Ελένη Ομήρου

Λευκωσία 2017

ΑΝΑΠΗΡΙΑ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣΤο παιχνίδι του λόγου και της εξουσίας

στη σύγχρονη κυπριακή πραγματικότητα

Η μονογραφία αυτή δημοσιεύεται εις μνήμην της Ελένης Ομήρου (1989-2016) Βασίζεται στην πρόταση διατριβής μάστερ που ετοίμασε το Νοέμβριο του 2015 υπό την εποπτεία της Σιμώνης Συμεωνίδου στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Ειδικής και Ενιαίας Εκπαίδευσης) copy Ψηφίδες Γνώσης Σιμώνη Συμεωνίδου

ISBN 978-9925-553-01-3

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιοδήποτε τρόπο ή μορφή τμηματικά ή περιληπτικά στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη

Πανεπιστήμιο Κύπρου Τμήμα Επιστημών της Αγωγής ΤΘ 20537 1678 Λευκωσία Κύπρος τηλ 22892932 wwwucyaccypsiides-gnosis

Ελένη Ομήρου

ΑΝΑΠΗΡΙΑ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Το παιχνίδι του λόγου και της εξουσίας

στη σύγχρονη κυπριακή πραγματικότητα

Επιμέλεια Σιμώνη Συμεωνίδου

Λευκωσία 2017

Ένας αγώνας σε μια ζωή μπορεί να σημαίνει χιλιάδες πράματα Διεκδίκηση ενός δικαιώματος αντίδραση σε μια αδικία αντίσταση σε μια ασθένεια άμυνα σrsquo ένα πόλεμο αμφισβήτηση μιας δύναμης αλλά και καθιέρωση μιας άλλης [hellip] Το θέμα είναι ποιο δρόμο επιλέγει καθένας να ακολουθήσει και τι στrsquo αλήθεια ζητά μέσα απrsquo τον αγώνα που δίνει [hellip] Γιrsquo αυτό λοιπόν εμμένω στη δύναμη του σεβασμού και της αξιοπρέπειας και ενστερνίζομαι τις ιδέες της δικαιοσύνης και της ισότητας μεταξύ όλων των λαών και των ανθρώπων Γιατί τα δικαιώματα των ανθρώπων δεν σηκώνουν αμφιταλαντεύσεις και συζητήσεις

Ελένη Ομήρου Νοέμβριος 2015

Περιεχόμενα

Φιλοσοφία και Βασική Ορολογία

1

Σπουδές για την Αναπηρία

4

Αναπηρία και Λόγος

22

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας

27

Κριτική Ανάλυση Λόγου

32

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

37

Αναφορές

41

1

2

3

4

5

6

Φιλοσοφία και Βασική Ορολογία Εξετάζοντας ιστορικά την έννοια της αναπηρίας εντοπίζεται μια μακρά πορεία συζητήσεων μεταξύ ερευνητών θεωρητικών και ακτιβιστών της αναπηρίας σε μια προσπάθεια κατανόησης του φαινομένου στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Ο Oliver (1990) υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα των ορισμών που εμπερικλείονται στο πεδίο της αναπηρίας υποστηρίζοντας πως οι άνθρωποι τείνουν να νοηματοδοτούν τα αντικείμενα που τους πλαισιώνουν στον κοινωνικό τους περίγυρο διαμορφώνοντας τη συμπεριφορά τους προς αυτά με όρους που πηγάζουν από τις συγκεκριμένες έννοιες που τους αποδίδουν Συνεπώς εάν η αναπηρία οριστεί στο πλαίσιο μιας προσωπικής τραγωδίας τότε και τα άτομα με αναπηρία θα θεωρηθούν θύματα ενός τραγικού συμβάντος ενώ η τοποθέτηση της ίδιας έννοιας στη βάση της κοινωνικής καταπίεσης αναγνωρίζει τα ίδια άτομα ως θύματα μιας κοινωνίας που τα παραμελεί και τα καταπιέζει (Oliver 1990) Στο ίδιο πνεύμα η Peters (2000) υπογραμμίζει το ρόλο της γλώσσας σε μια διαδικασία διαμόρφωσης της ταυτότητας των ατόμων με αναπηρία ενώ ταυτόχρονα εξηγεί πώς τα ίδια τα άτομα τείνουν να εστιάζουν στη ρητορική που τα περιβάλλει επισημαίνοντας τον κίνδυνο καταπίεσης και στιγματισμού τους Κατά συνέπεια μεγάλο μέρος των συζητήσεων που αφορούν την αναπηρία έχει αφιερωθεί στο ζήτημα της ορολογίας μέσω της

1

οποίας τελικά φαίνεται να διαμορφώνονται και να καθορίζονται οι συνθήκες διαβίωσης των ίδιων των ατόμων με αναπηρία Ειδικότερα οι ακτιβιστές του αναπηρικού κινήματος στην Αγγλία υιοθετούν τον όρο laquoανάπηρα άτομαraquo (disabled people) υποστηρίζοντας ότι η λέξη laquoαναπηρίαraquo θα πρέπει να προηγείται της λέξης laquoάνθρωποςraquo μιας και αποτελεί μέρος της ατομικής τους ταυτότητας ενώ στις ΗΠΑ υιοθετείται ο όρος laquoάτομα με αναπηρίαraquo (people with disabilities) υποδηλώνοντας έτσι πρωτίστως σεβασμό στον άνθρωπο και την προσωπικότητα του και μετά στην αναπηρία του (Swain French amp Cameron 2003 Oliver amp Barnes 2012 Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012) Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization - WHO) υιοθετεί επίσης τον όρο laquoάτομα με αναπηρίαraquo επισημαίνοντας ότι

Τα άτομα με αναπηρία έχουν τις ίδιες ακριβώς ανάγκες για πρόσβαση στο σύστημα υγείας όπως και τα άτομα χωρίς αναπηρίαhellip Παρόλα αυτά τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι τα άτομα με αναπηρία αντιμετωπίζουν φραγμούς κατά την πρόσβαση τους στις υπηρεσίες υγείας και αποκατάστασης που χρειάζονται σε αρκετές περιπτώσεις

(WHO 2015 μετάφραση δική μου)

2

Οι ακτιβιστές με αναπηρία έχουν διαχωρίσει την έννοια της laquoβλάβηςraquo (impairment) από την laquoαναπηρίαraquo (disability) υποστηρίζοντας ότι η δεύτερη κατασκευάζεται κοινωνικά σε ένα σύστημα αποκλεισμού και καταπίεσης (Oliver 1990) Το πιο πάνω επιχείρημα αναδείχθηκε ουσιαστικά μέσα από τους αγώνες των ίδιων των ατόμων με αναπηρία οι οποίοι κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960 στο Ηνωμένο Βασίλειο διεκδικούσαν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο ισότιμη συμμετοχή και μεταχείριση στην κοινωνία Από αυτούς τους αγώνες αναδύθηκαν οι Σπουδές για την Αναπηρία οι οποίες και εξελίχθηκαν στην πορεία σε ένα νέο επιστημονικό κλάδο που σύντομα εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο (Barton amp Oliver 1997 Connor Gabel Gallagher amp Morton 2008 Barnes amp Mercer 2010) Η πορεία εξέλιξης του εν λόγω κλάδου συζητείται στη συνέχεια

3

Σπουδές για την Αναπηρία

Οι Σπουδές για την Αναπηρία (ΣΑ) [Disability Studies] αναδύθηκαν στην Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και αποτέλεσαν ουσιαστικά μιας μορφής ρηξικέλευθη θεωρία που καθιερώθηκε μέσα από την έρευνα και τη διδασκαλία του ακαδημαϊκού Mike Oliver (Cameron amp Moore 2014) Οι ΣΑ αποτελούν τον επιστημονικό κλάδο που ασχολείται με την κατανόηση της αναπηρίας σε πολλαπλά επίπεδα όπως για παράδειγμα την ιστορία την κουλτούρα τη ρητορική την πολιτική κλπ (Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012 Συμεωνίδου 2014α) Ο Albercht (2014) υποστηρίζει πως το πεδίο των Σπουδών για την Αναπηρία αναπτύχθηκε αφενός λόγω του ενδιαφέροντος της ακαδημαϊκής κοινότητας να εξηγήσει τη θέση και το νόημα της αναπηρίας στην κοινωνία και αφετέρου λόγω των ακτιβιστικών εκφράσεων της ενδυνάμωσης της ένταξης της ομαλοποίησης και της πολιτικής της διαφορετικότητας Με την εμφάνιση του επιστημονικού πεδίου των ΣΑ η θεωρία για θέματα αναπηρίας απέκτησε διαφορετικό περιεχόμενο και χαρακτήρα σε διαφορετικές χώρες και κουλτούρες Στη Βρετανία ο κλάδος αυτός θεμελιώθηκε στα πλαίσια της κοινωνιολογίας της ιατρικής κοινωνιολογίας και της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης ενώ στις ΗΠΑ οι ΣΑ εξελίχθηκαν στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών (Goodley 2011∙ Goodley Hughes amp

4

Davis 2012 αναφορά στην Καραγιάννη 2014) Πάντως κατά τους Barnes Oliver amp Barton (2014) η ανάπτυξη των Σπουδών για την Αναπηρία καθώς επίσης και άλλων παρεμφερών επιστημονικών πεδίων όπως αυτά των εθνικών και φεμινιστικών σπουδών ή των σπουδών για την ομοφυλοφιλία επιτεύχθηκε χάρη σε ανθρώπους που εμπλέκονταν προσωπικά και μέσω του ακτιβισμού στα ζητήματα αυτά και όχι στη βάση αποστασιοποιημένων και επιστημονικών μελετών Στη Βρετανία η καθιέρωση του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας έθεσε ουσιαστικά τα θεμέλια ανάπτυξης των Σπουδών για την Αναπηρία αμφισβητώντας τα οποιαδήποτε στερεότυπα της εποχής που ήθελαν την εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα ατομικό ιατρικό και παθολογικό πρόβλημα (Oliver 1996) Από εκεί και πέρα οι εθνικές κυβερνήσεις στην Αγγλία και στις ΗΠΑ προχώρησαν στη θέσπιση των πρώτων νομοθετικών πράξεων που στόχευαν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία και στην αύξηση της προσβασιμότητας τους στην κοινωνία Την κορύφωση των πιο πάνω πράξεων αποτέλεσε η διασφάλιση ισότητας δικαιωμάτων για όλους τους ανάπηρους που αναγνωρίστηκε επισήμως από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1981 το οποίο ανακηρύχθηκε και σε Διεθνές Έτος Αναπήρων (Barnes Oliver amp Barton 2002∙ Ζώνιου-Σιδέρη 2011) Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα είδος κοινωνικής καταπίεσης (Abberley 1987∙

5

Oliver 1990) ευνόησε την ανάπτυξη μιας πολυδιάστατης θεωρίας για την αναπηρία που σύντομα εξελίχθηκε και εμποτίστηκε από τις υλιστικές αντιλήψεις της εποχής καθώς επίσης και με στοιχεία από απορρέουν από τη φεμινιστική τη μεταμοντέρνα και τη μεταδομιστική προσέγγιση (Barton amp Oliver 1997) Σύμφωνα με τη Συμεωνίδου (2014α) η πορεία αυτή υποδηλώνει ότι οι μελετητές συσχετίζουν τη θεωρία της αναπηρίας με ουσιαστικές αλλαγές στην οικονομία και σε άλλα συγγενικά επιστημονικά πεδία σε τοπικό και διεθνές επίπεδο Η ανάλυση των διαφορετικών μοντέλων και προσεγγίσεων της αναπηρίας που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει την ιστορική σχέση της αναπηρίας με τις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής και να υπογραμμίσει την επιρροή των δεδομένων συνθηκών στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου με αναπηρία

Μοντέλα Αναπηρίας Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως κοινωνικό ή βιολογικό φαινόμενο διατυπώνεται εύγλωττα μέσα από τα μοντέλα της αναπηρίας οι ιδέες των οποίων αποτέλεσαν και το προζύμι για την ανάδειξη της θεωρίας για θέματα αναπηρίας που ακολούθησε στην πορεία Με σκοπό την ενδυνάμωση του πολιτικού τους αγώνα οι ακτιβιστές με αναπηρία διατύπωσαν το ιατρικό και κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας

6

μεταφέροντας έτσι την κατανόηση της έννοιας της στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας (medicalclinical model) εδραιώθηκε κατά την περίοδο του μοντερνισμού αναπαριστώντας ουσιαστικά την πρώτη εννοιολογική της σύλληψη (Johnston 1994 Oliver 1990) Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την αναπηρία περιοριζόταν αποκλειστικά γύρω από θετικιστικές ατομιστικές και ιατρικές εξηγήσεις (Καραγιάννη 2009) Συνεπώς η φιλοσοφία του ιατρικού μοντέλου δομήθηκε σε ένα άκρως συμβατικό και ορθολογικό υπόβαθρο που έβλεπε την αναπηρία ως ένα καθαρά ατομικό πρόβλημα το οποίο έχρηζε διάγνωσης θεραπείας και φροντίδας από τους ειδικούς με απώτερο σκοπό την laquoίασηraquo και την laquoομαλοποίησηraquo (normalization) του ατόμου (Oliver 1990 French 1994 Erevelles 2000 Lyold 2001 Barnes amp Mercer 2010) Ως εκ τούτου η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας στη βάση ενός κλινικού μοντέλου οδηγούσε τα άτομα με αναπηρία σε ένα μονόδρομο κοινωνικής αποξένωσης και εκτοπισμού κατατάσσοντας τα σε μειονεκτικές κατηγορίες από τις οποίες αναφύονταν στερεότυπα και προκαταλήψεις που ουσιαστικά τους καταδίκαζαν σε ένα κοινωνικό θάνατο (Giroux 1984 Barnes 1990) Εκτός αυτού η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση ενός εγγενούς ατομικού προβλήματος εδραιώθηκε σε μια εξίσου καταπιεστική ρητορική λεκτικού στιγματισμού η οποία οδηγούσε στην κατασκευή της εικόνας ενός laquoΆλλουraquo μη

7

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Η μονογραφία αυτή δημοσιεύεται εις μνήμην της Ελένης Ομήρου (1989-2016) Βασίζεται στην πρόταση διατριβής μάστερ που ετοίμασε το Νοέμβριο του 2015 υπό την εποπτεία της Σιμώνης Συμεωνίδου στο Πανεπιστήμιο Κύπρου (Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Ειδικής και Ενιαίας Εκπαίδευσης) copy Ψηφίδες Γνώσης Σιμώνη Συμεωνίδου

ISBN 978-9925-553-01-3

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιοδήποτε τρόπο ή μορφή τμηματικά ή περιληπτικά στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη

Πανεπιστήμιο Κύπρου Τμήμα Επιστημών της Αγωγής ΤΘ 20537 1678 Λευκωσία Κύπρος τηλ 22892932 wwwucyaccypsiides-gnosis

Ελένη Ομήρου

ΑΝΑΠΗΡΙΑ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Το παιχνίδι του λόγου και της εξουσίας

στη σύγχρονη κυπριακή πραγματικότητα

Επιμέλεια Σιμώνη Συμεωνίδου

Λευκωσία 2017

Ένας αγώνας σε μια ζωή μπορεί να σημαίνει χιλιάδες πράματα Διεκδίκηση ενός δικαιώματος αντίδραση σε μια αδικία αντίσταση σε μια ασθένεια άμυνα σrsquo ένα πόλεμο αμφισβήτηση μιας δύναμης αλλά και καθιέρωση μιας άλλης [hellip] Το θέμα είναι ποιο δρόμο επιλέγει καθένας να ακολουθήσει και τι στrsquo αλήθεια ζητά μέσα απrsquo τον αγώνα που δίνει [hellip] Γιrsquo αυτό λοιπόν εμμένω στη δύναμη του σεβασμού και της αξιοπρέπειας και ενστερνίζομαι τις ιδέες της δικαιοσύνης και της ισότητας μεταξύ όλων των λαών και των ανθρώπων Γιατί τα δικαιώματα των ανθρώπων δεν σηκώνουν αμφιταλαντεύσεις και συζητήσεις

Ελένη Ομήρου Νοέμβριος 2015

Περιεχόμενα

Φιλοσοφία και Βασική Ορολογία

1

Σπουδές για την Αναπηρία

4

Αναπηρία και Λόγος

22

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας

27

Κριτική Ανάλυση Λόγου

32

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

37

Αναφορές

41

1

2

3

4

5

6

Φιλοσοφία και Βασική Ορολογία Εξετάζοντας ιστορικά την έννοια της αναπηρίας εντοπίζεται μια μακρά πορεία συζητήσεων μεταξύ ερευνητών θεωρητικών και ακτιβιστών της αναπηρίας σε μια προσπάθεια κατανόησης του φαινομένου στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Ο Oliver (1990) υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα των ορισμών που εμπερικλείονται στο πεδίο της αναπηρίας υποστηρίζοντας πως οι άνθρωποι τείνουν να νοηματοδοτούν τα αντικείμενα που τους πλαισιώνουν στον κοινωνικό τους περίγυρο διαμορφώνοντας τη συμπεριφορά τους προς αυτά με όρους που πηγάζουν από τις συγκεκριμένες έννοιες που τους αποδίδουν Συνεπώς εάν η αναπηρία οριστεί στο πλαίσιο μιας προσωπικής τραγωδίας τότε και τα άτομα με αναπηρία θα θεωρηθούν θύματα ενός τραγικού συμβάντος ενώ η τοποθέτηση της ίδιας έννοιας στη βάση της κοινωνικής καταπίεσης αναγνωρίζει τα ίδια άτομα ως θύματα μιας κοινωνίας που τα παραμελεί και τα καταπιέζει (Oliver 1990) Στο ίδιο πνεύμα η Peters (2000) υπογραμμίζει το ρόλο της γλώσσας σε μια διαδικασία διαμόρφωσης της ταυτότητας των ατόμων με αναπηρία ενώ ταυτόχρονα εξηγεί πώς τα ίδια τα άτομα τείνουν να εστιάζουν στη ρητορική που τα περιβάλλει επισημαίνοντας τον κίνδυνο καταπίεσης και στιγματισμού τους Κατά συνέπεια μεγάλο μέρος των συζητήσεων που αφορούν την αναπηρία έχει αφιερωθεί στο ζήτημα της ορολογίας μέσω της

1

οποίας τελικά φαίνεται να διαμορφώνονται και να καθορίζονται οι συνθήκες διαβίωσης των ίδιων των ατόμων με αναπηρία Ειδικότερα οι ακτιβιστές του αναπηρικού κινήματος στην Αγγλία υιοθετούν τον όρο laquoανάπηρα άτομαraquo (disabled people) υποστηρίζοντας ότι η λέξη laquoαναπηρίαraquo θα πρέπει να προηγείται της λέξης laquoάνθρωποςraquo μιας και αποτελεί μέρος της ατομικής τους ταυτότητας ενώ στις ΗΠΑ υιοθετείται ο όρος laquoάτομα με αναπηρίαraquo (people with disabilities) υποδηλώνοντας έτσι πρωτίστως σεβασμό στον άνθρωπο και την προσωπικότητα του και μετά στην αναπηρία του (Swain French amp Cameron 2003 Oliver amp Barnes 2012 Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012) Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization - WHO) υιοθετεί επίσης τον όρο laquoάτομα με αναπηρίαraquo επισημαίνοντας ότι

Τα άτομα με αναπηρία έχουν τις ίδιες ακριβώς ανάγκες για πρόσβαση στο σύστημα υγείας όπως και τα άτομα χωρίς αναπηρίαhellip Παρόλα αυτά τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι τα άτομα με αναπηρία αντιμετωπίζουν φραγμούς κατά την πρόσβαση τους στις υπηρεσίες υγείας και αποκατάστασης που χρειάζονται σε αρκετές περιπτώσεις

(WHO 2015 μετάφραση δική μου)

2

Οι ακτιβιστές με αναπηρία έχουν διαχωρίσει την έννοια της laquoβλάβηςraquo (impairment) από την laquoαναπηρίαraquo (disability) υποστηρίζοντας ότι η δεύτερη κατασκευάζεται κοινωνικά σε ένα σύστημα αποκλεισμού και καταπίεσης (Oliver 1990) Το πιο πάνω επιχείρημα αναδείχθηκε ουσιαστικά μέσα από τους αγώνες των ίδιων των ατόμων με αναπηρία οι οποίοι κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960 στο Ηνωμένο Βασίλειο διεκδικούσαν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο ισότιμη συμμετοχή και μεταχείριση στην κοινωνία Από αυτούς τους αγώνες αναδύθηκαν οι Σπουδές για την Αναπηρία οι οποίες και εξελίχθηκαν στην πορεία σε ένα νέο επιστημονικό κλάδο που σύντομα εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο (Barton amp Oliver 1997 Connor Gabel Gallagher amp Morton 2008 Barnes amp Mercer 2010) Η πορεία εξέλιξης του εν λόγω κλάδου συζητείται στη συνέχεια

3

Σπουδές για την Αναπηρία

Οι Σπουδές για την Αναπηρία (ΣΑ) [Disability Studies] αναδύθηκαν στην Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και αποτέλεσαν ουσιαστικά μιας μορφής ρηξικέλευθη θεωρία που καθιερώθηκε μέσα από την έρευνα και τη διδασκαλία του ακαδημαϊκού Mike Oliver (Cameron amp Moore 2014) Οι ΣΑ αποτελούν τον επιστημονικό κλάδο που ασχολείται με την κατανόηση της αναπηρίας σε πολλαπλά επίπεδα όπως για παράδειγμα την ιστορία την κουλτούρα τη ρητορική την πολιτική κλπ (Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012 Συμεωνίδου 2014α) Ο Albercht (2014) υποστηρίζει πως το πεδίο των Σπουδών για την Αναπηρία αναπτύχθηκε αφενός λόγω του ενδιαφέροντος της ακαδημαϊκής κοινότητας να εξηγήσει τη θέση και το νόημα της αναπηρίας στην κοινωνία και αφετέρου λόγω των ακτιβιστικών εκφράσεων της ενδυνάμωσης της ένταξης της ομαλοποίησης και της πολιτικής της διαφορετικότητας Με την εμφάνιση του επιστημονικού πεδίου των ΣΑ η θεωρία για θέματα αναπηρίας απέκτησε διαφορετικό περιεχόμενο και χαρακτήρα σε διαφορετικές χώρες και κουλτούρες Στη Βρετανία ο κλάδος αυτός θεμελιώθηκε στα πλαίσια της κοινωνιολογίας της ιατρικής κοινωνιολογίας και της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης ενώ στις ΗΠΑ οι ΣΑ εξελίχθηκαν στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών (Goodley 2011∙ Goodley Hughes amp

4

Davis 2012 αναφορά στην Καραγιάννη 2014) Πάντως κατά τους Barnes Oliver amp Barton (2014) η ανάπτυξη των Σπουδών για την Αναπηρία καθώς επίσης και άλλων παρεμφερών επιστημονικών πεδίων όπως αυτά των εθνικών και φεμινιστικών σπουδών ή των σπουδών για την ομοφυλοφιλία επιτεύχθηκε χάρη σε ανθρώπους που εμπλέκονταν προσωπικά και μέσω του ακτιβισμού στα ζητήματα αυτά και όχι στη βάση αποστασιοποιημένων και επιστημονικών μελετών Στη Βρετανία η καθιέρωση του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας έθεσε ουσιαστικά τα θεμέλια ανάπτυξης των Σπουδών για την Αναπηρία αμφισβητώντας τα οποιαδήποτε στερεότυπα της εποχής που ήθελαν την εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα ατομικό ιατρικό και παθολογικό πρόβλημα (Oliver 1996) Από εκεί και πέρα οι εθνικές κυβερνήσεις στην Αγγλία και στις ΗΠΑ προχώρησαν στη θέσπιση των πρώτων νομοθετικών πράξεων που στόχευαν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία και στην αύξηση της προσβασιμότητας τους στην κοινωνία Την κορύφωση των πιο πάνω πράξεων αποτέλεσε η διασφάλιση ισότητας δικαιωμάτων για όλους τους ανάπηρους που αναγνωρίστηκε επισήμως από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1981 το οποίο ανακηρύχθηκε και σε Διεθνές Έτος Αναπήρων (Barnes Oliver amp Barton 2002∙ Ζώνιου-Σιδέρη 2011) Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα είδος κοινωνικής καταπίεσης (Abberley 1987∙

5

Oliver 1990) ευνόησε την ανάπτυξη μιας πολυδιάστατης θεωρίας για την αναπηρία που σύντομα εξελίχθηκε και εμποτίστηκε από τις υλιστικές αντιλήψεις της εποχής καθώς επίσης και με στοιχεία από απορρέουν από τη φεμινιστική τη μεταμοντέρνα και τη μεταδομιστική προσέγγιση (Barton amp Oliver 1997) Σύμφωνα με τη Συμεωνίδου (2014α) η πορεία αυτή υποδηλώνει ότι οι μελετητές συσχετίζουν τη θεωρία της αναπηρίας με ουσιαστικές αλλαγές στην οικονομία και σε άλλα συγγενικά επιστημονικά πεδία σε τοπικό και διεθνές επίπεδο Η ανάλυση των διαφορετικών μοντέλων και προσεγγίσεων της αναπηρίας που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει την ιστορική σχέση της αναπηρίας με τις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής και να υπογραμμίσει την επιρροή των δεδομένων συνθηκών στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου με αναπηρία

Μοντέλα Αναπηρίας Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως κοινωνικό ή βιολογικό φαινόμενο διατυπώνεται εύγλωττα μέσα από τα μοντέλα της αναπηρίας οι ιδέες των οποίων αποτέλεσαν και το προζύμι για την ανάδειξη της θεωρίας για θέματα αναπηρίας που ακολούθησε στην πορεία Με σκοπό την ενδυνάμωση του πολιτικού τους αγώνα οι ακτιβιστές με αναπηρία διατύπωσαν το ιατρικό και κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας

6

μεταφέροντας έτσι την κατανόηση της έννοιας της στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας (medicalclinical model) εδραιώθηκε κατά την περίοδο του μοντερνισμού αναπαριστώντας ουσιαστικά την πρώτη εννοιολογική της σύλληψη (Johnston 1994 Oliver 1990) Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την αναπηρία περιοριζόταν αποκλειστικά γύρω από θετικιστικές ατομιστικές και ιατρικές εξηγήσεις (Καραγιάννη 2009) Συνεπώς η φιλοσοφία του ιατρικού μοντέλου δομήθηκε σε ένα άκρως συμβατικό και ορθολογικό υπόβαθρο που έβλεπε την αναπηρία ως ένα καθαρά ατομικό πρόβλημα το οποίο έχρηζε διάγνωσης θεραπείας και φροντίδας από τους ειδικούς με απώτερο σκοπό την laquoίασηraquo και την laquoομαλοποίησηraquo (normalization) του ατόμου (Oliver 1990 French 1994 Erevelles 2000 Lyold 2001 Barnes amp Mercer 2010) Ως εκ τούτου η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας στη βάση ενός κλινικού μοντέλου οδηγούσε τα άτομα με αναπηρία σε ένα μονόδρομο κοινωνικής αποξένωσης και εκτοπισμού κατατάσσοντας τα σε μειονεκτικές κατηγορίες από τις οποίες αναφύονταν στερεότυπα και προκαταλήψεις που ουσιαστικά τους καταδίκαζαν σε ένα κοινωνικό θάνατο (Giroux 1984 Barnes 1990) Εκτός αυτού η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση ενός εγγενούς ατομικού προβλήματος εδραιώθηκε σε μια εξίσου καταπιεστική ρητορική λεκτικού στιγματισμού η οποία οδηγούσε στην κατασκευή της εικόνας ενός laquoΆλλουraquo μη

7

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Ελένη Ομήρου

ΑΝΑΠΗΡΙΑ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Το παιχνίδι του λόγου και της εξουσίας

στη σύγχρονη κυπριακή πραγματικότητα

Επιμέλεια Σιμώνη Συμεωνίδου

Λευκωσία 2017

Ένας αγώνας σε μια ζωή μπορεί να σημαίνει χιλιάδες πράματα Διεκδίκηση ενός δικαιώματος αντίδραση σε μια αδικία αντίσταση σε μια ασθένεια άμυνα σrsquo ένα πόλεμο αμφισβήτηση μιας δύναμης αλλά και καθιέρωση μιας άλλης [hellip] Το θέμα είναι ποιο δρόμο επιλέγει καθένας να ακολουθήσει και τι στrsquo αλήθεια ζητά μέσα απrsquo τον αγώνα που δίνει [hellip] Γιrsquo αυτό λοιπόν εμμένω στη δύναμη του σεβασμού και της αξιοπρέπειας και ενστερνίζομαι τις ιδέες της δικαιοσύνης και της ισότητας μεταξύ όλων των λαών και των ανθρώπων Γιατί τα δικαιώματα των ανθρώπων δεν σηκώνουν αμφιταλαντεύσεις και συζητήσεις

Ελένη Ομήρου Νοέμβριος 2015

Περιεχόμενα

Φιλοσοφία και Βασική Ορολογία

1

Σπουδές για την Αναπηρία

4

Αναπηρία και Λόγος

22

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας

27

Κριτική Ανάλυση Λόγου

32

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

37

Αναφορές

41

1

2

3

4

5

6

Φιλοσοφία και Βασική Ορολογία Εξετάζοντας ιστορικά την έννοια της αναπηρίας εντοπίζεται μια μακρά πορεία συζητήσεων μεταξύ ερευνητών θεωρητικών και ακτιβιστών της αναπηρίας σε μια προσπάθεια κατανόησης του φαινομένου στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Ο Oliver (1990) υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα των ορισμών που εμπερικλείονται στο πεδίο της αναπηρίας υποστηρίζοντας πως οι άνθρωποι τείνουν να νοηματοδοτούν τα αντικείμενα που τους πλαισιώνουν στον κοινωνικό τους περίγυρο διαμορφώνοντας τη συμπεριφορά τους προς αυτά με όρους που πηγάζουν από τις συγκεκριμένες έννοιες που τους αποδίδουν Συνεπώς εάν η αναπηρία οριστεί στο πλαίσιο μιας προσωπικής τραγωδίας τότε και τα άτομα με αναπηρία θα θεωρηθούν θύματα ενός τραγικού συμβάντος ενώ η τοποθέτηση της ίδιας έννοιας στη βάση της κοινωνικής καταπίεσης αναγνωρίζει τα ίδια άτομα ως θύματα μιας κοινωνίας που τα παραμελεί και τα καταπιέζει (Oliver 1990) Στο ίδιο πνεύμα η Peters (2000) υπογραμμίζει το ρόλο της γλώσσας σε μια διαδικασία διαμόρφωσης της ταυτότητας των ατόμων με αναπηρία ενώ ταυτόχρονα εξηγεί πώς τα ίδια τα άτομα τείνουν να εστιάζουν στη ρητορική που τα περιβάλλει επισημαίνοντας τον κίνδυνο καταπίεσης και στιγματισμού τους Κατά συνέπεια μεγάλο μέρος των συζητήσεων που αφορούν την αναπηρία έχει αφιερωθεί στο ζήτημα της ορολογίας μέσω της

1

οποίας τελικά φαίνεται να διαμορφώνονται και να καθορίζονται οι συνθήκες διαβίωσης των ίδιων των ατόμων με αναπηρία Ειδικότερα οι ακτιβιστές του αναπηρικού κινήματος στην Αγγλία υιοθετούν τον όρο laquoανάπηρα άτομαraquo (disabled people) υποστηρίζοντας ότι η λέξη laquoαναπηρίαraquo θα πρέπει να προηγείται της λέξης laquoάνθρωποςraquo μιας και αποτελεί μέρος της ατομικής τους ταυτότητας ενώ στις ΗΠΑ υιοθετείται ο όρος laquoάτομα με αναπηρίαraquo (people with disabilities) υποδηλώνοντας έτσι πρωτίστως σεβασμό στον άνθρωπο και την προσωπικότητα του και μετά στην αναπηρία του (Swain French amp Cameron 2003 Oliver amp Barnes 2012 Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012) Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization - WHO) υιοθετεί επίσης τον όρο laquoάτομα με αναπηρίαraquo επισημαίνοντας ότι

Τα άτομα με αναπηρία έχουν τις ίδιες ακριβώς ανάγκες για πρόσβαση στο σύστημα υγείας όπως και τα άτομα χωρίς αναπηρίαhellip Παρόλα αυτά τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι τα άτομα με αναπηρία αντιμετωπίζουν φραγμούς κατά την πρόσβαση τους στις υπηρεσίες υγείας και αποκατάστασης που χρειάζονται σε αρκετές περιπτώσεις

(WHO 2015 μετάφραση δική μου)

2

Οι ακτιβιστές με αναπηρία έχουν διαχωρίσει την έννοια της laquoβλάβηςraquo (impairment) από την laquoαναπηρίαraquo (disability) υποστηρίζοντας ότι η δεύτερη κατασκευάζεται κοινωνικά σε ένα σύστημα αποκλεισμού και καταπίεσης (Oliver 1990) Το πιο πάνω επιχείρημα αναδείχθηκε ουσιαστικά μέσα από τους αγώνες των ίδιων των ατόμων με αναπηρία οι οποίοι κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960 στο Ηνωμένο Βασίλειο διεκδικούσαν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο ισότιμη συμμετοχή και μεταχείριση στην κοινωνία Από αυτούς τους αγώνες αναδύθηκαν οι Σπουδές για την Αναπηρία οι οποίες και εξελίχθηκαν στην πορεία σε ένα νέο επιστημονικό κλάδο που σύντομα εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο (Barton amp Oliver 1997 Connor Gabel Gallagher amp Morton 2008 Barnes amp Mercer 2010) Η πορεία εξέλιξης του εν λόγω κλάδου συζητείται στη συνέχεια

3

Σπουδές για την Αναπηρία

Οι Σπουδές για την Αναπηρία (ΣΑ) [Disability Studies] αναδύθηκαν στην Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και αποτέλεσαν ουσιαστικά μιας μορφής ρηξικέλευθη θεωρία που καθιερώθηκε μέσα από την έρευνα και τη διδασκαλία του ακαδημαϊκού Mike Oliver (Cameron amp Moore 2014) Οι ΣΑ αποτελούν τον επιστημονικό κλάδο που ασχολείται με την κατανόηση της αναπηρίας σε πολλαπλά επίπεδα όπως για παράδειγμα την ιστορία την κουλτούρα τη ρητορική την πολιτική κλπ (Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012 Συμεωνίδου 2014α) Ο Albercht (2014) υποστηρίζει πως το πεδίο των Σπουδών για την Αναπηρία αναπτύχθηκε αφενός λόγω του ενδιαφέροντος της ακαδημαϊκής κοινότητας να εξηγήσει τη θέση και το νόημα της αναπηρίας στην κοινωνία και αφετέρου λόγω των ακτιβιστικών εκφράσεων της ενδυνάμωσης της ένταξης της ομαλοποίησης και της πολιτικής της διαφορετικότητας Με την εμφάνιση του επιστημονικού πεδίου των ΣΑ η θεωρία για θέματα αναπηρίας απέκτησε διαφορετικό περιεχόμενο και χαρακτήρα σε διαφορετικές χώρες και κουλτούρες Στη Βρετανία ο κλάδος αυτός θεμελιώθηκε στα πλαίσια της κοινωνιολογίας της ιατρικής κοινωνιολογίας και της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης ενώ στις ΗΠΑ οι ΣΑ εξελίχθηκαν στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών (Goodley 2011∙ Goodley Hughes amp

4

Davis 2012 αναφορά στην Καραγιάννη 2014) Πάντως κατά τους Barnes Oliver amp Barton (2014) η ανάπτυξη των Σπουδών για την Αναπηρία καθώς επίσης και άλλων παρεμφερών επιστημονικών πεδίων όπως αυτά των εθνικών και φεμινιστικών σπουδών ή των σπουδών για την ομοφυλοφιλία επιτεύχθηκε χάρη σε ανθρώπους που εμπλέκονταν προσωπικά και μέσω του ακτιβισμού στα ζητήματα αυτά και όχι στη βάση αποστασιοποιημένων και επιστημονικών μελετών Στη Βρετανία η καθιέρωση του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας έθεσε ουσιαστικά τα θεμέλια ανάπτυξης των Σπουδών για την Αναπηρία αμφισβητώντας τα οποιαδήποτε στερεότυπα της εποχής που ήθελαν την εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα ατομικό ιατρικό και παθολογικό πρόβλημα (Oliver 1996) Από εκεί και πέρα οι εθνικές κυβερνήσεις στην Αγγλία και στις ΗΠΑ προχώρησαν στη θέσπιση των πρώτων νομοθετικών πράξεων που στόχευαν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία και στην αύξηση της προσβασιμότητας τους στην κοινωνία Την κορύφωση των πιο πάνω πράξεων αποτέλεσε η διασφάλιση ισότητας δικαιωμάτων για όλους τους ανάπηρους που αναγνωρίστηκε επισήμως από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1981 το οποίο ανακηρύχθηκε και σε Διεθνές Έτος Αναπήρων (Barnes Oliver amp Barton 2002∙ Ζώνιου-Σιδέρη 2011) Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα είδος κοινωνικής καταπίεσης (Abberley 1987∙

5

Oliver 1990) ευνόησε την ανάπτυξη μιας πολυδιάστατης θεωρίας για την αναπηρία που σύντομα εξελίχθηκε και εμποτίστηκε από τις υλιστικές αντιλήψεις της εποχής καθώς επίσης και με στοιχεία από απορρέουν από τη φεμινιστική τη μεταμοντέρνα και τη μεταδομιστική προσέγγιση (Barton amp Oliver 1997) Σύμφωνα με τη Συμεωνίδου (2014α) η πορεία αυτή υποδηλώνει ότι οι μελετητές συσχετίζουν τη θεωρία της αναπηρίας με ουσιαστικές αλλαγές στην οικονομία και σε άλλα συγγενικά επιστημονικά πεδία σε τοπικό και διεθνές επίπεδο Η ανάλυση των διαφορετικών μοντέλων και προσεγγίσεων της αναπηρίας που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει την ιστορική σχέση της αναπηρίας με τις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής και να υπογραμμίσει την επιρροή των δεδομένων συνθηκών στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου με αναπηρία

Μοντέλα Αναπηρίας Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως κοινωνικό ή βιολογικό φαινόμενο διατυπώνεται εύγλωττα μέσα από τα μοντέλα της αναπηρίας οι ιδέες των οποίων αποτέλεσαν και το προζύμι για την ανάδειξη της θεωρίας για θέματα αναπηρίας που ακολούθησε στην πορεία Με σκοπό την ενδυνάμωση του πολιτικού τους αγώνα οι ακτιβιστές με αναπηρία διατύπωσαν το ιατρικό και κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας

6

μεταφέροντας έτσι την κατανόηση της έννοιας της στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας (medicalclinical model) εδραιώθηκε κατά την περίοδο του μοντερνισμού αναπαριστώντας ουσιαστικά την πρώτη εννοιολογική της σύλληψη (Johnston 1994 Oliver 1990) Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την αναπηρία περιοριζόταν αποκλειστικά γύρω από θετικιστικές ατομιστικές και ιατρικές εξηγήσεις (Καραγιάννη 2009) Συνεπώς η φιλοσοφία του ιατρικού μοντέλου δομήθηκε σε ένα άκρως συμβατικό και ορθολογικό υπόβαθρο που έβλεπε την αναπηρία ως ένα καθαρά ατομικό πρόβλημα το οποίο έχρηζε διάγνωσης θεραπείας και φροντίδας από τους ειδικούς με απώτερο σκοπό την laquoίασηraquo και την laquoομαλοποίησηraquo (normalization) του ατόμου (Oliver 1990 French 1994 Erevelles 2000 Lyold 2001 Barnes amp Mercer 2010) Ως εκ τούτου η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας στη βάση ενός κλινικού μοντέλου οδηγούσε τα άτομα με αναπηρία σε ένα μονόδρομο κοινωνικής αποξένωσης και εκτοπισμού κατατάσσοντας τα σε μειονεκτικές κατηγορίες από τις οποίες αναφύονταν στερεότυπα και προκαταλήψεις που ουσιαστικά τους καταδίκαζαν σε ένα κοινωνικό θάνατο (Giroux 1984 Barnes 1990) Εκτός αυτού η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση ενός εγγενούς ατομικού προβλήματος εδραιώθηκε σε μια εξίσου καταπιεστική ρητορική λεκτικού στιγματισμού η οποία οδηγούσε στην κατασκευή της εικόνας ενός laquoΆλλουraquo μη

7

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Ένας αγώνας σε μια ζωή μπορεί να σημαίνει χιλιάδες πράματα Διεκδίκηση ενός δικαιώματος αντίδραση σε μια αδικία αντίσταση σε μια ασθένεια άμυνα σrsquo ένα πόλεμο αμφισβήτηση μιας δύναμης αλλά και καθιέρωση μιας άλλης [hellip] Το θέμα είναι ποιο δρόμο επιλέγει καθένας να ακολουθήσει και τι στrsquo αλήθεια ζητά μέσα απrsquo τον αγώνα που δίνει [hellip] Γιrsquo αυτό λοιπόν εμμένω στη δύναμη του σεβασμού και της αξιοπρέπειας και ενστερνίζομαι τις ιδέες της δικαιοσύνης και της ισότητας μεταξύ όλων των λαών και των ανθρώπων Γιατί τα δικαιώματα των ανθρώπων δεν σηκώνουν αμφιταλαντεύσεις και συζητήσεις

Ελένη Ομήρου Νοέμβριος 2015

Περιεχόμενα

Φιλοσοφία και Βασική Ορολογία

1

Σπουδές για την Αναπηρία

4

Αναπηρία και Λόγος

22

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας

27

Κριτική Ανάλυση Λόγου

32

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

37

Αναφορές

41

1

2

3

4

5

6

Φιλοσοφία και Βασική Ορολογία Εξετάζοντας ιστορικά την έννοια της αναπηρίας εντοπίζεται μια μακρά πορεία συζητήσεων μεταξύ ερευνητών θεωρητικών και ακτιβιστών της αναπηρίας σε μια προσπάθεια κατανόησης του φαινομένου στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Ο Oliver (1990) υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα των ορισμών που εμπερικλείονται στο πεδίο της αναπηρίας υποστηρίζοντας πως οι άνθρωποι τείνουν να νοηματοδοτούν τα αντικείμενα που τους πλαισιώνουν στον κοινωνικό τους περίγυρο διαμορφώνοντας τη συμπεριφορά τους προς αυτά με όρους που πηγάζουν από τις συγκεκριμένες έννοιες που τους αποδίδουν Συνεπώς εάν η αναπηρία οριστεί στο πλαίσιο μιας προσωπικής τραγωδίας τότε και τα άτομα με αναπηρία θα θεωρηθούν θύματα ενός τραγικού συμβάντος ενώ η τοποθέτηση της ίδιας έννοιας στη βάση της κοινωνικής καταπίεσης αναγνωρίζει τα ίδια άτομα ως θύματα μιας κοινωνίας που τα παραμελεί και τα καταπιέζει (Oliver 1990) Στο ίδιο πνεύμα η Peters (2000) υπογραμμίζει το ρόλο της γλώσσας σε μια διαδικασία διαμόρφωσης της ταυτότητας των ατόμων με αναπηρία ενώ ταυτόχρονα εξηγεί πώς τα ίδια τα άτομα τείνουν να εστιάζουν στη ρητορική που τα περιβάλλει επισημαίνοντας τον κίνδυνο καταπίεσης και στιγματισμού τους Κατά συνέπεια μεγάλο μέρος των συζητήσεων που αφορούν την αναπηρία έχει αφιερωθεί στο ζήτημα της ορολογίας μέσω της

1

οποίας τελικά φαίνεται να διαμορφώνονται και να καθορίζονται οι συνθήκες διαβίωσης των ίδιων των ατόμων με αναπηρία Ειδικότερα οι ακτιβιστές του αναπηρικού κινήματος στην Αγγλία υιοθετούν τον όρο laquoανάπηρα άτομαraquo (disabled people) υποστηρίζοντας ότι η λέξη laquoαναπηρίαraquo θα πρέπει να προηγείται της λέξης laquoάνθρωποςraquo μιας και αποτελεί μέρος της ατομικής τους ταυτότητας ενώ στις ΗΠΑ υιοθετείται ο όρος laquoάτομα με αναπηρίαraquo (people with disabilities) υποδηλώνοντας έτσι πρωτίστως σεβασμό στον άνθρωπο και την προσωπικότητα του και μετά στην αναπηρία του (Swain French amp Cameron 2003 Oliver amp Barnes 2012 Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012) Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization - WHO) υιοθετεί επίσης τον όρο laquoάτομα με αναπηρίαraquo επισημαίνοντας ότι

Τα άτομα με αναπηρία έχουν τις ίδιες ακριβώς ανάγκες για πρόσβαση στο σύστημα υγείας όπως και τα άτομα χωρίς αναπηρίαhellip Παρόλα αυτά τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι τα άτομα με αναπηρία αντιμετωπίζουν φραγμούς κατά την πρόσβαση τους στις υπηρεσίες υγείας και αποκατάστασης που χρειάζονται σε αρκετές περιπτώσεις

(WHO 2015 μετάφραση δική μου)

2

Οι ακτιβιστές με αναπηρία έχουν διαχωρίσει την έννοια της laquoβλάβηςraquo (impairment) από την laquoαναπηρίαraquo (disability) υποστηρίζοντας ότι η δεύτερη κατασκευάζεται κοινωνικά σε ένα σύστημα αποκλεισμού και καταπίεσης (Oliver 1990) Το πιο πάνω επιχείρημα αναδείχθηκε ουσιαστικά μέσα από τους αγώνες των ίδιων των ατόμων με αναπηρία οι οποίοι κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960 στο Ηνωμένο Βασίλειο διεκδικούσαν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο ισότιμη συμμετοχή και μεταχείριση στην κοινωνία Από αυτούς τους αγώνες αναδύθηκαν οι Σπουδές για την Αναπηρία οι οποίες και εξελίχθηκαν στην πορεία σε ένα νέο επιστημονικό κλάδο που σύντομα εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο (Barton amp Oliver 1997 Connor Gabel Gallagher amp Morton 2008 Barnes amp Mercer 2010) Η πορεία εξέλιξης του εν λόγω κλάδου συζητείται στη συνέχεια

3

Σπουδές για την Αναπηρία

Οι Σπουδές για την Αναπηρία (ΣΑ) [Disability Studies] αναδύθηκαν στην Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και αποτέλεσαν ουσιαστικά μιας μορφής ρηξικέλευθη θεωρία που καθιερώθηκε μέσα από την έρευνα και τη διδασκαλία του ακαδημαϊκού Mike Oliver (Cameron amp Moore 2014) Οι ΣΑ αποτελούν τον επιστημονικό κλάδο που ασχολείται με την κατανόηση της αναπηρίας σε πολλαπλά επίπεδα όπως για παράδειγμα την ιστορία την κουλτούρα τη ρητορική την πολιτική κλπ (Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012 Συμεωνίδου 2014α) Ο Albercht (2014) υποστηρίζει πως το πεδίο των Σπουδών για την Αναπηρία αναπτύχθηκε αφενός λόγω του ενδιαφέροντος της ακαδημαϊκής κοινότητας να εξηγήσει τη θέση και το νόημα της αναπηρίας στην κοινωνία και αφετέρου λόγω των ακτιβιστικών εκφράσεων της ενδυνάμωσης της ένταξης της ομαλοποίησης και της πολιτικής της διαφορετικότητας Με την εμφάνιση του επιστημονικού πεδίου των ΣΑ η θεωρία για θέματα αναπηρίας απέκτησε διαφορετικό περιεχόμενο και χαρακτήρα σε διαφορετικές χώρες και κουλτούρες Στη Βρετανία ο κλάδος αυτός θεμελιώθηκε στα πλαίσια της κοινωνιολογίας της ιατρικής κοινωνιολογίας και της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης ενώ στις ΗΠΑ οι ΣΑ εξελίχθηκαν στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών (Goodley 2011∙ Goodley Hughes amp

4

Davis 2012 αναφορά στην Καραγιάννη 2014) Πάντως κατά τους Barnes Oliver amp Barton (2014) η ανάπτυξη των Σπουδών για την Αναπηρία καθώς επίσης και άλλων παρεμφερών επιστημονικών πεδίων όπως αυτά των εθνικών και φεμινιστικών σπουδών ή των σπουδών για την ομοφυλοφιλία επιτεύχθηκε χάρη σε ανθρώπους που εμπλέκονταν προσωπικά και μέσω του ακτιβισμού στα ζητήματα αυτά και όχι στη βάση αποστασιοποιημένων και επιστημονικών μελετών Στη Βρετανία η καθιέρωση του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας έθεσε ουσιαστικά τα θεμέλια ανάπτυξης των Σπουδών για την Αναπηρία αμφισβητώντας τα οποιαδήποτε στερεότυπα της εποχής που ήθελαν την εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα ατομικό ιατρικό και παθολογικό πρόβλημα (Oliver 1996) Από εκεί και πέρα οι εθνικές κυβερνήσεις στην Αγγλία και στις ΗΠΑ προχώρησαν στη θέσπιση των πρώτων νομοθετικών πράξεων που στόχευαν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία και στην αύξηση της προσβασιμότητας τους στην κοινωνία Την κορύφωση των πιο πάνω πράξεων αποτέλεσε η διασφάλιση ισότητας δικαιωμάτων για όλους τους ανάπηρους που αναγνωρίστηκε επισήμως από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1981 το οποίο ανακηρύχθηκε και σε Διεθνές Έτος Αναπήρων (Barnes Oliver amp Barton 2002∙ Ζώνιου-Σιδέρη 2011) Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα είδος κοινωνικής καταπίεσης (Abberley 1987∙

5

Oliver 1990) ευνόησε την ανάπτυξη μιας πολυδιάστατης θεωρίας για την αναπηρία που σύντομα εξελίχθηκε και εμποτίστηκε από τις υλιστικές αντιλήψεις της εποχής καθώς επίσης και με στοιχεία από απορρέουν από τη φεμινιστική τη μεταμοντέρνα και τη μεταδομιστική προσέγγιση (Barton amp Oliver 1997) Σύμφωνα με τη Συμεωνίδου (2014α) η πορεία αυτή υποδηλώνει ότι οι μελετητές συσχετίζουν τη θεωρία της αναπηρίας με ουσιαστικές αλλαγές στην οικονομία και σε άλλα συγγενικά επιστημονικά πεδία σε τοπικό και διεθνές επίπεδο Η ανάλυση των διαφορετικών μοντέλων και προσεγγίσεων της αναπηρίας που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει την ιστορική σχέση της αναπηρίας με τις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής και να υπογραμμίσει την επιρροή των δεδομένων συνθηκών στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου με αναπηρία

Μοντέλα Αναπηρίας Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως κοινωνικό ή βιολογικό φαινόμενο διατυπώνεται εύγλωττα μέσα από τα μοντέλα της αναπηρίας οι ιδέες των οποίων αποτέλεσαν και το προζύμι για την ανάδειξη της θεωρίας για θέματα αναπηρίας που ακολούθησε στην πορεία Με σκοπό την ενδυνάμωση του πολιτικού τους αγώνα οι ακτιβιστές με αναπηρία διατύπωσαν το ιατρικό και κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας

6

μεταφέροντας έτσι την κατανόηση της έννοιας της στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας (medicalclinical model) εδραιώθηκε κατά την περίοδο του μοντερνισμού αναπαριστώντας ουσιαστικά την πρώτη εννοιολογική της σύλληψη (Johnston 1994 Oliver 1990) Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την αναπηρία περιοριζόταν αποκλειστικά γύρω από θετικιστικές ατομιστικές και ιατρικές εξηγήσεις (Καραγιάννη 2009) Συνεπώς η φιλοσοφία του ιατρικού μοντέλου δομήθηκε σε ένα άκρως συμβατικό και ορθολογικό υπόβαθρο που έβλεπε την αναπηρία ως ένα καθαρά ατομικό πρόβλημα το οποίο έχρηζε διάγνωσης θεραπείας και φροντίδας από τους ειδικούς με απώτερο σκοπό την laquoίασηraquo και την laquoομαλοποίησηraquo (normalization) του ατόμου (Oliver 1990 French 1994 Erevelles 2000 Lyold 2001 Barnes amp Mercer 2010) Ως εκ τούτου η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας στη βάση ενός κλινικού μοντέλου οδηγούσε τα άτομα με αναπηρία σε ένα μονόδρομο κοινωνικής αποξένωσης και εκτοπισμού κατατάσσοντας τα σε μειονεκτικές κατηγορίες από τις οποίες αναφύονταν στερεότυπα και προκαταλήψεις που ουσιαστικά τους καταδίκαζαν σε ένα κοινωνικό θάνατο (Giroux 1984 Barnes 1990) Εκτός αυτού η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση ενός εγγενούς ατομικού προβλήματος εδραιώθηκε σε μια εξίσου καταπιεστική ρητορική λεκτικού στιγματισμού η οποία οδηγούσε στην κατασκευή της εικόνας ενός laquoΆλλουraquo μη

7

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Περιεχόμενα

Φιλοσοφία και Βασική Ορολογία

1

Σπουδές για την Αναπηρία

4

Αναπηρία και Λόγος

22

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας

27

Κριτική Ανάλυση Λόγου

32

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

37

Αναφορές

41

1

2

3

4

5

6

Φιλοσοφία και Βασική Ορολογία Εξετάζοντας ιστορικά την έννοια της αναπηρίας εντοπίζεται μια μακρά πορεία συζητήσεων μεταξύ ερευνητών θεωρητικών και ακτιβιστών της αναπηρίας σε μια προσπάθεια κατανόησης του φαινομένου στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Ο Oliver (1990) υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα των ορισμών που εμπερικλείονται στο πεδίο της αναπηρίας υποστηρίζοντας πως οι άνθρωποι τείνουν να νοηματοδοτούν τα αντικείμενα που τους πλαισιώνουν στον κοινωνικό τους περίγυρο διαμορφώνοντας τη συμπεριφορά τους προς αυτά με όρους που πηγάζουν από τις συγκεκριμένες έννοιες που τους αποδίδουν Συνεπώς εάν η αναπηρία οριστεί στο πλαίσιο μιας προσωπικής τραγωδίας τότε και τα άτομα με αναπηρία θα θεωρηθούν θύματα ενός τραγικού συμβάντος ενώ η τοποθέτηση της ίδιας έννοιας στη βάση της κοινωνικής καταπίεσης αναγνωρίζει τα ίδια άτομα ως θύματα μιας κοινωνίας που τα παραμελεί και τα καταπιέζει (Oliver 1990) Στο ίδιο πνεύμα η Peters (2000) υπογραμμίζει το ρόλο της γλώσσας σε μια διαδικασία διαμόρφωσης της ταυτότητας των ατόμων με αναπηρία ενώ ταυτόχρονα εξηγεί πώς τα ίδια τα άτομα τείνουν να εστιάζουν στη ρητορική που τα περιβάλλει επισημαίνοντας τον κίνδυνο καταπίεσης και στιγματισμού τους Κατά συνέπεια μεγάλο μέρος των συζητήσεων που αφορούν την αναπηρία έχει αφιερωθεί στο ζήτημα της ορολογίας μέσω της

1

οποίας τελικά φαίνεται να διαμορφώνονται και να καθορίζονται οι συνθήκες διαβίωσης των ίδιων των ατόμων με αναπηρία Ειδικότερα οι ακτιβιστές του αναπηρικού κινήματος στην Αγγλία υιοθετούν τον όρο laquoανάπηρα άτομαraquo (disabled people) υποστηρίζοντας ότι η λέξη laquoαναπηρίαraquo θα πρέπει να προηγείται της λέξης laquoάνθρωποςraquo μιας και αποτελεί μέρος της ατομικής τους ταυτότητας ενώ στις ΗΠΑ υιοθετείται ο όρος laquoάτομα με αναπηρίαraquo (people with disabilities) υποδηλώνοντας έτσι πρωτίστως σεβασμό στον άνθρωπο και την προσωπικότητα του και μετά στην αναπηρία του (Swain French amp Cameron 2003 Oliver amp Barnes 2012 Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012) Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization - WHO) υιοθετεί επίσης τον όρο laquoάτομα με αναπηρίαraquo επισημαίνοντας ότι

Τα άτομα με αναπηρία έχουν τις ίδιες ακριβώς ανάγκες για πρόσβαση στο σύστημα υγείας όπως και τα άτομα χωρίς αναπηρίαhellip Παρόλα αυτά τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι τα άτομα με αναπηρία αντιμετωπίζουν φραγμούς κατά την πρόσβαση τους στις υπηρεσίες υγείας και αποκατάστασης που χρειάζονται σε αρκετές περιπτώσεις

(WHO 2015 μετάφραση δική μου)

2

Οι ακτιβιστές με αναπηρία έχουν διαχωρίσει την έννοια της laquoβλάβηςraquo (impairment) από την laquoαναπηρίαraquo (disability) υποστηρίζοντας ότι η δεύτερη κατασκευάζεται κοινωνικά σε ένα σύστημα αποκλεισμού και καταπίεσης (Oliver 1990) Το πιο πάνω επιχείρημα αναδείχθηκε ουσιαστικά μέσα από τους αγώνες των ίδιων των ατόμων με αναπηρία οι οποίοι κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960 στο Ηνωμένο Βασίλειο διεκδικούσαν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο ισότιμη συμμετοχή και μεταχείριση στην κοινωνία Από αυτούς τους αγώνες αναδύθηκαν οι Σπουδές για την Αναπηρία οι οποίες και εξελίχθηκαν στην πορεία σε ένα νέο επιστημονικό κλάδο που σύντομα εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο (Barton amp Oliver 1997 Connor Gabel Gallagher amp Morton 2008 Barnes amp Mercer 2010) Η πορεία εξέλιξης του εν λόγω κλάδου συζητείται στη συνέχεια

3

Σπουδές για την Αναπηρία

Οι Σπουδές για την Αναπηρία (ΣΑ) [Disability Studies] αναδύθηκαν στην Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και αποτέλεσαν ουσιαστικά μιας μορφής ρηξικέλευθη θεωρία που καθιερώθηκε μέσα από την έρευνα και τη διδασκαλία του ακαδημαϊκού Mike Oliver (Cameron amp Moore 2014) Οι ΣΑ αποτελούν τον επιστημονικό κλάδο που ασχολείται με την κατανόηση της αναπηρίας σε πολλαπλά επίπεδα όπως για παράδειγμα την ιστορία την κουλτούρα τη ρητορική την πολιτική κλπ (Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012 Συμεωνίδου 2014α) Ο Albercht (2014) υποστηρίζει πως το πεδίο των Σπουδών για την Αναπηρία αναπτύχθηκε αφενός λόγω του ενδιαφέροντος της ακαδημαϊκής κοινότητας να εξηγήσει τη θέση και το νόημα της αναπηρίας στην κοινωνία και αφετέρου λόγω των ακτιβιστικών εκφράσεων της ενδυνάμωσης της ένταξης της ομαλοποίησης και της πολιτικής της διαφορετικότητας Με την εμφάνιση του επιστημονικού πεδίου των ΣΑ η θεωρία για θέματα αναπηρίας απέκτησε διαφορετικό περιεχόμενο και χαρακτήρα σε διαφορετικές χώρες και κουλτούρες Στη Βρετανία ο κλάδος αυτός θεμελιώθηκε στα πλαίσια της κοινωνιολογίας της ιατρικής κοινωνιολογίας και της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης ενώ στις ΗΠΑ οι ΣΑ εξελίχθηκαν στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών (Goodley 2011∙ Goodley Hughes amp

4

Davis 2012 αναφορά στην Καραγιάννη 2014) Πάντως κατά τους Barnes Oliver amp Barton (2014) η ανάπτυξη των Σπουδών για την Αναπηρία καθώς επίσης και άλλων παρεμφερών επιστημονικών πεδίων όπως αυτά των εθνικών και φεμινιστικών σπουδών ή των σπουδών για την ομοφυλοφιλία επιτεύχθηκε χάρη σε ανθρώπους που εμπλέκονταν προσωπικά και μέσω του ακτιβισμού στα ζητήματα αυτά και όχι στη βάση αποστασιοποιημένων και επιστημονικών μελετών Στη Βρετανία η καθιέρωση του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας έθεσε ουσιαστικά τα θεμέλια ανάπτυξης των Σπουδών για την Αναπηρία αμφισβητώντας τα οποιαδήποτε στερεότυπα της εποχής που ήθελαν την εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα ατομικό ιατρικό και παθολογικό πρόβλημα (Oliver 1996) Από εκεί και πέρα οι εθνικές κυβερνήσεις στην Αγγλία και στις ΗΠΑ προχώρησαν στη θέσπιση των πρώτων νομοθετικών πράξεων που στόχευαν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία και στην αύξηση της προσβασιμότητας τους στην κοινωνία Την κορύφωση των πιο πάνω πράξεων αποτέλεσε η διασφάλιση ισότητας δικαιωμάτων για όλους τους ανάπηρους που αναγνωρίστηκε επισήμως από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1981 το οποίο ανακηρύχθηκε και σε Διεθνές Έτος Αναπήρων (Barnes Oliver amp Barton 2002∙ Ζώνιου-Σιδέρη 2011) Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα είδος κοινωνικής καταπίεσης (Abberley 1987∙

5

Oliver 1990) ευνόησε την ανάπτυξη μιας πολυδιάστατης θεωρίας για την αναπηρία που σύντομα εξελίχθηκε και εμποτίστηκε από τις υλιστικές αντιλήψεις της εποχής καθώς επίσης και με στοιχεία από απορρέουν από τη φεμινιστική τη μεταμοντέρνα και τη μεταδομιστική προσέγγιση (Barton amp Oliver 1997) Σύμφωνα με τη Συμεωνίδου (2014α) η πορεία αυτή υποδηλώνει ότι οι μελετητές συσχετίζουν τη θεωρία της αναπηρίας με ουσιαστικές αλλαγές στην οικονομία και σε άλλα συγγενικά επιστημονικά πεδία σε τοπικό και διεθνές επίπεδο Η ανάλυση των διαφορετικών μοντέλων και προσεγγίσεων της αναπηρίας που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει την ιστορική σχέση της αναπηρίας με τις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής και να υπογραμμίσει την επιρροή των δεδομένων συνθηκών στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου με αναπηρία

Μοντέλα Αναπηρίας Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως κοινωνικό ή βιολογικό φαινόμενο διατυπώνεται εύγλωττα μέσα από τα μοντέλα της αναπηρίας οι ιδέες των οποίων αποτέλεσαν και το προζύμι για την ανάδειξη της θεωρίας για θέματα αναπηρίας που ακολούθησε στην πορεία Με σκοπό την ενδυνάμωση του πολιτικού τους αγώνα οι ακτιβιστές με αναπηρία διατύπωσαν το ιατρικό και κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας

6

μεταφέροντας έτσι την κατανόηση της έννοιας της στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας (medicalclinical model) εδραιώθηκε κατά την περίοδο του μοντερνισμού αναπαριστώντας ουσιαστικά την πρώτη εννοιολογική της σύλληψη (Johnston 1994 Oliver 1990) Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την αναπηρία περιοριζόταν αποκλειστικά γύρω από θετικιστικές ατομιστικές και ιατρικές εξηγήσεις (Καραγιάννη 2009) Συνεπώς η φιλοσοφία του ιατρικού μοντέλου δομήθηκε σε ένα άκρως συμβατικό και ορθολογικό υπόβαθρο που έβλεπε την αναπηρία ως ένα καθαρά ατομικό πρόβλημα το οποίο έχρηζε διάγνωσης θεραπείας και φροντίδας από τους ειδικούς με απώτερο σκοπό την laquoίασηraquo και την laquoομαλοποίησηraquo (normalization) του ατόμου (Oliver 1990 French 1994 Erevelles 2000 Lyold 2001 Barnes amp Mercer 2010) Ως εκ τούτου η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας στη βάση ενός κλινικού μοντέλου οδηγούσε τα άτομα με αναπηρία σε ένα μονόδρομο κοινωνικής αποξένωσης και εκτοπισμού κατατάσσοντας τα σε μειονεκτικές κατηγορίες από τις οποίες αναφύονταν στερεότυπα και προκαταλήψεις που ουσιαστικά τους καταδίκαζαν σε ένα κοινωνικό θάνατο (Giroux 1984 Barnes 1990) Εκτός αυτού η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση ενός εγγενούς ατομικού προβλήματος εδραιώθηκε σε μια εξίσου καταπιεστική ρητορική λεκτικού στιγματισμού η οποία οδηγούσε στην κατασκευή της εικόνας ενός laquoΆλλουraquo μη

7

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Φιλοσοφία και Βασική Ορολογία Εξετάζοντας ιστορικά την έννοια της αναπηρίας εντοπίζεται μια μακρά πορεία συζητήσεων μεταξύ ερευνητών θεωρητικών και ακτιβιστών της αναπηρίας σε μια προσπάθεια κατανόησης του φαινομένου στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Ο Oliver (1990) υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα των ορισμών που εμπερικλείονται στο πεδίο της αναπηρίας υποστηρίζοντας πως οι άνθρωποι τείνουν να νοηματοδοτούν τα αντικείμενα που τους πλαισιώνουν στον κοινωνικό τους περίγυρο διαμορφώνοντας τη συμπεριφορά τους προς αυτά με όρους που πηγάζουν από τις συγκεκριμένες έννοιες που τους αποδίδουν Συνεπώς εάν η αναπηρία οριστεί στο πλαίσιο μιας προσωπικής τραγωδίας τότε και τα άτομα με αναπηρία θα θεωρηθούν θύματα ενός τραγικού συμβάντος ενώ η τοποθέτηση της ίδιας έννοιας στη βάση της κοινωνικής καταπίεσης αναγνωρίζει τα ίδια άτομα ως θύματα μιας κοινωνίας που τα παραμελεί και τα καταπιέζει (Oliver 1990) Στο ίδιο πνεύμα η Peters (2000) υπογραμμίζει το ρόλο της γλώσσας σε μια διαδικασία διαμόρφωσης της ταυτότητας των ατόμων με αναπηρία ενώ ταυτόχρονα εξηγεί πώς τα ίδια τα άτομα τείνουν να εστιάζουν στη ρητορική που τα περιβάλλει επισημαίνοντας τον κίνδυνο καταπίεσης και στιγματισμού τους Κατά συνέπεια μεγάλο μέρος των συζητήσεων που αφορούν την αναπηρία έχει αφιερωθεί στο ζήτημα της ορολογίας μέσω της

1

οποίας τελικά φαίνεται να διαμορφώνονται και να καθορίζονται οι συνθήκες διαβίωσης των ίδιων των ατόμων με αναπηρία Ειδικότερα οι ακτιβιστές του αναπηρικού κινήματος στην Αγγλία υιοθετούν τον όρο laquoανάπηρα άτομαraquo (disabled people) υποστηρίζοντας ότι η λέξη laquoαναπηρίαraquo θα πρέπει να προηγείται της λέξης laquoάνθρωποςraquo μιας και αποτελεί μέρος της ατομικής τους ταυτότητας ενώ στις ΗΠΑ υιοθετείται ο όρος laquoάτομα με αναπηρίαraquo (people with disabilities) υποδηλώνοντας έτσι πρωτίστως σεβασμό στον άνθρωπο και την προσωπικότητα του και μετά στην αναπηρία του (Swain French amp Cameron 2003 Oliver amp Barnes 2012 Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012) Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization - WHO) υιοθετεί επίσης τον όρο laquoάτομα με αναπηρίαraquo επισημαίνοντας ότι

Τα άτομα με αναπηρία έχουν τις ίδιες ακριβώς ανάγκες για πρόσβαση στο σύστημα υγείας όπως και τα άτομα χωρίς αναπηρίαhellip Παρόλα αυτά τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι τα άτομα με αναπηρία αντιμετωπίζουν φραγμούς κατά την πρόσβαση τους στις υπηρεσίες υγείας και αποκατάστασης που χρειάζονται σε αρκετές περιπτώσεις

(WHO 2015 μετάφραση δική μου)

2

Οι ακτιβιστές με αναπηρία έχουν διαχωρίσει την έννοια της laquoβλάβηςraquo (impairment) από την laquoαναπηρίαraquo (disability) υποστηρίζοντας ότι η δεύτερη κατασκευάζεται κοινωνικά σε ένα σύστημα αποκλεισμού και καταπίεσης (Oliver 1990) Το πιο πάνω επιχείρημα αναδείχθηκε ουσιαστικά μέσα από τους αγώνες των ίδιων των ατόμων με αναπηρία οι οποίοι κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960 στο Ηνωμένο Βασίλειο διεκδικούσαν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο ισότιμη συμμετοχή και μεταχείριση στην κοινωνία Από αυτούς τους αγώνες αναδύθηκαν οι Σπουδές για την Αναπηρία οι οποίες και εξελίχθηκαν στην πορεία σε ένα νέο επιστημονικό κλάδο που σύντομα εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο (Barton amp Oliver 1997 Connor Gabel Gallagher amp Morton 2008 Barnes amp Mercer 2010) Η πορεία εξέλιξης του εν λόγω κλάδου συζητείται στη συνέχεια

3

Σπουδές για την Αναπηρία

Οι Σπουδές για την Αναπηρία (ΣΑ) [Disability Studies] αναδύθηκαν στην Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και αποτέλεσαν ουσιαστικά μιας μορφής ρηξικέλευθη θεωρία που καθιερώθηκε μέσα από την έρευνα και τη διδασκαλία του ακαδημαϊκού Mike Oliver (Cameron amp Moore 2014) Οι ΣΑ αποτελούν τον επιστημονικό κλάδο που ασχολείται με την κατανόηση της αναπηρίας σε πολλαπλά επίπεδα όπως για παράδειγμα την ιστορία την κουλτούρα τη ρητορική την πολιτική κλπ (Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012 Συμεωνίδου 2014α) Ο Albercht (2014) υποστηρίζει πως το πεδίο των Σπουδών για την Αναπηρία αναπτύχθηκε αφενός λόγω του ενδιαφέροντος της ακαδημαϊκής κοινότητας να εξηγήσει τη θέση και το νόημα της αναπηρίας στην κοινωνία και αφετέρου λόγω των ακτιβιστικών εκφράσεων της ενδυνάμωσης της ένταξης της ομαλοποίησης και της πολιτικής της διαφορετικότητας Με την εμφάνιση του επιστημονικού πεδίου των ΣΑ η θεωρία για θέματα αναπηρίας απέκτησε διαφορετικό περιεχόμενο και χαρακτήρα σε διαφορετικές χώρες και κουλτούρες Στη Βρετανία ο κλάδος αυτός θεμελιώθηκε στα πλαίσια της κοινωνιολογίας της ιατρικής κοινωνιολογίας και της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης ενώ στις ΗΠΑ οι ΣΑ εξελίχθηκαν στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών (Goodley 2011∙ Goodley Hughes amp

4

Davis 2012 αναφορά στην Καραγιάννη 2014) Πάντως κατά τους Barnes Oliver amp Barton (2014) η ανάπτυξη των Σπουδών για την Αναπηρία καθώς επίσης και άλλων παρεμφερών επιστημονικών πεδίων όπως αυτά των εθνικών και φεμινιστικών σπουδών ή των σπουδών για την ομοφυλοφιλία επιτεύχθηκε χάρη σε ανθρώπους που εμπλέκονταν προσωπικά και μέσω του ακτιβισμού στα ζητήματα αυτά και όχι στη βάση αποστασιοποιημένων και επιστημονικών μελετών Στη Βρετανία η καθιέρωση του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας έθεσε ουσιαστικά τα θεμέλια ανάπτυξης των Σπουδών για την Αναπηρία αμφισβητώντας τα οποιαδήποτε στερεότυπα της εποχής που ήθελαν την εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα ατομικό ιατρικό και παθολογικό πρόβλημα (Oliver 1996) Από εκεί και πέρα οι εθνικές κυβερνήσεις στην Αγγλία και στις ΗΠΑ προχώρησαν στη θέσπιση των πρώτων νομοθετικών πράξεων που στόχευαν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία και στην αύξηση της προσβασιμότητας τους στην κοινωνία Την κορύφωση των πιο πάνω πράξεων αποτέλεσε η διασφάλιση ισότητας δικαιωμάτων για όλους τους ανάπηρους που αναγνωρίστηκε επισήμως από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1981 το οποίο ανακηρύχθηκε και σε Διεθνές Έτος Αναπήρων (Barnes Oliver amp Barton 2002∙ Ζώνιου-Σιδέρη 2011) Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα είδος κοινωνικής καταπίεσης (Abberley 1987∙

5

Oliver 1990) ευνόησε την ανάπτυξη μιας πολυδιάστατης θεωρίας για την αναπηρία που σύντομα εξελίχθηκε και εμποτίστηκε από τις υλιστικές αντιλήψεις της εποχής καθώς επίσης και με στοιχεία από απορρέουν από τη φεμινιστική τη μεταμοντέρνα και τη μεταδομιστική προσέγγιση (Barton amp Oliver 1997) Σύμφωνα με τη Συμεωνίδου (2014α) η πορεία αυτή υποδηλώνει ότι οι μελετητές συσχετίζουν τη θεωρία της αναπηρίας με ουσιαστικές αλλαγές στην οικονομία και σε άλλα συγγενικά επιστημονικά πεδία σε τοπικό και διεθνές επίπεδο Η ανάλυση των διαφορετικών μοντέλων και προσεγγίσεων της αναπηρίας που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει την ιστορική σχέση της αναπηρίας με τις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής και να υπογραμμίσει την επιρροή των δεδομένων συνθηκών στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου με αναπηρία

Μοντέλα Αναπηρίας Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως κοινωνικό ή βιολογικό φαινόμενο διατυπώνεται εύγλωττα μέσα από τα μοντέλα της αναπηρίας οι ιδέες των οποίων αποτέλεσαν και το προζύμι για την ανάδειξη της θεωρίας για θέματα αναπηρίας που ακολούθησε στην πορεία Με σκοπό την ενδυνάμωση του πολιτικού τους αγώνα οι ακτιβιστές με αναπηρία διατύπωσαν το ιατρικό και κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας

6

μεταφέροντας έτσι την κατανόηση της έννοιας της στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας (medicalclinical model) εδραιώθηκε κατά την περίοδο του μοντερνισμού αναπαριστώντας ουσιαστικά την πρώτη εννοιολογική της σύλληψη (Johnston 1994 Oliver 1990) Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την αναπηρία περιοριζόταν αποκλειστικά γύρω από θετικιστικές ατομιστικές και ιατρικές εξηγήσεις (Καραγιάννη 2009) Συνεπώς η φιλοσοφία του ιατρικού μοντέλου δομήθηκε σε ένα άκρως συμβατικό και ορθολογικό υπόβαθρο που έβλεπε την αναπηρία ως ένα καθαρά ατομικό πρόβλημα το οποίο έχρηζε διάγνωσης θεραπείας και φροντίδας από τους ειδικούς με απώτερο σκοπό την laquoίασηraquo και την laquoομαλοποίησηraquo (normalization) του ατόμου (Oliver 1990 French 1994 Erevelles 2000 Lyold 2001 Barnes amp Mercer 2010) Ως εκ τούτου η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας στη βάση ενός κλινικού μοντέλου οδηγούσε τα άτομα με αναπηρία σε ένα μονόδρομο κοινωνικής αποξένωσης και εκτοπισμού κατατάσσοντας τα σε μειονεκτικές κατηγορίες από τις οποίες αναφύονταν στερεότυπα και προκαταλήψεις που ουσιαστικά τους καταδίκαζαν σε ένα κοινωνικό θάνατο (Giroux 1984 Barnes 1990) Εκτός αυτού η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση ενός εγγενούς ατομικού προβλήματος εδραιώθηκε σε μια εξίσου καταπιεστική ρητορική λεκτικού στιγματισμού η οποία οδηγούσε στην κατασκευή της εικόνας ενός laquoΆλλουraquo μη

7

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

οποίας τελικά φαίνεται να διαμορφώνονται και να καθορίζονται οι συνθήκες διαβίωσης των ίδιων των ατόμων με αναπηρία Ειδικότερα οι ακτιβιστές του αναπηρικού κινήματος στην Αγγλία υιοθετούν τον όρο laquoανάπηρα άτομαraquo (disabled people) υποστηρίζοντας ότι η λέξη laquoαναπηρίαraquo θα πρέπει να προηγείται της λέξης laquoάνθρωποςraquo μιας και αποτελεί μέρος της ατομικής τους ταυτότητας ενώ στις ΗΠΑ υιοθετείται ο όρος laquoάτομα με αναπηρίαraquo (people with disabilities) υποδηλώνοντας έτσι πρωτίστως σεβασμό στον άνθρωπο και την προσωπικότητα του και μετά στην αναπηρία του (Swain French amp Cameron 2003 Oliver amp Barnes 2012 Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012) Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (World Health Organization - WHO) υιοθετεί επίσης τον όρο laquoάτομα με αναπηρίαraquo επισημαίνοντας ότι

Τα άτομα με αναπηρία έχουν τις ίδιες ακριβώς ανάγκες για πρόσβαση στο σύστημα υγείας όπως και τα άτομα χωρίς αναπηρίαhellip Παρόλα αυτά τα στοιχεία αποδεικνύουν ότι τα άτομα με αναπηρία αντιμετωπίζουν φραγμούς κατά την πρόσβαση τους στις υπηρεσίες υγείας και αποκατάστασης που χρειάζονται σε αρκετές περιπτώσεις

(WHO 2015 μετάφραση δική μου)

2

Οι ακτιβιστές με αναπηρία έχουν διαχωρίσει την έννοια της laquoβλάβηςraquo (impairment) από την laquoαναπηρίαraquo (disability) υποστηρίζοντας ότι η δεύτερη κατασκευάζεται κοινωνικά σε ένα σύστημα αποκλεισμού και καταπίεσης (Oliver 1990) Το πιο πάνω επιχείρημα αναδείχθηκε ουσιαστικά μέσα από τους αγώνες των ίδιων των ατόμων με αναπηρία οι οποίοι κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960 στο Ηνωμένο Βασίλειο διεκδικούσαν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο ισότιμη συμμετοχή και μεταχείριση στην κοινωνία Από αυτούς τους αγώνες αναδύθηκαν οι Σπουδές για την Αναπηρία οι οποίες και εξελίχθηκαν στην πορεία σε ένα νέο επιστημονικό κλάδο που σύντομα εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο (Barton amp Oliver 1997 Connor Gabel Gallagher amp Morton 2008 Barnes amp Mercer 2010) Η πορεία εξέλιξης του εν λόγω κλάδου συζητείται στη συνέχεια

3

Σπουδές για την Αναπηρία

Οι Σπουδές για την Αναπηρία (ΣΑ) [Disability Studies] αναδύθηκαν στην Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και αποτέλεσαν ουσιαστικά μιας μορφής ρηξικέλευθη θεωρία που καθιερώθηκε μέσα από την έρευνα και τη διδασκαλία του ακαδημαϊκού Mike Oliver (Cameron amp Moore 2014) Οι ΣΑ αποτελούν τον επιστημονικό κλάδο που ασχολείται με την κατανόηση της αναπηρίας σε πολλαπλά επίπεδα όπως για παράδειγμα την ιστορία την κουλτούρα τη ρητορική την πολιτική κλπ (Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012 Συμεωνίδου 2014α) Ο Albercht (2014) υποστηρίζει πως το πεδίο των Σπουδών για την Αναπηρία αναπτύχθηκε αφενός λόγω του ενδιαφέροντος της ακαδημαϊκής κοινότητας να εξηγήσει τη θέση και το νόημα της αναπηρίας στην κοινωνία και αφετέρου λόγω των ακτιβιστικών εκφράσεων της ενδυνάμωσης της ένταξης της ομαλοποίησης και της πολιτικής της διαφορετικότητας Με την εμφάνιση του επιστημονικού πεδίου των ΣΑ η θεωρία για θέματα αναπηρίας απέκτησε διαφορετικό περιεχόμενο και χαρακτήρα σε διαφορετικές χώρες και κουλτούρες Στη Βρετανία ο κλάδος αυτός θεμελιώθηκε στα πλαίσια της κοινωνιολογίας της ιατρικής κοινωνιολογίας και της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης ενώ στις ΗΠΑ οι ΣΑ εξελίχθηκαν στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών (Goodley 2011∙ Goodley Hughes amp

4

Davis 2012 αναφορά στην Καραγιάννη 2014) Πάντως κατά τους Barnes Oliver amp Barton (2014) η ανάπτυξη των Σπουδών για την Αναπηρία καθώς επίσης και άλλων παρεμφερών επιστημονικών πεδίων όπως αυτά των εθνικών και φεμινιστικών σπουδών ή των σπουδών για την ομοφυλοφιλία επιτεύχθηκε χάρη σε ανθρώπους που εμπλέκονταν προσωπικά και μέσω του ακτιβισμού στα ζητήματα αυτά και όχι στη βάση αποστασιοποιημένων και επιστημονικών μελετών Στη Βρετανία η καθιέρωση του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας έθεσε ουσιαστικά τα θεμέλια ανάπτυξης των Σπουδών για την Αναπηρία αμφισβητώντας τα οποιαδήποτε στερεότυπα της εποχής που ήθελαν την εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα ατομικό ιατρικό και παθολογικό πρόβλημα (Oliver 1996) Από εκεί και πέρα οι εθνικές κυβερνήσεις στην Αγγλία και στις ΗΠΑ προχώρησαν στη θέσπιση των πρώτων νομοθετικών πράξεων που στόχευαν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία και στην αύξηση της προσβασιμότητας τους στην κοινωνία Την κορύφωση των πιο πάνω πράξεων αποτέλεσε η διασφάλιση ισότητας δικαιωμάτων για όλους τους ανάπηρους που αναγνωρίστηκε επισήμως από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1981 το οποίο ανακηρύχθηκε και σε Διεθνές Έτος Αναπήρων (Barnes Oliver amp Barton 2002∙ Ζώνιου-Σιδέρη 2011) Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα είδος κοινωνικής καταπίεσης (Abberley 1987∙

5

Oliver 1990) ευνόησε την ανάπτυξη μιας πολυδιάστατης θεωρίας για την αναπηρία που σύντομα εξελίχθηκε και εμποτίστηκε από τις υλιστικές αντιλήψεις της εποχής καθώς επίσης και με στοιχεία από απορρέουν από τη φεμινιστική τη μεταμοντέρνα και τη μεταδομιστική προσέγγιση (Barton amp Oliver 1997) Σύμφωνα με τη Συμεωνίδου (2014α) η πορεία αυτή υποδηλώνει ότι οι μελετητές συσχετίζουν τη θεωρία της αναπηρίας με ουσιαστικές αλλαγές στην οικονομία και σε άλλα συγγενικά επιστημονικά πεδία σε τοπικό και διεθνές επίπεδο Η ανάλυση των διαφορετικών μοντέλων και προσεγγίσεων της αναπηρίας που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει την ιστορική σχέση της αναπηρίας με τις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής και να υπογραμμίσει την επιρροή των δεδομένων συνθηκών στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου με αναπηρία

Μοντέλα Αναπηρίας Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως κοινωνικό ή βιολογικό φαινόμενο διατυπώνεται εύγλωττα μέσα από τα μοντέλα της αναπηρίας οι ιδέες των οποίων αποτέλεσαν και το προζύμι για την ανάδειξη της θεωρίας για θέματα αναπηρίας που ακολούθησε στην πορεία Με σκοπό την ενδυνάμωση του πολιτικού τους αγώνα οι ακτιβιστές με αναπηρία διατύπωσαν το ιατρικό και κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας

6

μεταφέροντας έτσι την κατανόηση της έννοιας της στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας (medicalclinical model) εδραιώθηκε κατά την περίοδο του μοντερνισμού αναπαριστώντας ουσιαστικά την πρώτη εννοιολογική της σύλληψη (Johnston 1994 Oliver 1990) Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την αναπηρία περιοριζόταν αποκλειστικά γύρω από θετικιστικές ατομιστικές και ιατρικές εξηγήσεις (Καραγιάννη 2009) Συνεπώς η φιλοσοφία του ιατρικού μοντέλου δομήθηκε σε ένα άκρως συμβατικό και ορθολογικό υπόβαθρο που έβλεπε την αναπηρία ως ένα καθαρά ατομικό πρόβλημα το οποίο έχρηζε διάγνωσης θεραπείας και φροντίδας από τους ειδικούς με απώτερο σκοπό την laquoίασηraquo και την laquoομαλοποίησηraquo (normalization) του ατόμου (Oliver 1990 French 1994 Erevelles 2000 Lyold 2001 Barnes amp Mercer 2010) Ως εκ τούτου η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας στη βάση ενός κλινικού μοντέλου οδηγούσε τα άτομα με αναπηρία σε ένα μονόδρομο κοινωνικής αποξένωσης και εκτοπισμού κατατάσσοντας τα σε μειονεκτικές κατηγορίες από τις οποίες αναφύονταν στερεότυπα και προκαταλήψεις που ουσιαστικά τους καταδίκαζαν σε ένα κοινωνικό θάνατο (Giroux 1984 Barnes 1990) Εκτός αυτού η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση ενός εγγενούς ατομικού προβλήματος εδραιώθηκε σε μια εξίσου καταπιεστική ρητορική λεκτικού στιγματισμού η οποία οδηγούσε στην κατασκευή της εικόνας ενός laquoΆλλουraquo μη

7

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Οι ακτιβιστές με αναπηρία έχουν διαχωρίσει την έννοια της laquoβλάβηςraquo (impairment) από την laquoαναπηρίαraquo (disability) υποστηρίζοντας ότι η δεύτερη κατασκευάζεται κοινωνικά σε ένα σύστημα αποκλεισμού και καταπίεσης (Oliver 1990) Το πιο πάνω επιχείρημα αναδείχθηκε ουσιαστικά μέσα από τους αγώνες των ίδιων των ατόμων με αναπηρία οι οποίοι κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1960 στο Ηνωμένο Βασίλειο διεκδικούσαν σε εθνικό και διεθνές επίπεδο ισότιμη συμμετοχή και μεταχείριση στην κοινωνία Από αυτούς τους αγώνες αναδύθηκαν οι Σπουδές για την Αναπηρία οι οποίες και εξελίχθηκαν στην πορεία σε ένα νέο επιστημονικό κλάδο που σύντομα εξαπλώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο (Barton amp Oliver 1997 Connor Gabel Gallagher amp Morton 2008 Barnes amp Mercer 2010) Η πορεία εξέλιξης του εν λόγω κλάδου συζητείται στη συνέχεια

3

Σπουδές για την Αναπηρία

Οι Σπουδές για την Αναπηρία (ΣΑ) [Disability Studies] αναδύθηκαν στην Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και αποτέλεσαν ουσιαστικά μιας μορφής ρηξικέλευθη θεωρία που καθιερώθηκε μέσα από την έρευνα και τη διδασκαλία του ακαδημαϊκού Mike Oliver (Cameron amp Moore 2014) Οι ΣΑ αποτελούν τον επιστημονικό κλάδο που ασχολείται με την κατανόηση της αναπηρίας σε πολλαπλά επίπεδα όπως για παράδειγμα την ιστορία την κουλτούρα τη ρητορική την πολιτική κλπ (Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012 Συμεωνίδου 2014α) Ο Albercht (2014) υποστηρίζει πως το πεδίο των Σπουδών για την Αναπηρία αναπτύχθηκε αφενός λόγω του ενδιαφέροντος της ακαδημαϊκής κοινότητας να εξηγήσει τη θέση και το νόημα της αναπηρίας στην κοινωνία και αφετέρου λόγω των ακτιβιστικών εκφράσεων της ενδυνάμωσης της ένταξης της ομαλοποίησης και της πολιτικής της διαφορετικότητας Με την εμφάνιση του επιστημονικού πεδίου των ΣΑ η θεωρία για θέματα αναπηρίας απέκτησε διαφορετικό περιεχόμενο και χαρακτήρα σε διαφορετικές χώρες και κουλτούρες Στη Βρετανία ο κλάδος αυτός θεμελιώθηκε στα πλαίσια της κοινωνιολογίας της ιατρικής κοινωνιολογίας και της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης ενώ στις ΗΠΑ οι ΣΑ εξελίχθηκαν στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών (Goodley 2011∙ Goodley Hughes amp

4

Davis 2012 αναφορά στην Καραγιάννη 2014) Πάντως κατά τους Barnes Oliver amp Barton (2014) η ανάπτυξη των Σπουδών για την Αναπηρία καθώς επίσης και άλλων παρεμφερών επιστημονικών πεδίων όπως αυτά των εθνικών και φεμινιστικών σπουδών ή των σπουδών για την ομοφυλοφιλία επιτεύχθηκε χάρη σε ανθρώπους που εμπλέκονταν προσωπικά και μέσω του ακτιβισμού στα ζητήματα αυτά και όχι στη βάση αποστασιοποιημένων και επιστημονικών μελετών Στη Βρετανία η καθιέρωση του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας έθεσε ουσιαστικά τα θεμέλια ανάπτυξης των Σπουδών για την Αναπηρία αμφισβητώντας τα οποιαδήποτε στερεότυπα της εποχής που ήθελαν την εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα ατομικό ιατρικό και παθολογικό πρόβλημα (Oliver 1996) Από εκεί και πέρα οι εθνικές κυβερνήσεις στην Αγγλία και στις ΗΠΑ προχώρησαν στη θέσπιση των πρώτων νομοθετικών πράξεων που στόχευαν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία και στην αύξηση της προσβασιμότητας τους στην κοινωνία Την κορύφωση των πιο πάνω πράξεων αποτέλεσε η διασφάλιση ισότητας δικαιωμάτων για όλους τους ανάπηρους που αναγνωρίστηκε επισήμως από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1981 το οποίο ανακηρύχθηκε και σε Διεθνές Έτος Αναπήρων (Barnes Oliver amp Barton 2002∙ Ζώνιου-Σιδέρη 2011) Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα είδος κοινωνικής καταπίεσης (Abberley 1987∙

5

Oliver 1990) ευνόησε την ανάπτυξη μιας πολυδιάστατης θεωρίας για την αναπηρία που σύντομα εξελίχθηκε και εμποτίστηκε από τις υλιστικές αντιλήψεις της εποχής καθώς επίσης και με στοιχεία από απορρέουν από τη φεμινιστική τη μεταμοντέρνα και τη μεταδομιστική προσέγγιση (Barton amp Oliver 1997) Σύμφωνα με τη Συμεωνίδου (2014α) η πορεία αυτή υποδηλώνει ότι οι μελετητές συσχετίζουν τη θεωρία της αναπηρίας με ουσιαστικές αλλαγές στην οικονομία και σε άλλα συγγενικά επιστημονικά πεδία σε τοπικό και διεθνές επίπεδο Η ανάλυση των διαφορετικών μοντέλων και προσεγγίσεων της αναπηρίας που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει την ιστορική σχέση της αναπηρίας με τις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής και να υπογραμμίσει την επιρροή των δεδομένων συνθηκών στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου με αναπηρία

Μοντέλα Αναπηρίας Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως κοινωνικό ή βιολογικό φαινόμενο διατυπώνεται εύγλωττα μέσα από τα μοντέλα της αναπηρίας οι ιδέες των οποίων αποτέλεσαν και το προζύμι για την ανάδειξη της θεωρίας για θέματα αναπηρίας που ακολούθησε στην πορεία Με σκοπό την ενδυνάμωση του πολιτικού τους αγώνα οι ακτιβιστές με αναπηρία διατύπωσαν το ιατρικό και κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας

6

μεταφέροντας έτσι την κατανόηση της έννοιας της στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας (medicalclinical model) εδραιώθηκε κατά την περίοδο του μοντερνισμού αναπαριστώντας ουσιαστικά την πρώτη εννοιολογική της σύλληψη (Johnston 1994 Oliver 1990) Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την αναπηρία περιοριζόταν αποκλειστικά γύρω από θετικιστικές ατομιστικές και ιατρικές εξηγήσεις (Καραγιάννη 2009) Συνεπώς η φιλοσοφία του ιατρικού μοντέλου δομήθηκε σε ένα άκρως συμβατικό και ορθολογικό υπόβαθρο που έβλεπε την αναπηρία ως ένα καθαρά ατομικό πρόβλημα το οποίο έχρηζε διάγνωσης θεραπείας και φροντίδας από τους ειδικούς με απώτερο σκοπό την laquoίασηraquo και την laquoομαλοποίησηraquo (normalization) του ατόμου (Oliver 1990 French 1994 Erevelles 2000 Lyold 2001 Barnes amp Mercer 2010) Ως εκ τούτου η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας στη βάση ενός κλινικού μοντέλου οδηγούσε τα άτομα με αναπηρία σε ένα μονόδρομο κοινωνικής αποξένωσης και εκτοπισμού κατατάσσοντας τα σε μειονεκτικές κατηγορίες από τις οποίες αναφύονταν στερεότυπα και προκαταλήψεις που ουσιαστικά τους καταδίκαζαν σε ένα κοινωνικό θάνατο (Giroux 1984 Barnes 1990) Εκτός αυτού η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση ενός εγγενούς ατομικού προβλήματος εδραιώθηκε σε μια εξίσου καταπιεστική ρητορική λεκτικού στιγματισμού η οποία οδηγούσε στην κατασκευή της εικόνας ενός laquoΆλλουraquo μη

7

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Σπουδές για την Αναπηρία

Οι Σπουδές για την Αναπηρία (ΣΑ) [Disability Studies] αναδύθηκαν στην Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1980 και αποτέλεσαν ουσιαστικά μιας μορφής ρηξικέλευθη θεωρία που καθιερώθηκε μέσα από την έρευνα και τη διδασκαλία του ακαδημαϊκού Mike Oliver (Cameron amp Moore 2014) Οι ΣΑ αποτελούν τον επιστημονικό κλάδο που ασχολείται με την κατανόηση της αναπηρίας σε πολλαπλά επίπεδα όπως για παράδειγμα την ιστορία την κουλτούρα τη ρητορική την πολιτική κλπ (Συμεωνίδου amp Φτιάκα 2012 Συμεωνίδου 2014α) Ο Albercht (2014) υποστηρίζει πως το πεδίο των Σπουδών για την Αναπηρία αναπτύχθηκε αφενός λόγω του ενδιαφέροντος της ακαδημαϊκής κοινότητας να εξηγήσει τη θέση και το νόημα της αναπηρίας στην κοινωνία και αφετέρου λόγω των ακτιβιστικών εκφράσεων της ενδυνάμωσης της ένταξης της ομαλοποίησης και της πολιτικής της διαφορετικότητας Με την εμφάνιση του επιστημονικού πεδίου των ΣΑ η θεωρία για θέματα αναπηρίας απέκτησε διαφορετικό περιεχόμενο και χαρακτήρα σε διαφορετικές χώρες και κουλτούρες Στη Βρετανία ο κλάδος αυτός θεμελιώθηκε στα πλαίσια της κοινωνιολογίας της ιατρικής κοινωνιολογίας και της κοινωνιολογίας της εκπαίδευσης ενώ στις ΗΠΑ οι ΣΑ εξελίχθηκαν στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών (Goodley 2011∙ Goodley Hughes amp

4

Davis 2012 αναφορά στην Καραγιάννη 2014) Πάντως κατά τους Barnes Oliver amp Barton (2014) η ανάπτυξη των Σπουδών για την Αναπηρία καθώς επίσης και άλλων παρεμφερών επιστημονικών πεδίων όπως αυτά των εθνικών και φεμινιστικών σπουδών ή των σπουδών για την ομοφυλοφιλία επιτεύχθηκε χάρη σε ανθρώπους που εμπλέκονταν προσωπικά και μέσω του ακτιβισμού στα ζητήματα αυτά και όχι στη βάση αποστασιοποιημένων και επιστημονικών μελετών Στη Βρετανία η καθιέρωση του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας έθεσε ουσιαστικά τα θεμέλια ανάπτυξης των Σπουδών για την Αναπηρία αμφισβητώντας τα οποιαδήποτε στερεότυπα της εποχής που ήθελαν την εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα ατομικό ιατρικό και παθολογικό πρόβλημα (Oliver 1996) Από εκεί και πέρα οι εθνικές κυβερνήσεις στην Αγγλία και στις ΗΠΑ προχώρησαν στη θέσπιση των πρώτων νομοθετικών πράξεων που στόχευαν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία και στην αύξηση της προσβασιμότητας τους στην κοινωνία Την κορύφωση των πιο πάνω πράξεων αποτέλεσε η διασφάλιση ισότητας δικαιωμάτων για όλους τους ανάπηρους που αναγνωρίστηκε επισήμως από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1981 το οποίο ανακηρύχθηκε και σε Διεθνές Έτος Αναπήρων (Barnes Oliver amp Barton 2002∙ Ζώνιου-Σιδέρη 2011) Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα είδος κοινωνικής καταπίεσης (Abberley 1987∙

5

Oliver 1990) ευνόησε την ανάπτυξη μιας πολυδιάστατης θεωρίας για την αναπηρία που σύντομα εξελίχθηκε και εμποτίστηκε από τις υλιστικές αντιλήψεις της εποχής καθώς επίσης και με στοιχεία από απορρέουν από τη φεμινιστική τη μεταμοντέρνα και τη μεταδομιστική προσέγγιση (Barton amp Oliver 1997) Σύμφωνα με τη Συμεωνίδου (2014α) η πορεία αυτή υποδηλώνει ότι οι μελετητές συσχετίζουν τη θεωρία της αναπηρίας με ουσιαστικές αλλαγές στην οικονομία και σε άλλα συγγενικά επιστημονικά πεδία σε τοπικό και διεθνές επίπεδο Η ανάλυση των διαφορετικών μοντέλων και προσεγγίσεων της αναπηρίας που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει την ιστορική σχέση της αναπηρίας με τις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής και να υπογραμμίσει την επιρροή των δεδομένων συνθηκών στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου με αναπηρία

Μοντέλα Αναπηρίας Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως κοινωνικό ή βιολογικό φαινόμενο διατυπώνεται εύγλωττα μέσα από τα μοντέλα της αναπηρίας οι ιδέες των οποίων αποτέλεσαν και το προζύμι για την ανάδειξη της θεωρίας για θέματα αναπηρίας που ακολούθησε στην πορεία Με σκοπό την ενδυνάμωση του πολιτικού τους αγώνα οι ακτιβιστές με αναπηρία διατύπωσαν το ιατρικό και κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας

6

μεταφέροντας έτσι την κατανόηση της έννοιας της στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας (medicalclinical model) εδραιώθηκε κατά την περίοδο του μοντερνισμού αναπαριστώντας ουσιαστικά την πρώτη εννοιολογική της σύλληψη (Johnston 1994 Oliver 1990) Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την αναπηρία περιοριζόταν αποκλειστικά γύρω από θετικιστικές ατομιστικές και ιατρικές εξηγήσεις (Καραγιάννη 2009) Συνεπώς η φιλοσοφία του ιατρικού μοντέλου δομήθηκε σε ένα άκρως συμβατικό και ορθολογικό υπόβαθρο που έβλεπε την αναπηρία ως ένα καθαρά ατομικό πρόβλημα το οποίο έχρηζε διάγνωσης θεραπείας και φροντίδας από τους ειδικούς με απώτερο σκοπό την laquoίασηraquo και την laquoομαλοποίησηraquo (normalization) του ατόμου (Oliver 1990 French 1994 Erevelles 2000 Lyold 2001 Barnes amp Mercer 2010) Ως εκ τούτου η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας στη βάση ενός κλινικού μοντέλου οδηγούσε τα άτομα με αναπηρία σε ένα μονόδρομο κοινωνικής αποξένωσης και εκτοπισμού κατατάσσοντας τα σε μειονεκτικές κατηγορίες από τις οποίες αναφύονταν στερεότυπα και προκαταλήψεις που ουσιαστικά τους καταδίκαζαν σε ένα κοινωνικό θάνατο (Giroux 1984 Barnes 1990) Εκτός αυτού η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση ενός εγγενούς ατομικού προβλήματος εδραιώθηκε σε μια εξίσου καταπιεστική ρητορική λεκτικού στιγματισμού η οποία οδηγούσε στην κατασκευή της εικόνας ενός laquoΆλλουraquo μη

7

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Davis 2012 αναφορά στην Καραγιάννη 2014) Πάντως κατά τους Barnes Oliver amp Barton (2014) η ανάπτυξη των Σπουδών για την Αναπηρία καθώς επίσης και άλλων παρεμφερών επιστημονικών πεδίων όπως αυτά των εθνικών και φεμινιστικών σπουδών ή των σπουδών για την ομοφυλοφιλία επιτεύχθηκε χάρη σε ανθρώπους που εμπλέκονταν προσωπικά και μέσω του ακτιβισμού στα ζητήματα αυτά και όχι στη βάση αποστασιοποιημένων και επιστημονικών μελετών Στη Βρετανία η καθιέρωση του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας έθεσε ουσιαστικά τα θεμέλια ανάπτυξης των Σπουδών για την Αναπηρία αμφισβητώντας τα οποιαδήποτε στερεότυπα της εποχής που ήθελαν την εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα ατομικό ιατρικό και παθολογικό πρόβλημα (Oliver 1996) Από εκεί και πέρα οι εθνικές κυβερνήσεις στην Αγγλία και στις ΗΠΑ προχώρησαν στη θέσπιση των πρώτων νομοθετικών πράξεων που στόχευαν στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των ατόμων με αναπηρία και στην αύξηση της προσβασιμότητας τους στην κοινωνία Την κορύφωση των πιο πάνω πράξεων αποτέλεσε η διασφάλιση ισότητας δικαιωμάτων για όλους τους ανάπηρους που αναγνωρίστηκε επισήμως από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το 1981 το οποίο ανακηρύχθηκε και σε Διεθνές Έτος Αναπήρων (Barnes Oliver amp Barton 2002∙ Ζώνιου-Σιδέρη 2011) Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως ένα είδος κοινωνικής καταπίεσης (Abberley 1987∙

5

Oliver 1990) ευνόησε την ανάπτυξη μιας πολυδιάστατης θεωρίας για την αναπηρία που σύντομα εξελίχθηκε και εμποτίστηκε από τις υλιστικές αντιλήψεις της εποχής καθώς επίσης και με στοιχεία από απορρέουν από τη φεμινιστική τη μεταμοντέρνα και τη μεταδομιστική προσέγγιση (Barton amp Oliver 1997) Σύμφωνα με τη Συμεωνίδου (2014α) η πορεία αυτή υποδηλώνει ότι οι μελετητές συσχετίζουν τη θεωρία της αναπηρίας με ουσιαστικές αλλαγές στην οικονομία και σε άλλα συγγενικά επιστημονικά πεδία σε τοπικό και διεθνές επίπεδο Η ανάλυση των διαφορετικών μοντέλων και προσεγγίσεων της αναπηρίας που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει την ιστορική σχέση της αναπηρίας με τις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής και να υπογραμμίσει την επιρροή των δεδομένων συνθηκών στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου με αναπηρία

Μοντέλα Αναπηρίας Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως κοινωνικό ή βιολογικό φαινόμενο διατυπώνεται εύγλωττα μέσα από τα μοντέλα της αναπηρίας οι ιδέες των οποίων αποτέλεσαν και το προζύμι για την ανάδειξη της θεωρίας για θέματα αναπηρίας που ακολούθησε στην πορεία Με σκοπό την ενδυνάμωση του πολιτικού τους αγώνα οι ακτιβιστές με αναπηρία διατύπωσαν το ιατρικό και κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας

6

μεταφέροντας έτσι την κατανόηση της έννοιας της στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας (medicalclinical model) εδραιώθηκε κατά την περίοδο του μοντερνισμού αναπαριστώντας ουσιαστικά την πρώτη εννοιολογική της σύλληψη (Johnston 1994 Oliver 1990) Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την αναπηρία περιοριζόταν αποκλειστικά γύρω από θετικιστικές ατομιστικές και ιατρικές εξηγήσεις (Καραγιάννη 2009) Συνεπώς η φιλοσοφία του ιατρικού μοντέλου δομήθηκε σε ένα άκρως συμβατικό και ορθολογικό υπόβαθρο που έβλεπε την αναπηρία ως ένα καθαρά ατομικό πρόβλημα το οποίο έχρηζε διάγνωσης θεραπείας και φροντίδας από τους ειδικούς με απώτερο σκοπό την laquoίασηraquo και την laquoομαλοποίησηraquo (normalization) του ατόμου (Oliver 1990 French 1994 Erevelles 2000 Lyold 2001 Barnes amp Mercer 2010) Ως εκ τούτου η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας στη βάση ενός κλινικού μοντέλου οδηγούσε τα άτομα με αναπηρία σε ένα μονόδρομο κοινωνικής αποξένωσης και εκτοπισμού κατατάσσοντας τα σε μειονεκτικές κατηγορίες από τις οποίες αναφύονταν στερεότυπα και προκαταλήψεις που ουσιαστικά τους καταδίκαζαν σε ένα κοινωνικό θάνατο (Giroux 1984 Barnes 1990) Εκτός αυτού η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση ενός εγγενούς ατομικού προβλήματος εδραιώθηκε σε μια εξίσου καταπιεστική ρητορική λεκτικού στιγματισμού η οποία οδηγούσε στην κατασκευή της εικόνας ενός laquoΆλλουraquo μη

7

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Oliver 1990) ευνόησε την ανάπτυξη μιας πολυδιάστατης θεωρίας για την αναπηρία που σύντομα εξελίχθηκε και εμποτίστηκε από τις υλιστικές αντιλήψεις της εποχής καθώς επίσης και με στοιχεία από απορρέουν από τη φεμινιστική τη μεταμοντέρνα και τη μεταδομιστική προσέγγιση (Barton amp Oliver 1997) Σύμφωνα με τη Συμεωνίδου (2014α) η πορεία αυτή υποδηλώνει ότι οι μελετητές συσχετίζουν τη θεωρία της αναπηρίας με ουσιαστικές αλλαγές στην οικονομία και σε άλλα συγγενικά επιστημονικά πεδία σε τοπικό και διεθνές επίπεδο Η ανάλυση των διαφορετικών μοντέλων και προσεγγίσεων της αναπηρίας που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει την ιστορική σχέση της αναπηρίας με τις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής και να υπογραμμίσει την επιρροή των δεδομένων συνθηκών στη διαμόρφωση της ταυτότητας του ατόμου με αναπηρία

Μοντέλα Αναπηρίας Η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας ως κοινωνικό ή βιολογικό φαινόμενο διατυπώνεται εύγλωττα μέσα από τα μοντέλα της αναπηρίας οι ιδέες των οποίων αποτέλεσαν και το προζύμι για την ανάδειξη της θεωρίας για θέματα αναπηρίας που ακολούθησε στην πορεία Με σκοπό την ενδυνάμωση του πολιτικού τους αγώνα οι ακτιβιστές με αναπηρία διατύπωσαν το ιατρικό και κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας

6

μεταφέροντας έτσι την κατανόηση της έννοιας της στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας (medicalclinical model) εδραιώθηκε κατά την περίοδο του μοντερνισμού αναπαριστώντας ουσιαστικά την πρώτη εννοιολογική της σύλληψη (Johnston 1994 Oliver 1990) Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την αναπηρία περιοριζόταν αποκλειστικά γύρω από θετικιστικές ατομιστικές και ιατρικές εξηγήσεις (Καραγιάννη 2009) Συνεπώς η φιλοσοφία του ιατρικού μοντέλου δομήθηκε σε ένα άκρως συμβατικό και ορθολογικό υπόβαθρο που έβλεπε την αναπηρία ως ένα καθαρά ατομικό πρόβλημα το οποίο έχρηζε διάγνωσης θεραπείας και φροντίδας από τους ειδικούς με απώτερο σκοπό την laquoίασηraquo και την laquoομαλοποίησηraquo (normalization) του ατόμου (Oliver 1990 French 1994 Erevelles 2000 Lyold 2001 Barnes amp Mercer 2010) Ως εκ τούτου η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας στη βάση ενός κλινικού μοντέλου οδηγούσε τα άτομα με αναπηρία σε ένα μονόδρομο κοινωνικής αποξένωσης και εκτοπισμού κατατάσσοντας τα σε μειονεκτικές κατηγορίες από τις οποίες αναφύονταν στερεότυπα και προκαταλήψεις που ουσιαστικά τους καταδίκαζαν σε ένα κοινωνικό θάνατο (Giroux 1984 Barnes 1990) Εκτός αυτού η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση ενός εγγενούς ατομικού προβλήματος εδραιώθηκε σε μια εξίσου καταπιεστική ρητορική λεκτικού στιγματισμού η οποία οδηγούσε στην κατασκευή της εικόνας ενός laquoΆλλουraquo μη

7

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

μεταφέροντας έτσι την κατανόηση της έννοιας της στη βάση του φυσικού ή του κοινωνικού κόσμου Το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας (medicalclinical model) εδραιώθηκε κατά την περίοδο του μοντερνισμού αναπαριστώντας ουσιαστικά την πρώτη εννοιολογική της σύλληψη (Johnston 1994 Oliver 1990) Μέχρι και τη δεκαετία του 1960 το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον για την αναπηρία περιοριζόταν αποκλειστικά γύρω από θετικιστικές ατομιστικές και ιατρικές εξηγήσεις (Καραγιάννη 2009) Συνεπώς η φιλοσοφία του ιατρικού μοντέλου δομήθηκε σε ένα άκρως συμβατικό και ορθολογικό υπόβαθρο που έβλεπε την αναπηρία ως ένα καθαρά ατομικό πρόβλημα το οποίο έχρηζε διάγνωσης θεραπείας και φροντίδας από τους ειδικούς με απώτερο σκοπό την laquoίασηraquo και την laquoομαλοποίησηraquo (normalization) του ατόμου (Oliver 1990 French 1994 Erevelles 2000 Lyold 2001 Barnes amp Mercer 2010) Ως εκ τούτου η εννοιολογική σύλληψη της αναπηρίας στη βάση ενός κλινικού μοντέλου οδηγούσε τα άτομα με αναπηρία σε ένα μονόδρομο κοινωνικής αποξένωσης και εκτοπισμού κατατάσσοντας τα σε μειονεκτικές κατηγορίες από τις οποίες αναφύονταν στερεότυπα και προκαταλήψεις που ουσιαστικά τους καταδίκαζαν σε ένα κοινωνικό θάνατο (Giroux 1984 Barnes 1990) Εκτός αυτού η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση ενός εγγενούς ατομικού προβλήματος εδραιώθηκε σε μια εξίσου καταπιεστική ρητορική λεκτικού στιγματισμού η οποία οδηγούσε στην κατασκευή της εικόνας ενός laquoΆλλουraquo μη

7

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

laquoκανονικούraquo ή laquoσυνηθισμένουraquo υποκειμένου που ξεχωρίζει από τη νόρμα της laquoφυσιολογικήςraquo κοινωνίας γιrsquo αυτό και έχρηζε ειδικής μεταχείρισης από τους επαγγελματίες που εκλαμβάνονταν ως επαΐοντες για τη διαχείριση της αναπηρίας (Zoniou-Sideri Deropoulou-Derou Karagianni amp Spandagou 2006 Liasidou 2007∙ Καραγιάννη 2008) Σημειώνεται δε ότι από το ιατρικό μοντέλο εκπορεύεται η θεωρία της προσωπικής τραγωδίας (the personal tragedy of disability) κατά την οποία τα άτομα με αναπηρία και οι οικογένειες τους κρίνονται ως τραγικές εύθραυστες ευάλωτες και παθητικές υπάρξεις οι οποίες χρήζουν προστασίας και πρόνοιας τόσο από το ίδιο το κράτος όσο και από τους μη ανάπηρους οι οποίοι εις ένδειξη συμπαράστασης ακολουθούν ένα φιλανθρωπικό μοντέλο (charity model) στηριγμένο στον οίκτο και την ελεημοσύνη (Phtiaka 1999) Πάντως σε κάθε περίπτωση η κατανόηση της αναπηρίας υπό το πρίσμα το ιατρικού μοντέλου δημιουργεί πρόσφορο έδαφος στην ανάπτυξη των στερεοτύπων ενώ η υιοθέτηση της ιατρικής θεώρησης συμβάλλει σημαντικά στην αποδυνάμωση των ανθρώπων με αναπηρία (Καραγιάννη 2009 Βλάχου Διδασκάλου amp Παπανάνου 2012) Σε μια πλέον κοινωνιολογική θεώρηση της αναπηρίας προχώρησαν τα άτομα με αναπηρία στη Βρετανία κατά τη δεκαετία του 1980 οι οποίοι μέσω της ίδρυσης της Ένωσης Ατόμων με

8

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Κινητικές Βλάβες κατά του Διαχωρισμού (1976) πρότειναν τη διάκριση μεταξύ βλάβης και αναπηρίας αμφισβητώντας έτσι για πρώτη φορά το ιατρικό μοντέλο και θέτοντας τις βάσεις του κοινωνικού μοντέλου (Oliver 1990∙ 1996∙ Barnes amp Oliver 1993∙ Barnes amp Mercer 2010∙ Shakespeare 2014∙ Συμεωνίδου 2014α)

Βλάβη (impairment) Η στέρηση μέρους ή του συνόλου ενός μέλους ή η ύπαρξη ενός ελαττωματικού μέλους οργανισμού ή ανατομίας του σώματος Αναπηρία (disability) Το μειονέκτημα ή ο περιορισμός δραστηριότητας που προκαλείται από τη σύγχρονη κοινωνική οργάνωση η οποία δεν λογαριάζει καθόλου ή λογαριάζει ελάχιστα τους ανθρώπους που έχουν φυσικές βλάβες περιορίζοντάς τους από τις κοινωνικές δραστηριότητες

(UPIAS 1976 3-4 μετάφραση στην

Καραγιάννη 2009 56) Το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας (social model of disability) διατυπώνεται από τον ακαδημαϊκό και ακτιβιστή με αναπηρία Michael Oliver ο οποίος επιχείρησε να αμφισβητήσει τα μέχρι τότε παγιωμένα στερεότυπα που ήθελαν τα άτομα με αναπηρία απομονωμένα και καταδικασμένα στην τραγική τους μοίρα (Oliver 1983) Σύντομα το κοινωνικό μοντέλο καθιερώθηκε ως μια νέα

9

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

ριζοσπαστική αντίληψη της αναπηρίας η οποία καταδικάζει κάθε είδος κοινωνικής καταπίεσης Το κοινωνικό μοντέλο χαρακτηρίστηκε ως laquoη μεγάλη ιδέαraquo του βρετανικού αναπηρικού κινήματος (Hasler 1993 αναφορά στο Shakespeare amp Watson 2002) Σύμφωνα με το κοινωνικό μοντέλο οι άνθρωποι με αναπηρία τείνουν να αναπηροποιούνται από την ίδια την κοινωνία η οποία αποτυγχάνει να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους με αποτέλεσμα την καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων Ο Oliver εξηγεί πώς η έννοια της αναπηρίας ορίζεται μέσα από τη φιλοσοφία του κοινωνικού μοντέλου

Η αναπηρία στη βάση του κοινωνικού μοντέλου μπορεί να οριστεί ως οτιδήποτε δύναται να επιβάλει περιορισμούς στους ανάπηρους ανθρώπους Περιλαμβάνοντας τις ατομικές προκαταλήψεις τις θεσμικές διακρίσεις τα απροσπέλαστα δημόσια κτίρια τα ακατάλληλα μέσα μεταφοράς τη διαχωριστική εκπαίδευση τις απρόσιτες εργασιακές συνθήκες κοκ

(1996 33 μετάφραση δική μου)

Συνεπώς κάθε είδους ενδογενής βλάβη σωματική αισθητηριακή ή ψυχοσυναισθηματική παύει πλέον να κρίνεται ως ένοχη για τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή (Oliver 1996) ενώ ταυτόχρονα οποιεσδήποτε

10

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

συζητήσεις αφορούν τη βλάβη και κατrsquo επέκταση το σώμα των ατόμων εγκαταλείπονται από τα αναπηρικά κινήματα και τους ακτιβιστές τους σε μια προσπάθεια διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους Ως επακόλουθο τα άτομα με αναπηρία εμπνεόμενα από τις πολιτικές και κοινωνικές αναταράξεις της εποχής άρχισαν να οργανώνονται συλλογικά σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς διαμαρτυρόμενα για την καταπάτηση των δικαιωμάτων τους και την έλλειψη ευκαιριών για ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνική ζωή (Barnes Oliver amp Barton 2014) Το κοινωνικό μοντέλο αποτέλεσε πολιτικό laquoόπλοraquo των αναπηρικών κινημάτων συμβάλλοντας σημαντικά στους αγώνες των ακτιβιστών οι οποίοι μέχρι σήμερα παλεύουν για τη διασφάλιση των ατομικών τους δικαιωμάτων (Campbell amp Oliver 1996∙ Symeonidou 2009) Την ίδια ώρα ακαδημαϊκοί και ακτιβιστές της αναπηρίας επισημαίνουν τον κίνδυνο παθολογικοποίησης των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία νομιμοποίησης του ρόλου των ειδικών οι οποίοι ορίζονται ως αυθεντίες που δύνανται να παρεμβαίνουν πατερναλιστικά στις ζωές των ατόμων με αναπηρία και να αποφασίζουν συστηματικά για το laquoκαλόraquo τους ορίζοντας τους τελικά την ίδια τους τη ζωή (Οliver 1990∙ 2013) Έτσι για πρώτη φορά η αναπηρία καθίσταται ζήτημα πολιτικό με την κοινωνία και την εξουσία να κρίνονται ως υπαίτιες για την καταπίεση των

11

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

ατόμων με αναπηρία (Finkelstein 1980∙ Swain amp French 2010∙ Oliver amp Barnes 2012∙ Hughes 2014) Πλέον οι συζητήσεις περί αναπηρίας μετατοπίζονται σε ένα νέο πλαίσιο Λόγων που αντιτάσσονται στις κοινωνικές διακρίσεις που εκπορεύονται από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις Ο Barnes (1991) εξηγεί πώς η διάκριση μεταξύ αναπηρίας και βλάβης έφερε στο προσκήνιο των συζητήσεων ζητήματα διακρίσεων που λειτουργούσαν μέχρι τότε σε βάρος των αναπήρων

Mε τον ορισμό της αναπηρίας να μην είναι πλέον σωματοκεντρικός κατέστη δυνατόν να αναπροσδιοριστεί η αναπηρία ως ένας κοινωνικοπολιτικός Λόγος και έτσι άρχισαν να σκιαγραφούνται το φάσμα η μορφή και τα είδη των διακρίσεων που καθιστούσαν τον κόσμο ένα μέρος εχθρικό για τους ανάπηρους

(αναφορά στο Hughes 2014 152)

Πράγματι η κατανόηση της αναπηρίας ως μιας κοινωνικά κατασκευασμένης έννοιας συνέτεινε στην ενδυνάμωση των ατόμων με αναπηρία τα οποία διεκδίκησαν δυναμικά ισότητα ευκαιριών και απρόσκοπτη συμμετοχή σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής τους ζωής (Barnes 1991∙ Morris 1996) Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι αργότερα το κοινωνικό μοντέλο δέχθηκε κριτική για την αδυναμία του να ερμηνεύσει ουσιαστικά θέματα

12

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

που άπτονται της αναπηρίας αποφεύγοντας συγκεκριμένα να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του τις προσωπικές εμπειρίες των ίδιων των αναπήρων (Barnes 1991∙ 1997∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 2002∙ 2004a∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Mercer 2014) Πάντως σε κάθε περίπτωση το κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας προετοίμασε το έδαφος για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας τροφοδοτώντας μάλιστα με τις ιδέες του την υλιστική προσέγγιση (Συμεωνίδου 2014α) Εν τέλει οι προσεγγίσεις που διαδέχτηκαν τα μοντέλα της αναπηρίας και συμπεριελήφθησαν στο επιστημονικό πεδίο των ΣΑ συνέδραμαν σημαντικά στην εξέλιξη της θεωρίας της αναπηρίας η οποία με τη σειρά της οδήγησε στην καλύτερη κατανόηση του πολυσύνθετου αυτού φαινομένου (Corker amp Shakespeare 2002) Υλιστική Προσέγγιση Αναγνωρίζοντας ότι η αναπηρία αποτελεί μια κοινωνικά κατασκευασμένη έννοια που συντείνει στην καταπίεση των ατόμων το κοινωνικό μοντέλο πυροδότησε μια σειρά κοινωνιολογικών προβληματισμών που εξετάζουν το ζήτημα της αναπηρίας ως κοινωνικό και ιστορικό φαινόμενο (Thomas 2014) Ως εκ τούτου ένα σύνολο θεωρητικών και ακτιβιστών με αναπηρία επιχείρησαν να μελετήσουν τη σχέση αναπηρίας και ιστορίας εξετάζοντας τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την περίοδο του μοντερνισμού στην οποία εδραιώθηκε η υλιστική

13

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

προσέγγιση της αναπηρίας (materialist approach to disability) Πρωτοστάτης της υλιστικής προσέγγισης υπήρξε ο ανάπηρος ακτιβιστής και θεωρητικός Vic Finkelstein ο οποίος μέσα από το έργο του επιχείρησε να εξηγήσει σε μια σειρά τριών διαδοχικών φάσεων πώς το πρόβλημα της αναπηρίας τείνει να μετασχηματίζεται και να αναδιαμορφώνεται ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες παραγωγής που πλαισιώνουν το ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο της κάθε κοινωνίας Ο Finkelstein (1980) παρατήρησε πως η οικονομική βάση που ενυπήρχε στις φεουδαρχικές κοινωνίες της Αγγλίας πριν από τη βιομηχανική επανάσταση δεν απέκλειε τη συμμετοχή των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία Ωστόσο η βιομηχανοποίηση της οικονομίας και η ανάπτυξη των καπιταλιστικών κοινωνιών που διαδέχθηκαν τη βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα οδήγησαν στην απομάκρυνση των ατόμων με αναπηρία από την παραγωγική διαδικασία με αποτέλεσμα τον αποκλεισμό τους από την οικονομική δραστηριότητα (Finkelstein 1980) Σε μια κοινή βάση ερμηνείας ο Oliver (1990) επιχείρησε να εξηγήσει πώς η άνοδος του καπιταλισμού στις δυτικές κοινωνίες που εξελίχθηκαν με το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου επέφερε σημαντικές αλλαγές τόσο στην οργάνωση της εργασίας όσο και στις κοινωνικές σχέσεις και συμπεριφορές που κυριάρχησαν εντός της κοινωνίας Οι αλλαγές αυτές οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση

14

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

και περιθωριοποίηση των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας ενώ παράλληλα προχώρησαν στην παραγωγή μιας νέας κατηγορίας αναπήρων κατά την οποία τα άτομα κρίνονταν ως εξαρτώμενες και παθητικές μη-παραγωγικές υπάρξεις που απέκλιναν από τη νόρμα του παραγωγικού-εργάτη Γιrsquo αυτό και το κράτος προχωρούσε στην ανάπτυξη μηχανισμών κοινωνικού ελέγχου (πχ ιδρύματα) με σκοπό τη θεραπεία και την αποκατάσταση τους (Oliver 1990∙ Marks 1999∙ Thomas 1999∙ 2001∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Συμεωνίδου 2006 2014α) Συνεπώς η θεωρία της υλιστική προσέγγισης λειτούργησε ως κινητήρια δύναμη υπέρ των αναπηρικών κινημάτων αφού έθετε πλέον υπό αμφισβήτηση κάθε παγιωμένη γνώση που νομιμοποιούσε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία από την κοινωνική ζωή Από την υλιστική προσέγγιση της αναπηρίας αναδείχθηκε και η φεμινιστική προσέγγιση με τις ακτιβίστριες θεωρητικούς με αναπηρία φανερά επηρεασμένες από τη θεωρία του φεμινιστικού κινήματος να διεκδικούν ισότητα και δικαιοσύνη σε ένα νέο πλαίσιο συζητήσεων της αναπηρίας

Φεμινιστική Προσέγγιση Η αρχή του φεμινιστικού κινήματος τοποθετείται χρονικά κοντά στην περίοδο του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) με τις γυναίκες οπαδούς του να ξεσηκώνονται και να επαναστατούν απέναντι στην καταπίεση που

15

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

βιώνει το γυναικείο φύλο ανάμεσα στις ανδροκρατούμενες κοινωνίες και τις πατριαρχικές οικογένειες του 18ου αιώνα (Abray 1975) Το φεμινιστικό κίνημα έδρασε ιστορικά σε τρία διαδοχικά κύματα προσαρμοζόμενο πιστά στο ιδεολογικό συγκείμενο και στις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που πλαισίωναν την κάθε εποχή Η ανάπτυξη των φεμινιστικών θεωριών από το 1960 και μετά έστρεψε το ενδιαφέρον στη μελέτη του σώματος και τη σεξουαλικότητα υπογραμμίζοντας την απουσία εγγενών γνωρισμάτων του γυναικείου σώματος ώστε να μπορούν να δικαιολογούν την κοινωνική κατωτερότητα των γυναικών (Μακρυνιώτη 2001) Σε κάθε περίπτωση το φεμινιστικό κίνημα καταδίκαζε κάθε πράξη υποτίμησης του γυναικείου φύλου ακολουθώντας μια πορεία αμφισβήτησης των παγιωμένων laquoγνώσεωνraquo που νομιμοποιούσαν την ιεραρχική υπεροχή του ανδρικού φύλου σε βάρος του γυναικείου (Δαμιανίδου amp Συμεωνίδου 2011) Οι ιδέες της φεμινιστικής θεωρίας δεν άφησαν ανεπηρέαστες τις ακτιβίστριες της αναπηρίας οι οποίες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 άσκησαν κριτική στο κοινωνικό μοντέλο για την αδυναμία του να συμπεριλάβει στις συζητήσεις του την laquoπροσωπική εμπειρία της αναπηρίαςraquo (personal experience of disability) παραμερίζοντας έτσι τους κοινωνικούς πολιτισμικούς και ψυχοσυναισθηματικούς περιορισμούς που συνέτειναν στην καταπίεση των ατόμων με αναπηρία στην καθημερινή τους ζωή

16

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

(Morris 1996∙ 1999∙ Crow 1996∙ Corker amp French 1999∙ Thomas 1999∙ 2001) Ειδικότερα σειρά φεμινιστριών-συγγραφέων με αναπηρία κοινοποιώντας τις εμπειρίες τους υποστήριζαν ότι οι περιορισμοί που υφίσταντο στην καθημερινότητα τους δεν οφείλονταν εξολοκλήρου στους κοινωνικούς φραγμούς αλλά και στο ίδιο τους το σώμα (Thomas 2004b) Ταυτόχρονα μεγάλο μέρος των ερευνών της φεμινιστικής προσέγγισης επικεντρώθηκε στη σχέση αναπηρίας και φύλου δίνοντας έμφαση στη διαφορετική εμπειρία της αναπηρίας που βίωναν οι γυναίκες Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης εισάγεται η έννοια της laquoδιπλής καταπίεσηςraquo (Morris 1991) σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες με αναπηρία ενδέχεται να καταπιέζονται διπλά σε σχέση με τους άντρες με αναπηρία λόγω της αναπηρίας και του φύλου τους

Ανάπηρες γυναίκες ή κορίτσια συγκρινόμενα με ανάπηρους άνδρες ή αγόρια αντιμετωπίζουν επιπρόσθε-τους περιορισμούς σε όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις περιλαμβά-νοντας μεταξύ άλλων τη διασφάλιση αυτονομίας την εργοδότηση την εκπαίδευση το σύστημα υγείας και κοινωνικής πρόνοιας τις μετακινήσεις το δικαίωμα ιδιοκτησίας την εμπλοκή στα πολιτικά δρώμενα κοκ

(Thomas 2006 178 μετάφραση δική

μου)

17

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα οι υποστηρικτές της φεμινιστικής προσέγγισης επιδίωξαν να διευρύνουν την αντίληψη της έννοιας της αναπηρίας συνυπολογίζοντας μεταξύ άλλων το φύλο τη φυλή τη σεξουαλικότητα και το είδος της βλάβης υπογραμμίζοντας έτσι τη διαφορετική μορφή που μπορεί να λαμβάνει η αναπηρία ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά που διέπουν το κάθε άτομο (Morris 1991∙ Corker 1998) Έτσι σε μια νέα βάση συζητήσεων οι φεμινίστριες της αναπηρίας ακολούθησαν μια διαφορετική πορεία διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους ενσωματώνοντας στις συζητήσεις τους και τις προσωπικές τους εμπειρίες Κινούμενες λοιπόν laquoαπό μέσα προς τα έξωraquo υποστήριζαν πως το laquoπροσωπικό είναι πολιτικόraquo (Morris 1991∙ 1992) ενώ ταυτόχρονα έδωσαν έμφαση στην έννοια της διαφορετικότητας μέσω της οποίας μπορούσε να ερμηνευθεί καλύτερα και η ίδια τους η εμπειρία (Thomas 1999) προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για τη μεταμοντέρνα προσέγγιση της αναπηρίας Μεταμοντέρναμεταδομιστική Προσέγγιση Η μεταμοντέρναμεταδομιστική προσέγγιση της αναπηρίας (postmodernpost-structural approach to disability) θέλησε να προσδώσει μια νέα διάσταση στην κατανόηση του κόσμου αμφισβητώντας την ύπαρξη μιας και μοναδικής αλήθειας (universal truth) που προέκυπτε από τον ορθολογισμό και τη θετικιστική σκέψη που επέβαλλε ο μοντερνισμός του 19ου αιώνα (Corker

18

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

amp Shakesperare 2002) Η μεταμοντερνιστική προσέγγιση ακολουθεί μια πορεία αποδομητικής κριτικής γιrsquo αυτό και θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κάθε προηγούμενη και παγιωμένη laquoγνώσηraquo αποδέχεται τη ρευστότητα την αβεβαιότητα την πολυπλοκότητα τον πλουραλισμό και τον πραγματισμό για κάθε ενδεχόμενη έννοια που προσεγγίζει (Fawcett1998) Για τους εκπροσώπους των μεταμοντέρνων μεταδομιστικών ιδεών καθετί που αποτελεί μέρος του φυσικού μας κόσμου είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο γιrsquo αυτό και οποιοδήποτε φαινόμενο μελετάται συμπεριλαμβανομένης και της αναπηρίας θα πρέπει να εξετάζεται σε σχέση με την ιστορία την κουλτούρα το λόγο την ταυτότητα και το χωρόχρονο που το πλαισιώνουν (Corker amp Shakesperare 2002 Tremain 2002 Shakesperare 2014) Συνεπώς η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση της εν λόγω θεωρίας αναγνωρίζει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα Παρομοίως οι θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού συγκλίνοντας στο σημείο αυτό με τις ιδέες της φεμινιστικής προσέγγισης εστιάζουν τόσο στην ίδια τη βλάβη και τη φύση της αναπηρίας όσο και στις ατομικές διαφορές (φύλο φυλή σεξουαλικότητα ηλικία κοινωνική τάξη κοκ) του κάθε υποκειμένου χαράζοντας έτσι μια εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία από τις αξιώσεις του κοινωνικού μοντέλου αναπηρίας (Swain amp French 2000 Symeonidou 2009)

19

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Κατrsquo ακρίβεια οι θεωρητικοί της μεταμοντέρνας προσέγγισης αν και αναγνωρίζουν τη συμβολή του κοινωνικού μοντέλου στην ενδυνάμωση του αναπηρικού κινήματος το κατακρίνουν για την υπεραπλούστευση του υποστηρίζοντας πως οι οπαδοί του τείνουν να εστιάζουν αποκλειστικά στην κοινωνική κατασκευή της αναπηρίας αφήνοντας εκτεθειμένη τη βλάβη στη σφαίρα της βιολογικής κατάστασης (Hughes amp Patterson 1997∙ Shakespeare amp Watson 2002∙ Corker amp Shakespeare 2002) Ως εκ τούτου το σώμα παραμένει μακριά από κάθε κοινωνικό νόημα ανέγγιχτο από την κουλτούρα την ιστορία την ταυτότητα και την εμπειρία των ίδιων των ατόμων με αναπηρία (Hughes 2014) Κατά συνέπεια η καρτεσιανή προσέγγιση του δυϊστικού διαχωρισμού (βλάβηαναπηρία) που υιοθετεί το κοινωνικό μοντέλο δεν διαφοροποιείται ουσιαστικά από τις στερεοτυπικές αντιλήψεις της βιοϊατρικής επιστήμης που ήθελε τη βλάβη ως φυσικό ατομικό και ενδογενές πρόβλημα δημιουργώντας τελικά μια ειρωνική συγγένεια με τις παραδοσιακές αξίες του μοντερνισμού τις οποίες ταυτόχρονα και κατέκρινε το κοινωνικό μοντέλο (Hughes 2014) Σε ένα κοινό πλαίσιο συζητήσεων η Thomas υπογραμμίζοντας την πολιτισμική σχέση αναπηρίας και βλάβης υποστηρίζει

Είναι απαραίτητο να υπερβούμε τους μοντερνιστικούς δυϊστικούς διαχω-ρισμούς μεταξύ σώματος και πνεύματος βιολογίας και κοινωνίας

20

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

πολιτισμού και οικονομίας Οφείλουμε να συνειδητοποιήσουμε ότι όλα τα κοινωνικά φαινόμενα συμπεριλαμβα-νομένης και της αναπηρίας και της βλάβης είναι συνυφασμένα με τις πολιτισμικές ιδέες και με τις πρακτικές Λόγων που τα συνθέτουν

(Thomas 2014 126)

Ενστερνιζόμενοι λοιπόν τις ιδέες του Foucault (1982) περί κατασκευής της laquoγνώσηςraquo μέσω ενός laquoκυρίαρχου Λόγουraquo οι ερευνητές της αναπηρίας ενδιαφέρονται για το πώς ο Λόγος αυτός συνηθίζει να επιβάλλεται στα άτομα με αναπηρία κατονομάζοντας τα γλωσσικά ως Άλλα που παρεκκλίνουν από τη νόρμα του φυσιολογικού Eαυτού και υποτάσσοντας τα τελικά σε άνισες σχέσεις εξουσίας που επενεργούν στην ταυτότητα τους (Tremain 2002∙ 2005) Σε κάθε περίπτωση για τους θεωρητικούς της μεταμοντέρνας μεταδομιστικής προσέγγισης ο ρόλος της γλώσσας και κατrsquo επέκταση του Λόγου που τείνει να πλαισιώνει συστηματικά την αναπηρία αποτελεί καίριο σημείο προς συζήτηση Υπογραμμίζεται δε ότι η κατανόηση της αναπηρίας στη βάση μιας τέτοιας θεωρίας προϋποθέτει την αναγνώριση και διερεύνηση των πολιτισμικών γλωσσικών και ιστορικών στοιχείων που την περιβάλλουν και την καθιστούν ως κοινωνικό φαινόμενο

21

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Αναπηρία και Λόγος

Η σχέση αναπηρίας και Λόγου εκλαμβάνεται ως ιστορική δυναμική και πολύπλοκη Για τους θεωρητικούς μεταδομιστές του 20ου αιώνα η εν λόγω σχέση αποτελεί σημαντικό ερευνητικό σταθμό σε μια διαδικασία αμφισβήτησης των επιστημονικών Λόγων του μοντερνισμού από τους οποίες αναφύονταν αντικειμενικές και καθολικές laquoαλήθειεςraquo επιβάλλοντας στα άτομα συγκεκριμένους τρόπους σκέψης και δράσης Αν και θεωρητικά η έννοια του Λόγου (Discourse) εμφανίζει πολυσημία και πολυπλοκότητα οι μεταδομιστικές πεποιθήσεις βασίστηκαν σε μια κοινή παραδοχή απότοκη της Κοινωνιογλωσσο-λογίας που καθιέρωνε το Λόγο ως κοινωνικό φαινόμενο αναδεικνύοντας τη σχέση γλώσσας και κοινωνίας που επισήμανε για πρώτη φορά ο Saussure (1979) Ως βάση των μεταδομιστικών θεωρήσεων λειτούργησαν οι ιδέες του Foucault (1987) ο οποίος μέσα από το έργο του Αρχαιολογία της Γνώσης επισημαίνει την ανάγκη αμφισβήτησης της επιστημονικής γνώσης επιχειρώντας μια πρώιμη διερεύνηση του Λόγου σε συνάρτηση με το ιστορικό συγκείμενο Έτσι χρησιμοποιώντας την έννοια του Λόγου ο Foucault αναφέρεται σε laquoκοινωνικά κατασκευασμένες διακριτές μορφές γνώσηςraquo (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 201438) οι οποίες καθιερώνονται ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες Ο Λόγος αποτελείται από ένα σύστημα επιτακτικών δηλώσεων

22

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

(statements) οι οποίες κατασκευάζουν ένα συγκεκριμένο αντικείμενο με ένα συγκεκριμένο τρόπο (Parker 1992) Σε αυτή τη διαδικασία ο Λόγος ταυτίζεται με τη γνώση η οποία με τη σειρά της ταυτίζεται με τη δύναμη και την εξουσία με αποτέλεσμα να επιβάλλεται στα άτομα και να τα υποκειμενοποιεί επιβάλλοντας τους ένα συγκεκριμένο τρόπο σκέψης και δράσης (Priestley 1999∙ Tremain 2005∙ Drinkwater 2005) Στο ίδιο πνεύμα ο Abberley (2014) εξηγεί ότι ο Λόγος λειτουργεί ως ένα σύνολο αλληλένδετων ιδεών σε μια προσπάθεια κατανόησης του κοινωνικού κόσμου περιγράφοντας παράλληλα το πώς λειτουργεί ο κόσμος και παρέχοντας τους τρόπους με τους οποίους τα άτομα θα πρέπει να λειτουργούν εντός αυτού Οι θεωρητικοί των μεταδομιστικώνμεταμοντερνιστικών ιδεών αντιτίθενται σε κάθε είδους Λόγο που επιβάλλει μια δεδομένη γνώση και αμφισβητεί κάθε γενικευμένη και καθολική αλήθεια η οποία περιβάλλει τα άτομα με αναπηρία υποδεικνύοντας έτσι την άμεση ανάγκη για διερεύνηση του ισχύοντος λεκτικού συγκειμένου που πλαισιώνει την κάθε περίσταση (Fawcett 1998∙ Corker amp Shakespeare 2002) Εξετάζοντας τον ιδεολογικό χαρακτήρα της γλώσσας (Φραγκουδάκη 1987 Μοσχονάς 2005) και κατrsquo επέκταση της γνώσης οι μεταδομιστικές ιδέες του Foucault περί δυϊστικών και καταπιεστικών λεκτικών κατηγοριοποιήσεων των ατόμων σε laquoκανονικάraquo και laquoμη κανονικάraquo

23

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

αποτέλεσαν σημείο αναφοράς και για τους θεωρητικούς της αναπηρίας οι οποίοι υποστήριξαν ότι εντός του ιατρικού Λόγου τα άτομα με βλάβη τείνουν να κατηγοριοποιούνται και να διαχωρίζονται σε μειονεκτικές κατηγορίες που αποκλίνουν από τη νόρμα του laquoΕαυτούraquo (Corker amp Shakespeare 2002∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Barnes et al 2014) Ειδικότερα σύμφωνα με τους Hughes και Patterson (1997) ο ιατρικός Λόγος υπήρξε ιστορικά το κατεξοχήν αντικείμενο καθορισμού των ορίων μεταξύ των laquoσωματικά ικανώνraquo (laquoable-bodied disabilityraquo) και των laquoανάπηρων άλλωνraquo (laquodisabled otherraquo) Στο πλαίσιο αυτού του Λόγου ο οποίος εμφανίζεται ως επιστημονικός και άρα καθολικός και αδιάψευστος τα άτομα με αναπηρία ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως laquoπαθολογικά άλλαraquo βιώνοντας ένα κοινωνικό αποκλεισμό ο οποίος επιβάλλεται μέσα από μια σειρά ιεραρχικών σχέσεων εξουσίας που αναπαράγουν και κατασκευάζουν την laquoσωματική βλάβηraquo με τον ίδιο τρόπο που για τον Foucault οι σχέσεις αυτές κατασκευάζουν την laquoψυχική ασθένειαraquo (Tremain 2005∙ Barnes et al 2014) Αξιοσημείωτο κρίνεται ακόμη το ότι ο Foucault μέσα από την Ιστορία της Σεξουαλικότητας (1978) εξετάζοντας το συγκείμενο της Βικτωριανής Εποχής κατάφερε εύστοχα να διατυπώσει την επιβλητική ισχύ του Λόγου σε μια διαδικασία νομιμοποίησης της προκατάληψης και του ρατσισμού Στην ουσία αυτό που επιχείρησε να εξηγήσει ήταν το πώς ο κυρίαρχος ιατρικό-

24

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

επιστημονικός Λόγος της κανονικότητας ταυτιζόμενος με την ηθική τη γνώση και την αλήθεια προέβλεπε την κατασκευή και αναπαραγωγή συγκεκριμένων και κανονικο-ποιημένων σωμάτων αποσκοπώντας στην εξάλειψη των σωματικά laquoμη κανονικών άλλωνraquo

[Ο Λόγος] υποσχόταν να εξαφανίσει όλους τους φορείς φυσικών ελαττωμάτων τους εκφυλισμένους όπως και τους χαλασμένους πληθυσμούς Στο όνομα μιας άμεσης βιολογικής και ιστορικής αναγκαι-ότητας δικαίωνε τους κρατικούς ρατσισμούς που διαφαίνονταν ήδη στον ορίζοντα Τους θεμελίωνε σε laquoαλήθειαraquo

(Foucault 1978 71) Οι θεωρητικοί των ΣΑ εξηγούν πως το ιατρικό μοντέλο αναπηρίας νομιμοποιείται στη βάση μιας γλωσσικής κατασκευής η οποία προκύπτει μέσα από την επιστημονικοφανή ορολογία που επιβάλλουν οι επαγγελματίες της υγείας καλλιεργώντας με τη σειρά τους τα στερεότυπα και την προκατάληψη (Βλάχου κά 2012) Προχωρώντας ένα βήμα πιο πέρα ο Shakespeare (2014) υποστηρίζει πως η νομιμοποίηση και η επιβολή του επιστημονικού-ιατρικού Λόγου που εμπερικλείεται στη διαδικασία της διάγνωσης και της θεραπείας οδηγεί στην κατασκευή της κατηγορίας των laquoανάπηρων ατόμωνraquo λειτουργώ-ντας ως μια μορφή βιο-εξουσίας (bio-power) που

25

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

κυριεύει τα άτομα και τα υποτάσσει σε ιεραρχικά υποδεέστερες κοινωνικές θέσεις (Corker amp Shakespeare 2002) Κατά τον Λυριντζή (1995) η βιο-εξουσία ορίζεται ως μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίαςγνώσης η οποία κατατάσσει τα άτομα σε κατηγορίες με κριτήρια την υγεία την ασφάλεια και την παραγωγικότητα παραπέμποντας έτσι στο ιστορικό-πολιτικό συγκείμενο των καπιταλιστι-κών κοινωνιών της Δύσης που διαμορφώθηκαν με το πέρας του Βrsquo Παγκοσμίου Πολέμου Σε αυτό το είδος Λόγου αντιτάχθηκαν πρώτοι οι ακτιβιστές με αναπηρία και θεωρητικοί του κοινωνικού μοντέλου και της υλιστικής προσέγγισης (Finkelstein 1980 Abberley 1987 Oliver 1990) οι οποίοι προβάλλοντας την αναπηρία ως μια laquoκοινωνικά κατασκευασμένη έννοιαraquo έκαναν λόγο για καταπίεση κοινωνικό αποκλεισμό και καταπάτηση των ατομικών τους δικαιωμάτων θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις για την ανάδυση της θεωρίας της αναπηρίας Συμπερασματικά η σχέση αναπηρίας και Λόγου εντοπίζεται κατασκευάζεται και διαμορφώνεται σε πολλαπλά πλαίσια και ξεχωριστά συγκείμενα καθορίζοντας ουσιαστικά την ιστορική πορεία του αναπηρικού κινήματος και συμβάλλοντας στη διαμόρφωση της θεωρίας των ΣΑ Η σχέση αυτή έγκειται στη δύναμη του Λόγου ο οποίος μεταδίδεται και επιβάλλεται σε laquoκατασκευ-ασμένεςraquo ομάδες του κόσμου υποδεικνύοντας στάσεις αξίες και συμπεριφορές που τελικά αναπαράγουν την προκατάληψη και τα στερεότυπα

26

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Αναπηρία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Συζητώντας για κοινωνικά κατασκευασμένες έννοιες και για ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναπαράγονται μέσω του Λόγου και της ρητορικής που περιβάλλει την αναπηρία προβάλλεται αδήριτη η ανάγκη διερεύνησης και των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (MME) [Mass Media Communication] σε μια εποχή που η ισχύς τους επισφραγίζεται εύγλωττα μέσα από το προσωνύμιο της laquoτέταρτης εξουσίαςraquo που τους αναγνωρίζεται ευρέως (Χαραλαμπάκης 2012) Κατά τη Σεραφετινίδου (2003 20) laquoTα MME αποτελούν τους κατεξοχήν θεσμούς που περιγράφουν και ερμηνεύουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα που περιβάλλουν τον κόσμο μαςraquo συμβάλλοντας ουσιαστικά στην ιδεολογική κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας Συνεπώς ο τρόπος κατανόησης του κοινωνικού φαινομένου της αναπηρίας τείνει να διαμορφώνεται και να εξαρτάται από τη μορφή και το χαρακτήρα που της προσδίδουν τα μέσα που την αναπαριστούν Η αναπαράσταση της αναπηρίας μέσα από τον κόσμο των ΜΜΕ αποτελεί φαινόμενο της σύγχρονης νεοφιλελεύθερης εποχής και συνδέεται με μια προσπάθεια ενημέρωσης του κοινού για την κατάσταση τα προβλήματα και την αντιμετώπιση των ατόμων με αναπηρία από το κοινωνικό σύνολο ενώ κατά τη Ζώνιου-Σιδέρη (2011) σημαντικό ρόλο για την προσπάθεια αυτή έπαιξε η ανακήρυξη του 1981 σε Διεθνές Έτος Ατόμων με

27

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Αναπηρία από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών Παρόλα αυτά θεωρητικοί ερευνητές και ακτιβιστές της αναπηρίας ασκούν κριτική στα μέσα ενημέρωσης για την συμβολή τους στην νομιμοποίηση και καθιέρωση των στερεοτύπων που αναφύονται από τις τραγικές εξαρτημένες παθητικές και δυστυχισμένες μορφές που προσδίδουν τόσο στους ανάπηρους όσο και στις οικογένειες τους (Oliver 1990∙ Barnes 1992∙ Shakespeare 1999∙ Barnes amp Mercer 2003∙ Riddell amp Watson 2003∙ Haller Dorries amp Rahn 2006) Ο Oliver αναφερόμενος στη σχέση κουλτούρας και αναπηρίας επισημαίνει την ισχύ των μέσων ενημέρωσης που αναπτύχθηκαν στις καπιταλιστικές οικονομίες των σύγχρονων κοινωνιών παραθέτοντας

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα είτε σε μυθιστόρημα είτε σε εφημερίδα στην τηλεόραση ή τον κινηματογράφο οι ανάπηροι συνεχίζουν να σκιαγρα-φούνται ως περισσότερο ή λιγότερο ανθρώπινοι και σπάνια συνηθισμένοι άνθρωποι που κάνουν συνηθισμένα πράματα

(Oliver 2009 147) Στο ίδιο πνεύμα οι Davis amp Watson (2002) αναφερόμενοι στα στερεότυπα που εμπερικλείουν τον κόσμο των παιδιών με αναπηρία κάνουν λόγο για μια ρητορική φιλανθρωπίας και οίκτου που αναπαράγεται μέσα από τα δημοφιλή μέσα επικοινωνίας και την λογοτεχνία παρουσιάζοντας

28

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

τα παιδιά με αναπηρία ως laquoδυστυχισμέναraquo και laquoαπελπισμέναraquo υποκείμενα που χρήζουν συμπαράστασης και συμπόνιας Με παρόμοιο τρόπο ο Barnes (1992) σε έρευνα του που είχε ως επίκεντρο τα βρετανικά μέσα ενημέρωσης εντοπίζει και διακρίνει 10 διαφορετικές μορφές αναπαράστασης της αναπηρίας Αξιολύπητοι και παθητικοί θύματα βίας απειλητικοί και δαιμονισμένοι μυστήριοι σούπερ-σακάτες υποκείμενα γελοιοποίησης εχθρικοί φορτικοί σεξουαλικά ανώμαλοι ανίκανοι να συμμετέχουν στη ζωή της κοινότητας ενώ τέλος σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζονται ως φυσιολογικοί Σε έρευνα της Ross (2003) που επιχείρησε να καταγράψει τις απόψεις των ακροατών με αναπηρία για τον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από το ραδιόφωνο του BBC οι ακροατές αμφισβήτησαν τον χαρακτήρα που τους προσέδιδαν οι ραδιοφωνικοί παραγωγοί κάνοντας λόγο για μια σειρά laquoφανταστικών πορτρέτων αναπηρίαςraquo (laquofantasyraquo portraits of disabilityraquo) τα οποία εκτός από την νομιμοποίηση και ενίσχυση των στερεοτύπων συνέτειναν και στην καθιέρωση των δυϊστικών λεκτικών κατηγοριών που ενίσχυαν το διαχωριστικό δίπολο του laquoEαυτούraquo και του laquoAλλουraquo Για παράδειγμα ο θεσμός των Παραολυμπιακών Αγώνων (Paralympics) και ο τρόπος αναπαράστασης τους από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας φαίνεται να συντείνει στην ενίσχυση και αναπαραγωγή της εν λόγω ρητορικής συμβάλλοντας με τη σειρά της στην κατασκευή μιας ακόμη ξεχωριστής και ιδιαίτερης κατηγορίας

29

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

που εμπερικλείεται στην ταμπέλα των laquoανάπηρων αθλητώνraquo Οι laquoσυγκινητικέςraquo εικόνες μετάδοσης των laquoξεχωριστώνraquo αθλητών που διασχίζουν την αγωνιστική αρένα μιας laquoειδικήςraquo εναρκτήριας τελετής κατά τη διάρκεια της laquoξεχωριστήςraquo διοργάνωσης των Παραολυμπιακών Αγώνων φαίνεται να εμπλουτίζονται από τα συνοδευτικά σχόλια των δημοσιογράφων οι οποίοι συνηθίζοντας να επικεντρώνονται στο σώμα και κατrsquo επέκταση την βλάβη αναφέρονται σε laquoγενναίουςraquo αθλητές και laquoαξιέπαινους μαχητέςraquo που τελικά κατορθώνουν να laquoυπερβούν την αναπηρία τουςraquo (Goggin amp Newell 2004∙ Ellis amp Goggin 2015 στο Goggin amp Newell 2000) Μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της αναπηρίας εστιάζοντας και στον κινηματογράφο προχώρησαν σε αποδομητική κριτική ανάλυση του ιστορικο-πολιτικού συγκειμένου που πλαισίωνε μια σειρά κινηματογραφικών ταινιών που πραγματεύονταν το ζήτημα της αναπηρίας εξετάζοντας κριτικά τους χαρακτήρες το σενάριο τη σκηνοθεσία και την πλοκή τους Ο Shakespeare (1999 164) επισημαίνει με τη σειρά του τρεις στερεοτυπικές μορφές αναπήρων να λαμβάνουν χώρα στις μεγάλες οθόνες laquoτραγικές αλλά γενναίες υπάρξειςraquo (laquothe tragic but brave in validraquo) laquoαπειλητικοί σακάτεςraquo (laquosinister crippleraquo) laquoανάπηροι υπερήρωεςraquo (laquothe supercripraquo) τονίζοντας μάλιστα ότι οι παραγωγοί ταινιών επιλέγουν τους συγκεκριμένους χαρακτήρες αποσκοπώντας στο να κεντρίσουν το ενδιαφέρον

30

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

του κοινού είτε μέσω της συμπάθειας (sympathy) είτε μέσω της αποστροφής (revulsion) Σε κάθε περίπτωση το ενδιαφέρον των θεωρητικών για την αναπαράσταση της αναπηρίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης υπάγεται στο γενικότερο ενδιαφέρον της μεταμοντέρναςμεταδομιστικής προσέγγισης της αναπηρίας για την κουλτούρα τον πολιτισμό τη γλώσσα και την ιστορία Έτσι οι θεωρητικοί των μεταμοντέρνωνμεταδομιστικών πεποιθήσεων συμμεριζόμενοι τις ιδέες του Foucault (1978) επικεντρώνονται και στην αναπαράσταση της αναπηρίας από τα ΜΜΕ κάνοντας λόγο για υπάρχουσες ιδεολογικές σχέσεις εξουσίας οι οποίες αναδύονται μέσω του κυρίαρχου τους Λόγου Ως εκ τούτου τονίζουν την ανάγκη laquoαποδόμησηςraquo (laquodeconstructraquo) των Λόγων που επικεντρώνονται στην αναπηρία σε μια διαδικασία εξεύρεσης των laquoκρυμμένωνraquo (laquohiddenraquo) και laquoυπόρρητωνraquo ιδεολογικών νοημάτων μια διαδικασία που τελικά θα δώσει φωνή σε όσους έχουν περιθωριοποιηθεί ή στιγματιστεί (Barnes amp Mercer 2003 90) Η διαδικασία αποδόμησης του Λόγου συνδέεται με την κριτική θεωρία και εμπίπτει στο επιστημολογικό πλαίσιο της κονστρουκτσιο-νιστικής ανάλυσης Λόγου (Διαφέρμος 2008) η οποία εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου και κοινωνικής κατασκευής του κόσμου αξιοποιείται και ως εργαλείο διεξαγωγής εμπειρικών ερευνών

31

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Κριτική Ανάλυση Λόγου

Η Κριτική Ανάλυση Λόγου (ΚΑΛ) [Critical Discourse Analysis] προέκυψε από τον κλάδο της Κριτικής Γλωσσολογίας και καθιερώθηκε κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 στο Πανεπιστήμιο του Lanchaster της Αγγλίας με κύριο θεμελιωτή τον ακαδημαϊκό Norman Fairclough εστιάζοντας σε ζητήματα Λόγου εξουσίας και ιδεολογίας (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013∙ Wodak 2001) Ο Fairclough υιοθετεί μια μαρξιστική θεώρηση της κοινωνίας την οποία αντιλαμβάνεται ως ένα πλαίσιο συνεχών ταξικών συγκρούσεων τις οποίες και επιχειρεί να αναδείξει μέσα από τη σχέση των κοινωνικών φαινομένων και των σημειωτικών στοιχείων Στην ουσία θεωρεί ότι η άσκηση εξουσίας μπορεί να διενεργηθεί είτε δια της βίας μέσω της κυριαρχίας (domination) μιας ισχυρής ομάδας σε βάρος μια υποτελούς είτε δια της εξασφάλισης της συναίνεσης (consensus) των υποτελών ομάδων μέσα από μια διαδικασία παραχωρήσεων εκ μέρους των κυρίαρχων ομάδων είτε με ιδεολογικά μέσα (Χαραλαμπάκης 2012) Έτσι μέσα από την ΚΑΛ ο Fairclough επιχειρεί μια εκ βάθους κριτική ανάλυση και επεξεργασία γραπτών και προφορικών κειμένων σε μια διαδικασία εντοπισμού και διερεύνησης των υφιστάμενων σχέσεων εξουσίας κυριαρχίας και ανισότητας εντός των πολιτικών κοινωνικών και ιστορικών συγκειμένων που πλαισιώνουν τον Λόγο (Fairclough 2001∙ 2012∙ 2013)

32

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Στην ουσία οι θεωρητικοί της ΚΑΛ ενδιαφέρονται για την προέλευση διατήρηση και αναπαραγωγή των δεδομένων σχέσεων εξουσίας σε μια διαδικασία άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων (Van Dijik 2001) Έτσι κατά τη Liasidou (2011) η Κριτική Ανάλυση Λόγου συμβάλλει στην αποκάλυψη των άνισων σχέσεων εξουσίας που εκδηλώνονται μέσω της γλώσσας εντοπίζοντας και απομυθοποιώντας τις laquoαμοιβαίεςraquo σχέσεις δύναμηςγνώσης που αναγράφονται και προβάλλονται στην κοινωνική πρακτική της πραγματικότητας Στο ίδιο πνεύμα Ο Van Dijk (2001) εξηγεί ότι η ΚΑΛ επικεντρώνεται σε κοινωνικά προβλήματα εστιάζοντας στον ρόλο του Λόγου και στη διαδικασία παραγωγής και αναπαραγωγής της καταχρηστικής εξουσίας ή κυριαρχίας Έτσι όπου είναι δυνατόν η ΚΑΛ υπερασπίζεται τα συμφέροντα αυτών των ομάδων στηρίζοντας τον αγώνα τους ενάντια στην ανισότητα (Van Dijk 2001) Συνεπώς θα μπορούσε να ειπωθεί ότι κατά πρώτο λόγο σκοπός της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου είναι η αποκάλυψη όλων των κρυμμένων στρατηγικών που αναπαράγουν στερεότυπα και προκαταλήψεις μέσω της χρήσης της γλώσσας και της επικοινωνίας (Halliday 1978 αναφορά στην Κοσμίδη 2012) Εκτός αυτού η Κριτική Ανάλυση Λόγου αντλώντας από τις ιδέες της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday (ΣΛΓ) [Systemic Functional Linguistics] εξετάζει τη γλώσσα ως laquoκοινωνική πράξηraquo (social

33

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

act) δίνοντας έμφαση στους συνδετικούς δεσμούς που ενυπάρχουν μεταξύ της γλώσσας και κοινωνίας (Sheyholislami 2001) Κεντρική αρχή της ΣΛΓ είναι ότι η γλώσσα συνιστά ένα σημειωτικό σύστημα που στοχεύει στην παραγωγή νοήματος Αυτό σημαίνει ότι μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου μεσολαβεί ένα άτομο-χρήστης το οποίο παράγει το νόημα που θέλει να δώσει στο κοινωνικό προϊόν μέσα από μια σειρά επιλογών που του δίνει η γλώσσα (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Η προσέγγιση του Fairclough περιλαμβάνει ένα πρότυπο-μοντέλο για την ανάλυση του λόγου (Fairclough 1992 αναφορά στους Phillips amp Jorgensen 2008 129) Στο πρώτο επίπεδο ο Λόγος εκλαμβάνεται ως laquoκείμενοraquo (laquotextraquo) και περιλαμβάνει όλα τα γλωσσικά στοιχεία του Λόγου (πχ ομιλία γραπτός οπτική εικόνα ή συνδυαστική χρήση) Στο δεύτερο επίπεδο ο Λόγος προσεγγίζεται ως laquoρηματική πρακτικήraquo (laquodiscursive practiceraquo) περιλαμβάνοντας τις διαδικασίες που συνδέονται με την παραγωγή και την κατανάλωση του κειμένου και ειδικότερα τις συμβάσεις και τους κανόνες που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν και να ερμηνεύσουν το κείμενο Στο τρίτο επίπεδο ο Λόγος εξετάζεται ως laquoκοινωνική πρακτικήraquo (laquosocial practiceraquo) παραπέμποντας στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο που περιβάλλει το κείμενο συμπεριλαμβανομένων των ιδεολογικών επιδράσεων και των σχέσεων εξουσίας με τις οποίες εμπλέκεται το κείμενο

34

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

(Phillips amp Jorgensen 2008 Stamou Alevriadou amp Soufla 2016 4-5) Ειδικότερα οι κοινωνικές πρακτικές συνδέονται με συγκεκριμένα ιστορικά συγκείμενα και είναι τα μέσα με τα οποία οι υπάρχουσες κοινωνικές σχέσεις αναπαράγονται ή αμφισβητούνται εξυπηρετώντας συγκεκριμένα συμφέροντα (Janks 1997) Έτσι ο Λόγος προσεγγίζεται ως κοινωνική πρακτική που δύναται να αναπαράγει και να μεταβάλει τη γνώση τις ταυτότητες τις κοινωνικές σχέσεις και τις σχέσεις εξουσίας την ώρα που ο ίδιος διαμορφώνεται από άλλες κοινωνικές πρακτικές και δομές με αποτέλεσμα να βρίσκεται μια μόνιμη διαλεκτική σχέση με άλλες διαστάσεις της κοινωνίας (Taylor 2004 Phillips amp Jorgensen 2008) Κατrsquo επέκταση μέσα από την ΚΑΛ αναπτύσσεται μια διαλεκτική σχέση μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας σε μια προσπάθεια εντοπισμού των βαθιών αιτιατών σχέσεων που τις διέπουν (Κοσμίδη 2012) Εν κατακλείδι ΚΑΛ και ΣΛΓ συγκλίνουν στο σημείο ότι η γλώσσα είναι μια κοινωνική πρακτική που καθοδηγείται ιδεολογικά με την πρώτη να επικεντρώνεται ταυτόχρονα στην ιδεολογική και κοινωνική σχέση της γλώσσας ακολουθώντας μια πορεία κριτικής επεξεργασίας των συμφραζομένων που περιβάλλουν το κείμενο Συνεπώς η Διαλεκτική-Σχεσιακή ΚΑΛ αποτελεί μια βελτιωμένη εκδοχή της Κριτικής Γλωσσο-λογίας μιας και δεν στοχεύει στο να αναδείξει απλώς τις σχέσεις μεταξύ ιδεολογιών και

35

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

γλωσσικών δομών αλλά το πώς η γλώσσα κατασκευάζει την πραγματικότητα και πώς η ίδια κατασκευάζεται από αυτή (Τεντολούρης amp Χατζησαββίδης 2014) Στη συνέχεια του κεφαλαίου παρουσιάζεται η σχέση αναπηρίας και Λόγου μέσα από το κυπριακό συγκείμενο ενώ γίνεται αναφορά σε προηγούμενες έρευνες κατά τις οποίες η Κριτική Ανάλυση Λόγου αξιοποιείται ως εργαλείο αποδόμησης κειμένων με σκοπό τον εντοπισμό των υπόρρητων μηνυμάτων και των ιδεολογικών σχέσεων που διέπουν το κείμενο

36

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Αναπηρία Κριτική Ανάλυση Λόγου και Κυπριακό Συγκείμενο

Εξετάζοντας το φαινόμενο της αναπηρίας εντός του σύγχρονου κυπριακού συγκειμένου διαφαίνεται κατά τα τελευταία χρόνια ένα σταθερά αυξανόμενο ερευνητικό ενδιαφέρον από σειρά ακαδημαϊκών και φοιτητών οι οποίοι εστιάζουν σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σεβασμού της διαφορετικότητας Μέρος των ερευνών αυτών επικεντρώνεται στη σχέση αναπηρίας και Λόγου σε μια διαδικασία άρσης των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που καλλιεργούνται μέσα από τη ρητορική που περιβάλλει την αναπηρία Για παράδειγμα σε έρευνα της Πογιατζή (2012) διερευνάται ο ρόλος των κυπριακών Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας σε μια διαδικασία αναπαραγωγής και ενίσχυσης της φιλανθρωπικής ρητορικής του Ραδιομαραθωνίου Εξετάζοντας δημοσιεύματα του κυπριακού Tύπου η Πογιατζή (2012) παρατηρεί πώς ο Λόγος η γλώσσα και η ρητορική που επιλέγουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κάθε φορά που αναφέρονται στα άτομα με αναπηρία αναδεικνύουν μια σειρά στερεοτυπικών και προκατειλημμένων πεποιθήσεων για την αναπηρία που εστιάζουν στην προσωπική βλάβη το laquoπρόβλημαraquo και την laquoανικανότηταraquo των ατόμων επισφραγίζοντας για άλλη μια φορά τη θεωρία της προσωπικής τραγωδίας Στο ίδιο πνεύμα οι Συμεωνίδου και Φτιάκα (2012) υποστηρίζουν ότι η καταπιεστική ρητορική του

37

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Ραδιομαραθωνίου εδραιώνει τη σύνδεση της αναπηρίας με την laquoαρρώστιαraquo το laquoπρόβλημαraquo τον οίκτο και τη φιλανθρωπία Η αντίληψη ότι τα άτομα με αναπηρία δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνικής πραγματικότητας ενισχύεται καθημερινά μέσα από τον Τύπο τις φιλανθρωπικές αντιλήψεις για στήριξη των laquoαδύναμων συνανθρώπων μαςraquo και την ευρύτερη καταπιεστική ρητορική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε πολλαπλά πλαίσια (Συμεωνίδου 2014β) Εστιάζοντας στο εκπαιδευτικό σύστημα της Κύπρου η σύνδεση της αναπηρίας με το ιατρικό μοντέλο αναπαράγεται μέσα από τα κείμενα επίσημης πολιτικής που αναφέρονται στην εκπαίδευση μαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo Αξιοποιώντας την Κριτική Ανάλυση Λόγου ως βασικό μεθοδολογικό εργαλείο η Liasidou (2008 2011) αποδομεί τα νομοθετικά κείμενα laquoένταξηςraquo των laquoμαθητών με laquoειδικές ανάγκεςraquo στο laquoγενικό σχολείοraquo (ΥΠΠ 1999ΥΠΠ 2001) σε μια διαδικασία εντοπισμού των υπόρρητων στάσεων αξιών και ιδεολογιών που μεταφέρονται μέσα από το Λόγο των κειμένων αυτών Στην έρευνά της η Liasidou (2008) εξηγεί πώς μέσα από τον ιατρικό-επιστημονικό Λόγο των συγκεκριμένων κειμένων πολιτικής κατασκευάζεται μια ομάδα διαφορετικών παιδιών με laquoΕιδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκεςraquo [Special Education Needs] η οποία παρουσιάζεται ως αποδυναμωμένη παθητική και

38

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

εξαρτημένη γιrsquo αυτό και υποτάσσεται στη δύναμη και την εμπειρογνωμοσύνη των laquoειδικώνraquo Όσον αφορά τη σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή αναπτύσσεται μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ καθώς επίσης και την ευρύτερη εικόνα που αυτά συνηθίζουν να της προσδίδουν εντοπίζεται κάποιο ερευνητικό ενδιαφέρον εντός του κυπριακού συγκειμένου το οποίο περιστρέφεται κυρίως γύρω από θέματα λογοτεχνίας (Χρίστου Πογιατζή amp Φτιάκα 2013) και παιδικής λογοτεχνίας (Symeonidou 2011∙ Μονογιού 2013) Ειδικότερα στην έρευνα της Symeonidou (2011) όπου εξετάζονται 35 παιδικά παραμύθια γραμμένα από Έλληνες και Κύπριους συγγραφείς μετά το 1990 παρατηρείται ότι τα περισσότερα από τα μισά παραμύθια αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου χρησιμοποιώντας μια καταπιεστική ρητορική που τελικά προβάλλει το διαχωρισμό με κριτήριο την αναπηρία ή τη διαφορετικότητα Εκτός αυτού στα περισσότερα από τα μισά παραμύθια ακολουθείται η πλοκή απόρριψης του διαφορετικού στην αρχή και αποδοχής του στο τέλος της ιστορίας Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει και η έρευνα της Μονογιού (2013) η οποία μέσα από την ανάλυση 50 παραμυθιών γραμμένα ή μεταφρασμένα στην Ελληνική γλώσσα παρατηρεί ότι στα μισά από αυτά οι φιγούρες με αναπηρία τείνουν να απορρίπτονται στην αρχή και να γίνονται αποδεκτοί στο τέλος της ιστορίας αφού όμως ενδιάμεσα μεσολαβήσει ένα γεγονός το οποίο φαίνεται να λειτουργεί ως αντιστάθμισμα στο

39

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

laquoμειονέκτημαraquo του ήρωα με αναπηρία Τα αποτελέσματα των πιο πάνω ερευνών επιβεβαιώνουν για ακόμη μια φορά ότι η πλειοψηφία των βιβλίων και παιδικών βιβλίωνπαραμυθιών αναπαράγουν τις ιδέες του ιατρικού μοντέλου και παρουσιάζουν το διαχωρισμό τους ως αδιαμφισβήτητη πρακτική Στο σύγχρονο κυπριακό συγκείμενο εξακολουθεί να σημειώνεται μειωμένος αριθμός ερευνών που να εστιάζουν στο Λόγο των ΜΜΕ και τον τρόπο που αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν τα άτομα με αναπηρία και τις οικογένειες τους Το γεγονός αυτό καθιστά ιδιαίτερα σημαντική την αναγκαιότητα διεξαγωγής έρευνας για τη διερεύνηση του τρόπου αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα κυπριακά ΜΜΕ σε μια διαδικασία κριτικής επεξεργασίας και ανάλυσης των Λόγων που αυτά αναπαράγουν σε καθημερινή βάση Τέτοιου είδους έρευνα χρειάζεται να λαμβάνει υπόψη τις φωνές των ίδιων των ατόμων με αναπηρία σε μια διαδικασία άρσης των πατερναλιστικών συμπεριφορών και των στερεοτύπων που τείνουν να στιγματίζουν και να καταπιέζουν συστηματικά τα άτομα με αναπηρία

40

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Αναφορές Ελληνόφωνες Βλάχου Α Διδασκάλου Ε amp Παπανάνου Ι (2012)

Εννοιολογικές Προσεγγίσεις της Αναπηρίας και οι Επιπτώσεις τους στην Εκπαίδευση των Ατόμων με Αναπηρία Στο A Ζώνιου-Σιδέρη E Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp A Βλάχου-Μπαλαφούτη (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική (65-89) Αθήνα Πεδίο

Δαμιανίδου Ε amp Συμεωνίδου Σ (2011) Εφαρμογή των Σπουδών περί Αναπηρίας στην Εκπαίδευση μέσα από το Έργο του Orkun Bozkurt Στο Κ Μαύρου amp Ι Λαμπριανού (Επιμ) Κοινωνική Δικαιοσύνη και Συμμετοχή Ο Ρόλος της Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (40-59) Πρακτικά του Συνεδρίου του International Sociological Association (RC04 amp RC10) 25-27 Νοεμβρίου 2011 Πανεπιστήμιο Κύπρου

Διαφέρμος Μ (2008) Κοινωνικός Κονστρουκτσιονισμός και Ανάλυση Λόγου Ελεύθερνα 4 67-90

Ζώνιου-Σιδέρη Α (2011) Οι Ανάπηροι και η Εκπαίδευσή τους Μια Ψυχοπαιδαγωγική Προσέγγιση της Ένταξης Αθήνα Ελληνικά Γράμματα

Ζώνιου-Σιδέρη Α Ντεροπούλου-Ντέρου Ε amp Βλάχου-Μπαλαφούτη Α (2012) (Επιμ) Αναπηρία και Εκπαιδευτική Πολιτική Αθήνα Πεδίο

41

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

Καραγιάννη Γ (2008) Αναπηρία Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη Πρακτικά του 5ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Εκπαίδευση και Κοινωνική Δικαιοσύνη 4-5 Οκτωβρίου 2008 Πάτρα Ανακτήθηκε 12 Αυγούστου 2015 από fileCUsersEleniDownloadsCE9ACEB1CF81CEB1CEB3CEB9CEACCEBDCEBDCEB720(12)pdf

Καραγιάννη Γ (2009) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Στο M Oliver (2009) Αναπηρία και Πολιτική (μετάφραση) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Καραγιάννη Γ (2014) Πρόλογος Σπουδές για την Αναπηρία και Παιδαγωγική της Ένταξης Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (9-38) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Κοσμίδη Μ (2012) Γλώσσα και Κοινωνία Συγκρίνοντας την Κοινωνιογλωσσολογία με την Κριτική Ανάλυση Λόγου Εκπαίδευση Ενηλίκων και Πολιτισμός στην Κοινότητα 6 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpcretaadulteducgrblogp=436

Λυριντζής Χ (1995) Περί Εξουσίας Ο Φουκώ και η Ανάλυση μιας Επίμαχης Έννοιας Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 86 3-20

Μακρυνιώτη Δ (2001) Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση Ο Κοινωνικός Στιγματισμός του Εαυτού και του Σώματος Στο Goffman E Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της

42

φθαρμένης ταυτότητας Δ Μακρυνιώτη (μτφ και επιμ) (9-58) Αθήνα Αλεξάνδρεια

Μονογιού Ε (2013) Η Διαφορετικότητα μέσα από το Παιδικό Παραμύθι Μια Ανάλυση Περιεχομένου Μεταπτυχιακή Διατριβή στα πλαίσια του προγράμματος laquoΕιδική και Ενιαία Εκπαίδευσηraquo Τμήμα Επιστημών της Αγωγής Πανεπιστήμιο Κύπρου Λευκωσία

Μοσχονάς Σ (2005) Ιδεολογία και Γλώσσα Αθήνα Εκδόσεις Πατάκη

Πογιατζή Α (2012) Ραδιομαραθώνιος Τότε και σήμερα Η διαδρομή του πιο Πολυσυζητημένου Θεσμού στην Κύπρο Από Πού Ερχόμαστε και πού Πάμε∙ Μεταπτυχιακή Διατριβή στα Πλαίσια του Προγράμματος Ειδική και Ενιαία Εκπαίδευση Τμήμα Επιστημών της Αγωγής Πανεπιστήμιο Κύπρου Λευκωσία

Σεραφετινίδου Μ (2003) Κοινωνιολογία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης Αθήνα Gutenberg

Συμεωνίδου Σ (2006) Ενιαία Εκπαίδευση και Αναπηρικές Σπουδές Προοπτικές θεωρητικής και Ερευνητικής Αλληλεπίδρασης Πρακτικά του 9ου Συνεδρίου Παιδαγωγικής Εταιρείας Κύπρου laquoΗ Σύγχρονη Εκπαιδευτική Έρευνα στην Κύπροraquo Λευκωσία Πανεπιστήμιο Κύπρου

Συμεωνίδου Σ amp Φτιάκα Ε (2012) Εκπαίδευση για την ένταξη Από την Έρευνα στην Πράξη Αθήνα Πεδίο

Συμεωνίδου Σ (2014α) Διαστάσεις της αναπηρίας στην Κύπρο Αναλύοντας Εμπειρίες

43

Καθημερινής Ζωής και Πολιτικού Αγώνα Αθήνα Πεδίο

Συμεωνίδου Σ (2014β) laquoΨηφίδες Γνώσηςraquo Μια Έρευνα-Εργαλείο για την Επαγγελματική Ανάπτυξη των Εκπαιδευτικών Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού Τεύχος 104 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpwwwucyaccypsifides-gnosisdocumentspsifides-gnosisCE94CEB7CEBCCEBFCF83CEB9CEB5CF85CF83CEB5CEB9CF82ELESYP_PAPERpdf

Τεντολούρης Φ amp Χατζησαββίδης Σ (2014) Διδασκαλία της Γλώσσας Ιστορία-Επιστημολογία-Αναστοχαστικότητα Αθήνα Νεφέλη

Φραγκουδάκη Α (1987) Γλώσσα και Ιδεολογία Κοινωνιολογική Προσέγγιση της Ελληνικής Γλώσσας Αθήνα Οδυσσέας

Χαραλαμπάκης Χ (2012) Η Εξουσία της Γλώσσας και η Γλώσσα της Εξουσίας Πρακτικά 14ου Συνεδρίου Business Week 7-11 Μαΐου Πειραιάς Η Γλώσσα ως Εργαλείο Διοίκησης και Άσκησης Εξουσίας Πανεπιστήμιο Πειραιώς

Χρίστου Ε Πογιατζή Α amp Φτιάκα Ε (2013) Η Αναπηρία στο Έργο της Άντρης Πολυδώρου Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών 16(61) 1-21

44

Καθημερινής Ζωής και Πολιτικού Αγώνα Αθήνα Πεδίο

Συμεωνίδου Σ (2014β) laquoΨηφίδες Γνώσηςraquo Μια Έρευνα-Εργαλείο για την Επαγγελματική Ανάπτυξη των Εκπαιδευτικών Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού Τεύχος 104 Ανακτήθηκε 19 Αυγούστου 2015 από httpwwwucyaccypsifides-gnosisdocumentspsifides-gnosisCE94CEB7CEBCCEBFCF83CEB9CEB5CF85CF83CEB5CEB9CF82ELESYP_PAPERpdf

Τεντολούρης Φ amp Χατζησαββίδης Σ (2014) Διδασκαλία της Γλώσσας Ιστορία-Επιστημολογία-Αναστοχαστικότητα Αθήνα Νεφέλη

Φραγκουδάκη Α (1987) Γλώσσα και Ιδεολογία Κοινωνιολογική Προσέγγιση της Ελληνικής Γλώσσας Αθήνα Οδυσσέας

Χαραλαμπάκης Χ (2012) Η Εξουσία της Γλώσσας και η Γλώσσα της Εξουσίας Πρακτικά 14ου Συνεδρίου Business Week 7-11 Μαΐου Πειραιάς Η Γλώσσα ως Εργαλείο Διοίκησης και Άσκησης Εξουσίας Πανεπιστήμιο Πειραιώς

Χρίστου Ε Πογιατζή Α amp Φτιάκα Ε (2013) Η Αναπηρία στο Έργο της Άντρης Πολυδώρου Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών 16(61) 1-21

44

Αγγλόφωνες (και μεταφρασμένες) Abberley P (1987) The Concept of Oppression and

the Development of a Social Theory of Disability Handicap and Society 2(1) 15-19

Abray J (1975) Feminism in the French Revolution American Historical Review 80(1) 43-62

Albercht G (2014) Αμερικανικός Πραγματισμός Κοινωνιολογία και η Ανάπτυξη των Σπουδών για την Αναπηρία Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (69-104) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Barnes C (1990) Cabbage Syndrome The Social Construction of Dependence Lewes Falmer

Barnes C (1991) Disabled People in Britain and Discrimination A Case for Anti-Discrimination Legislation London Hurst and Company in Association with the British Council of Organisations of Disabled People

Barnes C (1992) Disabling Ιmaginery and the Μedia Αn Εxploration of the Principles for Media Representations of Disabled People Halifax The British Council of Organisations of Disabled People amp Ryburn Publishing

Barnes C (1997) A Legacy of Oppression A History of Disability in Western Culture In L Barton amp M Oliver (Eds) Disability Studies Past Present and Future (3-24) Leeds The Disability Press

Barnes C (2012) Understanding the Social Model of Disability Past Present and Future In N

45

Watson A Roulstone amp C Thomas (Eds) Routledge Handbook of Disability Studies (12-29) London Routledge

Barnes C amp Mercer G (2003) Disability Cambridge The Polity Press

Barnes C amp Mercer C (2010) Exploring Disability A Sociological Introduction (2nd ed) Cambridge Polity Press

Barnes C amp Oliver M (1993) Disability A Sociological Phenomenon Ignored by Sociologists Leeds University of Leeds

Barton L amp Oliver M (1997) Disability Studies Past Present and Future Leeds The Disability Press

Barnes C Oliver M amp Barton L (2002) (Eds) Disability Studies Today Cambridge Polity Press

Barnes C Oliver M amp Barton L (2014) Εισαγωγή Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (39-68) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Cameron C (2014) Disability Studies A Studentraquos Guide London Sage

Cameron C amp Moore M (2014) Disability Studies In Cameron C (Εd) Disability Studies A Studentsraquo Guide (37-40) London Sage

Campbell J amp Oliver M (1996) Disability Politics Understanding our Past Changing Our Future London Routledge

Connor D J Gabel S L Gallagher D J amp Morton M (2008) Disability Studies amp Inclusive Education Implications for Theory Research

46

and Practice International Journal of Inclusive Education 12(5) 44-457

Corker M (1998) Deaf and Disabled or Deafness Disabled Buckingham Open University Press

Corker M amp French S (1999) Disability Discourse Buckingham Open University Press

Corker M amp Shakespeare T (2002) Mapping the Terrain In M Corker amp T Shakespeare (Eds) DisabilityPostmodernity Embodying Disability Theory (1-17) London Continuum

Crow L (1996) Including All of Our lives Renewing the Social Model of Disability In C Barnes amp G Mercer (Eds) Exploring the Divide Illness and Disability (55-72) Leeds The Disability Press

Davis J amp Watson N (2002) Countering Stereotypes of Disability Disabled Children and Resistance In M Corker amp T Shakespeare (Eds) Disability and Postmodernity (159-174) London Continuum

Drinkwater C (2005) Supported Living and the Production of Individuals In S Tremain (Ed) Foucault and the Governmentality of Disability (229-244) Michigan The University of Michigan Press

Ellis K amp Goggin G (2015) Disability amp the Media New York Palgrave Macmillan

Erevelles N (2000) Educating Unruly Bodies Critical Pedagogy Disability Studies and the Politics of Schooling Educational Theory 50(1) 25-47

Fawcett B (1998) Disability and Social Work Applications from Poststructuralism

47

Postmodernism and Feminism British Journal of Social Work 28 (2) 263-277

Fairclough N (2001) Language and Power (2nd ed) New York Longman

Fairclough N (2012) Critical Discourse Analysis International Advances in Engineering and Technology (IAET) International Scientific Researchers (ISR) 7 452-487

Fairclough Ν (2013)Critical Discourse Analysis The Critical Study of Language (2nded) New York Longman

Finkelstein V (1980) Attitudes and Disabled People Issues for Discussion New York World Rehabilitation Fund

Foucault M (1978) Ιστορία της Σεξουαλικότητας (Τόμος 1) Η Δίψα της Γνώσης Γ Ροζάκη (μτφ) Γ Κρητικός (επιμ) Αθήνα Ράππα

Foucault M (1982) The Subject and Power In H Dreyfus amp P Rabinow (Eds) Michαel Foucault Beyond Structuralism amp Hermeneutics (208-229) Brighton Harvester Press

Foucault M (1987) Η Αρχαιολογία της Γνώσης Κ Παπαγιώργης (μτφρ) Αθήνα Εξάντας

French S (1994) What is Disability In S French (Ed) On Equal Terms Working with Disabled People Oxford Butterworth-Heinemann

Giroux H (1984) Ideology Agency and the Process of Schooling In L Barton amp S Walker (Eds) Social Crisis and Educational Research (306-334) London Croom Helm

Goffman E (2001) Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας Αθήνα Αλεξάνδρεια

48

Goggin G amp Newell C (2004) Uniting the Nation Disability Stem Cells and the Australian Media Disability amp Society 19(1) 47ndash60

Haller B Dorries B amp Rahn J (2006) Media Labelling Versus the US Disability Community Identity A Study of Shifting Cultural Language Disability amp Society 21(1) 61-75

Hughes B (2014) Αναπηρία και Σώμα Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (139-170) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Hughes B amp Paterson K (1997) The Social Model of Disability and the Disappearing Body Towards a Sociology of Impairment Disability amp Society 1(3) 325-340

Janks Η (1997)Critical Discourse Analysis as a Research Tool Studies in the Cultural Politics of Education 18(3) 329-342

Johnston M (1994) Models of Disability The Psychologist 7 205-212

Jorgensen M amp Philips L (2009) Ανάλυση Λόγου Θεωρία και Μέθοδος Αθήνα Παπαζήσης

Liasidou A (2007) Inclusive Educational Policies and the Feasibility of Educational Change The Case of Cyprus International Studies in Sociology of Education 17(4) 329-347

Liasidou A (2008) Critical Discourse Analysis and Inclusive Education Policies The Power to Exclude Journal of Education Policy 23(5) 483-500

Liasidou A (2011) Unequal Power Relations and Inclusive Education Policy Making A Discursive

49

Analytic Approach Educational Policy 25(6) 887-907

Lloyd M (2001) The Politics of Disability and Feminism Discord or Synthesis Sociology 35(3) 715-723

Marks D (1999) Disability Controversial Debates and Psychosocial Perspectives London Routledge

Μercer G (2014) Χειραφετική Έρευνα και Αναπηρία Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (437-472) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Morris J (1991) Pride Against Prejudice Transforming Attitudes to Disability London The Womenraquos Press

Morris J (1992) Personal and Political A Feminist Perspective on Researching Physical Disability Disability Handicap amp Society 7(2) 157-166

Morris J (1996) Encounters with Strangers Feminism and Disability London The Womenraquos Press

Oliver M (1983) Social work with Disable People Basingstoke Macmillan

Oliver M (1990) The Politics of Disablement Basingstone MacMillan and St Martinraquos Press

Oliver M (1996)Understanding Disability From Theory to Practice Hampshire Palgrave

Oliver M (2009) Αναπηρία και Πολιτική (Γ Καραγιάννη Eπιμ Μετάφραση του M Oliver 1990) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

50

Oliver M (2013) The Social Model of Disability Thirty Years On Disability and Society 28(7) 1024-1026

Oliver M amp Barnes C (2012) The New Politics of Disablement Basingstoke Palgrave Macmillan

Parker I (1992) Discourse Dynamics Critical Analysis for Social and Individual Psychology London Routledge

Peters S (2000) Is there a Disability Cultureraquo A Syncretisation of Τhree Possible World Views Disability and Society 15(4) 583-601

Phtiaka H (1999) Disability Human Rights and Education in Cyprus In F Armstrong amp L Barton (Eds) Disability Human Rights and Education Cross Cultural Perspectives (176-192) Buckingham Open University Press

Priestley M (1999) Discourse and Identity Disabled Children in Mainstream High Schools In M Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (92-102) Buckingham Open University Press

Ross K (2003) All Ears Radio Reception and Discourses of Disability In V Nightingale amp K Ross (Eds) Critical Readings Media and Audiences (131‐144) Berkshire Open University Press

Riddell S amp Watson N (2003) Disability Culture and Identity Pearson Education Harlow

Saussure F (1979) Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας Αθήνα Παπαζήσης

Shakespeare T (1999) Art and lies Representations of Disability on film In Μ

51

Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (164-172) Buckingham Open University Press

Shakespeare T (2014) Disability Rights and Wrongs (2nd ed) London Routledge

Shakespeare T amp Watson N (2002) The Social Model of Disability An Outdated Ideology Research in Social Science and Disability 2 1-34

Sheyholislami J (2001) Critical discourse Αnalysis Unpublished manuscript Carleton University Ottawa ON Retrieved 30 August 2015 from httphttp-servercarletonca~jsheyholarticleswhat20is20CDApdf

Stamou AG Alevriadou A amp Soufla F (2016) Representations of Disability from the Perspective of People with Disabilities and their families A Critical Discourse Analysis of Disability Groups on Facebook Scandinavian Journal of Disability Research 18(1) 1-16

Symeonidou S (2009) The Experience of Disability Activism through the Development of the Disability Movement How do Disabled Activists find their Way in Politics Scandinavian Journal of Disability Research 11(1) 17-34

Symeonidou S (2011) The Portrayal of Disability within Childrenraquos Literature Presentation at the UNESCO Chair in Gender Equality and Womenraquos Empowerment Conference Entitled laquoHuman Rights and Violent Behavior The Social and Educational Perspectiveraquo Nicosia University of Cyprus 18-19 November 2011

52

Watson A Roulstone amp C Thomas (Eds) Routledge Handbook of Disability Studies (12-29) London Routledge

Barnes C amp Mercer G (2003) Disability Cambridge The Polity Press

Barnes C amp Mercer C (2010) Exploring Disability A Sociological Introduction (2nd ed) Cambridge Polity Press

Barnes C amp Oliver M (1993) Disability A Sociological Phenomenon Ignored by Sociologists Leeds University of Leeds

Barton L amp Oliver M (1997) Disability Studies Past Present and Future Leeds The Disability Press

Barnes C Oliver M amp Barton L (2002) (Eds) Disability Studies Today Cambridge Polity Press

Barnes C Oliver M amp Barton L (2014) Εισαγωγή Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (39-68) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Cameron C (2014) Disability Studies A Studentraquos Guide London Sage

Cameron C amp Moore M (2014) Disability Studies In Cameron C (Εd) Disability Studies A Studentsraquo Guide (37-40) London Sage

Campbell J amp Oliver M (1996) Disability Politics Understanding our Past Changing Our Future London Routledge

Connor D J Gabel S L Gallagher D J amp Morton M (2008) Disability Studies amp Inclusive Education Implications for Theory Research

46

and Practice International Journal of Inclusive Education 12(5) 44-457

Corker M (1998) Deaf and Disabled or Deafness Disabled Buckingham Open University Press

Corker M amp French S (1999) Disability Discourse Buckingham Open University Press

Corker M amp Shakespeare T (2002) Mapping the Terrain In M Corker amp T Shakespeare (Eds) DisabilityPostmodernity Embodying Disability Theory (1-17) London Continuum

Crow L (1996) Including All of Our lives Renewing the Social Model of Disability In C Barnes amp G Mercer (Eds) Exploring the Divide Illness and Disability (55-72) Leeds The Disability Press

Davis J amp Watson N (2002) Countering Stereotypes of Disability Disabled Children and Resistance In M Corker amp T Shakespeare (Eds) Disability and Postmodernity (159-174) London Continuum

Drinkwater C (2005) Supported Living and the Production of Individuals In S Tremain (Ed) Foucault and the Governmentality of Disability (229-244) Michigan The University of Michigan Press

Ellis K amp Goggin G (2015) Disability amp the Media New York Palgrave Macmillan

Erevelles N (2000) Educating Unruly Bodies Critical Pedagogy Disability Studies and the Politics of Schooling Educational Theory 50(1) 25-47

Fawcett B (1998) Disability and Social Work Applications from Poststructuralism

47

Postmodernism and Feminism British Journal of Social Work 28 (2) 263-277

Fairclough N (2001) Language and Power (2nd ed) New York Longman

Fairclough N (2012) Critical Discourse Analysis International Advances in Engineering and Technology (IAET) International Scientific Researchers (ISR) 7 452-487

Fairclough Ν (2013)Critical Discourse Analysis The Critical Study of Language (2nded) New York Longman

Finkelstein V (1980) Attitudes and Disabled People Issues for Discussion New York World Rehabilitation Fund

Foucault M (1978) Ιστορία της Σεξουαλικότητας (Τόμος 1) Η Δίψα της Γνώσης Γ Ροζάκη (μτφ) Γ Κρητικός (επιμ) Αθήνα Ράππα

Foucault M (1982) The Subject and Power In H Dreyfus amp P Rabinow (Eds) Michαel Foucault Beyond Structuralism amp Hermeneutics (208-229) Brighton Harvester Press

Foucault M (1987) Η Αρχαιολογία της Γνώσης Κ Παπαγιώργης (μτφρ) Αθήνα Εξάντας

French S (1994) What is Disability In S French (Ed) On Equal Terms Working with Disabled People Oxford Butterworth-Heinemann

Giroux H (1984) Ideology Agency and the Process of Schooling In L Barton amp S Walker (Eds) Social Crisis and Educational Research (306-334) London Croom Helm

Goffman E (2001) Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας Αθήνα Αλεξάνδρεια

48

Goggin G amp Newell C (2004) Uniting the Nation Disability Stem Cells and the Australian Media Disability amp Society 19(1) 47ndash60

Haller B Dorries B amp Rahn J (2006) Media Labelling Versus the US Disability Community Identity A Study of Shifting Cultural Language Disability amp Society 21(1) 61-75

Hughes B (2014) Αναπηρία και Σώμα Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (139-170) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Hughes B amp Paterson K (1997) The Social Model of Disability and the Disappearing Body Towards a Sociology of Impairment Disability amp Society 1(3) 325-340

Janks Η (1997)Critical Discourse Analysis as a Research Tool Studies in the Cultural Politics of Education 18(3) 329-342

Johnston M (1994) Models of Disability The Psychologist 7 205-212

Jorgensen M amp Philips L (2009) Ανάλυση Λόγου Θεωρία και Μέθοδος Αθήνα Παπαζήσης

Liasidou A (2007) Inclusive Educational Policies and the Feasibility of Educational Change The Case of Cyprus International Studies in Sociology of Education 17(4) 329-347

Liasidou A (2008) Critical Discourse Analysis and Inclusive Education Policies The Power to Exclude Journal of Education Policy 23(5) 483-500

Liasidou A (2011) Unequal Power Relations and Inclusive Education Policy Making A Discursive

49

Analytic Approach Educational Policy 25(6) 887-907

Lloyd M (2001) The Politics of Disability and Feminism Discord or Synthesis Sociology 35(3) 715-723

Marks D (1999) Disability Controversial Debates and Psychosocial Perspectives London Routledge

Μercer G (2014) Χειραφετική Έρευνα και Αναπηρία Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (437-472) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Morris J (1991) Pride Against Prejudice Transforming Attitudes to Disability London The Womenraquos Press

Morris J (1992) Personal and Political A Feminist Perspective on Researching Physical Disability Disability Handicap amp Society 7(2) 157-166

Morris J (1996) Encounters with Strangers Feminism and Disability London The Womenraquos Press

Oliver M (1983) Social work with Disable People Basingstoke Macmillan

Oliver M (1990) The Politics of Disablement Basingstone MacMillan and St Martinraquos Press

Oliver M (1996)Understanding Disability From Theory to Practice Hampshire Palgrave

Oliver M (2009) Αναπηρία και Πολιτική (Γ Καραγιάννη Eπιμ Μετάφραση του M Oliver 1990) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

50

Oliver M (2013) The Social Model of Disability Thirty Years On Disability and Society 28(7) 1024-1026

Oliver M amp Barnes C (2012) The New Politics of Disablement Basingstoke Palgrave Macmillan

Parker I (1992) Discourse Dynamics Critical Analysis for Social and Individual Psychology London Routledge

Peters S (2000) Is there a Disability Cultureraquo A Syncretisation of Τhree Possible World Views Disability and Society 15(4) 583-601

Phtiaka H (1999) Disability Human Rights and Education in Cyprus In F Armstrong amp L Barton (Eds) Disability Human Rights and Education Cross Cultural Perspectives (176-192) Buckingham Open University Press

Priestley M (1999) Discourse and Identity Disabled Children in Mainstream High Schools In M Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (92-102) Buckingham Open University Press

Ross K (2003) All Ears Radio Reception and Discourses of Disability In V Nightingale amp K Ross (Eds) Critical Readings Media and Audiences (131‐144) Berkshire Open University Press

Riddell S amp Watson N (2003) Disability Culture and Identity Pearson Education Harlow

Saussure F (1979) Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας Αθήνα Παπαζήσης

Shakespeare T (1999) Art and lies Representations of Disability on film In Μ

51

Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (164-172) Buckingham Open University Press

Shakespeare T (2014) Disability Rights and Wrongs (2nd ed) London Routledge

Shakespeare T amp Watson N (2002) The Social Model of Disability An Outdated Ideology Research in Social Science and Disability 2 1-34

Sheyholislami J (2001) Critical discourse Αnalysis Unpublished manuscript Carleton University Ottawa ON Retrieved 30 August 2015 from httphttp-servercarletonca~jsheyholarticleswhat20is20CDApdf

Stamou AG Alevriadou A amp Soufla F (2016) Representations of Disability from the Perspective of People with Disabilities and their families A Critical Discourse Analysis of Disability Groups on Facebook Scandinavian Journal of Disability Research 18(1) 1-16

Symeonidou S (2009) The Experience of Disability Activism through the Development of the Disability Movement How do Disabled Activists find their Way in Politics Scandinavian Journal of Disability Research 11(1) 17-34

Symeonidou S (2011) The Portrayal of Disability within Childrenraquos Literature Presentation at the UNESCO Chair in Gender Equality and Womenraquos Empowerment Conference Entitled laquoHuman Rights and Violent Behavior The Social and Educational Perspectiveraquo Nicosia University of Cyprus 18-19 November 2011

52

and Practice International Journal of Inclusive Education 12(5) 44-457

Corker M (1998) Deaf and Disabled or Deafness Disabled Buckingham Open University Press

Corker M amp French S (1999) Disability Discourse Buckingham Open University Press

Corker M amp Shakespeare T (2002) Mapping the Terrain In M Corker amp T Shakespeare (Eds) DisabilityPostmodernity Embodying Disability Theory (1-17) London Continuum

Crow L (1996) Including All of Our lives Renewing the Social Model of Disability In C Barnes amp G Mercer (Eds) Exploring the Divide Illness and Disability (55-72) Leeds The Disability Press

Davis J amp Watson N (2002) Countering Stereotypes of Disability Disabled Children and Resistance In M Corker amp T Shakespeare (Eds) Disability and Postmodernity (159-174) London Continuum

Drinkwater C (2005) Supported Living and the Production of Individuals In S Tremain (Ed) Foucault and the Governmentality of Disability (229-244) Michigan The University of Michigan Press

Ellis K amp Goggin G (2015) Disability amp the Media New York Palgrave Macmillan

Erevelles N (2000) Educating Unruly Bodies Critical Pedagogy Disability Studies and the Politics of Schooling Educational Theory 50(1) 25-47

Fawcett B (1998) Disability and Social Work Applications from Poststructuralism

47

Postmodernism and Feminism British Journal of Social Work 28 (2) 263-277

Fairclough N (2001) Language and Power (2nd ed) New York Longman

Fairclough N (2012) Critical Discourse Analysis International Advances in Engineering and Technology (IAET) International Scientific Researchers (ISR) 7 452-487

Fairclough Ν (2013)Critical Discourse Analysis The Critical Study of Language (2nded) New York Longman

Finkelstein V (1980) Attitudes and Disabled People Issues for Discussion New York World Rehabilitation Fund

Foucault M (1978) Ιστορία της Σεξουαλικότητας (Τόμος 1) Η Δίψα της Γνώσης Γ Ροζάκη (μτφ) Γ Κρητικός (επιμ) Αθήνα Ράππα

Foucault M (1982) The Subject and Power In H Dreyfus amp P Rabinow (Eds) Michαel Foucault Beyond Structuralism amp Hermeneutics (208-229) Brighton Harvester Press

Foucault M (1987) Η Αρχαιολογία της Γνώσης Κ Παπαγιώργης (μτφρ) Αθήνα Εξάντας

French S (1994) What is Disability In S French (Ed) On Equal Terms Working with Disabled People Oxford Butterworth-Heinemann

Giroux H (1984) Ideology Agency and the Process of Schooling In L Barton amp S Walker (Eds) Social Crisis and Educational Research (306-334) London Croom Helm

Goffman E (2001) Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας Αθήνα Αλεξάνδρεια

48

Goggin G amp Newell C (2004) Uniting the Nation Disability Stem Cells and the Australian Media Disability amp Society 19(1) 47ndash60

Haller B Dorries B amp Rahn J (2006) Media Labelling Versus the US Disability Community Identity A Study of Shifting Cultural Language Disability amp Society 21(1) 61-75

Hughes B (2014) Αναπηρία και Σώμα Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (139-170) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Hughes B amp Paterson K (1997) The Social Model of Disability and the Disappearing Body Towards a Sociology of Impairment Disability amp Society 1(3) 325-340

Janks Η (1997)Critical Discourse Analysis as a Research Tool Studies in the Cultural Politics of Education 18(3) 329-342

Johnston M (1994) Models of Disability The Psychologist 7 205-212

Jorgensen M amp Philips L (2009) Ανάλυση Λόγου Θεωρία και Μέθοδος Αθήνα Παπαζήσης

Liasidou A (2007) Inclusive Educational Policies and the Feasibility of Educational Change The Case of Cyprus International Studies in Sociology of Education 17(4) 329-347

Liasidou A (2008) Critical Discourse Analysis and Inclusive Education Policies The Power to Exclude Journal of Education Policy 23(5) 483-500

Liasidou A (2011) Unequal Power Relations and Inclusive Education Policy Making A Discursive

49

Analytic Approach Educational Policy 25(6) 887-907

Lloyd M (2001) The Politics of Disability and Feminism Discord or Synthesis Sociology 35(3) 715-723

Marks D (1999) Disability Controversial Debates and Psychosocial Perspectives London Routledge

Μercer G (2014) Χειραφετική Έρευνα και Αναπηρία Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (437-472) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Morris J (1991) Pride Against Prejudice Transforming Attitudes to Disability London The Womenraquos Press

Morris J (1992) Personal and Political A Feminist Perspective on Researching Physical Disability Disability Handicap amp Society 7(2) 157-166

Morris J (1996) Encounters with Strangers Feminism and Disability London The Womenraquos Press

Oliver M (1983) Social work with Disable People Basingstoke Macmillan

Oliver M (1990) The Politics of Disablement Basingstone MacMillan and St Martinraquos Press

Oliver M (1996)Understanding Disability From Theory to Practice Hampshire Palgrave

Oliver M (2009) Αναπηρία και Πολιτική (Γ Καραγιάννη Eπιμ Μετάφραση του M Oliver 1990) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

50

Oliver M (2013) The Social Model of Disability Thirty Years On Disability and Society 28(7) 1024-1026

Oliver M amp Barnes C (2012) The New Politics of Disablement Basingstoke Palgrave Macmillan

Parker I (1992) Discourse Dynamics Critical Analysis for Social and Individual Psychology London Routledge

Peters S (2000) Is there a Disability Cultureraquo A Syncretisation of Τhree Possible World Views Disability and Society 15(4) 583-601

Phtiaka H (1999) Disability Human Rights and Education in Cyprus In F Armstrong amp L Barton (Eds) Disability Human Rights and Education Cross Cultural Perspectives (176-192) Buckingham Open University Press

Priestley M (1999) Discourse and Identity Disabled Children in Mainstream High Schools In M Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (92-102) Buckingham Open University Press

Ross K (2003) All Ears Radio Reception and Discourses of Disability In V Nightingale amp K Ross (Eds) Critical Readings Media and Audiences (131‐144) Berkshire Open University Press

Riddell S amp Watson N (2003) Disability Culture and Identity Pearson Education Harlow

Saussure F (1979) Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας Αθήνα Παπαζήσης

Shakespeare T (1999) Art and lies Representations of Disability on film In Μ

51

Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (164-172) Buckingham Open University Press

Shakespeare T (2014) Disability Rights and Wrongs (2nd ed) London Routledge

Shakespeare T amp Watson N (2002) The Social Model of Disability An Outdated Ideology Research in Social Science and Disability 2 1-34

Sheyholislami J (2001) Critical discourse Αnalysis Unpublished manuscript Carleton University Ottawa ON Retrieved 30 August 2015 from httphttp-servercarletonca~jsheyholarticleswhat20is20CDApdf

Stamou AG Alevriadou A amp Soufla F (2016) Representations of Disability from the Perspective of People with Disabilities and their families A Critical Discourse Analysis of Disability Groups on Facebook Scandinavian Journal of Disability Research 18(1) 1-16

Symeonidou S (2009) The Experience of Disability Activism through the Development of the Disability Movement How do Disabled Activists find their Way in Politics Scandinavian Journal of Disability Research 11(1) 17-34

Symeonidou S (2011) The Portrayal of Disability within Childrenraquos Literature Presentation at the UNESCO Chair in Gender Equality and Womenraquos Empowerment Conference Entitled laquoHuman Rights and Violent Behavior The Social and Educational Perspectiveraquo Nicosia University of Cyprus 18-19 November 2011

52

Postmodernism and Feminism British Journal of Social Work 28 (2) 263-277

Fairclough N (2001) Language and Power (2nd ed) New York Longman

Fairclough N (2012) Critical Discourse Analysis International Advances in Engineering and Technology (IAET) International Scientific Researchers (ISR) 7 452-487

Fairclough Ν (2013)Critical Discourse Analysis The Critical Study of Language (2nded) New York Longman

Finkelstein V (1980) Attitudes and Disabled People Issues for Discussion New York World Rehabilitation Fund

Foucault M (1978) Ιστορία της Σεξουαλικότητας (Τόμος 1) Η Δίψα της Γνώσης Γ Ροζάκη (μτφ) Γ Κρητικός (επιμ) Αθήνα Ράππα

Foucault M (1982) The Subject and Power In H Dreyfus amp P Rabinow (Eds) Michαel Foucault Beyond Structuralism amp Hermeneutics (208-229) Brighton Harvester Press

Foucault M (1987) Η Αρχαιολογία της Γνώσης Κ Παπαγιώργης (μτφρ) Αθήνα Εξάντας

French S (1994) What is Disability In S French (Ed) On Equal Terms Working with Disabled People Oxford Butterworth-Heinemann

Giroux H (1984) Ideology Agency and the Process of Schooling In L Barton amp S Walker (Eds) Social Crisis and Educational Research (306-334) London Croom Helm

Goffman E (2001) Στίγμα Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας Αθήνα Αλεξάνδρεια

48

Goggin G amp Newell C (2004) Uniting the Nation Disability Stem Cells and the Australian Media Disability amp Society 19(1) 47ndash60

Haller B Dorries B amp Rahn J (2006) Media Labelling Versus the US Disability Community Identity A Study of Shifting Cultural Language Disability amp Society 21(1) 61-75

Hughes B (2014) Αναπηρία και Σώμα Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (139-170) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Hughes B amp Paterson K (1997) The Social Model of Disability and the Disappearing Body Towards a Sociology of Impairment Disability amp Society 1(3) 325-340

Janks Η (1997)Critical Discourse Analysis as a Research Tool Studies in the Cultural Politics of Education 18(3) 329-342

Johnston M (1994) Models of Disability The Psychologist 7 205-212

Jorgensen M amp Philips L (2009) Ανάλυση Λόγου Θεωρία και Μέθοδος Αθήνα Παπαζήσης

Liasidou A (2007) Inclusive Educational Policies and the Feasibility of Educational Change The Case of Cyprus International Studies in Sociology of Education 17(4) 329-347

Liasidou A (2008) Critical Discourse Analysis and Inclusive Education Policies The Power to Exclude Journal of Education Policy 23(5) 483-500

Liasidou A (2011) Unequal Power Relations and Inclusive Education Policy Making A Discursive

49

Analytic Approach Educational Policy 25(6) 887-907

Lloyd M (2001) The Politics of Disability and Feminism Discord or Synthesis Sociology 35(3) 715-723

Marks D (1999) Disability Controversial Debates and Psychosocial Perspectives London Routledge

Μercer G (2014) Χειραφετική Έρευνα και Αναπηρία Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (437-472) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Morris J (1991) Pride Against Prejudice Transforming Attitudes to Disability London The Womenraquos Press

Morris J (1992) Personal and Political A Feminist Perspective on Researching Physical Disability Disability Handicap amp Society 7(2) 157-166

Morris J (1996) Encounters with Strangers Feminism and Disability London The Womenraquos Press

Oliver M (1983) Social work with Disable People Basingstoke Macmillan

Oliver M (1990) The Politics of Disablement Basingstone MacMillan and St Martinraquos Press

Oliver M (1996)Understanding Disability From Theory to Practice Hampshire Palgrave

Oliver M (2009) Αναπηρία και Πολιτική (Γ Καραγιάννη Eπιμ Μετάφραση του M Oliver 1990) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

50

Oliver M (2013) The Social Model of Disability Thirty Years On Disability and Society 28(7) 1024-1026

Oliver M amp Barnes C (2012) The New Politics of Disablement Basingstoke Palgrave Macmillan

Parker I (1992) Discourse Dynamics Critical Analysis for Social and Individual Psychology London Routledge

Peters S (2000) Is there a Disability Cultureraquo A Syncretisation of Τhree Possible World Views Disability and Society 15(4) 583-601

Phtiaka H (1999) Disability Human Rights and Education in Cyprus In F Armstrong amp L Barton (Eds) Disability Human Rights and Education Cross Cultural Perspectives (176-192) Buckingham Open University Press

Priestley M (1999) Discourse and Identity Disabled Children in Mainstream High Schools In M Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (92-102) Buckingham Open University Press

Ross K (2003) All Ears Radio Reception and Discourses of Disability In V Nightingale amp K Ross (Eds) Critical Readings Media and Audiences (131‐144) Berkshire Open University Press

Riddell S amp Watson N (2003) Disability Culture and Identity Pearson Education Harlow

Saussure F (1979) Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας Αθήνα Παπαζήσης

Shakespeare T (1999) Art and lies Representations of Disability on film In Μ

51

Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (164-172) Buckingham Open University Press

Shakespeare T (2014) Disability Rights and Wrongs (2nd ed) London Routledge

Shakespeare T amp Watson N (2002) The Social Model of Disability An Outdated Ideology Research in Social Science and Disability 2 1-34

Sheyholislami J (2001) Critical discourse Αnalysis Unpublished manuscript Carleton University Ottawa ON Retrieved 30 August 2015 from httphttp-servercarletonca~jsheyholarticleswhat20is20CDApdf

Stamou AG Alevriadou A amp Soufla F (2016) Representations of Disability from the Perspective of People with Disabilities and their families A Critical Discourse Analysis of Disability Groups on Facebook Scandinavian Journal of Disability Research 18(1) 1-16

Symeonidou S (2009) The Experience of Disability Activism through the Development of the Disability Movement How do Disabled Activists find their Way in Politics Scandinavian Journal of Disability Research 11(1) 17-34

Symeonidou S (2011) The Portrayal of Disability within Childrenraquos Literature Presentation at the UNESCO Chair in Gender Equality and Womenraquos Empowerment Conference Entitled laquoHuman Rights and Violent Behavior The Social and Educational Perspectiveraquo Nicosia University of Cyprus 18-19 November 2011

52

Goggin G amp Newell C (2004) Uniting the Nation Disability Stem Cells and the Australian Media Disability amp Society 19(1) 47ndash60

Haller B Dorries B amp Rahn J (2006) Media Labelling Versus the US Disability Community Identity A Study of Shifting Cultural Language Disability amp Society 21(1) 61-75

Hughes B (2014) Αναπηρία και Σώμα Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (139-170) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Hughes B amp Paterson K (1997) The Social Model of Disability and the Disappearing Body Towards a Sociology of Impairment Disability amp Society 1(3) 325-340

Janks Η (1997)Critical Discourse Analysis as a Research Tool Studies in the Cultural Politics of Education 18(3) 329-342

Johnston M (1994) Models of Disability The Psychologist 7 205-212

Jorgensen M amp Philips L (2009) Ανάλυση Λόγου Θεωρία και Μέθοδος Αθήνα Παπαζήσης

Liasidou A (2007) Inclusive Educational Policies and the Feasibility of Educational Change The Case of Cyprus International Studies in Sociology of Education 17(4) 329-347

Liasidou A (2008) Critical Discourse Analysis and Inclusive Education Policies The Power to Exclude Journal of Education Policy 23(5) 483-500

Liasidou A (2011) Unequal Power Relations and Inclusive Education Policy Making A Discursive

49

Analytic Approach Educational Policy 25(6) 887-907

Lloyd M (2001) The Politics of Disability and Feminism Discord or Synthesis Sociology 35(3) 715-723

Marks D (1999) Disability Controversial Debates and Psychosocial Perspectives London Routledge

Μercer G (2014) Χειραφετική Έρευνα και Αναπηρία Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (437-472) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Morris J (1991) Pride Against Prejudice Transforming Attitudes to Disability London The Womenraquos Press

Morris J (1992) Personal and Political A Feminist Perspective on Researching Physical Disability Disability Handicap amp Society 7(2) 157-166

Morris J (1996) Encounters with Strangers Feminism and Disability London The Womenraquos Press

Oliver M (1983) Social work with Disable People Basingstoke Macmillan

Oliver M (1990) The Politics of Disablement Basingstone MacMillan and St Martinraquos Press

Oliver M (1996)Understanding Disability From Theory to Practice Hampshire Palgrave

Oliver M (2009) Αναπηρία και Πολιτική (Γ Καραγιάννη Eπιμ Μετάφραση του M Oliver 1990) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

50

Oliver M (2013) The Social Model of Disability Thirty Years On Disability and Society 28(7) 1024-1026

Oliver M amp Barnes C (2012) The New Politics of Disablement Basingstoke Palgrave Macmillan

Parker I (1992) Discourse Dynamics Critical Analysis for Social and Individual Psychology London Routledge

Peters S (2000) Is there a Disability Cultureraquo A Syncretisation of Τhree Possible World Views Disability and Society 15(4) 583-601

Phtiaka H (1999) Disability Human Rights and Education in Cyprus In F Armstrong amp L Barton (Eds) Disability Human Rights and Education Cross Cultural Perspectives (176-192) Buckingham Open University Press

Priestley M (1999) Discourse and Identity Disabled Children in Mainstream High Schools In M Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (92-102) Buckingham Open University Press

Ross K (2003) All Ears Radio Reception and Discourses of Disability In V Nightingale amp K Ross (Eds) Critical Readings Media and Audiences (131‐144) Berkshire Open University Press

Riddell S amp Watson N (2003) Disability Culture and Identity Pearson Education Harlow

Saussure F (1979) Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας Αθήνα Παπαζήσης

Shakespeare T (1999) Art and lies Representations of Disability on film In Μ

51

Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (164-172) Buckingham Open University Press

Shakespeare T (2014) Disability Rights and Wrongs (2nd ed) London Routledge

Shakespeare T amp Watson N (2002) The Social Model of Disability An Outdated Ideology Research in Social Science and Disability 2 1-34

Sheyholislami J (2001) Critical discourse Αnalysis Unpublished manuscript Carleton University Ottawa ON Retrieved 30 August 2015 from httphttp-servercarletonca~jsheyholarticleswhat20is20CDApdf

Stamou AG Alevriadou A amp Soufla F (2016) Representations of Disability from the Perspective of People with Disabilities and their families A Critical Discourse Analysis of Disability Groups on Facebook Scandinavian Journal of Disability Research 18(1) 1-16

Symeonidou S (2009) The Experience of Disability Activism through the Development of the Disability Movement How do Disabled Activists find their Way in Politics Scandinavian Journal of Disability Research 11(1) 17-34

Symeonidou S (2011) The Portrayal of Disability within Childrenraquos Literature Presentation at the UNESCO Chair in Gender Equality and Womenraquos Empowerment Conference Entitled laquoHuman Rights and Violent Behavior The Social and Educational Perspectiveraquo Nicosia University of Cyprus 18-19 November 2011

52

Analytic Approach Educational Policy 25(6) 887-907

Lloyd M (2001) The Politics of Disability and Feminism Discord or Synthesis Sociology 35(3) 715-723

Marks D (1999) Disability Controversial Debates and Psychosocial Perspectives London Routledge

Μercer G (2014) Χειραφετική Έρευνα και Αναπηρία Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφρ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (437-472) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Morris J (1991) Pride Against Prejudice Transforming Attitudes to Disability London The Womenraquos Press

Morris J (1992) Personal and Political A Feminist Perspective on Researching Physical Disability Disability Handicap amp Society 7(2) 157-166

Morris J (1996) Encounters with Strangers Feminism and Disability London The Womenraquos Press

Oliver M (1983) Social work with Disable People Basingstoke Macmillan

Oliver M (1990) The Politics of Disablement Basingstone MacMillan and St Martinraquos Press

Oliver M (1996)Understanding Disability From Theory to Practice Hampshire Palgrave

Oliver M (2009) Αναπηρία και Πολιτική (Γ Καραγιάννη Eπιμ Μετάφραση του M Oliver 1990) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

50

Oliver M (2013) The Social Model of Disability Thirty Years On Disability and Society 28(7) 1024-1026

Oliver M amp Barnes C (2012) The New Politics of Disablement Basingstoke Palgrave Macmillan

Parker I (1992) Discourse Dynamics Critical Analysis for Social and Individual Psychology London Routledge

Peters S (2000) Is there a Disability Cultureraquo A Syncretisation of Τhree Possible World Views Disability and Society 15(4) 583-601

Phtiaka H (1999) Disability Human Rights and Education in Cyprus In F Armstrong amp L Barton (Eds) Disability Human Rights and Education Cross Cultural Perspectives (176-192) Buckingham Open University Press

Priestley M (1999) Discourse and Identity Disabled Children in Mainstream High Schools In M Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (92-102) Buckingham Open University Press

Ross K (2003) All Ears Radio Reception and Discourses of Disability In V Nightingale amp K Ross (Eds) Critical Readings Media and Audiences (131‐144) Berkshire Open University Press

Riddell S amp Watson N (2003) Disability Culture and Identity Pearson Education Harlow

Saussure F (1979) Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας Αθήνα Παπαζήσης

Shakespeare T (1999) Art and lies Representations of Disability on film In Μ

51

Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (164-172) Buckingham Open University Press

Shakespeare T (2014) Disability Rights and Wrongs (2nd ed) London Routledge

Shakespeare T amp Watson N (2002) The Social Model of Disability An Outdated Ideology Research in Social Science and Disability 2 1-34

Sheyholislami J (2001) Critical discourse Αnalysis Unpublished manuscript Carleton University Ottawa ON Retrieved 30 August 2015 from httphttp-servercarletonca~jsheyholarticleswhat20is20CDApdf

Stamou AG Alevriadou A amp Soufla F (2016) Representations of Disability from the Perspective of People with Disabilities and their families A Critical Discourse Analysis of Disability Groups on Facebook Scandinavian Journal of Disability Research 18(1) 1-16

Symeonidou S (2009) The Experience of Disability Activism through the Development of the Disability Movement How do Disabled Activists find their Way in Politics Scandinavian Journal of Disability Research 11(1) 17-34

Symeonidou S (2011) The Portrayal of Disability within Childrenraquos Literature Presentation at the UNESCO Chair in Gender Equality and Womenraquos Empowerment Conference Entitled laquoHuman Rights and Violent Behavior The Social and Educational Perspectiveraquo Nicosia University of Cyprus 18-19 November 2011

52

Oliver M (2013) The Social Model of Disability Thirty Years On Disability and Society 28(7) 1024-1026

Oliver M amp Barnes C (2012) The New Politics of Disablement Basingstoke Palgrave Macmillan

Parker I (1992) Discourse Dynamics Critical Analysis for Social and Individual Psychology London Routledge

Peters S (2000) Is there a Disability Cultureraquo A Syncretisation of Τhree Possible World Views Disability and Society 15(4) 583-601

Phtiaka H (1999) Disability Human Rights and Education in Cyprus In F Armstrong amp L Barton (Eds) Disability Human Rights and Education Cross Cultural Perspectives (176-192) Buckingham Open University Press

Priestley M (1999) Discourse and Identity Disabled Children in Mainstream High Schools In M Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (92-102) Buckingham Open University Press

Ross K (2003) All Ears Radio Reception and Discourses of Disability In V Nightingale amp K Ross (Eds) Critical Readings Media and Audiences (131‐144) Berkshire Open University Press

Riddell S amp Watson N (2003) Disability Culture and Identity Pearson Education Harlow

Saussure F (1979) Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας Αθήνα Παπαζήσης

Shakespeare T (1999) Art and lies Representations of Disability on film In Μ

51

Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (164-172) Buckingham Open University Press

Shakespeare T (2014) Disability Rights and Wrongs (2nd ed) London Routledge

Shakespeare T amp Watson N (2002) The Social Model of Disability An Outdated Ideology Research in Social Science and Disability 2 1-34

Sheyholislami J (2001) Critical discourse Αnalysis Unpublished manuscript Carleton University Ottawa ON Retrieved 30 August 2015 from httphttp-servercarletonca~jsheyholarticleswhat20is20CDApdf

Stamou AG Alevriadou A amp Soufla F (2016) Representations of Disability from the Perspective of People with Disabilities and their families A Critical Discourse Analysis of Disability Groups on Facebook Scandinavian Journal of Disability Research 18(1) 1-16

Symeonidou S (2009) The Experience of Disability Activism through the Development of the Disability Movement How do Disabled Activists find their Way in Politics Scandinavian Journal of Disability Research 11(1) 17-34

Symeonidou S (2011) The Portrayal of Disability within Childrenraquos Literature Presentation at the UNESCO Chair in Gender Equality and Womenraquos Empowerment Conference Entitled laquoHuman Rights and Violent Behavior The Social and Educational Perspectiveraquo Nicosia University of Cyprus 18-19 November 2011

52

Corker amp S French (Eds) Disability Discourse (164-172) Buckingham Open University Press

Shakespeare T (2014) Disability Rights and Wrongs (2nd ed) London Routledge

Shakespeare T amp Watson N (2002) The Social Model of Disability An Outdated Ideology Research in Social Science and Disability 2 1-34

Sheyholislami J (2001) Critical discourse Αnalysis Unpublished manuscript Carleton University Ottawa ON Retrieved 30 August 2015 from httphttp-servercarletonca~jsheyholarticleswhat20is20CDApdf

Stamou AG Alevriadou A amp Soufla F (2016) Representations of Disability from the Perspective of People with Disabilities and their families A Critical Discourse Analysis of Disability Groups on Facebook Scandinavian Journal of Disability Research 18(1) 1-16

Symeonidou S (2009) The Experience of Disability Activism through the Development of the Disability Movement How do Disabled Activists find their Way in Politics Scandinavian Journal of Disability Research 11(1) 17-34

Symeonidou S (2011) The Portrayal of Disability within Childrenraquos Literature Presentation at the UNESCO Chair in Gender Equality and Womenraquos Empowerment Conference Entitled laquoHuman Rights and Violent Behavior The Social and Educational Perspectiveraquo Nicosia University of Cyprus 18-19 November 2011

52

Swain J amp French S (2000) Towards an affirmation model of disability Disability and Society 15(1) 569-582

Swain J French S amp Cameron C (2003) Controversial Issues in a Disabling Society Buckingham Open University Press

Taylor S (2004) Researching Educational Policy and Change in ldquoNew Timesrdquo Using Critical Discourse Analysis Journal of Educational Policy 19(4) 433-451

Thomas C (1999) Female Forms Experiencing and Understanding Disability Buckingham Open University Press

Thomas C (2001) Feminism and Disability The Theoretical and Political Significance of the Personal and the Experiential In L Barton (Ed) Disability Politics and the Struggle for Change (48-58) London David Fulton Publishers

Thomas C (2002) Disability Theory Key ideas Issues and Thinkers In C Barnes M Oliver amp L Barton (Eds) Disability Studies Today (38-57) Cambridge Polity Press

Thomas C (2004a) How is Disability Understood An Examination of Sociological Approaches Disability and Society 19(6) 569-583

Thomas C (2004b) Rescuing a Social Relational Understanding of Disability Scandinavian Journal of Disability Research 6(1) 22-36

Thomas C (2006) Disability and Gender Reflections on Theory and Research Scandinavian Journal of Disability Research 8(2-3) 177-185

53

Thomas C (2014) Θεωρία της Αναπηρίας Κεντρικές Ιδέες Ζητήματα και Στοχαστές Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (105-138) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Tremain S (2002) On the Subject of Impairment In M Corker amp T Shakespeare (Eds) DisabilityPostmodernity Embodying Disability Theory (32-47) London Continuum

Tremain S (2005) Foucault and the Government of Disability Michigan The University of Michigan Press

Union of the Physically Impaired Against Segregation (1975) Fundamental Principles of Disability Leeds University Disability Studies Archive Retrieved 26 July 2015 from httpdisability-studiesleedsacukfileslibraryUPIAS-UPIASpdf

Van Dijk TA (2001) Multidisciplinary CDA A Plea for Diversity In R Wodak amp M Meyer (Eds) Methods of Critical Discourse Analysis (95-120) London Sage

Van Dijk TA (2003) Critical Discourse Analysis The Handbook of Discourse Analysis 18 352-371

Watson N (2004) Implementing the Social Model of Disability Theory and Research Leeds The Disability Press

World Health Organization - WHO (2015) Disabilities Retrieved 2 Αugust 2015 from httpwwwwhointtopicsdisabilitiesen

54

Thomas C (2014) Θεωρία της Αναπηρίας Κεντρικές Ιδέες Ζητήματα και Στοχαστές Στο Γ Καραγιάννη (Επιμ) Οι Σπουδές για την Αναπηρία Σήμερα (μτφ του βιβλίου των C Barnes M Oliver amp L Barton) (105-138) Θεσσαλονίκη Επίκεντρο

Tremain S (2002) On the Subject of Impairment In M Corker amp T Shakespeare (Eds) DisabilityPostmodernity Embodying Disability Theory (32-47) London Continuum

Tremain S (2005) Foucault and the Government of Disability Michigan The University of Michigan Press

Union of the Physically Impaired Against Segregation (1975) Fundamental Principles of Disability Leeds University Disability Studies Archive Retrieved 26 July 2015 from httpdisability-studiesleedsacukfileslibraryUPIAS-UPIASpdf

Van Dijk TA (2001) Multidisciplinary CDA A Plea for Diversity In R Wodak amp M Meyer (Eds) Methods of Critical Discourse Analysis (95-120) London Sage

Van Dijk TA (2003) Critical Discourse Analysis The Handbook of Discourse Analysis 18 352-371

Watson N (2004) Implementing the Social Model of Disability Theory and Research Leeds The Disability Press

World Health Organization - WHO (2015) Disabilities Retrieved 2 Αugust 2015 from httpwwwwhointtopicsdisabilitiesen

54

Wodak R amp Meyer M (2009) Methods of Critical Discourse Analysis London Sage

Zoniou-Sideri A Deropoulou-Derou E Karagianni P amp Spandagou I (2006) Inclusive Discourse in Greece Strong Voices Weak Policies International Journal of Inclusive Education 10(2-3) 279-291

55

Στη μονογραφία αυτή παρουσιάζεται το θεωρητικό πλαίσιο το οποίο διέπει την κατανόηση της παρουσίασης θεμάτων αναπηρίας στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Αναλυτικά επεξηγείται η φιλοσοφία και η βασική ορολογία που εμπίπτουν στο επιστημονικό πεδίο των Σπουδών για την Αναπηρία και στην συνέχεια παρατίθενται τα μοντέλα και οι βασικότερες προσεγγίσεις που απασχόλησαν ιστορικά τους θεωρητικούς της αναπηρίας Ακολούθως συζητείται η σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή εξελίσσεται ιστορικά ενώ δίνεται έμφαση στο Λόγο των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας και στον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα διαφορετικά κείμενα που παράγονται από την τηλεόραση το ραδιόφωνο τον κινηματογράφο και τον Τύπο Στη συνέχεια επεξηγείται ο ρόλος της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου στην αποδόμηση κειμένων με θέμα την αναπηρία Τέλος γίνεται αναφορά στην αναγκαιότητα για Κριτική Ανάλυση Λόγου στο κυπριακό συγκείμενο

Στη μονογραφία αυτή παρουσιάζεται το θεωρητικό πλαίσιο το οποίο διέπει την κατανόηση της παρουσίασης θεμάτων αναπηρίας στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας Αναλυτικά επεξηγείται η φιλοσοφία και η βασική ορολογία που εμπίπτουν στο επιστημονικό πεδίο των Σπουδών για την Αναπηρία και στην συνέχεια παρατίθενται τα μοντέλα και οι βασικότερες προσεγγίσεις που απασχόλησαν ιστορικά τους θεωρητικούς της αναπηρίας Ακολούθως συζητείται η σχέση αναπηρίας και Λόγου έτσι όπως αυτή εξελίσσεται ιστορικά ενώ δίνεται έμφαση στο Λόγο των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας και στον τρόπο αναπαράστασης της αναπηρίας μέσα από τα διαφορετικά κείμενα που παράγονται από την τηλεόραση το ραδιόφωνο τον κινηματογράφο και τον Τύπο Στη συνέχεια επεξηγείται ο ρόλος της Κριτικής Γλωσσολογίας και της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου στην αποδόμηση κειμένων με θέμα την αναπηρία Τέλος γίνεται αναφορά στην αναγκαιότητα για Κριτική Ανάλυση Λόγου στο κυπριακό συγκείμενο