Χ., στην οποία περιλαµβάνεται το

Άποψη του ιερού του Απόλλωνα στη Δήλο, το οποίο ορίστηκε

http://img.t03_k02_p019_1http://img.t03_k02_p019_2

θέση της Αθήνας µέσα στη Συµµαχία.

Έκταση και διοικητική διαίρεση της ΣυµµαχίαςΜεγάλη σηµασία για την ιστορία της Α’ Αθηναϊκής συµµαχίας έχουν οι φορολογικοί κατάλογοι, που σώζονται συχνά σε πολύ αποσπασµατική κατάσταση και χρονολογού-νται από τη µεταφορά του ταµείου στην Αθήνα ως τον τελευταίο κατάλογο που σώζε-ται (από το 454/3 ως το 422/1). Ο φόρος καταργήθηκε το 414/3. Στις επιγραφές δεν αναγράφεται ο ετήσιος φόρος που κατέβαλλε κάθε συµµαχική πόλη στο ταµείο της Αθήνας, αλλά οι απαρχές, δηλαδή το 1/60 αυτού του φόρου («µνᾶ ἀπὸ ταλάντου»), που το αφαιρούσαν από τον φόρο και αντί να το καταθέσουν στο ταµείο της Συµµα-χίας, το κατέθεταν στο ιδιαίτερο ταµείο της Θεάς (ως αφιέρωµα ή ως φύλακτρα). Έτσι πολλαπλασιάζοντας το ποσό της απαρχής επί 60 βρίσκουµε το φόρο που κατέβαλλε µια πόλη.Στους φορολογικούς καταλόγους δεν αναφέρονται φυσικά οι πόλεις που δεν κατέβαλ-λαν φόρο αλλά έδιναν επανδρωµένα πολεµικά πλοία. Σύµφωνα µε τους “φορολογικούς καταλόγους”, η Συµµαχία περιλάµβανε το λιγότερο 248 πόλεις που το 443/2 διαιρέθη-καν σε πέντε φορολογικές περιφέρειες, που ονοµάστηκαν φόροι:Μετά τον Σαµιακό πόλεµο (438/7), οι φορολογικές περιφέρειες έγιναν τέσσερις, µε

Ιωνικός φόρος το λιγότερο 35 πόλεις

Νησιωτικός φόρος Εύβοια και νησιά του Αιγαίου το λιγότερο 27 πόλεις

Από Θράκης φόρος

Παράλια της σηµερινής Μακεδονίας και της Θράκης, από τη Μεθώνη έως τον Ελλήσποντο και τα νησιά Θάσος, Σκόπελος και Σκιάθος

το λιγότερο 62 πόλεις

Ελλησποντιακός φόρος

Ελλήσποντος, Τρωάδα, Προπο-ντίδα το λιγότερο 45 πόλεις

Καρικός φόρος το λιγότερο 79 πόλεις

τη συγχώνευση του Καρικού φόρου µε τον Ιωνικό. Ήδη µετά την καταστροφή των Αθηναίων στην Αίγυπτο (454), πολλές πόλεις της Τρωάδας και της Καρίας έπαυσαν να καταβάλλουν τον συµµαχικό φόρο.Τη συνοχή της Συµµαχίας εξασφάλιζαν, περισσότερο από το καταστατικό της, η στρα-τιωτική και ναυτική δύναµη της Αθήνας και η αδυναµία των συµµάχων να υποστηρί-ξουν τα συµφέροντά τους. Η δύναµη της Αθήνας στηριζόταν κυρίως στους οικονοµι-κούς πόρους της Συµµαχίας. Εποµένως η οικονοµική οργάνωση, βασικά φορολογική, υπήρξε σε όλη τη διάρκεια της αθηναϊκής ηγεµονίας το µόνο πραγµατικό διοικητικό όργανο της Συµµαχίας. Η τάξις φόρου (δηλαδή ο καθορισµός του συνολικού φόρου των Συµµάχων και του ποσού που θα κατέβαλλε κάθε πόλη), η είσπραξη και η διαχείρισή του οδήγησαν στη δηµιουργία ενός διοικητικού µηχανισµού. Ωστόσο πολύ γρήγορα, επειδή τα όργανα του αθηναϊκού κράτους είχαν την τάση να σφετερίζονται και να ασκούν τις εξουσίες των οµοσπονδιακών οργάνων, επικράτησε σύγχυση αρµοδιοτήτων ανάµεσα στα οµοσπονδιακά και στα αθηναϊκά όργανα.Μετά το 454, οι Αθηναίοι επιδίωξαν την πληρέστερη ενσωµάτωση στο αθηναϊκό κράτος των πόλεων της Συµµαχίας: στον πολιτικό τοµέα επενέβησαν συχνά άµεσα ή έµµεσα για να επιβάλουν το δηµοκρατικό πολίτευµα στις σύµµαχες πόλεις· στον οικονοµικό τοµέα επέβαλαν σε όλες τις πόλεις τη χρήση των αθηναϊκών νοµισµάτων, σταθµών και µέτρων (ψήφισµα του Κλέαρχου, που χρονολογείται µετά τον Σαµιακό πόλεµο –438/7–, αφού δεν αναφέρεται ο Καρικός φόρος)· στον θρησκευτικό τοµέα όρισαν κάθε συµµαχική πόλη να αφιερώνει στην Αθήνα ως απαρχή το 1/60 του φόρου και αργότερα να στέλνει µια αγελάδα στην ποµπή των Παναθηναίων· επέβαλαν επί-σης στους αθηναϊκούς δήµους και στις συµµαχικές πόλεις να αφιερώνουν ως απαρχή στη Δήµητρα και στην Κόρη στην Ελευσίνα κάθε χρόνο το 1/600 της παραγωγής του κριθαριού και το 1/1.200 της παραγωγής του σιταριού, µέτρο που υποδηλώνει ότι εξο-µοίωναν κατά κάποιο τρόπο τις πόλεις της συµµαχίας µε τους δήµους. Τέλος, επέβαλαν οι δίκες µεταξύ Αθηναίων πολιτών και πολιτών συµµάχων πόλεων να εκδικάζονται από τα αθηναϊκά δικαστήρια.

Η «τάξις» και η είσπραξη του φόρου Ο φόρος από ελεύθερη συνεισφορά, που ήταν αρχικά, γρήγορα έγινε δυσάρεστη υπο-

Ενεπίγραφο τµήµα της συνθή-κης µεταξύ Αθήνας και Σάµου,

http://img.t03_k02_p021_1

χρέωση. Η απαγόρευση στους συµµάχους να αποχωρούν από τη Συµµαχία έδωσε στον φόρο τον χαρακτήρα του εξαναγκασµού και τους µετέβαλε από συνεταίρους σε υπη-κόους. Δεν γνωρίζουµε πώς γινόταν ο καθορισµός του φόρου, η τάξις φόρου, πριν από το 454/3. Ίσως το συνέδριο των συµµάχων στη Δήλο –ή µια ειδική επιτροπή– όριζε τον φόρο που έπρεπε να καταβάλει κάθε πόλη. Μετά τη µεταφορά του ταµείου στην Αθήνα, η τάξις φόρου γινόταν στην Αθήνα κάθε τέσσερα χρόνια στα έτη των Μεγάλων Παναθηναίων (28 Εκατοµβαιώνα), τουλάχιστον αρχικά.Τα ψηφίσµατα του Κλεινία του 448/7 (;) και του Κλεωνύµου του 425/4 µας πληρο-φορούν για τη διαδικασία είσπραξης του φόρου. Με το ψήφισµα του Κλεινία ο δήµος ανέθεσε την ετήσια είσπραξη του φόρου σε Αθηναίους άρχοντες, που έδρευαν στις συµµαχικές πόλεις, τους επισκόπους ή άρχοντες. Αργότερα, κατά τον Πελοποννησιακό πόλεµο, σύµ�