F. A. von Hayek

EΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

Μετάφραση Γιώργος Καράμπελας

Με νέα εισαγωγή του Μίλτον Φρίντμαν

Επετειακή έκδοση για τα πενήντα χρόνια

από την κυκλοφορία του βιβλίου

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣΤΗ ΔΟΥΛΕΙΑ

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΔΟΥΛΕΙΑΤίτλος πρωτοτύπου: THE ROAD TO SERFDOMΣυγγραφέας: Friedrich August von Hayek

Μετάφραση: Γιώργος ΚαράμπελαςΕπιμέλεια-Διόρθωση: Γιάννης Βογιατζής

© 1994, F. A. Hayek© 2013, Εκδόσεις Κυριάκος Παπαδόπουλος Α.Ε. για την ελληνική γλώσσαΗ πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμιά διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975), απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη.

Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 2013

EKΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣΚαποδιστρίου 9, 144 52 Μεταμόρφωση Αττικήςτηλ.: 210 2816134, e-mail: info@epbooks.gr

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙOΜασσαλίας 14, 106 80 Αθήνα, τηλ.: 210 3615334

www.epbooks.gr

ISBN 978-960-569-019-9

Στους σοσιαλιστές όλων των κομμάτων

Σπάνια η ελευθερία οποιουδήποτε είδους χάνεται όλη μονομιάς.

Ντέιβιντ Χιουμ

Πιστεύω ότι θα αγαπούσα την ελευθερία σε όλες τις εποχές, αλλά στην εποχή που ζούμε είμαι έτοιμος να τη λατρέψω.

Αλέξις Ντε Τοκβίλ

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗστην επετειακή έκδοση για τα πενήντα χρόνια

από την κυκλοφορία του βιβλίου (1994)

Το βιβλίο αυτό έχει γίνει αληθινά κλασικό: βασικό ανάγνωσμα για οποιονδήποτε ενδιαφέρεται σοβαρά για την πολιτική με την ευρύτατη και τη λιγότερο φατριαστική έννοια, ένα βιβλίο του οποίου το κε-ντρικό μήνυμα είναι διαχρονικό, εφαρμόσιμο σε ένα πλήθος συγκε-κριμένων περιστάσεων. Από κάποιες απόψεις, αφορά τις Ηνωμένες Πολιτείες ακόμα περισσότερο σήμερα απ’ ό,τι όταν πρωτοεκδόθηκε, το 1944, προκαλώντας αίσθηση.

Σχεδόν πριν από ένα τέταρτο του αιώνα (το 1971), έγραψα μια ει-σαγωγή σε μια νέα γερμανική έκδοση του Δρόμου προς τη δουλεία, η οποία δείχνει πόσο διαχρονικό είναι το μήνυμα του Χάγιεκ. Η εισα-γωγή αυτή διατηρεί την επικαιρότητά της και σε αυτή την επετειακή έκδοση του κλασικού έργου του Χάγιεκ. Αντί να επιδοθώ σε… λογο-κλοπή του κειμένου μου, θα το αντιγράψω εδώ στην ολότητά του και θα προσθέσω μετά μερικά επιπλέον σχόλια.1

Με τα χρόνια, απέκτησα τη συνήθεια να ρωτάω τους θιασώτες του ατομικισμού πώς τους συνέβη να αρνηθούν την κολεκτιβιστική ορ-θοδοξία της εποχής μας. Για χρόνια, η συχνότερη απάντηση ήταν μια αναφορά στο βιβλίο για το οποίο έχω την τιμή να γράφω αυτήν εδώ την εισαγωγή. Η εκπληκτική και ρωμαλέα πραγματεία του καθηγητή

1 Der Weg zur Knechtschaft: Den Sozialisten in allen Parteien, © 1971 (για τη νέα έκδοση), Verlag moderne Industrie AG, 86895, Λάντσμπεργκ επί του Λεχ. Αυτή ήταν η πρώτη έκδοση που κυκλοφόρησε ποτέ στη Γερμανία, αν και μια γερμανική μετάφραση του Δρόμου προς τη δουλεία εκδόθηκε στην Ελβετία το 1948.

F. A. Hayek

10

Χάγιεκ ήταν μια αποκάλυψη, ιδίως για τους νέους και τις νέες που υπηρετούσαν στις ένοπλες δυνάμεις κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η πρόσφατη εμπειρία τους είχε ενισχύσει την εκτίμησή τους για την αξία και το νόημα της ατομικής ελευθερίας. Επιπλέον, είχαν δει σε δράση μια κολεκτιβιστική οργάνωση. Γι’ αυτούς και γι’ αυτές, οι προ-βλέψεις του Χάγιεκ σχετικά με τις συνέπειες του κολεκτιβισμού δεν ήταν απλώς υποθετικές δυνατότητες, αλλά ορατές πραγματικότητες τις οποίες είχαν ζήσει από πρώτο χέρι στον στρατό.

Ξαναδιαβάζοντας το βιβλίο, πριν γράψω αυτή την εισαγωγή, εντυ-πωσιάστηκα ξανά από το πόσο σπουδαίο είναι – οξυδερκές και με αυστηρή επιχειρηματολογία, αλλά διαυγές και ξεκάθαρο, φιλοσοφι-κό και αφηρημένο, αλλά συγχρόνως συγκεκριμένο και ρεαλιστικό, αναλυτικό και ορθολογικό, αλλά συγχρόνως εμπνεόμενο από υψη-λά ιδανικά και από μια ζωηρή αίσθηση αποστολής. Δεν είναι άξιον απορίας ότι είχε τόσο μεγάλη επιρροή. Με εντυπωσίασε επίσης ότι το μήνυμά του δεν είναι λιγότερο απαραίτητο σήμερα απ’ ό,τι ήταν όταν πρωτοεμφανίστηκε – αλλά περισσότερα επ’ αυτού αργότερα. Όμως το μήνυμά του μπορεί να μην είναι τόσο άμεσο ή τόσο πειστικό για τη σημερινή νεολαία σε σχέση με τους νέους και τις νέες που το διάβασαν όταν πρωτοεκδόθηκε. Τα προβλήματα του πολέμου και της μεταπολεμικής αναδιάρθρωσης που χρησιμοποίησε ο Χάγιεκ για να καταδείξει τη διαχρονική κεντρική του θέση, καθώς και το κολεκτιβι-στικό ιδίωμα της εποχής που χρησιμοποίησε για να τεκμηριώσει τους ισχυρισμούς του σχετικά με την πνευματική ατμόσφαιρα, ήταν οικεία πράγματα για την πρώτη μεταπολεμική γενιά και δημιουργούσαν μια άμεση σχέση ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη. Τα ίδια κολεκτιβιστικά σοφίσματα βρίσκονται σε άνοδο στο εξωτερικό και σήμερα, αλλά τα άμεσα ζητήματα είναι διαφορετικά, όπως είναι και μεγάλο μέρος του ιδιώματος. Σήμερα, λίγα ακούμε για «κεντρικό σχε-διασμό», για «παραγωγή με γνώμονα τη χρήση» ή για την ανάγκη «συνειδητής καθοδήγησης» των πόρων της κοινωνίας. Αντιθέτως, ακούμε για την κρίση των πόλεων – που λύνεται, μας λένε, μόνο με απείρως εκτεταμένα κυβερνητικά προγράμματα· ακούμε για την κρί-

Ο δρόμος προς τη δουλεία

11

ση του περιβάλλοντος – που προκαλείται, μας λένε, από άπληστους επιχειρηματίες, οι οποίοι πρέπει να υποχρεωθούν να δείξουν την κοι-νωνική τους υπευθυνότητα αντί να διοικούν «απλώς» τις επιχειρήσεις τους με στόχο τη μεγιστοποίηση του κέρδους, και που απαιτεί επίσης, μας λένε, απείρως εκτεταμένα κυβερνητικά προγράμματα· ακούμε για την κρίση της κατανάλωσης – για τις ψεύτικες αξίες που υποθάλ-πονται από τους ίδιους αυτούς άπληστους επιχειρηματίες, οι οποίοι επιδιώκουν κέρδη αντί να ασκούν κοινωνική υπευθυνότητα, και που βέβαια απαιτούν κι αυτές εκτεταμένα κυβερνητικά προγράμματα για την προστασία του καταναλωτή, πρωτίστως από τον εαυτό του· ακούμε για την κρίση του κράτους πρόνοιας ή της φτώχειας – εδώ το ιδίωμα λέει ακόμα «φτώχεια εν μέσω αφθονίας», αν και τώρα αυτό που περιγράφεται ως φτώχεια θα θεωρούνταν αφθονία την εποχή που πρωτοχρησιμοποιήθηκε ευρέως το σλόγκαν.

Σήμερα όπως και τότε, η προώθηση του κολεκτιβισμού συνδυάζε-ται με τη διακήρυξη ατομικιστικών αξιών. Μάλιστα, η εμπειρία της μεγάλης κυβέρνησης έχει ενισχύσει αυτή την ασυμφωνία. Υπάρχουν διαδεδομένες διαμαρτυρίες κατά του «κατεστημένου», ένας απίστευτος κομφορμισμός στις διαμαρτυρίες κατά του κομφορμισμού, ένα διάχυτο αίτημα για ελευθερία να «κάνεις το δικό σου», για ατομικά στιλ ζωής, για συμμετοχική δημοκρατία. Ακούγοντας αυτό το ρεύμα, θα μπορούσε κανείς να πιστέψει ότι η κολεκτιβιστική πλημμυρίδα έχει αντιστραφεί, ότι ανεβαίνει ξανά ο ατομικισμός. Όπως τόσο πειστικά δείχνει ο Χά-γιεκ, οι αξίες αυτές απαιτούν μια ατομικιστική κοινωνία. Μπορούν να επιτευχθούν μόνο σε μια φιλελεύθερη τάξη, όπου η κυβερνητική δρα-στηριότητα περιορίζεται προπάντων στην εγκαθίδρυση του πλαισίου μέσα στο οποίο τα άτομα είναι ελεύθερα να επιδιώκουν τους δικούς τους στόχους.2 Η ελεύθερη αγορά είναι ο μόνος μηχανισμός που έχει

2 (Προσθήκη του 1994.) Χρησιμοποιώ τον όρο φιλελεύθερος (liberal), όπως και ο Χάγιεκ στο βιβλίο του, κι επίσης στον Πρόλογό του για τη χαρτόδετη έκδοση του 1956 (βλ. κάτωθι στον ανά χείρας τόμο), με την αρχική έννοια που είχε τον 19ο αιώνα, της περιορισμένης κυβέρνησης και των ελεύθερων αγορών, όχι με τη στρεβλή έννοια που έχει αποκτήσει στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου σημαίνει σχεδόν το αντίθετο.

F. A. Hayek

12

ποτέ ανακαλυφθεί για την επίτευξη της συμμετοχικής δημοκρατίας.Δυστυχώς, η σχέση των σκοπών και των μέσων παραμένει ευρέως

παρεξηγημένη. Πολλοί από όσους κηρύσσουν τους πιο ατομικιστι-κούς στόχους υποστηρίζουν κολεκτιβιστικά μέσα χωρίς να αναγνωρί-ζουν την αντίφαση. Είναι δελεαστικό να πιστεύει κανείς ότι τα κοινω-νικά δεινά πηγάζουν από τις πράξεις κακών ανθρώπων και ότι όλα θα ήταν καλά αρκεί να έπαιρναν την εξουσία καλοί άνθρωποι (σαν εμάς, φυσικά). Η άποψη αυτή δεν χρειάζεται παρά μόνο συναισθηματισμό και αυταρέσκεια – πράγματα και εύκολα και ικανοποιητικά. Για να κα-ταλάβουμε γιατί «καλοί» άνθρωποι σε θέσεις εξουσίας κάνουν κακό, ενώ συνηθισμένοι άνθρωποι χωρίς εξουσία, αλλά ικανοί να εμπλέκο-νται σε οικειοθελή συνεργασία με τους γείτονές τους, κάνουν καλό, χρειάζεται ανάλυση και σκέψη, καθυπόταξη των συναισθημάτων στην ορθολογικότητα. Ασφαλώς, αυτή είναι μία απάντηση στο αιώνιο μυ-στήριο του γιατί ο κολεκτιβισμός, με την καταγεγραμμένη τάση του να προκαλεί τυραννία και φτώχεια, θεωρείται από τόσους πολλούς ανώ-τερος του ατομικισμού. Η συνηγορία του κολεκτιβισμού είναι απλή όσο και ψευδής: είναι μια άμεση συναισθηματική συνηγορία. Η συ-νηγορία του ατομικισμού είναι λεπτή και περίπλοκη: είναι μια έμμεση ορθολογική συνηγορία. Και τα συναισθήματα είναι πιο ανεπτυγμένα στους περισσότερους ανθρώπους απ’ ό,τι η ορθολογικότητα, παραδό-ξως ή ιδίως ακόμα και σε όσους θεωρούν εαυτούς διανοούμενους.

Σε ποιο σημείο βρίσκεται η μάχη μεταξύ κολεκτιβισμού και ατο-μικισμού στη Δύση πάνω από ένα τέταρτο του αιώνα [πλέον μισό αι-ώνα] μετά τη δημοσίευση της μεγάλης πραγματείας του Χάγιεκ; Οι απαντήσεις στον κόσμο των επιχειρήσεων και στον κόσμο των ιδεών είναι πολύ διαφορετικές.

Το 1945, όσοι από εμάς πειστήκαμε από την ανάλυση του Χάγιεκ δεν βλέπαμε στον κόσμο των επιχειρήσεων σχεδόν τίποτε άλλο πέρα από μια σταθερή ανάπτυξη του κράτους σε βάρος του ατόμου, μια σταθερή αντικατάσταση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και του ιδιωτι-κού σχεδιασμού από την κρατική πρωτοβουλία και τον κρατικό σχεδι-ασμό. Στην πράξη, όμως, η κίνηση αυτή δεν πήγε πολύ μακριά – ούτε

Ο δρόμος προς τη δουλεία

13

στη Βρετανία ούτε στη Γαλλία ούτε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Και στη Γερμανία, υπήρξε έντονη η αντίδραση ενάντια στους ολοκληρω-τικούς ελέγχους της ναζιστικής περιόδου και μια μείζονα τάση προς μια φιλελεύθερη οικονομική πολιτική.

Τι προκάλεσε αυτή την απροσδόκητη ανάσχεση του κολεκτιβι-σμού; Πιστεύω ότι δύο δυνάμεις έπαιξαν κύριο ρόλο. Πρώτον, και ιδιαιτέρως σημαντικό στη Βρετανία, η σύγκρουση μεταξύ κεντρικού σχεδιασμού και ατομικής ελευθερίας, που είναι το θέμα του Χάγιεκ, έγινε έκδηλη, ιδίως όταν οι απαιτήσεις του κεντρικού σχεδιασμού οδήγησαν στη νομοθεσία για τον λεγόμενο «έλεγχο της ασχολίας», βάσει της οποίας η κυβέρνηση είχε την εξουσία να τοποθετεί ανθρώ-πους σε επαγγέλματα. Η παράδοση της ελευθερίας, οι φιλελεύθερες αξίες, ήταν ακόμα αρκετά ισχυρές στη Βρετανία ούτως ώστε, όταν ανέκυψε η σύγκρουση, να θυσιαστεί ο κεντρικός σχεδιασμός, όχι η ατομική ελευθερία. Η δεύτερη δύναμη που αναχαίτισε τον κολεκτι-βισμό ήταν απλώς η αναποτελεσματικότητά του. Η κυβέρνηση απο-δείχθηκε ανίκανη να διοικήσει επιχειρήσεις, να οργανώσει πόρους για να πετύχει δηλωμένους στόχους με εύλογο κόστος. Κόλλησε στη γραφειοκρατική σύγχυση και αναποτελεσματικότητα. Έτσι, προκλή-θηκε γενικευμένη απογοήτευση για την αναποτελεσματικότητα της συγκεντρωτικής κυβέρνησης στη διαχείριση προγραμμάτων.

Δυστυχώς, η ανάσχεση του κολεκτιβισμού δεν εμπόδισε την ανά-πτυξη του κράτους, αλλά μάλλον εξέτρεψε την ανάπτυξή του σε δια- φορετικό δρόμο. Η έμφαση μετατέθηκε από τις υπό κυβερνητική διοίκηση παραγωγικές δραστηριότητες στην έμμεση ρύθμιση των ιδιωτικών, υποτίθεται, επιχειρήσεων και ακόμα περισσότερο σε προ-γράμματα κυβερνητικής αναδιανομής, που περιλάμβαναν την από-σπαση φόρων από κάποιους προκειμένου να δίνονται παροχές σε άλ-λους – όλα στο όνομα της ισότητας και της εξάλειψης της φτώχειας, ενώ στην πράξη το αποτέλεσμα ήταν ένα ασυνάρτητο και αντιφατικό συνονθύλευμα επιδομάτων σε ειδικές ομάδες συμφερόντων. Ως εκ τούτου, το μερίδιο του εθνικού εισοδήματος που δαπανούν οι κυβερ-νήσεις συνέχισε να αυξάνεται.

F. A. Hayek

14

Στον κόσμο των ιδεών, το αποτέλεσμα υπήρξε ακόμα λιγότερο ικα-νοποιητικό για έναν θιασώτη του ατομικισμού. Από μια άποψη, αυτό είναι πραγματικά άξιον απορίας. Η εμπειρία των τελευταίων εικοσι-πέντε ετών επιβεβαίωσε με έμφαση την εγκυρότητα της κεντρικής ιδέας του Χάγιεκ – ότι ο συντονισμός των ανθρώπινων δραστηριο-τήτων μέσω κεντρικής διεύθυνσης και μέσω οικειοθελούς συνεργα-σίας είναι δρόμοι που οδηγούν σε πολύ διαφορετικές κατευθύνσεις: ο πρώτος στη δουλεία, ο δεύτερος στην ελευθερία. Η εμπειρία αυτή έχει ενισχύσει πολύ και ένα δευτερεύον θέμα – η κεντρική διεύθυνση είναι επίσης ένας δρόμος προς τη φτώχεια για τον μέσο άνθρωπο· η εθελοντική συνεργασία, ένας δρόμος προς την αφθονία.

Η Ανατολική και η Δυτική Γερμανία συνιστούν σχεδόν ένα ελεγ-χόμενο επιστημονικό πείραμα. Έχουμε λαούς με το ίδιο αίμα, με τον ίδιο πολιτισμό, με το ίδιο επίπεδο τεχνικών δεξιοτήτων και γνώσεων, διαιρεμένους από τις συγκυρίες του πολέμου, που υιοθετούν ωστόσο ριζικά διαφορετικές μεθόδους κοινωνικής οργάνωσης – την κεντρική διεύθυνση και την αγορά. Τα αποτελέσματα είναι ολοφάνερα. Η Ανα-τολική Γερμανία, όχι η Δυτική, ήταν αυτή που χρειάστηκε να χτίσει ένα τείχος για να εμποδίσει τους πολίτες της να φύγουν. Στη δική της πλευρά του τείχους, τυραννία και φτώχεια· στην άλλη πλευρά, ελευ-θερία και πλούτος.

Στη Μέση Ανατολή, το Ισραήλ και η Αίγυπτος συνιστούν την ίδια αντίθεση με τη Δυτική και την Ανατολική Γερμανία. Στην Άπω Ανα-τολή, η Μαλαισία, η Σιγκαπούρη, η Ταϊλάνδη, η Φορμόζα, το Χονγκ Κονγκ και η Ιαπωνία –που όλες τους βασίζονται πρωτίστως σε ελεύ-θερες αγορές– ακμάζουν και οι λαοί τους είναι γεμάτοι ελπίδες· καμία σχέση με την Ινδία, την Ινδονησία και την κομμουνιστική Κίνα – που όλες τους βασίζονται πρωτίστως στον κεντρικό σχεδιασμό. Και πάλι, η κομμουνιστική Κίνα, κι όχι το Χονγκ Κονγκ, είναι αυτή που υποχρεώ-νεται να φυλάσσει τα σύνορά της για να εμποδίζει τον κόσμο να φύγει.

Ωστόσο, παρά την εκπληκτική και δραματική αυτή επιβεβαίωση της θέσης του Χάγιεκ, η πνευματική ατμόσφαιρα στη Δύση, μετά από ένα μικρό διάλειμμα στο οποίο υπήρξαν κάποια σημάδια ανάκαμψης

Ο δρόμος προς τη δουλεία

15

προγενέστερων φιλελεύθερων ιδεών, έχει αρχίσει πάλι να κινείται σε μια κατεύθυνση έντονα ανταγωνιστική προς την ελεύθερη επιχειρη-ματικότητα, τον ανταγωνισμό, την ιδιωτική ιδιοκτησία και την περι-ορισμένη κυβέρνηση. Για ένα διάστημα, η περιγραφή του Χάγιεκ για τις κυρίαρχες πνευματικές αντιλήψεις έμοιαζε να γίνεται κάπως παρω-χημένη. Σήμερα, φαντάζει πιο αληθινή απ’ ό,τι πριν από μια δεκαετία. Δύσκολο να πει κανείς πώς εξηγείται αυτή η εξέλιξη. Χρειαζόμαστε επειγόντως ένα νέο βιβλίο του Χάγιεκ που θα μας δίνει μια σαφή και διεισδυτική ανάλυση των πνευματικών εξελίξεων των τελευταίων ει-κοσιπέντε χρόνων, όπως κάνει και ο Δρόμος προς τη δουλεία για τις προγενέστερες εξελίξεις. Γιατί οι τάξεις των διανοουμένων παντού τάσσονται σχεδόν αυτομάτως στο στρατόπεδο του κολεκτιβισμού –έστω κι αν φωνάζουν ατομικιστικά συνθήματα– και δυσφημούν και στηλιτεύουν τον καπιταλισμό; Γιατί τα ΜΜΕ κυριαρχούνται σχεδόν παντού από αυτή την άποψη;

Όποια κι αν είναι η εξήγηση, το γεγονός της αυξανόμενης υπο-στήριξης του κολεκτιβισμού από τους διανοούμενους –και πιστεύω ότι πρόκειται όντως για αποδεδειγμένο γεγονός– κάνει το βιβλίο του Χάγιεκ τόσο επίκαιρο σήμερα όσο ήταν και όταν πρωτοεκδόθηκε. Ας ελπίσουμε ότι μια νέα έκδοση στη Γερμανία –που, από όλες τις χώρες, θα έπρεπε να είναι η πιο δεκτική στο μήνυμά του– θα έχει την ίδια επιρροή με εκείνη που είχε η πρώτη έκδοση στις Ηνωμένες Πολιτεί-ες και στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η μάχη για την ελευθερία πρέπει να κερδίζεται ξανά και ξανά. Οι σοσιαλιστές όλων των κομμάτων, στους οποίους αφιέρωσε ο Χάγιεκ το βιβλίο του, πρέπει γι’ άλλη μια φορά να μεταπειστούν ή να κατατροπωθούν, αν θέλουμε να είμαστε και να παραμείνουμε ελεύθεροι άνθρωποι.

Η προτελευταία παράγραφος της εισαγωγής μου στη γερμανική έκδο-ση είναι η μόνη που δεν μοιάζει απολύτως έγκυρη σήμερα. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου, η κατάρρευση του κομμουνισμού πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα και ο μεταβαλλόμενος χαρακτήρας της Κίνας έχουν καταντήσει τους υπέρμαχους ενός κολεκτιβισμού

F. A. Hayek

16

μαρξιστικού τύπου μια μικρή σκληροπυρηνική ομάδα που περιορίζε-ται σε πανεπιστήμια της Δύσης. Σήμερα, υπάρχει ευρεία συμφωνία ότι ο σοσιαλισμός απέτυχε, ενώ ο καπιταλισμός πέτυχε. Αλλά αυτή η φαι-νομενική μεταστροφή της πνευματικής κοινότητας σε ό,τι θα μπορού-σε να ονομαστεί χαγιεκιανή θεώρηση είναι παραπλανητική. Ενώ όλοι μιλούν για ελεύθερες αγορές και ατομική ιδιοκτησία –και είναι πιο σεβαστό απ’ ό,τι πριν από μερικές δεκαετίες να υπερασπίζεται κανείς ένα σχεδόν πλήρες laissez faire–, η πλειονότητα των διανοουμένων εγκρίνει σχεδόν αυτομάτως οποιαδήποτε επέκταση της κυβερνητικής εξουσίας, αρκεί να διαφημίζεται σαν τρόπος για να προστατευτούν τα άτομα από τις μεγάλες κακές εταιρείες, να μετριαστεί η φτώχεια, να προστατευτεί το περιβάλλον ή να προαχθεί η «ισότητα». Η τρέχουσα συζήτηση για ένα εθνικό πρόγραμμα υγειονομικής περίθαλψης απο-τελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οι διανοούμενοι μπορεί να έμαθαν τα λόγια, ακόμα όμως δεν ξέρουν τη μουσική.

Είπα στην αρχή ότι «από κάποιες απόψεις» το μήνυμα αυτού του βιβλίου «αφορά τις Ηνωμένες Πολιτείες ακόμα περισσότερο σήμερα απ’ ό,τι όταν πρωτοεκδόθηκε (…) προκαλώντας αίσθηση». Η πνευμα-τική κοινή γνώμη ήταν τότε πολύ πιο εχθρική απέναντι στο θέμα του απ’ ό,τι φαίνεται να είναι σήμερα, αλλά στην πράξη αυτό τηρούνταν πολύ περισσότερο απ’ όσο σήμερα. Η κυβέρνηση την περίοδο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν μικρότερη και λιγότερο παρεμβατική απ’ ό,τι σήμερα. Τα προγράμματα του Τζόνσον για τη Μεγάλη Κοι-νωνία, συμπεριλαμβανομένων των Medicare και Medicaid, όπως και τα νομοθετήματα του Μπους για τον Καθαρό Αέρα και τους Αμερι-κανούς με Αναπηρίες, ακόμα δεν υπήρχαν, πόσο μάλλον οι πολυάριθ-μες άλλες επεκτάσεις της κυβέρνησης που ο Ρέιγκαν μπόρεσε μόνο να επιβραδύνει, όχι να αντιστρέψει, στα οκτώ χρόνια της προεδρίας του. Οι συνολικές κυβερνητικές δαπάνες –ομοσπονδιακές, πολιτειακές και τοπικές– στις Ηνωμένες Πολιτείες έφτασαν από το 25% του εθνικού εισοδήματος το 1950 στο 45% σχεδόν το 1993.

Το ίδιο εν πολλοίς ισχύει και για τη Βρετανία, και, από μία άποψη, με ακόμα πιο δραματικό τρόπο. Το Εργατικό Κόμμα, μέχρι πρότινος ανοι-

Ο δρόμος προς τη δουλεία

17

χτά σοσιαλιστικό, υπερασπίζεται τώρα τις ελεύθερες ιδιωτικές αγορές, ενώ το Συντηρητικό, που αρκούνταν μέχρι πρότινος να διαχειρίζεται τις σοσιαλιστικές πολιτικές των Εργατικών, προσπάθησε να αντιστρέψει την επέκταση της κυβερνητικής κατοχής και διαχείρισης – και, υπό την ηγεσία της Μάργκαρετ Θάτσερ, τα κατάφερε μέχρι ενός σημείου. Όμως η Θάτσερ δεν κατάφερε να εκμεταλλευτεί καθόλου το απόθεμα λαϊκής υποστήριξης στις φιλελεύθερες αξίες που οδήγησε στην απόσυρση του νομοθετήματος για τον «έλεγχο της ασχολίας» λίγο μετά τον Β΄ Παγκό-σμιο Πόλεμο. Κι ενώ και εκεί, όπως κι εδώ, έγιναν σημαντικές «ιδιω-τικοποιήσεις», η κυβέρνηση σήμερα δαπανά μεγαλύτερο ποσοστό του εθνικού εισοδήματος και είναι πιο παρεμβατική απ’ ό,τι το 1950.

Και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι κηρύσσουμε τον ατομικισμό και τον ανταγωνιστικό καπιταλισμό, αλλά εφαρμόζουμε τον σοσιαλισμό.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ*

Ο Χάγιεκ ξεκίνησε να δουλεύει για τον Δρόμο προς τη δουλεία τον Σεπτέμβριο του 1940, και το βιβλίο πρωτοεκδόθηκε στην Αγγλία, στις 10 Μαρτίου 1944. Ο Χάγιεκ εξουσιοδότησε τον φίλο του δρ. Φριτς Μάχλουπ, έναν αυστριακό πρόσφυγα με λαμπρή ακαδημαϊκή σταδι-οδρομία στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο οποίος εργαζόταν το 1944 στο Γραφείο του Επιτρόπου Ξένης Ιδιοκτησίας στην πρωτεύουσα Ουά-σινγκτον, να βρει αμερικανό εκδότη για το βιβλίο. Πριν υποβληθεί στον εκδοτικό οίκο του Πανεπιστημίου του Σικάγου, το βιβλίο απορ-ρίφθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες από τρεις εκδότες – είτε επειδή πίστευαν ότι δεν θα πουλούσε είτε, σε μία τουλάχιστον περίπτωση, επειδή το θεώρησαν «ακατάλληλο για έκδοση από έναν αξιοσέβαστο οίκο».3 Χωρίς να αποθαρρυνθεί, ο Μάχλουπ έδειξε τα τυπογραφικά

*Μεγάλο μέρος αυτής της ενότητας βασίζεται σε έρευνα που διεξήγαγε ο Άλεξ Φίλιπσον, διευθυντής διαφημιστικού του εκδοτικού οίκου του Πανεπιστημίου του Σικάγου.3 Βλ. στον ανά χείρας τόμο τον Πρόλογο του Χάγιεκ στη χαρτόδετη έκδοση του 1956, σημ. 2.

F. A. Hayek

18

δοκίμια της βρετανικής έκδοσης στον Άαρον Ντιρέκτορ, πρώην μέλος του Τμήματος Οικονομίας του Πανεπιστημίου του Σικάγου, ο οποίος θα επέστρεφε στο πανεπιστήμιο μετά τον Πόλεμο ως οικονομολόγος στη Νομική Σχολή. Ακολούθως, ο Φρανκ Χ. Νάιτ, διακεκριμένος οι-κονομολόγος του πανεπιστημίου, έλαβε ένα μέρος των δοκιμίων και τα παρουσίασε στον εκδοτικό οίκο του Πανεπιστημίου του Σικάγου, μαζί με σύσταση του Ντιρέκτορ ότι θα άξιζε ο οίκος να εκδώσει το βιβλίο.

Ο οίκος υπέγραψε συμβόλαιο με τον Χάγιεκ για τα αμερικανικά δικαιώματα τον Απρίλιο του 1944, αφού τον έπεισε να κάνει κάποιες αλλαγές – «να γίνει πιο συγκεκριμένος για την εφαρμογή του στις Ηνωμένες Πολιτείες (…) αντί να απευθύνει άμεσα το βιβλίο σε ένα κοινό περιορισμένο στην Αγγλία», όπως θυμόταν αργότερα ο Τζον Σκουν, τότε επιμελητής των εκδόσεων. «Την εποχή περίπου που υπο-γράφηκε το συμβόλαιο –στις αρχές Απριλίου– αρχίσαμε να ακούμε για το βιβλίο στην Αγγλία, όπου είχε κυκλοφορήσει στις 10 Μαρτίου. Η πρώτη έκδοση στην Αγγλία είχε τιράζ μόλις 10.000 αντίτυπα, αλλά εξαντλήθηκε μέσα σε έναν μήνα περίπου. Άρχισε να παρατίθεται στη Βουλή και στις εφημερίδες, και μερικές εφημερίδες εδώ άρχισαν να το μνημονεύουν πότε-πότε – αλλά, βέβαια, δεν ξέραμε ακόμα τι απή-χηση θα είχε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Για την ακρίβεια, μέχρι και την ημερομηνία της έκδοσης, δεν μπορούσαμε να κάνουμε ούτε ένα βιβλιοπωλείο, ούτε καν στη Νέα Υόρκη, να δείξει ενθουσιασμό για το βιβλίο».4

Η έκδοση από το Πανεπιστήμιο του Σικάγου κυκλοφόρησε στις 18 Σεπτεμβρίου 1944, με αρχικό τιράζ 2.000 αντίτυπα και εισαγω-γή του Τζον Τσάμπερλεν, γνωστού συγγραφέα, τότε όπως και τώρα, και κριτικού βιβλίων για οικονομικά θέματα. «Η πρώτη κριτική που είδαμε», πρόσθετε ο Σκουν, «ήταν του Όρβιλ Πρέσκοτ στους New York Times της 20ής Σεπτεμβρίου, η οποία ήταν ουδέτερη και το απο-καλούσε “αυτό το θλιβερό και οργισμένο βιβλιαράκι”, αλλά όταν πια

4 Επιστολή στον C. Hartley Gratlan, 2 Μαΐου 1945.

Ο δρόμος προς τη δουλεία

19

είδαμε την πρωτοσέλιδη κριτική του Χένρι Χάζλιτ στο ένθετο των Sunday Times για το βιβλίο, είχαμε ήδη παραγγείλει μια δεύτερη έκ-δοση 5.000 αντιτύπων. Μέσα σε λίγες μέρες, είχαμε αιτήσεις για με-ταφραστικά δικαιώματα στα γερμανικά, τα ισπανικά, τα ολλανδικά και άλλες γλώσσες, και στις 27 Σεπτεμβρίου παραγγείλαμε μια τρίτη έκδοση 5.000 αντιτύπων, που έγιναν 10.000 την επόμενη μέρα…».

«Την πρώτη εβδομάδα του Οκτωβρίου, πολλά καταστήματα είχαν ξεμείνει ήδη, και είχαμε πολλή και περίπλοκη δουλειά για την εκτύ-πωση, το δέσιμο, την αποστολή και τη διανομή τόσο στη χώρα μας όσο και στον Καναδά. (…) Υπήρχε εξαρχής μεγάλος ενθουσιασμός για το βιβλίο, αλλά οι πωλήσεις είχαν σκαμπανεβάσματα…».

«Τα πικρόχολα σχόλια για το βιβλίο αυξήθηκαν με το πέρασμα του χρόνου, φτάνοντας σε νέα ύψη καθώς η φήμη του βιβλίου μεγάλωνε. (Πολλοί τείνουν ακόμα να το αντιμετωπίζουν με μια δόση υπεροψίας: γιατί δεν το διαβάζουν για να δουν τι λέει στ’ αλήθεια ο Χάγιεκ;!)». Το σχόλιο του Σκουν ισχύει ακόμα σήμερα.

Το Reader’s Digest δημοσίευσε μια σύνοψη τον Απρίλιο του 1945, και περισσότερα από 600.000 αντίτυπα της συνοπτικής εκδοχής δια-νεμήθηκαν ακολούθως από το Book of the Month Club. Εν αναμονή της σύνοψης του Digest, καθώς και μιας περιοδείας διαλέξεων που είχε προγραμματίσει ο Χάγιεκ για την άνοιξη του 1945, ο εκδοτικός οίκος προσπάθησε να κανονίσει μια μεγάλη έβδομη έκδοση. Όμως μια έλλειψη χαρτιού περιόρισε το τιράζ στα 10.000 αντίτυπα και ανάγκασε τον οίκο να μειώσει το μέγεθος του βιβλίου σε έκδοση τσέπης. Παρε-μπιπτόντως, ένα αντίτυπο αυτής της έκδοσης έχω κι εγώ στην προσω-πική μου βιβλιοθήκη.

Πενήντα χρόνια μετά την πρώτη έκδοση, ο εκδοτικός οίκος έχει πουλήσει πάνω από 250.000 αντίτυπα, 81.000 σκληρόδετα και 175.000 χαρτόδετα. Η πρώτη χαρτόδετη έκδοση από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Σικάγου κυκλοφόρησε το 1956. Ο γιος του Χά- γιεκ, Λόρενς, αναφέρει ότι έχουν εκδοθεί επισήμως κάπου είκοσι ξένες μεταφράσεις. Εκτός από αυτές, λαθραίες, ανεπίσημες μεταφράσεις κυκλοφόρησαν στα ρωσικά, στα πολωνικά, στα τσέχικα και πιθανώς

F. A. Hayek

20

και σε άλλες γλώσσες, όταν η ανατολική Ευρώπη βρισκόταν πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα. Δεν χωρεί αμφιβολία ότι τα γραπτά του Χάγιεκ, και ιδίως αυτό το βιβλίο, υπήρξαν σημαντική πνευματική πηγή της διάλυσης της πίστης στον κομμουνισμό και πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα, όπως και μπροστά από αυτό, στη δική μας πλευρά.

Μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, έγινε εφικτή η ελεύ-θερη έκδοση του βιβλίου στις χώρες και τα κράτη-δορυφόρους της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Ξέρω από διάφορες πηγές ότι υπάρχει σε αυτές τις χώρες μια ανάκαμψη του ενδιαφέροντος για τον Χάγιεκ γε-νικά και για τον Δρόμο προς τη δουλεία ειδικότερα.

Μετά τον θάνατο του Χάγιεκ το 1992, αυξάνεται ολοένα η ανα-γνώριση της επιρροής που άσκησε και στα κομμουνιστικά και στα μη κομμουνιστικά καθεστώτα. Οι εκδότες του μπορούν να είναι σίγουροι ότι οι πωλήσεις αυτού του εκπληκτικού βιβλίου θα συνεχίζονται όσο καιρό επικρατεί η ελευθεροτυπία – η οποία, αν και κάπως διαβρωμέ-νη σε σχέση με την εποχή που το έγραφε ο Χάγιεκ, είναι εντούτοις πιο ασφαλής απ’ ό,τι θα ήταν διαφορετικά, ακριβώς λόγω αυτού του βιβλίου.

Στάνφορντ, Καλιφόρνια14 Απριλίου 1994

59

1

Ο εγκαταλελειμμένος δρόμος

Ένα πρόγραμμα του οποίου η βασική θέση δεν είναι ότι το σύστημα της ελεύθερης επιχείρησης με σκοπό το κέρδος έχει

αποτύχει σε αυτή τη γενιά, αλλά ότι δεν έχει δοκιμαστεί ακόμα.– Φ. Ντ. Ρούζβελτ

Όταν η πορεία του πολιτισμού παίρνει απροσδόκητη τροπή –όταν, αντί για τη συνεχή πρόοδο που έχουμε μάθει να περιμέ-νουμε, βρισκόμαστε απειλούμενοι από δεινά που τα συνδέουμε με παρελθούσες εποχές βαρβαρότητας–, εκ φύσεως κατηγορού-με τους πάντες εκτός από τον εαυτό μας. Μήπως δεν προσπα-θήσαμε όλοι, αξιοποιώντας όλες μας τις γνώσεις, και μήπως δεν εργάστηκαν αδιάκοπα πολλά από τα καλύτερα μυαλά μας για να κάνουν τον κόσμο αυτό καλύτερο; Μήπως όλες οι προσπάθειες και οι ελπίδες μας δεν αφιερώθηκαν στην αύξηση της ελευθερί-ας, της δικαιοσύνης και της ευημερίας; Αν το αποτέλεσμα είναι τόσο διαφορετικό από τους στόχους μας –αν, αντί να βρούμε ελευθερία και ευημερία, βρεθήκαμε αντιμέτωποι με τη δουλεία και τη φτώχεια–, δεν είναι προφανές ότι δόλιες δυνάμεις πρέπει

F. A. Hayek

60

να ματαίωσαν τις προθέσεις μας, ότι είμαστε θύματα κάποιας διαβολικής εξουσίας που πρέπει να κατατροπωθεί πριν μπορέ-σουμε να ξαναμπούμε στον δρόμο για καλύτερα πράγματα; Όσο κι αν διαφέρουμε όταν κατονομάζουμε τον φταίχτη –είτε είναι ο μοχθηρός καπιταλιστής ή το φαύλο πνεύμα ενός συγκεκριμένου έθνους, η ηλιθιότητα των πρεσβυτέρων μας ή ένα κοινωνικό σύ-στημα το οποίο, αν και μαχόμαστε εναντίον του για μισό αιώνα, δεν το έχουμε ανατρέψει ακόμα–, όλοι είμαστε, ή τουλάχιστον ήμασταν μέχρι πρόσφατα, σίγουροι για ένα πράγμα: ότι οι κυρί-αρχες ιδέες που κατά την περασμένη γενιά έγιναν κοινές στους περισσότερους καλοπροαίρετους ανθρώπους και καθόρισαν τις μείζονες αλλαγές στην κοινωνική μας ζωή δεν μπορεί να ήταν εσφαλμένες. Είμαστε έτοιμοι να δεχτούμε σχεδόν οποιαδήποτε εξήγηση της παρούσας κρίσης του πολιτισμού μας, εκτός από μία: ότι η παρούσα κατάσταση του κόσμου μπορεί να είναι από-τοκο ενός γνήσιου δικού μας λάθους και ότι η επιδίωξη κάποιων από τα πολυτιμότερα ιδεώδη μας φαίνεται ότι έχει παραγάγει αποτελέσματα εντελώς διαφορετικά από εκείνα που προσδο-κούσαμε.

Ενώ όλη μας η ενέργεια στρέφεται στο να φέρουμε τον πόλε-μο αυτό σε νικηφόρα έκβαση, είναι δύσκολο μερικές φορές να θυμόμαστε ότι, ακόμα και πριν από τον πόλεμο, οι αξίες για τις οποίες πολεμούμε τώρα απειλούνταν εδώ και καταστρέφονταν αλλού. Αν και προς το παρόν τα διαφορετικά ιδεώδη αντιπρο-σωπεύονται από εχθρικά έθνη που πολεμούν για την ύπαρξή τους, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η σύγκρουση αυτή προέκυψε από μια διαπάλη ιδεών μέσα σε ό,τι ήταν, όχι πολύ παλιότερα, ένας κοινός ευρωπαϊκός πολιτισμός, και πως οι τάσεις που κο-ρυφώθηκαν με τη δημιουργία των ολοκληρωτικών συστημάτων

Ο δρόμος προς τη δουλεία

61

δεν περιορίζονταν στις χώρες που υπέκυψαν σε αυτά. Αν και το πρώτο καθήκον τώρα πρέπει να είναι να κερδίσουμε τον πόλε-μο, το να τον κερδίσουμε απλώς θα μας δώσει άλλη μια ευκαιρία να αντιμετωπίσουμε τα βασικά προβλήματα και να βρούμε έναν τρόπο να αποτρέψουμε τη μοίρα που έχει παρασύρει συγγενι-κούς πολιτισμούς.

Τώρα, είναι κάπως δύσκολο να σκεφτούμε τη Γερμανία και την Ιταλία, ή τη Ρωσία, όχι σαν διαφορετικούς κόσμους, αλλά σαν προϊόντα μιας εξέλιξης της σκέψης στην οποία ανήκουμε κι εμείς· σε ό,τι αφορά τουλάχιστον τους εχθρούς μας, είναι ευ-κολότερο και πιο παρήγορο να σκεφτόμαστε ότι είναι εντελώς διαφορετικοί από εμάς και ότι αυτό που συνέβη εκεί δεν μπορεί να συμβεί εδώ. Όμως η ιστορία αυτών των χωρών τα χρόνια πριν από την άνοδο του ολοκληρωτικού συστήματος λίγα μόνο στοιχεία είχε που δεν μας είναι οικεία. Η εξωτερική σύγκρουση είναι αποτέλεσμα ενός μετασχηματισμού της ευρωπαϊκής σκέ-ψης στον οποίο άλλοι έχουν κινηθεί τόσο πολύ ταχύτερα ώστε να έρχονται σε ασυμφιλίωτη αντίθεση με τα ιδεώδη μας· ενός μετασχηματισμού ο οποίος όμως δεν έχει αφήσει ανεπηρέα-στους ούτε κι εμάς.

Ότι μια αλλαγή στις ιδέες και η δύναμη της ανθρώπινης βού-λησης έκαναν τον κόσμο αυτό που είναι σήμερα, μολονότι οι άνθρωποι δεν πρόβλεψαν τα αποτελέσματα, και ότι επομένως καμία αυθόρμητη αλλαγή στα γεγονότα δεν μας υποχρέωσε να προσαρμόσουμε τη σκέψη μας, είναι ίσως ιδιαιτέρως δύσκολο να το δουν τα αγγλοσαξονικά έθνη, μόνο και μόνο επειδή σε αυτή την εξέλιξη, ευτυχώς γι’ αυτά, έμειναν πίσω από τους πε-ρισσότερους ευρωπαϊκούς λαούς. Σκεφτόμαστε ακόμα τα ιδεώ-δη που μας καθοδηγούν, και που καθοδήγησαν την περασμένη

F. A. Hayek

62

γενιά, σαν ιδεώδη που μόνο στο μέλλον θα πραγματωθούν, και δεν συνειδητοποιούμε πόσο έχουν ήδη μεταμορφώσει κατά τα τελευταία εικοσιπέντε χρόνια όχι μόνο τον κόσμο, αλλά και τις ίδιες τις χώρες μας. Πιστεύουμε ακόμα ότι μέχρι αρκετά πρό-σφατα καθοδηγούμασταν από ό,τι ασαφώς ονομάζεται «ιδέες του 19ου αιώνα» ή «αρχή του laissez faire». Σε σύγκριση με κάποιες άλλες χώρες, και από τη σκοπιά όσων αδημονούν να επιταχύνουν την αλλαγή, ίσως να μπορεί να δικαιολογηθεί αυτή η πεποίθηση. Αλλά παρόλο που μέχρι το 1931 η Αγγλία και η Αμερική μόνο αργά ακολουθούσαν το μονοπάτι στο οποίο είχαν ηγηθεί άλλοι, ακόμα και τότε είχαν προχωρήσει ήδη τόσο πολύ ώστε μόνο εκείνοι των οποίων η μνήμη φτάνει μέχρι τα χρόνια πριν από τον προηγούμενο πόλεμο γνωρίζουν με τι έμοιαζε ένας φιλελεύθερος κόσμος.3

Το κρίσιμο σημείο, ωστόσο, που τόσο λίγο ακόμα συνειδητο-ποιεί ο λαός μας, δεν είναι απλώς το μέγεθος των αλλαγών που έλαβαν χώρα κατά την περασμένη γενιά, αλλά το γεγονός ότι σημαίνουν μια πλήρη αλλαγή στην κατεύθυνση της εξέλιξης των ιδεών μας και της κοινωνικής μας τάξης. Επί τουλάχιστον εικο-σιπέντε χρόνια πριν το φάσμα του ολοκληρωτισμού γίνει πραγ-ματική απειλή, κινούμασταν ολοένα μακρύτερα από τις βασικές ιδέες πάνω στις οποίες οικοδομήθηκε ο δυτικός πολιτισμός. Το

3 Ακόμα κι εκείνη τη χρονιά, η Έκθεση Μακμίλαν μπορούσε ήδη να κάνει λόγο για «την αλλαγή στη νοοτροπία της κυβέρνησης αυτής της χώρας τα τελευταία χρόνια, την αυξα-νόμενη ενασχόλησή της, ανεξάρτητα από κόμμα, με τη διαχείριση των προτιμήσεων των ανθρώπων», προσθέτοντας ότι «το ίδιο το κοινοβούλιο εμπλέκεται ολοένα περισσότερο σε νομοθετήματα των οποίων συνειδητός στόχος είναι η ρύθμιση των καθημερινών υποθέσεων της κοινότητας, και τώρα παρεμβαίνει σε θέματα που θεωρούνταν μέχρι πρότινος εντελώς έξω από τις αρμοδιότητές του». Όλα αυτά λέγονταν πριν η Αγγλία, αργότερα την ίδια χρονιά, βουτήξει τελικά με το κεφάλι στο βάραθρο και, στο σύντομο διάστημα των άδοξων ετών 1931-1939, κάνει αγνώριστο το οικονομικό της σύστημα.

Ο δρόμος προς τη δουλεία

63

ότι αυτή η κίνηση στην οποία μπήκαμε με τόσα όνειρα και φιλο-δοξίες θα μας έφερνε αντιμέτωπους με τη φρίκη του ολοκληρω-τισμού υπήρξε βαρύ σοκ γι’ αυτή τη γενιά, που ακόμα αρνείται να συνδέσει τα δύο γεγονότα. Όμως η εξέλιξη αυτή απλώς επι-βεβαιώνει τις προειδοποιήσεις των πατέρων της φιλελεύθερης φιλοσοφίας που ακόμα κηρύσσουμε. Εγκαταλείψαμε σταδιακά αυτή την ελευθερία στις οικονομικές υποθέσεις χωρίς την οποία η προσωπική και η πολιτική ελευθερία δεν υπήρξαν ποτέ στο παρελθόν. Αν και μας είχαν προειδοποιήσει κάποιοι από τους μεγαλύτερους πολιτικούς στοχαστές του 19ου αιώνα, ο Τοκβίλ και ο λόρδος Άκτον, ότι σοσιαλισμός σημαίνει σκλαβιά, κινηθή-καμε σταθερά προς την κατεύθυνση του σοσιαλισμού. Και τώρα που είδαμε μια νέα μορφή σκλαβιάς να αναδύεται μπροστά στα μάτια μας, έχουμε ξεχάσει τόσο πολύ την προειδοποίηση ώστε σπάνια σκεφτόμαστε μήπως αυτά τα δύο συνδέονται.4

Το πόσο κάθετη ρήξη όχι μόνο με το πρόσφατο παρελθόν, αλλά με τη συνολική εξέλιξη του δυτικού πολιτισμού συνιστά η σύγχρονη τάση προς τον σοσιαλισμό γίνεται σαφές αν την αναλογιστούμε όχι μόνο με φόντο τον 19ο αιώνα, αλλά σε πιο μακροπρόθεσμη ιστορική προοπτική. Εγκαταλείπουμε γοργά όχι μόνο τις απόψεις του Κόμπντεν και του Μπράιτ, του Άνταμ Σμιθ και του Χιουμ, ή ακόμα και του Λοκ και του Μίλτον, αλλά ένα από τα εξέχοντα χαρακτηριστικά του δυτικού πολιτισμού,

4 Ακόμα και πολύ πιο πρόσφατα γραπτά που έχουν αποδειχθεί τρομακτικά αληθινά έχουν ξεχαστεί σχεδόν απόλυτα. Δεν πάνε ούτε τριάντα χρόνια από τότε που, σε ένα βιβλίο το οποίο εξηγεί τι συνέβη έκτοτε στη Γερμανία καλύτερα από τα περισσότερα έργα που γρά-φτηκαν κατόπιν εορτής, ο Χίλερ Μπέλοκ εξηγούσε ότι «το αποτέλεσμα της σοσιαλιστικής διδασκαλίας στην καπιταλιστική κοινωνία είναι να παράγεται ένα τρίτο πράγμα, διαφορετικό και από τους δύο γεννήτορές του – για να χαριτολογήσουμε, το δουλικό κράτος» (Hilaire Belloc, The Servile State [1913· 3η έκδ. 1927], σ. xiv).

F. A. Hayek

64

όπως αναδείχθηκε από τα θεμέλια που έθεσαν ο χριστιανισμός, οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι. Εγκαταλείπεται σταδιακά όχι μόνο ο φιλελευθερισμός του 19ου και του 18ου αιώνα, αλλά ο βασικός ατομικισμός που μας κληροδότησαν ο Έρασμος και ο Μοντένιος, ο Κικέρωνας και ο Τάκιτος, ο Περικλής και ο Θου-κυδίδης.

Ο ναζιστής ηγέτης που περιέγραψε την εθνικοσοσιαλιστική επανάσταση σαν Αντιαναγέννηση είχε περισσότερο δίκιο απ’ όσο μάλλον καταλάβαινε. Ήταν το αποφασιστικό βήμα στην κατα-στροφή αυτού του πολιτισμού που είχε οικοδομήσει ο μοντέρνος άνθρωπος από την εποχή της Αναγέννησης, και που ήταν, προπά-ντων, ένας ατομικιστικός πολιτισμός. Ο ατομικισμός έχει κακό όνομα σήμερα, και ο όρος έχει καταλήξει να συνδέεται με τον εγωισμό και την ιδιοτέλεια. Όμως ο ατομικισμός για τον οποίο μιλάμε, αντιδιαστέλλοντάς τον στον σοσιαλισμό και όλες τις άλ-λες μορφές κολεκτιβισμού, δεν συνδέεται κατ’ ανάγκην με αυτά. Μόνο βαθμηδόν στην πορεία αυτού του βιβλίου θα μπορέσουμε να κάνουμε σαφή τη διαφορά ανάμεσα στις δύο αντιτιθέμενες αρχές. Αλλά τα ουσιώδη γνωρίσματα αυτού του ατομικισμού που, από στοιχεία που παρείχαν ο χριστιανισμός και η φιλοσο-φία της κλασικής αρχαιότητας, αναπτύχθηκε πλήρως για πρώτη φορά στην Αναγέννηση και έκτοτε μεγάλωσε και εξαπλώθηκε σαν αυτό που γνωρίζουμε ως δυτικό πολιτισμό, είναι ο σεβασμός για τον μεμονωμένο άνθρωπο αυτό καθαυτό, δηλαδή η αναγνώ-ριση ότι οι δικές του απόψεις και προτιμήσεις έχουν υπέρτατη αξία στη δική του σφαίρα, όσο στενή κι αν είναι αυτή, καθώς και η πίστη ότι είναι η επιθυμητό να αναπτύσσουν οι άνθρωποι τα ατομικά τους χαρίσματα και τις ιδιαίτερες κλίσεις τους. Η «ελευ-θερία» είναι σήμερα μια λέξη τόσο φθαρμένη από τη χρήση και

Ο δρόμος προς τη δουλεία

65

την κατάχρηση ώστε δικαίως διστάζει κανείς να την επικαλεστεί για να εκφράσει το ιδεώδες που αντιπροσώπευε εκείνη την περί-οδο. Η «ανοχή» είναι ίσως η μόνη λέξη που διατηρεί ακόμα το πλήρες νόημα της αρχής που δέσποζε σε όλη εκείνη την περίοδο και που μόνο πρόσφατα άρχισε ξανά να φθίνει, για να εξαφανι-στεί ολοσχερώς με την άνοδο του ολοκληρωτικού κράτους.

Ο σταδιακός μετασχηματισμός ενός άκαμπτα οργανωμένου ιεραρχικού συστήματος σε ένα σύστημα όπου οι άνθρωποι μπο-ρούσαν τουλάχιστον να προσπαθούν να διαμορφώσουν οι ίδιοι τη ζωή τους, όπου ο άνθρωπος είχε την ευκαιρία να μάθει και να διαλέξει ανάμεσα σε διαφορετικές μορφές ζωής, συνδέεται στενά με την άνοδο του εμπορίου. Από τις εμπορικές πόλεις της βόρειας Ιταλίας, η νέα θεώρηση της ζωής εξαπλώθηκε με το εμπόριο στα δυτικά και στα βόρεια, μέσω της Γαλλίας και της νοτιοδυτικής Γερμανίας στις Κάτω Χώρες και στα βρετανι-κά νησιά, ριζώνοντας γερά οπουδήποτε δεν υπήρχε δεσποτική πολιτική εξουσία για να την καταπνίξει. Στις Κάτω Χώρες και στη Βρετανία, γνώρισε επί μακρόν την πληρέστερη ανάπτυξή της και είχε για πρώτη φορά την ευκαιρία να αναπτυχθεί ελεύ-θερα και να γίνει το θεμέλιο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής αυτών των χωρών. Και από εκεί άρχισε ξανά, στα τέλη του 17ου και τον 18ο αιώνα, να εξαπλώνεται σε πιο ανεπτυγμένη μορφή στη Δύση και στην Ανατολή, στον Νέο Κόσμο και στο κέντρο της ευρωπαϊκής ηπείρου, όπου οι καταστροφικοί πόλεμοι και η πολιτική καταπίεση είχαν εν πολλοίς καταστείλει τις απαρχές μιας παρόμοιας ανάπτυξης νωρίτερα.5

5 Η πιο μοιραία από αυτές τις εξελίξεις, κατάφορτη από συνέπειες που δεν έχουν εκλείψει ακόμα, ήταν η καθυπόταξη και η μερική καταστροφή της γερμανικής αστικής τάξης από τους εδαφικούς ηγεμόνες τον 15ο και τον 16ο αιώνα.

F. A. Hayek

66

Σε ολόκληρη τη μοντέρνα περίοδο της ευρωπαϊκής ιστορίας, η γενική κατεύθυνση της κοινωνικής εξέλιξης ήταν προς την απελευθέρωση του ατόμου από τους δεσμούς που το κρατούσαν αιχμάλωτο εθιμικών ή επιβεβλημένων τρόπων διεξαγωγής των καθημερινών του δραστηριοτήτων. Η πλήρης συνειδητοποίηση ότι οι αυθόρμητες και μη ελεγχόμενες προσπάθειες των ατόμων είναι σε θέση να παράγουν μια πολύπλοκη τάξη οικονομικών δραστηριοτήτων μπορούσε να επέλθει μόνο αφού είχε προχω-ρήσει κάπως αυτή η εξέλιξη. Η επακόλουθη επεξεργασία μιας συνεκτικής επιχειρηματολογίας υπέρ της οικονομικής ελευθερί-ας ήταν αποτέλεσμα μιας ελεύθερης ανάπτυξης της οικονομικής δραστηριότητας που υπήρξε απροσχεδίαστη και απρόβλεπτη παράπλευρη συνέπεια της πολιτικής ελευθερίας.

Η σπουδαιότερη ίσως συνέπεια της αποδέσμευσης της ενερ-γητικότητας του ατόμου ήταν η θαυμαστή ανάπτυξη της επι-στήμης που ακολούθησε την προέλαση της ατομικής ελευθε-ρίας από την Ιταλία στην Αγγλία και ακόμα παραπέρα. Ότι η εφευρετική ικανότητα του ανθρώπου δεν ήταν μικρότερη σε προηγούμενες περιόδους το δείχνουν τα πολλά άκρως ευφάντα-στα αυτόματα παιχνίδια και οι άλλες μηχανικές συσκευές που κατασκευάστηκαν όσο η βιομηχανική τεχνική παρέμενε ακόμα στάσιμη, καθώς και η ανάπτυξη σε κάποιες βιομηχανίες, όπως η μεταλλουργία ή η ωρολογοποιία, που δεν υπόκειντο σε περιο-ριστικούς ελέγχους. Αλλά οι λίγες απόπειρες για μια πιο εκτετα-μένη βιομηχανική χρήση των μηχανικών εφευρέσεων, κάποιες εξαιρετικά προωθημένες, καταστέλλονταν χωρίς καθυστέρηση και η επιθυμία για γνώση καταπνιγόταν όσο καιρό οι κυρίαρχες απόψεις θεωρούνταν δεσμευτικές για όλους: επιτρεπόταν στις πεποιθήσεις της μεγάλης πλειοψηφίας σχετικά με το τι ήταν σω-

Ο δρόμος προς τη δουλεία

67

στό και πρέπον να φράζουν τον δρόμο του μεμονωμένου και-νοτόμου. Μόνον αφότου η βιομηχανική ελευθερία άνοιξε τον δρόμο για την ελεύθερη χρήση της νέας γνώσης, μόνον αφότου τα πάντα μπορούσαν πια να δοκιμαστούν –αν μπορούσε να βρε-θεί κάποιος που θα τα υποστήριζε ιδίοις εξόδοις– και, πρέπει να προσθέσουμε, εξίσου συχνά όσο και το αντίθετο, εκτός των θεσμών που επιφορτίζονταν επισήμως με την καλλιέργεια της μόρφωσης, έκανε η επιστήμη τα μεγάλα άλματα που άλλαξαν την όψη του κόσμου τα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια.

Όπως συμβαίνει πολύ συχνά, η φύση του πολιτισμού μας έγι-νε καθαρότερα αντιληπτή από τους εχθρούς του παρά από την πλειονότητα των φίλων του: «η αιώνια δυτική αρρώστια, η εξέ-γερση του ατόμου ενάντια στο είδος», όπως την περιέγραψε αυ-τός ο ολοκληρωτικός του 19ου αιώνα, ο Αύγουστος Κοντ, ήταν πράγματι η δύναμη που οικοδόμησε τον πολιτισμό μας. Αυτό που πρόσθεσε ο 19ος αιώνα στον ατομικισμό της προηγούμε-νης περιόδου ήταν απλώς πως έκανε όλες τις τάξεις να έχουν συνείδηση της ελευθερίας, πως ανέπτυξε συστηματικά και με συνέχεια ό,τι είχε αναπτυχθεί με τρόπο τυχαίο και αποσπασμα-τικό, και πως το εξάπλωσε από την Αγγλία και την Ολλανδία στο μεγαλύτερο μέρος της ευρωπαϊκής ηπείρου.

Το αποτέλεσμα αυτής της ανάπτυξης ξεπέρασε κάθε προσ-δοκία. Οπουδήποτε καταργήθηκαν οι φραγμοί στην ελεύθερη άσκηση της ανθρώπινης εφευρετικότητας, ο άνθρωπος μπόρεσε γρήγορα να ικανοποιήσει ολοένα ευρύτερες επιθυμίες. Κι ενώ το συνεχώς υψηλότερο επίπεδο οδήγησε σύντομα στην ανακά-λυψη πολύ σκοτεινών σημείων στην κοινωνία, σημείων που οι άνθρωποι δεν ήταν πια πρόθυμοι να ανεχτούν, δεν υπήρχε πιθα-νότατα τάξη που να μην ωφελήθηκε σημαντικά από τη γενική

F. A. Hayek

68

πρόοδο. Δεν μπορούμε να κρίνουμε αυτή την εκπληκτική ανά-πτυξη όπως της αξίζει αν τη μετρήσουμε με τα σημερινά μας κριτήρια, που είναι κι αυτά απόρροια της ίδιας ανάπτυξης και κάνουν σήμερα προφανείς πολλές ατέλειες. Για να εκτιμήσουμε τι σήμαινε για όσους συμμετείχαν σε αυτή, πρέπει να τη μετρή-σουμε με τις ελπίδες και τις επιθυμίες που είχαν οι άνθρωποι όταν ξεκίνησε: και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι επιτυχίες της ξεπέρασαν και τα πιο τρελά τους όνειρα, ότι στις αρχές του 20ού

αιώνα ο εργαζόμενος στον δυτικό κόσμο είχε φτάσει σε ένα επί-πεδο υλικής άνεσης, ασφάλειας και προσωπικής ανεξαρτησίας που φαινόταν ανέφικτο εκατό χρόνια νωρίτερα.

Αυτό που στο μέλλον θα φαντάζει μάλλον ως η σημαντικότε-ρη και πιο μακρόπνοη συνέπεια αυτής της επιτυχίας είναι η νέα αίσθηση εξουσίας των ανθρώπων πάνω στην ίδια τη μοίρα τους, η πίστη στις απεριόριστες δυνατότητές τους να βελτιώσουν την τύχη τους, μια πίστη που τους δημιούργησε η επιτυχία που είχε ήδη σημειωθεί. Μαζί με την επιτυχία μεγάλωσε και η φιλοδοξία – και ο άνθρωπος είχε κάθε δικαίωμα να είναι φιλόδοξος. Η υπό-σχεση που προκαλούσε ενθουσιασμό δεν έμοιαζε πια αρκετη, ο ρυθμός της προόδου παραήταν αργός· και οι αρχές που είχαν κάνει δυνατή αυτή την πρόοδο στο παρελθόν έφτασαν να θεω-ρούνται περισσότερο εμπόδια στην ταχύτερη πρόοδο, εμπόδια που αδημονούσε κανείς να τα ξεπεράσει, παρά προϋποθέσεις για τη διατήρηση και την ανάπτυξη όσων είχαν ήδη επιτευχθεί.

Δεν υπάρχει τίποτα στις βασικές αρχές του φιλελευθερισμού που να τον κάνει ένα στάσιμο πιστεύω· δεν υπάρχουν σταθε-ροί κανόνες, θεσπισμένοι άπαξ διά παντός. Η θεμελιώδης αρχή ότι πρέπει να χρησιμοποιούμε όσο το δυνατόν περισσότερο τις

Ο δρόμος προς τη δουλεία

69

αυθόρμητες δυνάμεις της κοινωνίας και να καταφεύγουμε όσο το δυνατόν λιγότερο στον καταναγκασμό για να τακτοποιούμε τις υποθέσεις μας επιδέχεται μια άπειρη ποικιλία εφαρμογών. Πιο συγκεκριμένα, είναι εντελώς διαφορετικό το να δημιουργείς συνειδητά ένα σύστημα μέσα στο οποίο ο ανταγωνισμός θα λει-τουργεί όσο το δυνατόν πιο επωφελώς και το να δέχεσαι παθη-τικά τους θεσμούς όπως είναι. Μάλλον τίποτα δεν έχει βλάψει περισσότερο τη φιλελεύθερη υπόθεση από την ξύλινη επιμονή κάποιων φιλελεύθερων σε ορισμένους πρόχειρους εμπειρικούς κανόνες – προπάντων στην αρχή του laissez faire. Ωστόσο, από μια άποψη, αυτό ήταν αναγκαίο και αναπόφευκτο. Απέναντι στα αναρίθμητα συμφέροντα που μπορούσαν να δείξουν ότι συγκε-κριμένα μέτρα θα έφερναν άμεσα και προφανή οφέλη σε κά-ποιους, ενώ η ζημιά που προκαλούσαν ήταν πολύ πιο έμμεση και δυσδιάκριτη, τίποτε λιγότερο από έναν σταθερό κανόνα δεν θα ήταν αποτελεσματικό. Και καθώς είχε αναμφίβολα εδραιω-θεί ένα ισχυρό τεκμήριο υπέρ της βιομηχανικής ελευθερίας, ο πειρασμός να παρουσιαστεί αυτό σαν κανόνας που δεν γνώριζε εξαιρέσεις παραήταν μεγάλος για να μπορεί κανείς να του αντι-σταθεί πάντα.

Αλλά, με πολλούς εκλαϊκευτές της φιλελεύθερης θεωρίας να υιοθετούν αυτή τη στάση, ήταν σχεδόν αναπόφευκτο, άπαξ και η θέση τους βαλλόταν σε ορισμένα σημεία, να καταρρεύσει σύ-ντομα στο σύνολό της. Η θέση αποδυναμώθηκε περαιτέρω από την αναπόφευκτα αργή πρόοδο μιας πολιτικής που αποσκοπού-σε στη σταδιακή βελτίωση του θεσμικού πλαισίου μιας ελεύθε-ρης κοινωνίας. Η πρόοδος αυτή εξαρτιόταν από την ανάπτυξη της κατανόησής μας για τις κοινωνικές δυνάμεις και τις συνθή-κες που ευνοούν περισσότερο τη λειτουργία τους με τρόπο επι-

F. A. Hayek

70

θυμητό. Καθώς το καθήκον μας ήταν να συνδράμουμε, και όπου χρειαζόταν να συμπληρώσουμε, τη λειτουργία τους, το πρώτο προαπαιτούμενο ήταν να τις κατανοήσουμε. Η στάση του φιλε-λεύθερου απέναντι στην κοινωνία είναι σαν αυτή του κηπουρού που φροντίζει ένα φυτό και, προκειμένου να δημιουργήσει τις συνθήκες που ευνοούν περισσότερο την ανάπτυξή του, πρέπει να γνωρίζει όσο το δυνατόν καλύτερα τη δομή του και τον τρόπο λειτουργίας του.

Κανένας άνθρωπος στα συγκαλά του δεν θα αμφέβαλλε ότι οι χονδροειδείς κανόνες στους οποίους εκφράστηκαν οι αρχές οικονομικής πολιτικής του 19ου αιώνα ήταν μόνο μια αρχή – ότι είχαμε ακόμα πολλά να μάθουμε και ότι υπήρχαν ακόμα τεράστιες δυνατότητες προόδου στην κατεύθυνση στην οποία κινούμασταν. Αλλά η πρόοδος αυτή θα μπορούσε να έρθει μόνο καθώς θα αποκτούσαμε ολοένα μεγαλύτερη γνώση των δυνάμε-ων που έπρεπε να χρησιμοποιήσουμε. Υπήρχαν πολλά προφανή καθήκοντα, όπως η διαχείριση του νομισματικού συστήματος και η πρόληψη ή ο έλεγχος των μονοπωλίων, και ακόμα περισ-σότερα λιγότερο προφανή αλλά εξίσου σημαντικά καθήκοντα που έπρεπε να αναληφθούν σε άλλους τομείς, όπου δεν υπήρχε αμφιβολία ότι οι κυβερνήσεις διέθεταν τεράστιες εξουσίες για καλό ή για κακό· και είχαμε κάθε λόγο να περιμένουμε ότι, κα-τανοώντας καλύτερα τα προβλήματα, θα καταφέρναμε μια μέρα να χρησιμοποιήσουμε με επιτυχία αυτές τις δυνάμεις.

Ενώ όμως η πρόοδος σε ό,τι λέγεται κοινώς «θετική» δρά-ση ήταν κατ’ ανάγκην αργή, κι ενώ για την άμεση βελτίωση ο φιλελευθερισμός έπρεπε να βασιστεί εν πολλοίς στη σταδιακή αύξηση του πλούτου που επέφερε η ελευθερία, έπρεπε να αντι-μάχεται διαρκώς προτάσεις που απειλούσαν αυτή την πρόοδο.

Ο δρόμος προς τη δουλεία

71

Κατέληξε να θεωρείται ένα «αρνητικό» πιστεύω επειδή δεν μπο-ρούσε να προσφέρει στα άτομα παρά μόνο ένα μερίδιο από την κοινή πρόοδο – μια πρόοδο που κατέληξε να θεωρείται ολοένα περισσότερο δεδομένη και που δεν αναγνωριζόταν πια ως απο-τέλεσμα της πολιτικής της ελευθερίας. Θα μπορούσε μάλιστα να ειπωθεί ότι η ίδια η επιτυχία του φιλελευθερισμού έγινε η αιτία της παρακμής του. Εξαιτίας της επιτυχίας που είχε ήδη σημειω-θεί, οι άνθρωποι έγιναν ολοένα πιο απρόθυμοι να ανέχονται τα δεινά που εξακολουθούσαν να υφίστανται και τα οποία έμοιαζαν τώρα και αφόρητα και περιττά.

Εξαιτίας της αυξανόμενης νευρικότητας για την αργή πρόοδο της φιλελεύθερης πολιτικής, της δίκαιης ενόχλησης με όσους χρησιμοποιούσαν φιλελεύθερη φρασεολογία για την υπεράσπι-ση αντικοινωνικών προνομίων και της απεριόριστης φιλοδοξίας που έμοιαζε να δικαιολογείται από τις υλικές βελτιώσεις που είχαν ήδη επιτευχθεί, στο γύρισμα του αιώνα άρχισε να εδραιώ-νεται η αίσθηση ότι η πίστη στις βασικές αρχές του φιλελευθερι-σμού έφθινε όλο και περισσότερο. Ό,τι είχε επιτευχθεί κατέληξε να θεωρείται ένα ασφαλές και ακατάλυτο περιουσιακό στοιχείο, κεκτημένο άπαξ διά παντός. Τα μάτια του λαού καρφώθηκαν στα νέα αιτήματα, η γρήγορη ικανοποίηση των οποίων έμοιαζε να εμποδίζεται από την πίστη στις παλιές αρχές. Έγινε ολοένα ευρύτερα αποδεκτό ότι η μελλοντική πρόοδος δεν μπορούσε να αναμένεται εντός του παλιού γενικού πλαισίου που είχε κάνει εφικτή την πρόοδο στο παρελθόν, αλλά μόνο με μια πλήρη ανα-δόμηση της κοινωνίας. Το ζήτημα δεν ήταν πια να συμπληρωθεί ή να βελτιωθεί ο υπάρχων μηχανισμός, αλλά να διαλυθεί και να αντικατασταθεί ολοσχερώς. Και, καθώς η ελπίδα της νέας γε-

F. A. Hayek

72

νιάς επικεντρώθηκε τελικά σε κάτι ολότελα νέο, το ενδιαφέρον και η κατανόηση για τη λειτουργία της υπάρχουσας κοινωνίας μειώθηκαν δραματικά· και, μαζί με την ελάττωση της κατανόη-σης για τον τρόπο λειτουργίας του ελεύθερου συστήματος, μει-ώθηκε επίσης η επίγνωσή μας για όλα όσα εξαρτιόνταν από την ύπαρξή του.

Δεν είναι εδώ το μέρος για να συζητήσουμε πώς αυτή η γε-νική αλλαγή υποδαυλίστηκε από την άκριτη μεταφορά στα προβλήματα της κοινωνίας νοητικών έξεων που είχε γεννήσει η ενασχόληση με τα τεχνολογικά προβλήματα, των νοητικών έξεων του φυσικού επιστήμονα και του μηχανικού, και πώς αυ-τές έτειναν να απαξιώνουν εκείνα τα πορίσματα της μελέτης της κοινωνίας στο παρελθόν που δεν συμμορφώνονταν στις προ-καταλήψεις τους, και συγχρόνως να επιβάλλουν ιδεώδη οργά-νωσης σε μια σφαίρα για την οποία δεν είναι αρμόζοντα.6 Το μόνο που μας ενδιαφέρει να δείξουμε εδώ είναι πόσο πλήρως, αν και σταδιακά και με σχεδόν ανεπαίσθητα βήματα, άλλαξε η στάση μας απέναντι στην κοινωνία. Ό,τι σε κάθε στάδιο αυτής της διαδικασίας φαινόταν σαν μια απλή διαφορά βαθμού έχει σωρευτικά επιφέρει ήδη μια θεμελιώδη διαφορά ανάμεσα στην παλαιότερη φιλελεύθερη στάση απέναντι στην κοινωνία και τη σύγχρονη προσέγγιση των κοινωνικών προβλημάτων. Η αλλαγή ισοδυναμεί με πλήρη αντιστροφή της τάσης που σκιαγραφήσα-με, με ολοσχερή εγκατάλειψη της ατομικιστικής παράδοσης που δημιούργησε τον δυτικό πολιτισμό.

6 Ο γράφων έκανε μια απόπειρα να ανιχνεύσει τις απαρχές αυτής της εξέλιξης σε δύο σειρές άρθρων για τον «Επιστημονισμό και τη μελέτη της κοινωνίας» και την «Αντεπανά-σταση της επιστήμης»: «Scientism and the Study of Society», «The Counter-Revolution of Science», Economica, 1941-1944.

Ο δρόμος προς τη δουλεία

73

Σύμφωνα με τις απόψεις που είναι σήμερα κυρίαρχες, το ερώ-τημα δεν είναι πια πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε με τον καλύτερο τρόπο τις αυθόρμητες δυνάμεις που υπάρχουν σε μια ελεύθερη κοινωνία. Στην πράξη, επιδιώκουμε να απαλλαγούμε από τις δυνάμεις που προκαλούσαν απρόβλεπτα αποτελέσματα και να αντικαταστήσουμε τον απρόσωπο και ανώνυμο μηχανι-σμό της αγοράς με τη συλλογική και «συνειδητή» καθοδήγηση όλων των κοινωνικών δυνάμεων προς μελετημένα επιλεγμένους στόχους. Ο καλύτερος τρόπος για να φανεί η διαφορά είναι η ακραία θέση που υποστηρίζεται σε ένα ευρέως επιδοκιμασμένο βιβλίο, του οποίου το πρόγραμμα του λεγόμενου «σχεδιασμού για την ελευθερία» θα χρειαστεί να σχολιάσουμε επανειλημμένα παρακάτω. «Δεν χρειάστηκε ποτέ να θεσπίσουμε και να διευ-θύνουμε όλο το σύστημα της φύσης», γράφει ο δρ. Καρλ Μαν-χάιμ, «όπως είμαστε αναγκασμένοι να κάνουμε σήμερα με την κοινωνία. (…) Η ανθρωπότητα τείνει ολοένα περισσότερο στη ρύθμιση του συνόλου της κοινωνικής ζωής της, μολονότι δεν αποπειράθηκε ποτέ να δημιουργήσει μια δεύτερη φύση».7

Είναι χαρακτηριστικό ότι αυτή η αλλαγή στην κίνηση των ιδεών συνέπεσε με μια αντιστροφή στην κατεύθυνση προς την οποία ταξιδεύουν οι ιδέες στον χώρο. Για πάνω από διακόσια χρόνια, οι αγγλικές ιδέες εξαπλώνονταν προς ανατολάς. Το βασίλειο της ελευθερίας που είχε επιτευχθεί στην Αγγλία έμοιαζε προορισμέ-νο να εξαπλωθεί σε όλο τον κόσμο. Περί το 1780, η κυριαρχία αυτών των ιδεών είχε μάλλον φτάσει στην κορύφωση της επέ-κτασής της προς ανατολάς. Από τότε και μετά, άρχισε να υποχω-

7 Man and Society in an Age of Reconstruction (1940), σ. 175.

F. A. Hayek

74

ρεί, και ένα διαφορετικό σύνολο ιδεών, όχι στ’ αλήθεια καινούρ-γιο αλλά πολύ παλιό, άρχισε να προελαύνει από την Ανατολή. Η Αγγλία έχασε την πνευματική ηγεσία της στην πολιτική και κοινωνική σφαίρα, και έγινε εισαγωγέας ιδεών. Για τα επόμενα εξήντα χρόνια, η Γερμανία έγινε το κέντρο από το οποίο εξα-πλώνονταν προς ανατολάς και δυσμάς οι ιδέες που έμελλε να κυβερνήσουν τον κόσμο στον 20ό αιώνα. Είτε ήταν ο Χέγκελ ή ο Μαρξ, ο Σμόλερ, ο Ζόμπαρτ ή ο Μανχάιμ, είτε επρόκειτο για σοσιαλισμό στην πιο ριζοσπαστική του μορφή ή απλώς για «ορ-γάνωση» ή «σχεδιασμό» ενός λιγότερο ριζοσπαστικού είδους, οι γερμανικές ιδέες εισάγονταν αμέσως παντού και οι γερμανικοί θεσμοί γίνονταν παράδειγμα προς μίμηση.

Μολονότι οι περισσότερες από τις νέες ιδέες, και ιδιαίτερα ο σοσιαλισμός, δεν γεννήθηκαν στη Γερμανία, εκεί τελειοποιήθη-καν και εκεί έφτασαν στην πληρέστερη ανάπτυξή τους κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου και το πρώτο τέταρτο του 20ού αι-ώνα. Σήμερα λησμονείται συχνά πόσο σημαντικό ήταν το προ-βάδισμα που είχε εκείνη την περίοδο η Γερμανία στην ανάπτυξη της θεωρίας και της πρακτικής του σοσιαλισμού· ότι, μια γενιά πριν ο σοσιαλισμός γίνει σοβαρό ζήτημα σε αυτή τη χώρα, η Γερμανία είχε ένα μεγάλο σοσιαλιστικό κόμμα στο κοινοβούλιό της και ότι μέχρι σχετικά πρόσφατα η θεωρητική ανάπτυξη του σοσιαλισμού διεξαγόταν σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία και την Αυστρία, με αποτέλεσμα ακόμα και σήμερα η ρωσική συζήτηση απλώς να συνεχίζεται από εκεί όπου την άφησαν οι Γερμανοί. Οι περισσότεροι άγγλοι και αμερικανοί σοσιαλιστές ακόμα δεν συνειδητοποιούν ότι τα περισσότερα από τα προβλή-ματα που μόλις τώρα ανακαλύπτουν συζητήθηκαν διεξοδικά από τους γερμανούς σοσιαλιστές πριν από πολύ καιρό.

Ο δρόμος προς τη δουλεία

75

Η πνευματική επιρροή που κατάφεραν να ασκήσουν οι γερ-μανοί στοχαστές κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου σε όλο τον κόσμο δεν υποστηριζόταν μόνο από τη μεγάλη υλική πρόο-δο της Γερμανίας, αλλά ακόμα περισσότερο από την εκπληκτική φήμη που είχαν κερδίσει οι γερμανοί στοχαστές και επιστήμονες τα προηγούμενα εκατό χρόνια, όταν η Γερμανία είχε γίνει για μια ακόμα φορά αναπόσπαστο και, μάλιστα, ηγετικό μέλος του κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού. Οι ίδιοι οι Γερμανοί –ή τουλά-χιστον όσοι από αυτούς διέδιδαν αυτές τις ιδέες– είχαν πλήρη επίγνωση της αντίφασης: ό,τι υπήρξε η κοινή κληρονομιά του ευρωπαϊκού πολιτισμού έγινε γι’ αυτούς, πολύ πριν από τους ναζί, ο «δυτικός» πολιτισμός – όπου ο όρος «δυτικός» δεν χρη-σιμοποιούνταν πια με την παλιά έννοια της Δύσης, αλλά είχε καταλήξει να σημαίνει δυτικά του Ρήνου. «Δυτικά» με αυτή την έννοια ήταν ο φιλελευθερισμός και η δημοκρατία, ο καπιταλι-σμός και ο ατομικισμός, το ελεύθερο εμπόριο και οποιαδήποτε μορφή διεθνισμού ή φιλειρηνισμού.

Όμως παρά την ελάχιστα συγκαλυμμένη περιφρόνηση ολοέ-να περισσότερων Γερμανών γι’ αυτά τα «ρηχά» δυτικά ιδεώδη, ή ίσως εξαιτίας της, οι άνθρωποι της Δύσης συνέχισαν να εισά-γουν τις γερμανικές ιδέες και κατέληξαν μάλιστα να πιστεύουν ότι οι πρότερες δικές τους πεποιθήσεις ήταν απλές εκλογικεύ-σεις ιδιοτελών συμφερόντων, ότι το ελεύθερο εμπόριο ήταν ένα δόγμα που εφευρέθηκε για να προωθήσει τα βρετανικά συμφέ-ροντα και ότι τα πολιτικά ιδεώδη της Αγγλίας και της Αμερικής ήταν απελπιστικά ξεπερασμένα και ντροπιαστικά.