ΕΕ Κ Χ Ω Ρ Η Σ ΗΚ Χ Ω Ρ Η Σ Η Α Ρ Μ Ο Δ Ι Ο Τ Η Τ Ω ΝΑ Ρ Μ Ο Δ Ι Ο Τ Η Τ Ω Ν Σ Τ Η ΝΣ Τ Η Ν Ε Ε Υ Ρ Ω Π Α Ϊ Κ ΗΥ Ρ Ω Π Α Ϊ Κ Η Ε Ν Ω Σ ΗΕ Ν Ω Σ Η

Κ Α ΙΚ Α Ι Ε Π Ι Φ Υ Λ Α Ξ ΗΕ Π Ι Φ Υ Λ Α Ξ Η Κ Υ Ρ Ι Α Ρ Χ Ι Α ΣΚ Υ Ρ Ι Α Ρ Χ Ι Α Σ Κ Α Τ ΆΚ Α Τ Ά Τ ΟΤ Ο Ά Ρ Θ Ρ ΟΆ Ρ Θ Ρ Ο

28 28 Π Α ΡΠ Α Ρ . 2 . 2 Κ Α ΙΚ Α Ι 3 Σ . 3 Σ .

του Αντώνη Μανιτάκη καθηγητή του Συνταγματικού Δικαίου

στο Τμήμα Νομικής τουΑριστοτελείου Πανεπιστημίου

Θεσσαλονίκης.

a) Προκαταρκτικές διευκρινήσεις. Η μεθοδολογικήδοκιμασία της έννοιας «κυριαρχία» και οι ιστορικέςμεταμορφώσεις της.

1. Ξεκινώ από μια υπόθεση εργασίας προκλητική και παράδοξημαζί: η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση οικοδομείται και θα εξακολουθήσει ναοικοδομείται με βασικό υλικό την μεταβίβαση αρμοδιοτήτων«κυριαρχίας» εκ μέρους των κρατών προς μια νέα, πρωτοφανή στηνιστορία των κρατών, πολιτική ενότητα, που, ενώ ενθυλακώνει και ασκείαρμοδιότητες κυρίαρχες δεν γίνεται η ίδια «κυρίαρχη». Η υπόθεση είναιπροκλητική, διότι η κρατική κυριαρχία εκλαμβάνεται γενικά ως εμπόδιοκαι αρνητικό όριο στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση1. Παράδοξη, διότιευρωπαϊκή και εθνική κυριαρχία θεωρούνται έννοιες ανταγωνιστικές, ηανάπτυξη της πρώτης προϋποθέτει την διαρκή συρρίκνωση τηςδεύτερης2, αφού είναι λογικά αδύνατον να συνυπάρχουν και ναασκούνται στην ίδια επικράτεια δύο πλήρεις κυριαρχίες.

1 Βλέπε για παράδειγμα από την σχετική, πρόσφατη βιβλιογραφία, LUIS MARIA

DIEZ-PICAZO, Les pièges de la souveraineté, in ‘Une Constitution pour l’Europe’, (sous ladir. Renaud Dehousse), Paris, Presses de Sciences Po, 2002, σ. 39-67, ο οποίοςυποστηρίζει ότι θα πρέπει, σε ό,τι αφορά τον νομικό και πολιτικό συλλογισμό πουαναφέρεται στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, να γίνεται πλήρης αφαίρεση της έννοιας τηςκυριαρχίας..

2 Σκεπτικός απέναντι στο πρόβλημα αυτό στέκεται ο καθηγητής Δ. ΤΣΆΤΣΟΣ, οοποίος ενώ δέχεται ότι «η έννοια της κυριαρχίας στα εθνικά κράτη δεν μπορεί ναχρησιμεύσει για την ερμηνεία του ενωσιακού οικοδομήματος», το οποίο θα είναι κατά τονσυγγραφέα «ένα ιστορικό και πολιτικό aliud έναντι του κράτους», δεν αποκλείει ωστόσο οίδιος την λειτουργική χρησιμότητά της μετά από μια ανανοηματοδότησή της που θαεγκαταλείπει πάντως την κρατικογενή προέλευσή της, «Επίμαχες έννοιες της ΕυρωπαϊκήςΕνωσιακής Τάξης, Αντ. Σάκκουλας, 1997, σ. 31-50.

Αν, νοήσουμε, επομένως, ως κυριαρχία3 τη δημόσια ακαταγώνιστηεξουσία, που βασικά γνωρίσματά της έχει την ενότητα, το αδιαίρετο καιτο αναπαλλοτρίωτο της ικανότητάς της να επιβάλλεται από μόνη της καιαυτοδύναμα, τότε η υπόθεση εργασίας μας βρίσκεται, πράγματι,μπροστά σε μια λογική αντίφαση και καλείται να άρει μια νομικήπαραδοξολογία4.

Επιδίωξή μας είναι ωστόσο να ξεπεράσουμε την αντινομίαπροστρέχοντας σε μια δυναμική και διαλεκτική σύλληψη τηςκυριαρχίας καθώς και της σχέσης της με την πολιτική πορεία τηςΕυρώπης. Το όλο σχήμα φιλοδοξεί να εκμεταλλευτεί μια «πονηριά τηςιστορίας», (une ruse de l’histoire) αφού ασπάζεται την αισιόδοξη εκδοχήότι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση βρίσκεται μεν σε ανταγωνιστική σχέση μετην κρατική κυριαρχία, η αναγκαστική όμως αντιπαράθεση μαζί τηςοδηγεί τελικά την πρώτη σε χρησιμοποίηση της δεύτερης ως μέσον γιατην πραγμάτωση των δικών της σκοπών, οι οποίοι, αν καιαντιστρατεύονται την κρατική κυριαρχία, οδηγούν πάντως,μακροπρόθεσμα, όχι στην εξάλειψή της αλλά στην υπέρβασή5 ή στηνμετάλλαξή της. Η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση συντελείται, λοιπόν, μέσααπό μια συνεχή, αδυσώπητη, αλλά ειρηνική και έλλογη αντιπαράθεσημε την εθνική κυριαρχία, την οποία συμπαρασύρει σε μια πορείαδιαρκών μετασχηματισμών και μεταμορφώσεων, που την απομακρύνουναπό την κρατικογενή και απολυταρχική σύλληψή της6. Οιμετασχηματισμοί της κυριαρχίας καθοδηγούνται κατά συνέπεια απόμια δυναμική, που τείνει στη διάπλαση μιας άλλης μορφής «κυριαρχίας»,μετα-εθνικού χαρακτήρα7, ανείπωτης και πρωτόγνωρης, η οποία χωρίς νααπαρνείται ή να εξαλείφει τις βασικές ιδιότητες της «πολιτικής

3 Για την έννοια της κυριαρχίας και την σχετική της σημασία ενόψει τηςευρωπαϊκής ολοκλήρωης κυρίως Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΊΟΥ, Το Σύνταγμα και η διαδικασία τηςΕυρωπαϊκής ενοποίησης, Αντ. Σάκκουλας, 1982 σ. 17-25 και ΚΥΡΙΆΚΟΥ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΆΟΥ,Συνταγματισμός και κυριαρχία, Αναζητώντας τη συνταγματική εγκυρότητα τουΕυρωπαϊκού δκαίου. Η ερμηνεία του άρθρου 28Σ, ΤοΣ 2001, σ. 275 επ. Γενικότερα γιατην έννοια της κυριαρχίας από συνταγματική σκοπιά, ΑΝΤ. ΜΑΝΙΤΆΚΗ, Συνταγματικήοργάνωση του κράτους, Θεσσαλονίκη, Σάκκουλας, 2002, σ. 140 επ.

4 OL. BEAUD, Fédéralisme et Souveraineté, Revue du droit Public, 1998, σ. 83-122, (87}.

5 Βλ. ενδεικτικά R. DEHOUSSE, Un nouveau constitutionnalisme ?, in ‘UneConstitution pour l’Europe’, (sous la dir. Renaud Dehousse), Paris, Presses de SciencesPo, 2002, σ. 19-38. Από ελληνική βιβλιογραφία βλ. αντί άλλων Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΊΟΥ,Υπερεθνικές και πολιτειακές αρχές στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Κέντρο ΕυρωπαϊκούΣυνταγματικού Δικαίου, Αντ. Σάκκουλα, 1999, σ.14 επ., ο οποίος βλέπει υπέρβαση καιόχι μαρασμό της Πολιτείας: «Η Πολιτεία δεν φαίνεται άλλωστε να οδηγείται στο ορατόμέλλον σε απίσχνανση, πολύ περισσότερο σε μαρασμό. Εν προκειμένω συμβαίνει μάλλοντο αντίθετο. Η Πολιτεία θα διατηρήσει την υπόστασή της και θα συνεχίσει να αποτελεί τοθεμέλιο για την οικοδόμηση της διεθνούς κοινωνίας και το βάθρο για τη ΕυρωπαϊκήΈνωση».

6 Βλ. σχετικά τις σκέψεις του D. TH. TSATSOS, Die EuropäischeUnionsgrundordnung, EuGRZ 1995, σ. 287 επ., ιδίως σ. 290

7 Οι σκέψεις αυτές στηρίζονται βασικά στις αναλύσεις του JEAN-MARC FERRY, Laquestion de l’Etat Européen, Paris, Gallimard, 2000, σ. 41-137, ΤΟΥ ΊΔΙΟΥ, Lasouveraineté postnationale, Esprit, janvier 2002, σ. 137 επ.

κυριαρχίας», τις εμπεριέχει μεταμορφωμένες. Τις εμπεριέχειαποψιλώνοντάς τες από κάθε είδους απολυταρχικά και εθνο-κρατικάστοιχεία. Οι εθνικές κυριαρχίες μετουσιώνονται σταδιακά σε «αυτόνομεςπολιτικές και πολιτιστικές κοινότητες», που διατηρούν την ταυτότητα καιτην ικανότητα συλλογικού αυτοκαθορισμού τους επικοινωνώντας μεταξύτους μέσα από ένα δίκτυο θεσμών και διαδικασιών, που διαμορφώνουνσταδιακά έναν ενιαίο δημόσιο ευρωπαϊκό πολιτικό χώρο8 ή μιαευρωπαϊκή res publica. Η υπό διαμόρφωση -αγνώστων λοιπών στοιχείωνκαι ανοικτή πάντως στην ιστορία- «ευρωπαϊκή κυριαρχία»9 προκύπτειαπό ένα διπλασιασμό των εθνικών κυριαρχιών και εκδηλώνεται αρχικάως μια «συλλογική κυριαρχία» ή «συγκυριαρχία», καθώς και –σεμεταγενέστερη φάση- ως «πολλαπλή κυριαρχία»10 εξ αιτίας τουπολλαπλασιασμού των κέντρων άσκησης εξουσίας και των τόπωνκυριαρχίας, σε τοπικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Η μία καιαδιαίρετη κυριαρχία γίνεται πλέον αντιληπτή μέσα από το σχήμα τηςπολλαπλότητας έτσι ώστε να μπορούμε να μιλάμε για «πολλαπλέςκυριαρχίες», που αναζητούν την μεταξύ τους επικοινωνία μέσα από ένασυνεκτικό δίκτυο.

Ο διπλασιασμός, ή ο πολλαπλασιασμός, της κυριαρχίας δεν είναιπαρά το αποτέλεσμα αυτού που η κλασσική σύλληψη της ενιαίας καιαδιαίρετης κυριαρχίας αποκλείει: της διαίρεσης και του επιμερισμούτης11. Με την μία ή την άλλη εκδοχή, γεγονός παραμένει ότι με βάση τηπαραδοσιακή, τουλάχιστον, έννοια της κυριαρχίας ούτε η ΕυρωπαϊκήΈνωση μπορεί να χαρακτηριστεί ακόμη κυρίαρχη πολιτική οντότηταούτε τα κράτη μέλη παραμένουν στις σχέσεις μεταξύ τους καθώς και στις

8 Βλ. P. HÄBERLE, Υπάρχει ένας Ευρωπαϊκός Δημόσιος Χώρος;, Κέντρο ΕυρωπαϊκούΣυνταγματικού Δικαίου, Forum Σύγχρονη Πολιτεία 3, Αθήνα-Κομοτηνή 1999.

9 Κατηγορηματικός και προφητικός ταυτόχρονα υπήρξε πάνω στο θέμα αυτό ο ΑΡ.ΜΆΝΕΣΗΣ: «δεν έχει -γράφει- προς το παρόν δημιουργηθεί μια νέα κυριαρχία – “ευρωπαϊκήκυριαρχία”. Παρά την παρατηρούμενη μείωση της κανονιστικής εμβέλειας του Συντάγματος,νομίζω ότι μέχρις ότου η πολιτική ένωση της Ευρώπης συντελεσθεί με τη θέσπιση ευρωπαϊκούσυντάγματος… το Σύνταγμα παραμένει στην κορυφή της ιεραρχίας όλων των κανόνων δικαίου,που ισχύουν εντός της εσωτερικής (εθνικής) έννομης τάξης» (ΑΡ. ΜΆΝΕΣΗΣ, Το Σύνταγμα στοκατώφλι του 21ου αιώνα, Λόγος κατά την επίσημη υποδοχή του ως ακαδημαϊκού στηνΑκαδημία Αθηνών, ανάτυπο από τα πρακτικά, 68, 1993, σ. 467).

10 R. BELLAMY και D. CASTIGLIONE, “Building the Union: The Nature of Sovereigntyin the Political Architecture of Europe”, Law and Philosophy, 16: 1997, σ. 421-445,(422).

11 Βλέπε σχετικά NEIL MACCORMICK, Questioning Sovereignty, Law, State, andNation in the European Commonwealth, Oxford, University Press, 1999, σ. 131-133:“To the extent that the terminology of divided sovereignty is found valuable, thesovereignty of the Community’s members states has not been lost, but in a waysubjected to a process of division and combination internally, and taken us beyondthe sovereign state, indeed well beyond it.”, ΤΟΥ ΊΔΙΟΥ, Liberalism, Nationalism and thePost-sovereign State, Political Studies, 1996, 553-567, ΤΟΥ ΊΔΙΟΥ, Democracy,Subsidiarity, and Citizenship in the “European Commenwealth”, Law and Philosophy,16 (1997), σ. 331-356 και κυρίως DANIELA. OBRADOVIC, Community Law an the Doctrine ofDivisible Power, Legal Issues of European Integration, 1993, σ. 1 επ., JEAN-MARC FERRY, Laquestion de l’Etat Européen, ό.π., σ.123 επ., και ENZO CANNIZZARO, Esercizio dicompetenze e sovranità nell’ esperienza giuridica dell’integrazione europea, Rivista diDiritto Costituzionale, 1-1996, σ. 75-123, ιδίως. 118-122.

σχέσεις τους με την Ένωση κυρίαρχα όπως πριν. Βρισκόμαστε μπροστάσε μια μεταβατική περίοδο με άγνωστη διάρκεια και απρόβλεπτο τέλος.

Θα επιχειρήσω να δοκιμάσω την υπόθεση εργασίας μου, σε δύοδιαφορετικές στιγμές της πορείας προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, οιοποίες συμπλέκονται μεταξύ τους: α) την στιγμή της θεσμικής εκκίνησήςτης, που συμπίπτει με την υιοθέτηση των ιδρυτικών συνθηκών, οπότεθα εξετάσουμε την κυριαρχία από τη σκοπιά των ιδρυτικών συνθηκώνκαι των συνθηκών που τις τροποποιούν, β) την στιγμή της λειτουργία τηςκαι της θεσμικής πραγματικότητάς που διαμορφώνεται με την λειτουργίατης Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι «στιγμές» δεν έχουν εδώ σημασία χρονική,όσο κυρίως «τοπική», δηλώνουν οπτικές γωνίες.

b) Η κρατική κυριαρχία θεμέλιο και προϋπόθεση τηςδιαδικασίας της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Η ΕυρωπαϊκήΈνωση ως αυτόνομη και ιδιότυπη «κοινότητα δικαίου»,προϊόν διεθνών συνθηκών.

4. Η πρώτη στιγμή είναι η δημιουργική στιγμή της κυριαρχίας, ηκυριαρχία επιβεβαιώνεται, καταφάσκει με τον εαυτό της καικαταξιώνεται, δημιουργώντας ωστόσο τις θεσμικές προϋποθέσεις μιαςμελλοντικής απάρνησής της: οι ευρωπαϊκές κοινότητες προέκυψανμέσα από διεθνείς συνθήκες, προϊόν της σύμπτωσης βουλήσεωςκυρίαρχων κρατών. Η διαδικασία δημιουργίας των ΕυρωπαϊκώνΚοινοτήτων συντελέστηκε με βάση τους συμβατικούς κανόνες τουδιεθνούς δημοσίου δικαίου και βασίζεται στην κυρίαρχη βούληση τωνκρατών. Η διεθνής συνθήκη αποτελεί από μόνη της επιβεβαίωση καικαθιέρωση της κρατικής κυριαρχίας. Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα και ηΕυρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν επειδή τα κυρίαρχα κράτη το θέλησαν καιόσο το θέλησαν και εξακολουθούν να λειτουργούν, επειδή τα ίδιακυρίαρχα κράτη εξακολουθούν να τις στηρίζουν διαρκώς με την πολιτικήτους βούληση και την διαρκή συμμετοχή τους στην λήψη των κοινώναποφάσεων12.

Είναι σημαντικό να υπενθυμίζουμε ότι η ευρωπαϊκή έννομη τάξηέχει τις ρίζες της στο διεθνές δίκαιο και ότι προήλθε από την σύναψηδιεθνών συνθηκών, έστω και αν έχει αποκολληθεί από την μήτρα τουςκαι λειτουργεί ως ένα ανεξάρτητο, ισχυρό, και αυτό-αναφερόμενοσύστημα δικαίου. Η διεθνοδικαική προέλευση της Ευρωπαϊκής Ένωσηςδείχνει ότι η υπόστασή της βασίζεται ακόμη στην κυρίαρχη βούλησητων κρατών και ότι τα κράτη παραμένουν, τελικά, -ό,τι και αν λέγεται- οικύριοι των συνθηκών, (les maîtres des traités). Υπογραμμίζεται έτσι ένασυστατικό της θεσμικής της υπόστασης, το οποίο είτε το εκλάβουμε ως

12 FL. CHALTIEL, La souveraineté de l’ Etat et l’Union Européenne, l’exemplefrançais. Recherche sur la souveraineté de l’Etat Membre, L.G.D.J, 2000, σ. 133 επ,και για μια συγκριτική επισκόπηση της συνταγματικής θεμελίωσης της ευρωπαϊκήςενοποίησης στα συντάγματα των κρατών μελών Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΊΟΥ, Το Σύνταγμα και ηδιαδικασία της Ευρωπαϊκής ενοποίησης, Αντ. Σάκκουλας, 1982, σ. 87-140.

θεμέλιο και προϋπόθεση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είτε τοθεωρήσουμε ως υποθήκη και όριο της ευρωπαϊκής κυριαρχίας, δεννομιμοποιούμαστε να το αγνοούμε, αν επιζητούμε να έχουμε μιαπραγματική ιδέα για το μέλλον της Ευρώπης. Ακόμη και αν δεχτούμε,όπως δέχονται πολλοί13 και πάντως όλοι οι ευρωπαϊστές, ότι τα κράτη-μέλη δεν είναι πλέον κύριοι των συνθηκών και ότι η ΕΕ αποτελεί μιαεντελώς πρωτότυπη δημιουργία των διεθνών συνθηκών, που έχει όμωςπλήρως απαγκιστρωθεί από τη λογική του διεθνούς δικαίου, και πάλι ηαπεξάρτησή της από την διεθνή βούληση των κρατών και τις ιδρυτικέςσυνθήκες δεν έφθασε μέχρι του σημείου ώστε να μπορεί να δηλωθεί ότιΕΕ έγινε ή ίδια «κυρία», -δηλαδή κυρίαρχη- των καταστατικών ήιδρυτικών της κειμένων ώστε να μπορεί μόνη της, αυτοδύναμα, με τηνδική της θέληση και τα δικά της όργανα, να τα ορίζει και να τααναθεωρεί14.

Μια δεύτερη συνέπεια του χαρακτήρα διεθνούς δικαίου τωνιδρυτικών συνθηκών είναι ότι το κράτος μέλος δεσμεύεται κατ΄αρχήν καικατά πρώτο λόγο από αυτές, όπως δεσμεύεται από κάθε διεθνή συνθήκη,και αδυνατεί να αρνηθεί την εφαρμογή τους, εφ΄όσον δεν την έχεικαταγγέλλει και δεν έχει αποχωρήσει. Διατηρεί, πάντως, τυπικά, τοδικαίωμα αποχώρησης15, ως επιβεβαίωση της κυριαρχίας του, αν και ηάσκηση ενός παρόμοιου δικαιώματος φαίνεται στην πράξη εξαιρετικάδύσκολη έως πολιτικά αδύνατη16.

Την στιγμή πάντως της σύστασης των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ηκρατική κυριαρχία λειτουργεί ως θεμέλιο και προϋπόθεση τηςδημιουργίας της, αφού η ίδια συγκροτείται, όπως είδαμε, ως διεθνήςοργανισμός με πράξη του διεθνούς δικαίου και με την συναίνεση τωνκρατών17. Το γεγονός ότι ο καταστατικός δεσμός της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης βασίζεται σε κανόνα του διεθνούς δικαίου δεν αποκλείει,βέβαια, την δυνατότητα αποδέσμευσης από την διεθνο-δικαιική λογικήτου δεσμού αυτού, εφ όσον η φύση και οι σκοποί του διεθνούςοργανισμού που ιδρύεται του προσδώσουν αυτοδύναμη ύπαρξη καιλειτουργία και η αυτοδυναμία αυτή επιβεβαιωθεί στην πράξη.

13 Βλ. μεταξύ άλλων, L. M. DIEZ-PICAZO, ό.π., σ. AUGUSTO BARBERA, Esiste una“costituzione europea?”, Quaderni costituziοnali, 1:2000, σ. 59-62(59-81),

14 Βλ. σχετικά ENZO CANNIZZARO, ό.π., σ. 84-90.

15 Βλέπε την καταλυτική κριτική του δικαιώματος μονομερούς απόσχισης απότην Ευρωπαϊκή Ένωση ή Κοινότητα του L. M. DIEZ-PICAZO, ό.π., 58-63, ο οποίοςυπογραμμίζει σωστά ότι ένα τέτοια δικαίωμα δύσκολα συμβιβάζεται με την ύπαρξη καιλειτουργία ενός υπερθνικού οργανισμού που διαθέτει αυτόνομες δομές και σκοπούςοικονομικής και πολιτικής ενσωμάτωσης, όπως είναι αυτοί της Ένωσης. Εξάλλου, ακόμηκαι από τη σκοπιά του διεθνούς δικαίου η άσκηση του δικαιώματος αυτού προϋποθέτειτην προηγούμενη συναίνεση όλων των κρατών.

16 Έτσι, N. MACCORMICK, The Maastricht-Urteil: Sovereignty Now, European LawJournal, 3: 1995, σ. 259-266.

17 Γι΄αυτό βλέπε κυρίως FL. CHALTIEL, ό.π., σ. 93-108 και 133-195.

5. Πράγματι, η τάση απαγκίστρωσης της ευρωπαϊκήςολοκλήρωσης από την λογική του διεθνούς δικαίου έγινε αισθητή απότην πρώτη στιγμή ίδρυσης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, η οποία έδειξεαπό τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής της την πρωτοτυπία και την δυναμικήτης. Η μοναδικότητα και το ανεπανάληπτο στην ιστορία των εθνώνβρίσκεται στην προκειμένη περίπτωση, στο ότι, ενώ οι ΕυρωπαϊκέςΚοινότητες δημιουργήθηκαν με τα μέσα του διεθνούς δικαίου και μεβάση την θέληση των κρατών, ο διεθνής οργανισμός πουκατασκευάστηκε αποτελεί ένα πρωτότυπο «δικαιικό μόρφωμα», πουξεφεύγει από τα πρότυπα του διεθνούς δικαίου, αφού διαθέτει δική του,αυτόνομη δικαιική οντότητα και προσωπικότητα, είναι εξοπλισμένο μεαποφασιστικές εξουσίες και αρμοδιότητες νομοπαραγωγικού καιδικαιοδοτικού χαρακτήρα και με θεσμούς ανάλογους για να τιςενεργοποιούν.

Πρόκειται για μια αυτόνομη «επικράτεια δικαίου», που αν καιπροέκυψε από την άσκηση κρατικής κυριαρχίας, δεν έχει εξοπλιστεί,ωστόσο, με δική της κυριαρχία ούτε οδεύει να την αποκτήσει, αν κρίνεικανείς από τις συνθήκες. Την μόνη κυριαρχία που διαθέτει είναι«κανονιστική»18, αφού μπορεί και αναπαράγεται ως αυτόνομη καιαυτοτελής κανονιστική οντότητα με τους δικούς της δικαιο-παραγωγικούς και δικαιοδοτικούς μηχανισμούς. Μοναδικό μέσοπραγματοποίησης των σκοπών της έχει το Δίκαιο. Μοναδική της δύναμηη παραγωγή κανόνων και αποφάσεων δεσμευτικών για τα κράτη και ταάτομα χωρίς την διαμεσολάβηση εθνικών πράξεων.

Δημιουργήθηκε άρα μια ξεχωριστή και αυτοτελής έννομη τάξη,μια πραγματική «κοινότητα δικαίου»19, με απεριόριστη διάρκεια χωρίςδική της όμως εξουσία επιβολής και καταναγκασμού, χωρίς δική τηςχωρική επικράτεια, χωρίς δικό της πληθυσμό και ανεξάρτητο από τακράτη πεδίο ισχύος των κανόνων της. Οι πράξεις που εκδίδει διαθέτουνμεν δικό τους πεδίο ισχύος, την ευρωπαϊκή επικράτεια και ισχύουνάμεσα και ευθέως στις επικράτειες των μελών χωρίς τη διαμεσολάβησηεσωτερικών διαδικασιών, η εκτέλεση και η εφαρμογή τους εξαρτάταιόμως από τη συνεργασία των κρατών μελών.

Η αυτόνομη δικαιική αυτή πραγματικότητα εξακολουθεί νααποτελεί, παρόλα αυτά, -και αυτό είναι το παράδοξο- μια «εξαρτημένη»και «παράγωγη» τάξη δικαίου που δεν μπορεί να εξομοιωθεί με κρατικήέννομη τάξη ούτε να χαρακτηριστεί «κυρίαρχη», όχι μόνον διότι στερείταιπρωτογενούς αυτοδυναμίας και δυνατότητας να καθορίζει από μόνη τηςτην αρμοδιότητα και την δικαιοδοσία της, τους όρους ύπαρξης και

18 ENZO CANNIZZARO, Esercizio di competenze e sovranità nell’ esperienza giuridicadell’integrazione europea, Rivista di Diritto Costituzionale, 1-1996, σ. 105 και AUGUSTO

BARBERA, ό.π., σ. 61.

19 Όπως την έχει χαρακτηρίσει το Δικαστήριο για πρώτη φορά στην απόφασηCJCE, 23 avril 1986, Partis écologiste « Les Verts » c/Parlement européen, Rec. 1986,p. 1365, § 23, καθώς και στην Γνώμη 1/91, 14 décembre 1991, Rec. p. 6102. Bλέπεαντί πολλών, από τις πιο πρόσφατες αναφορές, Luis Maria DIEZ-PICAZO σ. 65 και HUGUES

DUMONT, La question de l’Etat européen du point de vue d’un constitutionnaliste, Droitet Société, 53/2003, σ. 32 (29-71).

λειτουργίας της, αλλά και διότι στερείται της δυνατότητας χρήσης, μεδικά της μέσα, νομιμοποιημένης βίας για την καταναγκαστική επιβολήκαι εκτέλεση των αποφάσεών της.

c) Η κυριαρχία ως μέσο προώθησης της ευρωπαϊκήςολοκλήρωσης δια μέσου της τεχνικής της εκχώρησηςκυριαρχικών αρμοδιοτήτων.

6. Ο πρωτότυπος αυτός διεθνής οργανισμός δημιουργήθηκε με τηντεχνική της μεταφοράς ή μεταβίβασης αρμοδιοτήτων συνταγματικών απότα κράτη μέλη20. Με την μεταβίβαση αρμοδιοτήτων θεωρείται ότι ηκυριαρχία δεν πλήττεται στον πυρήνα της, αφού μεταβιβάζονταιορισμένες μόνον αποφασιστικές εξουσίες, που ανήκαν σε κρατικό όργανοκαι ασκούνταν σε καθορισμένο τομέα και για προκαθορισμένο σκοπό. Ηκρατική κυριαρχία περιορίζεται αναμφισβήτητα21, αφού στοσυγκεκριμένο τομέα δέχεται ετεροκαθορισμό, την άσκηση, δηλαδή,αρμοδιοτήτων από εξωτερικά νομο-παραγωγικά κέντρα, χωρίς όμως ναθίγεται από τον περιορισμό αυτό το μονοπώλιο της δικής της γενικήςαρμοδιότητας να καθορίζει και να επανακαθορίζει τις κρατικέςαρμοδιότητες.

Οι αρμοδιότητες που αναγνωρίστηκαν στις ΕυρωπαϊκέςΚοινότητες εκχωρήθηκαν στην πραγματικότητα σε αυτήν οριστικά, μιαγια πάντα22, και δεν μπορούν να ανακληθούν, παρά μόνον με τηναποχώρηση από την κοινότητα του κράτους-μέλους.

Πρώτη, λοιπόν, συνέπεια αυτής της τεχνικής της μεταβίβασης ήεκχώρησης αρμοδιοτήτων είναι ότι επήλθε ρήγμα στην κλασσικήσύλληψη της κρατικής κυριαρχίας, η οποία άλλαξε μορφή: διότι μπορείμεν στην αφηρημένη της υπόσταση, ως υπέρτατη εξουσία και κέντρο

20 Με το ζήτημα αυτό, σε ό, τι αφορά την ελληνική συνταγματική τάξη, έχωασχοληθεί εκτενέστερα σε παλαιότερη μελέτη μου, στην οποία και αναφέρομαι καθώς καιστην βιβλιογραφία της εποχής, ΑΝΤ. ΜΑΝΙΤΆΚΗΣ, Τα όρια της κοινοτικής αρμοδιότητας και ησυνταγματική θεώρησή τους, ΤοΣ 1984, σ. 472-498. Για το ζήτημα ειδικά τηςμεταβίβασης αρμοδιοτήτων και για τις επιπτώσεις της στην κυριαρχία του κράτουςστηρίχθηκα κυρίως στη μελέτη του EN. CANNIZZARO, ό.π., σ. 75-123. Για μια γενικότερηθεώρηση της τεχνικής της μεταφοράς αρμοδιοτήτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση από τα κράτημέλη και τις επιπτώσεις της στην κυριαρχία των κρατών την περιεκτική μελέτη του ANTERO

JYRAENKI, Transferring Powers of a Nation-State to International Organisations: TheDoctrine of Sovereignty Revisited, ό.π., σ. 61-81. Σε ό,τι αφορά την γαλλικήσυνταγματική τάξη, όπου το ζήτημα της εθνικής κυριαρχίας και του περιορισμού τηςενόψει των ευρωπαϊκών συνθηκών έχει απασχολήσει τόσο τη θεωρία όσο και τοΣυνταγματικό Συμβούλιο, βλ. αντί πολλών, FL. CHALTIEL, ό.π., σ. 133 επ. 165 επ.

21 Αναλυτικότερα Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΊΟΥ, Το Σύνταγμα και η διαδικασία, ό.π, σ. 74 –85,ΤΟΥ ΊΔΙΟΥ, Υπερεθνικές και πολιτειακές αρχές στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Κέντρο ΕυρωπαϊκούΣυνταγματικού Δικαίου, Αντ. Σάκκουλα, 1999, σ. 14 επ.

22 W. SKOURIS, Die Verfassungsfrage in der Europäischen Gemeinschaft, σε: M.Kloepfer/D. Merten/H.-J. Papier/W. Skouris, Kontinuität und Diskontinuität in derdeutschen Verfassungsgeschichte, Seminar zum 80. Geburtstag von Karl AugustBettermann, Berlin 1993, σ. 101 επ., 107.

αναγωγής και δικαιολόγησης των κρατικών αποφάσεων να μένειαλώβητη, στην συγκεκριμένη της όμως υπόσταση23, ως σύνολο επί μέρουςαρμοδιοτήτων που εκδηλώνονται με συγκεκριμένο και ειδικό τρόπο, π.χ.ως εξουσία θέσπισης νόμων ή επιβολής φόρων ή ποινών, ως εξουσίακοπής νομισμάτων και άσκησης νομισματικής πολιτικής κ.ά,συρρικνώνεται ή απομειώνεται διαρκώς. Η κρατική κυριαρχίαπαραμένει μεν ως υπέρτατη εξουσία και ικανότητα του νομικού καιπολιτικού αυτοκαθορισμού, ως αρμοδιότητα της αρμοδιότητας, ακέραια.«Δικαιώματα όμως κυριαρχικά» ή «κυριαρχικές αρμοδιότητες» πουαποτελούν βασικές ιδιότητες ή εκδηλώσεις κυριαρχίας θεωρούνταιαποσπάσιμα στοιχεία και αποσπώνται από την εστία τους καιμεταβιβάζονται σε διεθνείς οργανισμούς.

Μια δεύτερη συνέπεια της μεταβίβασης αρμοδιοτήτων είναι ότι μετην μεταβίβαση αρμοδιοτήτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ανατέθηκαν ήακριβέστερα εκχωρήθηκαν ειδικά και περιοριστικά καθορισμένεςαρμοδιότητες. Δεν πρόκειται στην κυριολεξία για απλή ανάθεση –αν καιέτσι χαρακτηρίζονται για πραγματική και οριστική εκχώρησηαρμοδιοτήτων. Η οργάνωση και η άσκηση των κοινοτικών αρμοδιοτήτωνδιέπονται, πάντως, από την α ρ χ ή τ η ς κ α τ ΄ α ν άθ ε σ η ή κατάπαραχώρηση αρμοδιότητας24. Οι αρμοδιότητες που παραχωρήθηκαν δενασκούνται στο όνομα και για λογαριασμό των κρατών-μελών, αλλά στοόνομα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία, ναι μεν ασκεί αρμοδιότητεςκατά ανάθεση, τις ασκεί όμως ως δικές της, σαν να της ανήκουν, και τιςασκεί στο δικό της όνομα.

Οι εξουσίες της Κοινότητας έχουν ως απώτερο σημείο αναφοράς καινομιμοποίησης την κυριαρχία των κρατών μελών, αφού ούτε η Κοινότηταούτε η Ένωση διαθέτει δικό της ύπατο κέντρο ή ύπατη βαθμίδααναγωγής και νομιμοποίησης των αποφάσεων της. Οι ιδρυτικές καικαταστατικές της συνθήκες θεμελιώνουν μόνον τυπικά τις αποφάσειςτων κοινοτικών οργάνων. Αποτελούν το πρωτογενές δίκαιο, θεμέλιο τουπαραγώγου δικαίου και τυπική πηγή νομιμότητας των πράξεων τηςκοινότητας. Αλλά η ουσιαστική νομιμότητα ή η νομιμοποίηση τωνκοινοτικών και διακυβερνητικών αποφάσεων πρέπει να αναζητηθεί στηνπολιτική βούληση των κυβερνήσεων των κρατών μελών. Η Κοινότηταδιαθέτει ένα δικό της σύστημα αξιολόγησης της νομιμότητας, δενδιαθέτει όμως μια αυτόνομη, δική της πηγή νομιμοποίησης των πράξεώντης, οι οποίες αντλούν την νομιμοποίησή τους μέσω του εθνικούσυστήματος παραγωγής νομιμοποίησης.

23 FL. CHALTIEL, ό.π., σ. 48-49, 380-382 επ., και 499-505.

24 Το ζήτημα αν οι Κοινότητες ασκούν αρμοδιότητες κατ΄ανάθεση, κατάπαραχώρηση ή κατ΄εντολήν έχει απασχολήσει τη θεωρία από τα πρώτα χρόνια ίδρυσηςτων Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, βλέπε από την παλαιότερη ελληνική βιβλιογραφία ΑΝΤ.ΜΑΝΙΤΆΚΗ, ό.π., σ. 485 και σημ. 33, και Κ. ΚΑΚΟΎΡΗ, Η σχέση της κοινοτικής έννομης τάξηςμε τις νομικές τάξεις των κρατών μελών, ΕΕΕυρΔ 1986.525, από την ξένη, J.V.LOUIS,L’ordre juridique communautaire, Bruxelles, 1979, σ. 11 επ., και P. PESCATORE, Le droitde l’intégration, Leyde, Genéve, 1973, σ. 40 επ. και από την πρόσφατη σχετικήβιβλιογραφία την συνθετική παρουσίαση του JOERG GERKRATH, L’émergence d’un droitconstitutionnel pour l’Europe, Bruxelles, Editions de l’Université de Bruxelles, 1997, σ.369 επ.

d) Η κυριαρχία των κρατών-μελών ως συλλογική καιαλληλέγγυα κυριαρχία, ως συγκυριαρχία. Η έννοια τηςδιπλής και μοιρασμένης κυριαρχίας.

7. Ως προς την κυριαρχία των κρατών και αυτή αλλάζειφυσιογνωμία: η ευρωπαϊκή ένωση προέκυψε, όπως είδαμε, από τηνάσκηση συλλογικά και ταυτόχρονα της κυριαρχίας πολλών κρατών, οικυρίαρχες βουλήσεις των οποίων συνέπεσαν στο να δημιουργήσουν απόκοινού έναν πρωτότυπο διεθνή οργανισμό. Τα κράτη–μέλη ασκώνταςσυλλογικά και από κοινού την κυριαρχία τους συμφώνησαν,αποδεχόμενα περιορισμούς στην εθνική τους κυριαρχία, να εκχωρήσουνένα μέρος των κυριαρχικών αρμοδιοτήτων τους και αυτοδεσμεύτηκαν ναασκούν στο μέλλον, από κοινού, συγκυβερνώντας, μέσα από τακοινοτικά όργανα και με τους κανόνες του ευρωπαϊκού δικαίου έναείδος συγκυριαρχίας ή συλλογικής κυριαρχίας25. Και αυτό είναι εμφανέςστα όργανα διακυβερνητικού χαρακτήρα. Μία ακόμη επομένως συνέπειατης μεταβίβασης αρμοδιοτήτων συνταγματικών ήταν η ανάδυση ήανάδειξη μια άλλης όψης ή πτυχής της κυριαρχίας, η οποία απόαποκλειστική, εγωκεντρική και ανταγωνιστική μεταμορφώνεται μέσα απότην λειτουργία των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης, σε συνεργάσιμη και αλληλέγγυα, η κυριαρχία ασκείταισυλλογικά και από κοινού και τα κράτη μαθαίνουν να μοιράζονται μιασυλλογική ευθύνη κυριαρχίας.

8. Το παράδοξο είναι, εντούτοις, ότι όσο προχωρά και εμβαθύνει ηευρωπαϊκή ολοκλήρωση και γίνεται στενότερη η ευρωπαϊκή συνεργασία,η κυριαρχία των κρατών, ως αδιαίρετο τμήμα μιας συλλογικήςκυριαρχίας, δεν εξασθενεί, αντίθετα ενισχύεται και επιβεβαιώνεται μέσααπό την ενίσχυση της εξουσίας των διακυβερνητικών οργάνων, τουΣυμβούλιο των Υπουργών και του Συμβουλίου των αρχηγών των κρατών.Το πολιτικό και θεσμικό βάρος των διακυβερνητικών αποφάσεων βαίνεισυνεχώς εντεινόμενο, ενώ αντίθετα το αντίστοιχο βάρος των υπερεθνικώνκοινοτικών οργάνων σχετικά μειώνεται. Η διακυβερνητική μέθοδοςδιακυβέρνησης της ΕΕ κερδίζει συνεχώς έδαφος σε βάρος τηςκοινοτικής, μια και η παρουσία των κυβερνήσεων των κρατών-μελώνστη λήψη των αποφάσεων κοινοτικού ή ενωσιακού χαρακτήρα είναιέντονη και συχνά αποφασιστική. Τα κράτη μέλη φροντίζουν να κάνουναισθητή την παρουσία τους σε όλες τις αποφάσεις της ΕΕ26 και μάλισταπροτιμούν να μεταφέρονται αρμοδιότητες στην ΕΕ από το εθνικόεπίπεδο για να απαλλάσσονται οι κυβερνήσεις τους από την πολιτικήευθύνη και το «πολιτικό κόστος» των οδυνηρών αποφάσεων οικονομικού

25 Εκτενέστερα FR. CHALTIEL, ό.π., σ. 466- 478

26 Έτσι, J.H.H. WEILER, L’Unione e gli Stati membri, ό.π, σ. 7.

κυρίως χαρακτήρα27. Η μέθοδος διακυβέρνησης που τελικά κρατεί στηνΕΕ για την λήψη των σημαντικών και ιδίως των πολιτικών αποφάσεωνείναι η «διακυβερνητική», πράγμα που δείχνει ότι είναι η συλλογικήπολιτική βούληση των κυβερνήσεων των κρατών-μελών που επιβάλλεταικαι κατισχύει και όχι η βούληση των υπερεθνικού χαρακτήρακοινοτικών οργάνων, όπως του Κοινοβουλίου ή της Επιτροπής. Τοθεσμικό άρα διακύβευμα σήμερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναιπόσες αρμοδιότητες έχουν εκχωρηθεί στην ΕΕ και πόσο έχει αντίστοιχασυρρικνωθεί η εθνική κυριαρχία, αλλά πόσο διακυβερνητική είναιτελικά η εξουσία στην ΕΕ και αν αυτή η μορφή διακυβέρνησηςανταποκρίνεται και υπηρετεί το ιδεώδες της δημιουργίας μιας μετα-εθνικής εξουσίας δημοκρατικά νομιμοποιημένης στην Ευρώπη.

Στην διακυβερνητική πάντως μέθοδο η κρατική κυριαρχίαεμφανίζεται δ ι π λ α σ ι ασ μ έ ν η , διότι λειτουργεί διπλά, αφού ασκείταιατομικά και εκδηλώνεται συλλογικά. Ο εκπρόσωπος της κυβέρνησης τουκράτους μέλους συμμετέχει στο διακυβερνητικό όργανο, π.χ. ΣυμβούλιοΥπουργών, εκπροσωπώντας τα εθνικά-κρατικά συμφέροντα στο όνοματων οποίων και ενεργεί. Η συλλογική απόφαση που λαμβάνεται, ωςσύνθεση διακρατικών συμφερόντων, αποτελεί αντίθετα, έκφρασηάσκησης από κοινού κρατικής κυριαρχίας, αφού λαμβάνεται στο πλαίσιοκοινοτικής αρμοδιότητας, και μάλιστα αποκλειστικής, και υπηρετείσκοπούς κοινοτικούς, χωρίς να μπορεί ωστόσο να χαρακτηριστεί η ίδιαυπερθνική ή υπερ-κρατική. Ακόμη και όταν η απόφαση λαμβάνεται μεβάση την αρχή της πλειοψηφίας και όχι της ομοφωνίας, ο διακρατικόςχαρακτήρας της απόφασης είναι έκδηλος. Μόνον ως εκδήλωσησυγκυριαρχίας ή από κοινού άσκησης συλλογικής κυριαρχίας θα μπορούσενα καταχωρηθεί.

Διπλασιασμός της κυριαρχίας δεν σημαίνει βέβαια διπλήκυριαρχία, η κυριαρχία παραμένει μία και εδρεύει στα κράτη. Στηνπερίπτωση της διακυβερνητικής μεθόδου η κυριαρχία δεν επιμερίζεται,δεν κατακερματίζεται, απλώς δ ι π λ α σ ι ά ζ ε τ α ι : ασκείται ωςδιακυβερνητική ή διακρατική και εμφανίζεται ως ενωσιακή. Στηνσυλλογική μορφή κυριαρχίας η υπό διαμόρφωση ευρωπαϊκή κυριαρχίαδεν έχει ακόμη απογαλακτιστεί από την κρατοκεντρική προέλευσή της.

Διαφορετικά παρουσιάζεται το ζήτημα της κυριαρχίας στηνκοινοτική μέθοδο λήψης των αποφάσεων από τα κοινοτικά και ενωσιακάόργανα, όπως είναι το Κοινοβούλιο και η Επιτροπή. Ο υπερεθνικόςχαρακτήρας της σύνθεσης των οργάνων αυτών καθώς και η αποστολήτους, που είναι στενά δεμένη με τη εξυπηρέτηση του κοινοτικούσυμφέροντος, πέρα και ανεξάρτητα από κρατικά συμφέροντα, τα κάνεινα ενεργούν ως φορείς εξουσίας και εκτελεστές πολιτικών, πουβρίσκονται πέρα και πάνω από τις εθνικές κυριαρχίες των κρατώνμελών. Συνεργούν αντικειμενικά στην διαμόρφωση μιας ευρωπαϊκήςδημόσιας σφαίρας αποφάσεων, η οποία αποτελεί το πρόπλασμα, την

27 J. HABERMAS, Why Europe needs a Constitution, New Left Review, 2001, : ‘itcan be seen as a common attempt by the national governments to recover in Brusselssomething of the capacity for intervention that they have lost at home.’

αναγκαία προϋπόθεση για μελλοντική συγκρότηση μιας ιδιότυπηςευρωπαϊκής κυριαρχίας.

9. Στην παρούσα, πάντως, ιστορική φάση το σχήμα που αποδίδεικαλλίτερα την διασύνδεση της κοινοτικής μεθόδου λήψης των ενωσιακώναποφάσεων με την εθνική κυριαρχία είναι, και πάλι, εκείνο τηςμ ο ι ρ α σ μ έ ν η ς κ υ ρ ι α ρ χ ί ας 28.

Αν κοιτάξει κανείς σφαιρικά την κυριαρχία μέσα από το συνολικόπλέγμα των εξουσιών και αρμοδιοτήτων που αρθρώνονται στο σύστημαεξουσίας κρατών και Ευρωπαϊκής Ένωσης, τότε θα διαπιστώσει ότι ηκυριαρχία εμφανίζεται, τελικά, ως ένα πολύπλοκο σύστημα κυριαρχικώναρμοδιοτήτων, που μοιράζονται και κατανέμονται μεταξύ κρατών καιενωσιακών θεσμών29. Καταλήγουμε έτσι σε μια πολλαπλή,μεταβαλλόμενη και πολυσύνθετη έννοια της κυριαρχίας. Φαίνεται,μάλιστα, εκ πρώτης όψεως ότι «είναι πιο συνεπές να απορριφθούν τόσοη ιδέα της νοητικής ανακατασκευής της κυριαρχίας ως ενιαίας καιαδιαίρετης, όσο και οι θεωρητικές υποδείξεις για την αναζήτηση μιαςύπατης εξουσίας. Οι αναζητήσεις θα πρέπει να επικεντρωθούν στηνεξατομίκευση των κριτηρίων κατανομής των κυριαρχικών αρμοδιοτήτωνμεταξύ κρατών και κοινοτικών θεσμών. Μετά την οριοθέτησή της και τηναναγωγή της στις θετικές της διαστάσεις, η κυριαρχία δεν είναι τίποτεάλλο παρά ένα σύμπλεγμα εξουσιών που μπορεί να επιμερίζεται καιδιανέμεται με ποικίλους τρόπους»30. Μπορεί η περιγραφή αυτή νααποδίδει την εικόνα που παρουσιάζουν οι ενωσιακές αρμοδιότητες, έτσιόπως συναρθρώνονται με τις εθνικές εξουσίες. Λείπει όμως από τοπαραστατικό αυτό σχήμα ένα κέντρο ενοποιητικό και αντισταθμιστικό,που να εξασφαλίζει την αρμονική, συντονισμένη ή ενσωματωμένη,αποτελεσματική και κυρίως την νομιμοποιημένη άσκησή τους. Μπορεί οικρατικές και οι ενωσιακές αρμοδιότητες να κατανέμονται και ναασκούνται από διάφορα κέντρα εξουσίας, εθνικά ή κοινοτικά, οφείλουνόμως να συντρέχουν στην εξυπηρέτηση κοινών σκοπών, έχουν ανάγκηαπό τον σχηματισμό ενός ενιαίου κέντρου αναγωγής και ενοποίησης τωνδράσεών τους, οφείλουν, τέλος, να συμβάλλουν στη διαμόρφωση μιαςκοινής, αυτόνομης, αστικής δημόσιας σφαίρας διαβούλευσης και λαϊκούελέγχου. Κράτη και ΕΕ δεν μπορούν να ενεργούν ξεχωριστά και εντελώςανεξάρτητα και αντίθετα το ένα με το άλλο, οφείλουν να εναρμονίζουν τιςδράσεις τους και να συντρέχουν από κοινού, και το κάθε ένα ξεχωριστά,στην ανάδειξη μιας νέας κυριαρχίας, που μόνον ως «μετα-κυριαρχία»μπορεί να νοηθεί31.

28 Αναλυτικά ENZO CANNIZZARO, ό.π., σ. 118 επ.

29 Βλ. THILBAUT DE BERRANGER, Constitutions nationales et constructioncommunautaire, L.G.D.J., 1995, σ. 313

30 ENZO CANNIZZARO, ό.π, σ. 118.

31 Στον όρο αυτό συμπίπτουν δύο συγγραφείς που ξεκινούν μεν από διαφορετικέςμεθοδολογικές αφετηρίες, καταλήγουν όμως στις ίδιες πολιτικές διαπιστώσεις και θεσμικές

e) Με την εκχώρηση κυριαρχικών αρμοδιοτήτων, ειδικώνκαι περιορισμένων, η Ευρωπαϊκή Ένωση δενεξοπλίζεται, πάντως, με γενική αρμοδιότητα δράσης ούτεαποκτά δική της κυριαρχία.

10. Ένα τελευταίο θέμα που θα πρέπει να επισημανθεί είναι ότι μεβάση τη διάκριση που κάναμε μεταξύ της κυριαρχίας, -ως αφηρημένηςικανότητας κατίσχυσης και πολιτειακού αυτό-καθορισμού και τηςκυριαρχίας, ως συνόλου επιμέρους αρμοδιοτήτων- η τεχνική τηςεκχώρησης αρμοδιοτήτων δεν αφορά και δεν μπορεί να αφορά τηνμεταβίβαση τ η ς κυριαρχίας, γενικά, αλλά την ανάθεση ορισμένωναρμοδιοτήτων κυριαρχίας32. Το συνταγματικό κράτος διατήρησε τηνικανότητα να αποφασίζει για τις αρμοδιότητες, που δεν εκχώρησε καικυρίως να αποφασίζει το ίδιο, κυριαρχικά, τι μεταβίβασε και τι διατηρείυπό την κυριαρχία του, άρα τι υπάγεται στην δική του αποκλειστικήδικαιοδοσία. Και πάντως είναι σίγουρο ότι δεν μεταβίβασε την ικανότητάτου να αποφασίζει για ό,τι υπάγεται στην δική του, εθνική δικαιοδοσίακαι να κρίνει το ίδιο κυριαρχικά τι υπάγεται στη δική του κυριαρχία.Μόνον που ό, τι μεταβιβάστηκε κατ΄αποκλειστικότητα το αποστερήθηκεοριστικά και δεν δικαιούται πλέον επ΄αυτού να αποφασίζει.

Αυτό σημαίνει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει εξοπλιστεί με μιαγενική αρμοδιότητα δράσης και απόφασης ούτε συντρέχει υπέρ αυτήςκανένα τεκμήριο αρμοδιότητας. Αντίθετα μάλιστα με βάση ρητή διάταξητων συνθηκών, όπως αποτυπώθηκε μάλιστα και στο σχέδιο τηςσυνταγματικής συνθήκης: «Με βάση την αρχή της ανάθεσηςαρμοδιοτήτων η Ένωση δρα μέσα στα όρια των αρμοδιοτήτων που τηςανατίθενται από τα κράτη μέλη δυνάμει του Συντάγματος για τηνεπίτευξη των στόχων που ορίζει». Κάθε αρμοδιότητα που δεν έχειανατεθεί στην Ένωση από το Σύνταγμα ανήκει στα κράτη μέλη». (άρθροΙ-9 παρ. 2). Ως δημιουργήματα του διεθνούς δικαίου δεν διαθέτειεξάλλου η ΕΕ παρά μόνον τις αρμοδιότητες και όσες αρμοδιότητες τηςανατέθηκαν ειδικά και περιοριστικά από τις συνθήκες.

Η αρμοδιότητα της ευρωπαϊκής κοινότητας είναι δοτή ως προς τηνγένεσή της, κατ΄ανάθεση ως προς την φύση της, ειδική και περιορισμένηως προς την έκτασή της, δέσμια κατά την άσκησή της και λειτουργικά

προτάσεις, ο N. MACCORMICK, Liberalism, Nationalism and the Post-sovereign State,Political Sudies, 1996, 553-567, καθώς και το αντίστοιχο κεφάλαιο από το βιβλίο του,Questioning sovereignty: Law, State and Nation in the European Commonwealth,Oxford University Press, 1999, που επιγράφεται χαρακτηριστικά «On Sovereignty andPost-Sovereignty”, 123-136, και ο JEAN- MARC FERRY, La question de l’ Etat, ό.π., σ. 87-137 και τις μελέτες, που είναι αναπαραγωγή από το βιβλίο του, « La souverainetépostnationale, Esprit, 2002, 137-149, ΤΟΥ ΊΔΙΟΥ, Le problème de la souveraineté en regardd’ une union politique européenne, in « La Constitution de l’ Europe » (éd. P. Magnette),Bruxelles, Université Libre de Bruxelles, 2002, σ. 53-68.

32 Βλέπε σχετικά την συγκριτική επισκόπηση του TH. DE BERRANGER, ό.π., σ. 253-310 : « l’attribution ou le transfert de pouvoirs ne peut pas se faire globalement, enbloc, mais uniquement dans les matières bien déterminées du traité ».

εξαρτημένη ως προς την ισχύ των αποφάσεών της από τις επικράτειες καιτους δικαιοκρατικούς μηχανισμούς των κρατών μελών. Η λειτουργικήεξάρτηση οφείλεται στο γεγονός ότι τα έννομα αποτελέσματα τηςκοινοτικής έννομης τάξης αναπτύσσονται στις έννομες τάξεις των κρατώνμελών, κατά τρόπο άμεσο και ομοιόμορφο, επειδή την αμεσότητα καιτην υπεροχή τις έχουν αποδεχτεί τα κράτη μέλη, δεσμεύονται από αυτάκαι έχουν αναλάβει την υποχρέωση να εξασφαλίζουν την αποτελεσματικήεφαρμογή τους.

Το βασικό είναι ότι η κοινοτική αρμοδιότητα είναι ειδική καιοροθετημένη. Είναι θεματικά καθορισμένη και ασκείται αποκλειστικάστους τομείς, που ειδικά και αναλυτικά αναφέρονται στις συνθήκες γιατην εκπλήρωση ορισμένων σκοπών: «Η Κοινότητα δρά μέσα στα όρια τωναρμοδιοτήτων που της αναθέτει και των στόχων που της ορίζει ηπαρούσα συνθήκη» (άρθρο 5 της ΣυνθΕΟΚ). Είναι αλήθεια ότι η έκτασητων κοινοτικών και ενωσιακών αρμοδιοτήτων προσδιορίζεται κατά έναμεγάλο μέρος από τον σκοπό. Το λειτουργικό αυτό κριτήριο έδωσε λαβήκυρίως στο Δικαστήριο για διασταλτική ερμηνεία των συνθηκών καισιωπηρή διεύρυνση των κοινοτικών αρμοδιοτήτων κυρίως σε ό,τι αφοράτη σύναψη διεθνών συνθηκών από τις Κοινότητες μέσω της θεωρίας των«σιωπηρών εξουσιών»33. Με την ευρεία ερμηνεία των σκοπών και τωνπολιτικών τους τα όργανα της ΕΕ διευρύνουν συνεχώς τα όρια τηςδικαιοδοσίας τους σε βάρος της εθνικής34. Υπάρχει μια διαρκής, μέσααπό την πρακτική, διεύρυνση των κοινοτικών αρμοδιοτήτων καιαντίστοιχη συρρίκνωση της εθνικής δικαιοδοσίας μέσω της διασταλτικήςερμηνείας των κοινοτικών διατάξεων που τάσσουν σκοπούς καικαθορίζουν την εκπλήρωση πολιτικών. Παρόλα αυτά κάθε κοινοτικόόργανο οφείλει να ενεργεί στα όρια των καθ΄ύλην και κατά τον σκοπόαρμοδιοτήτων που του έχουν ανατεθεί και δεν μπορεί να υπερβαίνειχωρίς κυρώσεις τα όρια της αρμοδιότητάς του. Οι μηχανισμοί που«τείνουν να μετριάσουν την αρχή της περιοριστικής ανάθεσηςαρμοδιοτήτων», όπως η θεωρία των σιωπηρών εξουσιών και η διασταλτικήερμηνεία των σκοπών, «δεν μπορούν να καταλήγουν στην ουσία σευπέρβαση» 35 ή αναίρεση της θεμελιώδους αυτής αρχής.

11. Υπάρχει όμως μια ουσιώδης διαφοροποίηση μεταξύ κράτουςκαι Ένωσης, αν σταθούμε και παρατηρήσουμε τους σκοπούς του κάθεμέρους. Τα κοινοτικά και ενωσιακά όργανα δεσμεύονται από τιςσυνθήκες να δράσουν και να αποφασίσουν σε ορισμένους τομείς για τηνεκπλήρωση καθορισμένων στόχων ή σκοπών. Και το κράτος, είναι

33 Για τις «σιωπηρές εξουσίες» που προέκυψαν από την διασταλτική ερμηνεία τουάρθρου 235 της ΣυνθΕΟΚ και τα ερμηνευτικά ζητήματα που ανέκυψαν, σε συνάρτηση καιμε την άσκηση μέσω αυτών συντακτικής λειτουργίας, βλέπε συνοπτικά, J. GERKRATH, ό.π,σ. 220- 221, 232-233 και 370, AUG. BARBERA, ό.π., σ. 61-62, Γ. ΔΡΌΣΟΥ, Ελληνικήσυνταγματική τάξη και ευρωπαϊκές κοινότητες στις διεθνείς σχέσεις, σ. 150 επ. και ΑΝΤ.ΜΑΝΙΤΆΚΗ, ό.π., σ. 485.

34 Το πρόβλημα αυτό είχε έγκαιρα επισημάνει ο Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΊΟΥ, Το Σύνταγμα,ό.π., σ. 78-79, τονίζοντας το «ελαστικό σύστημα κατανομής των αρμοδιοτήτων» μεταξύκοινοτήτων και κρατών μελών.

35 JOERG GERKRATH, ό.π, σ. 370.

αλήθεια έχει τάξει στον εαυτό του στόχους και δεσμεύεται και το ίδιοαπό τους σκοπούς του συντάγματός του. Οφείλει κατά το σύνταγμά τουνα εκπληρώνει κάποιες πολιτικές που αποβλέπουν στην εκπλήρωσηκάποιων σκοπών. Αποκλειστικός κύριος των στόχων και των πολιτικώντου, το κράτος μπορεί να χαρακτηριστεί ως υποκείμενο πολιτικό πουεπιδιώκει την πραγματοποίηση οποιωνδήποτε σκοπών και άρα ωςοντότητα πολιτική με γενικό σκοπό36. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντίθετααποτελεί έναν οργανισμό που έχει δεσμευτεί να εκπληρώσειπροκαθορισμένους στόχους σε καθορισμένους τομείς. Οι κοινοτικοί ήενωσιακοί σκοποί συνιστούν ταυτόχρονα περιορισμούς της κρατικήςκυριαρχίας, εφ΄όσον η κρατική εξουσία αδυνατεί να δράσει σε τομείς καιγια την εκπλήρωση στόχων που έχουν ανατεθεί κατ΄ αποκλειστικότηταστην κοινοτική δικαιοδοσία. Η δημιουργία της κοινότητας εμποδίζει άρατα κράτη να δράσουν μονομερώς σε ορισμένους τομείς, έστω και αν αυτόθίγει βασικές πτυχές της κρατικής κυριαρχίας του37. Ορισμένοι εξάλλουκρατικοί σκοποί μπορούν να εκπληρωθούν από κοινού με τηνκοινότητα ή την Ένωση, άλλοι να εκπληρωθούν μόνον από τηνκοινότητα ή την Ένωση με ανάλογη κανονιστική δράση. Τα κράτη μέλημπορούν να διαμορφώνουν ελεύθερα πολιτικές μόνον σε τομείς που δενέχουν υπαχθεί και μάλιστα κατ΄αποκλειστικότητα στη δικαιοδοσία τηςκοινότητας. Μπορούν όμως να επιδιώκουν στόχους γενικής πολιτικήςκαι να τους αλλάζουν διαρκώς. Η κοινότητα δεν το μπορεί μόνη της.

Η τεχνική της ανάθεσης αρμοδιοτήτων από τα κράτη μέλη στηνΚοινότητα και στην Ένωση, η οποία συντελείται, όπως είδαμε, γιαορισμένους τομείς και για καθορισμένο σκοπό, απομειώνει ή ξεφλουδίζειτην κρατική κυριαρχία από πολλές σημαντικές αρμοδιότητές της και τηςστερεί ιδιότητες αποφασιστικές. Αυτό είναι εμφανές στις οικονομικέςπολιτικές, όπου η κυριαρχική εξουσία του κράτους έχει κυριολεκτικάξεφλουδιστεί. Αυτό δεν ανατρέπει ωστόσο την θεμελιακή ισορροπίαάσκησης των εξουσιών από τα κράτη μέλη ούτε δημιουργεί μια νέα,«αυτοδύναμη» ευρωπαϊκή κυριαρχία που να απειλεί συνολικά καικαθοριστικά την εθνική. Και αυτό διότι ούτε μεταβιβάστηκε αλλά καιούτε δημιουργήθηκε εν τοις πράγμασι ούτε φαίνεται να δημιουργείται,άμεσα, μια γενική αρμοδιότητα δράσης38 ούτε αναλήφθηκαν από τηνΈνωση καθήκοντα εκπλήρωσης ενός γενικού σκοπού ούτε έχει εξοπλιστείη ίδια με την ικανότητα να καθορίζει αυτοδύναμα και πρωτογενώς τουςσκοπούς ή τις πολιτικές που πρόκειται να εκπληρώσει, αγνοώντας τιςιδρυτικές συνθήκες και τα εθνικά συντάγματα.

36 Βλέπε σχετικά, ENZO CANNIZZARO, ό. π., σ. 92-95, βλέπε για το θέμα αυτό καθώςκαι για τις τυπικές διαφοροποιήσεις της κοινοτικής έννομης τάξης από τα κρατικάσυνταγματικά πρότυπα, ΠΑΝ. ΜΑΝΤΖΟΎΦΑ, Το συνταγματικό ζήτημα στη διαδικασία τηςευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, Universiy Studio Press, Θεσσαλονίκη, 2000, σ. 17 επ..

37 Idem

38 Έτσι, J. GERKRATH, ό.π, σ. 369 και JEAN-CLAUDE PIRIS, « L’Union Européen a-t-elleune Constitution ? Lui en faut-il une, Revue trimestrielle de droit européen, 1999, 623επ.

f ) Ο αμφιλεγόμενος δικαστικός έλεγχος των ορίων τηςεκχώρησης και του επιμερισμού των αρμοδιοτήτων.

12. Ένα ξεχωριστό αλλά εξαιρετικά κρίσιμο ζήτημα, πουανακύπτει σχετικά, είναι το ποιος διασφαλίζει την τήρηση των ορίων ήτων όρων της μεταβίβασης39 και ποιος νομιμοποιείται να ελέγχει αν οιόροι και τα όρια της διεθνούς συμφωνίας τηρούνται και αν τα κοινοτικάή ενωσιακά όργανα υπερβαίνουν τα όρια της δικαιοδοσίας, που τουςέχουν εκχωρηθεί δυνάμει διεθνών συνθηκών. Διότι υπέρβαση των ορίωνισοδυναμεί με εισβολή στην εθνική συνταγματική δικαιοδοσία καισυνεπάγεται ανεπίτρεπτη –μη συμφωνηθείσα- και απρόβλεπτηοικειοποίηση κυριαρχικών αρμοδιοτήτων από κοινοτικά όργανα. Οεθνικός δικαστής της συνταγματικότητας νομιμοποιείται, άραγε,κρίνοντας με βάση τα «εθνικά» συνταγματικά κριτήρια να αρνηθεί ναεφαρμόσει, ως μη ισχυρή, πράξη κοινοτική ή ενωσιακή, που δεν σέβεταιτην κατανομή των αρμοδιοτήτων ή τους όρους και τις προϋποθέσεις τηςεκχώρησής τους, έτσι όπως καταγράφηκαν στην εθνική κυρωτική πράξητων ιδρυτικών συνθηκών40;

Η απάντησή μας θα πρέπει να είναι, σε ό,τι αφορά τουλάχιστοντην ελληνική συνταγματική τάξη, καταφατική, κάτω, βέβαια, απόορισμένες προϋποθέσεις. Ο έλεγχος του εγκύρου των πράξεων πουεγκαλούνται για υπέρβαση κοινοτικής αρμοδιότητας41, θα μπορούσε να

39 Όπως υπογραμμίζει εύστοχα ο JOSEPH H.H. WEILER, (L’Unione e gli Statimembri: competenze e sovranità, Quaderni costituzionali, no 1. 2000, 5-14) εμβριθήςγνώστης του κοινοτικού δικαίου και οξύνους σχολιαστής, το «κρίσιμο ερώτημα είναι ποιοςαποφασίζει αν ένα θέμα υπάγεται στην εσωτερική αρμοδιότητα της Κοινότητας, οπότευπόκειται στην δικαιοδοσία της Δικαστηρίου, ή αν αντίθετα η Κοινότητα έχει υπερβεί τιςαρμοδιότητές της και, κατά συνέπεια, το ζήτημα υπόκειται στην δικαιοδοσία των εθνικώνδικαστηρίων» (σ. 10).

40 Είναι προφανές ότι η προβληματική της ‘κατανομής αρμοδιοτήτων’ κείται πέραντης γνωστής θεώρησης των σχέσεων κοινοτικής και εθνικής έννομης τάξης μέσα από τοφορμαλιστικό και τυπολατρικό σχήμα της ιεραρχικής διάρθρωσης τους. Παραμερίζειαναγκαστικά το ζήτημα της τυπικής υπεροχής του κοινοτικού έναντι του εθνικού δικαίουπου χάνει έτσι την σημασία του. Η θεώρηση των σχέσεων της κοινοτικής έννομης τάξης μετις εθνικές μέσα από το πρίσμα της κατανομής αρμοδιοτήτων ή δικαιοδοσιών έλκει τηνκαταγωγή της από το ομοσπονδιακό μοντέλο διάθρωσης των εξουσιών και αρμοδιοτήτωνχωρίς να το ακολουθεί πλήρως. Βρήκε απήχηση από τα τέλη της δεκαετίας του εβδομήντασε μια μερίδα της ιταλικής συνταγματικής θεωρίας, (και επιβεβαιώθηκε εν μέρει από τηναπόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου, Granital, no 170/ 1984, αντί άλλων το σχόλιοτου J.V. LOUIS, obs. sous Granital, Cahiers du droit Européen, 1986, 201). Την θεώρησηαυτή ασπάστηκα και επιχείρησα να εισαγάγω κατά την ερμηνεία του άρθρου 28 παρ.3 σεπαλαιότερη μελέτη μου (Τα όρια της κοινοτικής αρμοδιότητας και η συνταγματικήθεώρησή τους, ΤοΣ , 1984. 473-498). Το πλεονέκτημα της οπτικής αυτής γωνίας είναι ότιδεν βλέπει τις δύο έννομες τάξεις να χωρίζονται με στεγανά τείχη και επιτρέπειπαράλληλα, με αφορμή την αμφισβήτηση και τον έλεγχο των ορίων ή των κριτηρίωνκατανομής είτε από το Δικαστήριο του Λουξεμβούργου είτε από τα εθνικά ΣυνταγματικάΔικαστήρια, την ουσιαστική επικοινωνία μεταξύ των δύο δικαιοταξιών και τηνεναρμονισμένη διαπλοκή τους. Το κρίσιμο ζήτημα δεν είναι η διακήρυξη πάση θυσία τηςυπεροχής του κοινοτικού δικαίου έναντι του εθνικού αλλά η διακήρυξη της αυτονομίαςτου, η οποία είναι, βέβαια, αναγκασμένη να συνυπάρχει αρμονικά με την διαφύλαξη τηςσυνταγματικής αυτονομίας και ταυτότητας των συνταγματικών δικαιοταξιών, όπως θαδούμε.

41 Όπως παρατηρεί ο J.H.H. WEILER δεν υπάρχει ούτε μία απόφαση τουΔικαστηρίου που να ακυρώνει απόφαση του Συμβουλίου για υπέρβαση αρμοδιότητας,

γίνει στην περίπτωση αυτή από τον εθνικό δικαστή με βάση τιςσυνταγματικές προϋποθέσεις εκχώρησης αρμοδιοτήτων σε διεθνείςοργανισμούς και στην περίπτωση της Ελλάδος με βάση τις ουσιαστικέςπροϋποθέσεις που θέτει η παράγραφος 2 –ειδική και περιορισμένηεκχώρηση- σε συνδυασμό προς εκείνες της παραγράφου 3 του άρθρου28 παρ.3Σ. Οι δύο συνταγματικές διατάξεις θεωρούνται ως προς τοουσιαστικό κανονιστικό περιεχόμενό τους ότι αποτελούν νοηματικήενότητα, ένα ενιαίο σύνολο, ένα «complex normatif»42 : η «αναγνώριση»αρμοδιοτήτων στην ΕΕ συνεπιφέρει περιορισμό της εθνικής κυριαρχίαςκαι «περιορισμό» της εθνικής κυριαρχίας συνιστά κυρίως η αναγνώρισηεξουσίας σε διεθνή οργανισμό ή σε κράτος43. Κάτι λείπει νομίζω από τηνπροηγούμενη περίοδοΘεμέλιο και δικαιολογία της εξουσίας ελέγχου τουδικαστή της συνταγματικότητας είναι ωστόσο στην προκειμένηπερίπτωση η δεύτερη παράγραφος του άρθρου 28, που επιτρέπει τηνεκχώρηση των αρμοδιοτήτων μόνον εκείνων που προβλέπονται εδικάαπό την διεθνή συνθήκη. Ο δικαστικός έλεγχος που γίνεται είναιέλεγχος «ορίων αρμοδιότητας» και είναι βέβαια οριακός44 καιεξαιρετικός, με την έννοια ότι ελέγχεται η τυχόν υπέρβαση τηςαρμοδιότητας ή δικαιοδοσίας της κοινότητας και εφ΄όσον η ελεγχόμενηπράξη δεν θίγει θεμελιώδεις αρχές του Συντάγματος ή του ενωσιακούδικαίου, οπότε ο έλεγχος παίρνει, όπως θα δούμε, διαφορετική τροπήκαι έχει διαφορετική νομιμοποιητική βάση. Ο έλεγχος με βάση τηνπαράγραφο 2 του άρθρου 28 είναι έλεγχος «σύγκρουσης κανόνωναρμοδιότητας» και «διαχωρισμού της εθνικής από την κοινοτικήδικαιοδοσία», προσδιορισμού του πεδίου εφαρμογής τους, καιαναφέρεται στο πρόβλημα της διασταύρωσης αρμοδιοτήτων ήδικαιοδοσιών. Διασταυρώνεται χωρίς να ταυτίζεται όμως με τον έλεγχοσυνταγματικότητας ή συμβατικότητας που γίνεται, όπως θα δούμε πιο

(L’Unione e gli Stati membri, σ. 9, ΤΟΥ ΊΔΙΟΥ, The Transformation of Europe, Yale LawJournal, 1991, σ. 2403) και συνεχίζει υποστηρίζοντας ότι το κριτήρια ισχύος τωνκοινοτικών πράξεων ή ακριβέστερα το όρια των κοινοτικών αρμοδιοτήτων και της κρατικήςκυριαρχίας δεν έγιναν ποτέ αντικείμενο δικαστικής αντιδικίας. Η κατανομή τωναρμοδιοτήτων μεταξύ κρατών και κοινότητας και τα όρια ή τα κριτήρια κατανομής είναιένα θέμα που δεν έχει αντιμετωπιστεί επαρκώς ούτε από την εθνική νομολογία ούτε απότην θεωρία, αν και θεσμικά είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα. Και βέβαια ακόμηπιο κρίσιμο είναι το ζήτημα το ποιος αποφασίζει τελικά σε περίπτωση αμφισβήτησης για ταόρια των κοινοτικών αρμοδιοτήτων και της εθνικής κυριαρχίας.

42 Βλέπε σχετικά Γ. ΔΡΌΣΟΥ, Η ελληνική συνταγματική τάξη και οι ευρωπαϊκέςκοινότητες στις διεθνείς σχέσεις, Αντ. Σάκκουλας, 1987, σ. 116-123 και Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΊΟΥ,Το Σύνταγμα και η διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποιήσεως, Αντ. Σάκκουλας, 1982, σ.74-83 και 188-201, κυρίως όμως τις κλασσικές μελέτες του Δ. ΕΥΡΥΓΈΝΗ, Legal andConstitutional Implications of Greek Accession to the European Communities, CommonMarket Law Review, 1980. 157-169, ΤΟΥ ΊΔΙΟΥ, Aspects Juridiques de l’adhésion de laGrèce aux Communautés Européennes, σε ‘La Grèce et la Communauté’, Colloque,éditions de l’Université de Bruxelles, 1978, σ. 273-286, καθώς και την πλήρη για τοθέμα μελέτη του ANDRÉ CALOGEROPOULOS, «Les fondements constitutionnels de l’adhésion dela Grèce aux Communautés Européennes», Revue du Droit Public, 1982, σ. 97-111.

43 Για την σημασία των όρων «εκχώρηση αρμοδιοτήτων κυριαρχίας» και«περιορισμών κυριαρχίας» και την διάκρισή τους, την σχετική συζήτηση που έγινε στηνΓαλλία, βλ. TH. DE BERRANGER, ό.π., σ. 257-282.

44 Γ. ΚΑΤΡΟΎΓΚΑΛΟΣ, ό.π., σ. 1109-1100.

κάτω, με κανόνες αναφοράς τα συνταγματικά δικαιώματα ή τιςθεμελιώδεις συνταγματικές αρχές; ενόψει των ουσιαστικώνπροϋποθέσεων της παραγράφου 3 του άρθρου 28Σ και αφορά αντίθεσηκοινοτικού κανόνα προς θεμελιώδεις συνταγματικές ή ενωσιακές αρχές.

Ο εθνικός δικαστικός έλεγχος δεν αρνείται την ιδιαιτερότητα καιαυτοτέλεια του κοινοτικού δικαίου έναντι του εθνικού ούτε αναιρείακόμη την θεμελιώδη αρχή που διέπει τις μεταξύ τους σχέσεις, σύμφωναμε την οποία η ισχύς των πράξεων της κοινότητας κρίνεται αποκλειστικάμε τα κριτήρια του κοινοτικού δικαίου και με βάση τις διαδικασίεςελέγχου της νομιμότητας, που το ίδιο έχει ορίσει και έχει αποδεχτεί ηεθνική έννομη τάξη. Η ευρωπαϊκή έννομη τάξη αποτελεί, πάντοτε, μιαδιακριτή και αυτοτελή έννομη τάξη, ένα σύστημα δίκαιου που αυτό-αναπαράγεται και αυτοελέγχεται45. Ποιος μπορεί αυτό να το αρνηθεί; Τοκοινοτικό δίκαιο αναγνωρίζεται όμως ως τέτοιο και ισχύει στο εσωτερικότων κρατών μελών, επειδή η ισχύς και η εφαρμοσιμότητά του έχουν γίνειαποδεκτές και δικαιολογούνται κ α ι με βάση τις συνταγματικέςπροϋποθέσεις ισχύος, που ενσωματώθηκαν στον κυρωτικό νόμο τωνσυνθηκών. Άλλωστε και τα κοινοτικά κριτήρια ισχύος των κοινοτικώνπράξεων έχουν ενσωματωθεί στην εθνική έννομη τάξη και ισχύουν σεαυτήν ως τέτοια46. Αυτό σημαίνει ότι η ισχύς των κοινοτικών κανόνωνεντοπίζεται στην εθνική έννομη τάξη, η οποία την κάνει δυνατή και τηνστηρίζει με την «ενσωμάτωση των κανόνων σε αυτήν»47. Ο κυρωτικόςνόμος των ιδρυτικών συνθηκών δεν επιβεβαιώνει απλώς το δυαδικόσύστημα των σχέσεων διεθνούς και εθνικού δικαίου, αλλά επικυρώνεικαι ενσωματώνει ενεργώντας διαμεσολαβητικά και τους συνταγματικούς«όρους» ισχύος των διεθνών ή κοινοτικών κανόνων στην εθνική έννομητάξη, με βάση τους οποίους γίνεται άλλωστε ο δικαστικός έλεγχος48. Ο

45 Βλ. σχετικά ΑΝΤ. ΜΑΝΙΤΆΚΗ, Τα όρια, ό.π., σ. 494: «Κοινοτική και εθνική έννομητάξη συγκροτούν δύο ξεχωριστά, όχι όμως τόσο αυτόνομα και ανεξάρτητα όσουποστηριζόταν αρχικά συστήματα δικαίου, τα οποία βρίσκονται ενσωματωμένα το ένα στοάλλο, διαθέτοντας ωστόσο καθένα το δικό του σύστημα ελέγχου και τα δικά του κριτήριααξιολόγησής των πράξεών του».

46 Την θέση αυτή υποστηρίζει με έμφαση ο N. MACCORMICK, QuestioningSovereignty, ό.π., σ. 131 –133, θεωρητικός της θεσμικής και πλουραλιστικής θεώρησηςτων δύο δικαιοταξιών, οι οποίες είναι μεν διακριτές αλλά διαπλεκόμενες. Η τοποθέτησηαυτή συγγενεύει, χωρίς ωστόσο να ταυτίζεται, με την θεωρία της κατανομής αρμοδιοτήτωνή δικαιοδοσιών, όπως υποστηρίζεται κυρίως στην Ιταλία. Η πρώτη βασίζεται σεαντικειμενική οριοθέτηση πεδίων ισχύος κανόνων και πράξεων κάθε μιας δικαιοταξίας, ηδεύτερη στον εντοπισμό των ορίων ή κριτηρίων κατανομής και οριοθέτησης κοινοτικών καιεθνικών αρμοδιοτήτων. Βλέπει σχετικά με την θεωρία του διαχωρισμού των δικαιοδοσιών,από ελληνική βιβλιογραφία, Κ. Ν. ΚΑΚΟΎΡΗ, Η σχέση της κοινοτικής νομικής τάξης με τιςνομικές τάξεις των κρατών μελών, ΕΕΕυρΔ, 2-3, 1986, 525 επ., και Λ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΎΛΟΥ, Η«δημιουργική αυτοκαταστροφή» του Συντάγματος ή πως το Σύνταγμα υποδέχεται τοκοινοτικό φαινόμενο, σε ‘Είκοσι χρόνια από την ένταξη της Ελλάδας στην ΕυρωπαϊκήΈνωση: απολογισμός και προοπτικές’, Αντ. Σάκκουλας, 2002, σ. 23-45.

47 Η παραπάνω σχέση των δύο δικαιοταξιών ;;;;;;;;;;

48 Βλ. Γ.ΔΡΌΣΟ, ό.π., σ. 88 :Ο έλεγχος της συνταγματικότητας των πράξεων τωνκοινοτικών οργάνων μπορεί να γίνει μόνο σε συνάρτηση με τον νόμο με τον οποίοκυρώθηκε η συνθήκη…Με άλλες λέξεις ο δικαστής ελέγχει (δια μέσου του κυρωτικούνόμου) αν παραβιάζονται (από την ελεγχόμενη πράξη) τα όρια που θέτουν οι παράγραφοι2 και 3 του άρθρου 28 Σ».

δικαστής της εθνικής νομιμότητας ή της συνταγματικότητας σέβεται τηναυτοτέλεια της κοινοτικής νομιμότητας και δεν υπεισέρχεται σε έλεγχότης, όταν αυτή παραμένει στο πλαίσιο της δικαιοδοσίας που της έχειεκχωρηθεί και ενεργεί για τους σκοπούς που της έχουν αναγνωριστεί. Αυτόδείχνει ότι ευρωπαϊκή και εθνική έννομη τάξη αποτελούν μενδιαφορετικά και διακριτά δικαιικά συστήματα, τα οποία όμωςβρίσκονται σε στενή και αμοιβαία σχέση εξάρτησης και διαρκούςαλληλεπίδρασης49. Το ζητούμενο είναι πως διατηρώντας κάθε ένα τηναυτονομία, την ταυτότητα και την ιδιαιτερότητά του θα διασφαλιστεί ηουσιαστική επικοινωνία και η εναρμονισμένη συνάρθρωσή τους. Τοζητούμενο και αιτούμενο είναι η συμφιλιωμένη ισχύ τους.

13. Η εξέταση επομένως των σχέσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης καιτων κρατών μελών, καθώς και των αντίστοιχων δικαιοταξιών τους, μέσααπό το πρίσμα της κυριαρχίας50 και του διαχωρισμού των κυριαρχικώναρμοδιοτήτων, παραμερίζει το ακανθώδες και λογικά αδιέξοδο σχήματης ιεραρχικής διάρθρωσης των δύο δικαιοταξιών, της ενωσιακής και τηςεθνικής51, και καθιστά άνευ αντικειμένου το αίτημα της υπεροχής τηςμιάς απέναντι στην άλλη. Επικεντρώνει αντίθετα την προσοχή τουερευνητή στο κρίσιμο και καθοριστικό πρόβλημα της ο ρ ι ο θ έ τ η σ η ςτ η ς δ ι κ α ι ο δ ο σ ί α ς κ ά θ ε μ ι α ς δ ι κ α ι ο τ α ξ ί α ς 52. Το ζήτημαάρα της υπεροχής ή μη του ενωσιακού δικαίου απέναντι στο εθνικόχάνει την κρισιμότητά του, παραμερίζεται, και στη θέση του τοποθετείταιτο συγγενές πρόβλημα -για να μιλήσουμε με όρους «αρμοδιοτήτωνκυριαρχίας», που είναι και η οπτική μας γωνία- των κριτηρίωνκατανομής των αρμοδιοτήτων μεταξύ των δύο θεσμών και ειδικότεραοριοθέτησης των αρμοδιοτήτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε σχέση με τις«εθνικές κυριαρχίες» των κρατών. Έτσι, κριτής ή ελεγκτής τωνεσωτερικών ορίων της κοινοτικής αρμοδιότητας και των κριτηρίωνκατανομής της είναι το Δικαστήριο, ενώ, αντίθετα, κριτής τωνε ξ ω τ ε ρ ι κ ώ ν ο ρ ί ω ν τ η ς κ ο ι ν ο τ ι κ ή ς αρ μ ο δ ι ό τ η τ ας π ο υε φ άπ τ ο ν τ α ι μ ε τ η ν κ υ ρ ι αρ χ ί α τ ω ν κ ρ ατ ώ ν δεν μπορεί να μηνείναι τα εθνικά συνταγματικά δικαστήρια. Στο μέτρο που η υπέρβασητων ορίων της ενωσιακής αρμοδιότητας θίγουν, ανεπίτρεπτα,συνταγματική δικαιοδοσία ή κυριαρχία, ο εθνικός δικαστής τηςσυνταγματικότητας δεν δικαιούται να απαρνηθεί την αποστολή του, πουείναι να στέκεται φύλακας της συνταγματικής νομιμότητας και της

49 Για την σχέση αυτή βλέπε κυρίως N. MACCORMICK, QuestioningSovereignty, ό.π., σ. 131 –133.

50 Βλέπε και πιο κάτω και το συγγενές ζήτημα της «συνταγματικής επιφύλαξηςκυριαρχίας».

51 Για το ζήτημα αυτό τις αναλύσεις της ΤΖΟΎΛΙΑΣ ΗΛΙΟΠΟΎΛΟΥ-ΣΤΡΆΓΓΑ, ΕλληνικόΣυνταγματικό Δίκαιο και Ευρωπαϊκή Ενοποίηση, Αντ. Σάκκουλας, 1996, ιδίως σ. 33-96.

52 Βλέπε διεξοδική ανάλυση του προβλήματος αυτού σε ό, τι αφορά την ελληνικήσυνταγματική τάξη σε ΤΖ. ΗΛΙΟΠΟΎΛΟΥ-ΣΤΡΆΓΓΑ, ό.π., σ. 62-96. Βλέπε σχετικά και Λ.ΠΑΠΑΔΟΠΟΎΛΟΥ, ό.π., σ. 37-38, θεωρώντας, σωστά, πρωταρχικότερο το ζήτημα τηςαυτονομίας του κοινοτικού δικαίου έναντι της υπεροχής του έναντι του εθνικού, χωρίςόμως να αναγνωρίζει καμμία απολύτως αρμοδιότητα του εθνικού δικαστη σε περίπτωσηπροσβολής των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

εθνικής δικαιοδοσίας. Η αρμοδιότητά του στην περίπτωση αυτή είναιεξάλλου αρνητικού χαρακτήρα, αφού αρνείται απλώς να εφαρμόσειπράξη που υπερβαίνει ή παραβιάζει τα εξωτερικά όρια της κοινοτικήςαρμοδιότητας, επειδή ακριβώς η ίδια παραβιάζει ταυτόχρονα και ταεσωτερικά ό ρ ι α ή ό ρ ο υ ς άσκησης της εθνικής κυριαρχίας. Δενελέγχει, άλλωστε, την νομιμότητα της κοινοτικής πράξης ως προς τηνσυμφωνία της με το κοινοτικό δίκαιο. Κρίνει την πράξη αποκλειστικά ωςπρος τις θεμελιώδεις προϋποθέσεις έκδοσής της που διασταυρώνονται μετα εθνικά συνταγματικά κριτήρια αναγνώρισης αρμοδιοτήτων σε διεθνείςοργανισμούς και με τις προϋποθέσεις περιορισμού της εθνικήςκυριαρχίας. Το κράτος- μέλος δια των αρμοδίων οργάνων τουνομιμοποιείται, ως φορέας της αρμοδιότητας της αρμοδιότητας(Kompetenz-Kompetenz), να αποφανθεί, σε περίπτωση μείζονοςδικαστικής αμφισβήτησης, αν η επίδικη αρμοδιότητα εμπίπτει ή όχιστην εθνική συνταγματική δικαιοδοσία53. Πρόκειται, είναι αλήθεια, γιαέλεγχο σπάνιο και «άκρων ορίων»54, για έλεγχο αρμοδιότητας ήακριβέστερα δικαιοδοσίας και όχι παράβασης ουσιαστικού κανόνα55.Βέβαια ό,τι θεωρηθεί ότι υπάγεται στη δικαιοδοσία της Ένωσης εκφεύγειτης εθνικής δικαιοδοσίας, δεν ελέγχεται από τον εθνικό δικαστή καιμπορεί να περιέχει ρυθμίσεις που αντιστρατεύονται το εθνικό δίκαιο,κοινό και συνταγματικό, και να το παραμερίζουν ως υπέρτερης ισχύος.

Η θεώρηση αυτή των σχέσεων κοινοτικής έννομης τάξης καιεθνικής μέσα από το πρίσμα του διαχωρισμού των δικαιοδοσιών έχει ωςβασικό πλεονέκτημα ότι απεγκλωβίζει, όπως αναφέραμε, τις σχέσειςενωσιακού και κοινοτικού δικαίου από το μονιστικό καιστεγανοποιημένο σχήμα της τυπικής, ιεραρχικής διάρθρωσής τους καιτις εξετάζει μέσα από την οπτική γωνία της αρμονικής συνύπαρξηςπολλαπλών εννόμων τάξεων. Η οπτική μετατόπιση του ζητήματος δενλύνει βέβαια το πρόβλημα, επιτρέπει όμως την αναζήτηση λύσεων μέσααπό μια διαρκή ουσιαστική επικοινωνία των πολιτικών και νομολογιακώνπρακτικών των εθνικών και των ενωσιακών οργάνων με αίτημα τηνεναρμονισμένη ερμηνεία τους. Ευρωπαϊκή και εθνική συνταγματικήτάξη αντιμετωπίζονται ως δύο επικοινωνούντα, θεσμικά και νοηματικά,δοχεία. Συνιστούν έναν ενιαίο, «ενσωματωμένο» ευρωπαϊκό

53 Το ζήτημα αυτό θίγει από ελληνική βιβλιογραφία ο Γ. ΚΑΤΡΟΎΓΚΑΛΟΣ, Η σχέσηΣυντάγματος και κοινοτικού Δικαίου, ΝοΒ, 48. 2000, σ. 1103-1104 και 1109 (1089-1113). Την έλλειψη ελέγχου, όσον αφορά τα όρια της ενωσιακής αρμοδιότητας, θεωρεί οJ.H.H. WEILER «πραγματική συνταγματική καταστροφή» ιδίως στην περίπτωση κοινοτικώναποφάσεων που λαμβάνονται με πλειοψηφία, (L’Unione e gli Stati membri, ό.π, σ.10).

54 Όπως υποστηρίζει ο Γ. ΚΑΤΡΟΎΓΚΑΛΟΣ, ό.π., σ. 1107 και 1109.

55 Το ζήτημα πάντως της επίκλησης της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτωνγια την ενεργοποίηση της εθνικής δικαιοδοσίας σε περίπτωση προσβολής τους απόκοινοτικές αποφάσεις δεν μπορεί, είναι αλήθεια, να τεθεί με όρους κατανομήςαρμοδιοτήτων, διότι συνδέεται με την οργάνωση και άσκηση κατ΄εξοχήν κυριαρχικήςεξουσίας, που συνάπτεται άλλωστε με την προστασία θεμελιωδών αρχών ή αξιών τουπολιτεύματος. Δεν μπαίνει δηλαδή με όρους διαδικαστικούς αλλά κυρίως ουσιαστικούς.Δεν είναι τόσο θέμα δικαιοδοσίας όσο είναι ζήτημα προστασίας θεμελιωδών αρχών τηςέννομης τάξης. Το ζήτημα όμως αυτό θα εξεταστεί και πιο κάτω.

συνταγματικό χώρο56. Προς αυτήν την συμφιλιωτική κατεύθυνσηφαίνεται, πάντως, να κατευθύνεται ένα σημαντικό μέρος της θεωρίας57

αλλά και της εθνικής και ευρωπαϊκής νομολογίας.

g) Η κανονιστική σημασία της επιφύλαξης κυριαρχίας κατάτην παράγραφο 3 του άρθρου 28Σ: ρήτρα επιφύλαξηςσυντακτικής εξουσίας, συνταγματικής αυτονομίας καιταυτότητας.

14. Η τεχνική της εκχώρησης αρμοδιοτήτων προς την ΕΕ μέσω τηςοποίας δομείται σταδιακά το θεσμικό της οικοδόμημα έχει δύο εγγενείςπεριορισμούς: έναν ρητό περιορισμό, την ειδική και περιοριστική ανάθεσηαρμοδιοτήτων –τον μελετήσαμε- και έναν άρρητο, την αδυναμίαεκχώρησης μιας γενικής αρμοδιότητας δράσης που να ακυρώνει τηνκυριαρχία του κράτους-θα το μελετήσουμε στην συνέχεια. Υπάρχει,επομένως, ένα αυτονόητο, απαράβατο όριο στην εκχώρηση αρμοδιοτήτωνπρος την ΕΕ, ένα ανώτατο όριο που προκύπτει λογικά, τόσο από τιςσυνταγματικές τάξεις των κρατών μελών όσο και από την καταστατικήοργάνωση της ΕΕ και τους σκοπούς της. Η συνταγματική «αναγνώριση»αρμοδιοτήτων στην ΕΕ και οι περιορισμοί στην εθνική κυριαρχία δενεπιτρέπεται συνταγματικά να φθάνουν μέχρι την ολοκληρωτικήεκχώρηση της κυριαρχίας του κράτους, ούτε να θίγουν την δυνατότητάτου να ορίζει το ίδιο, τυπικά, αυτόνομα και ανεξάρτητα, τον τρόποοργάνωσης και άσκησης των κυριαρχικών αρμοδιοτήτων του είτε αυτέςαναφέρονται στην εξωτερική είτε στην εσωτερική κυριαρχία. Ο ιπ ε ρ ι ο ρ ι σ μ ο ί σ τη ν ε θ ν ι κ ή κ υ ρ ι α ρ χ ί α έ χ ο υ ν ά ρ α έ ν αό ρ ι ο κα ι κ ά π ο ι ο υ ς α ν τ ι π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ο ύ ς 5 8 . Δεν μπορούν,δηλαδή, οι κάθε είδους «αναγνωρίσεις αρμοδιοτήτων» και οι «περιορισμοίτης κυριαρχίας» να συνεπάγονται ή να συνεπιφέρουν ή να καταλήγουνστην απαλλοτρίωση ή αναίρεση, σιωπηρή ή ρητή, της εξουσίας που έχειτο ελληνικό κράτος να ενεργεί και να αποφασίζει στις διεθνείς του σχέσειςως τυπικά ανεξάρτητο και ισότιμο υποκείμενο του διεθνούς δικαίου και να

56 Βλέπε για την έννοια αυτή ΚΥΡΙΆΚΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΆΟΥ, Συνταγματισμός καικυριαρχία, ΤοΣ 2001, σ. 302.

57 Βλέπε σχετικά από την πιο πρόσφατη ελληνική βιβλιογραφία την μελέτη του Γ.ΚΑΤΡΟΎΓΚΑΛΟΥ, ό.,π., σ. 1100-1109, και βέβαια ΤΖ. ΗΛΙΟΠΟΎΛΟΥ-ΣΤΡΆΓΓΑ, ΕλληνικόΣυνταγματικό Δίκαιο και ευρωπαϊκή ενοποίηση, Αθήνα, Αντ. Σάκκουλας, 1996, ιδίως σ.133-136 και κυρίως ΚΥΡΙΆΚΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΆΟΥ, ό.π., σ. 299 επ. Την υπέρβαση της αντίθεσηςκοινοτικού και συνταγματικού δικαίου καθώς και της σύγκρουσης της νομολογίας τωνσυνταγματικών δικαστηρίων με εκείνη του Λουξεμβούργου προτείνει, κριτικάροντας τηναπόφαση Μααστριχτ του γερμανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου και ο J.H.H. WEILER,« European Neo-constitutionalism: in Search of Foundation for the EuropeanConstitutional Order”, Political Studies,1996, σ. 517-¨533 : “…the constitutionaldiscourse in Europe must be conceived of as a conversation of many actors in aconstitutional interpretative community rather than a hierarchical structure the ECJat the top.”(σ. 532).

58 Όπως τους ονομάζει η ιταλική κυρίως θεωρία (controlimitazioni), βλ. σχετικά,ΑΝΤ. ΜΑΝΙΤΆΚΗ, Τά όρια της κοινοτικής αρμοδιότητας, ό.π., σ. 490. Σχετικά με τα ηθικο-πολιτικά αντισταθμίσματα στην μεταβίβαση κυριαρχικών δικαιωμάτων σε υπερεθνικούςοργανισμούς βλ. κυρίως, JEAN- MARC FERRY, La question de l’ Etat, σ. 123-137.

μην υπόκειται σε εξωτερικούς καταναγκασμούς και ρυθμίσεις παράμόνον με τη δική του θέληση και συγκατάθεση. Η εξουσία του, με άλλεςλέξεις, να συνάπτει διεθνείς συμφωνίες και να κηρύσσει πόλεμο ήειρήνη, αν και επιδέχεται περιορισμούς, δεν είναι ωστόσο μεταβιβάσιμησυνολικά ούτε υπόκειται σε αναίρεση.

Το ίδιο ισχύει κατ΄αναλογία και για την εσωτερική του κυριαρχία:δεν νοείται εκχώρηση της ύπατης δημόσιας εξουσίας του να ορίζει το ίδιομέσω της συντακτικής και αναθεωρητικής λειτουργίας τους όρους ή τουςκανόνες της πολιτειακής του συγκρότησης και λειτουργίας, τους όρουςτου αυτό-καθορισμού της πολιτικής του κοινότητας, του λαού του,καθώς και τις διαδικασίες και τις προϋποθέσεις της δικαιικής ρύθμισης.Αυτό σημαίνει ότι δεν επιδέχεται εκχώρηση ούτε κατάργηση είτε μεδιεθνή είτε με εσωτερική πράξη, η λαϊκή κυριαρχία, η ικανότητα,δηλαδή, του λαού να αυτό-καθορίζεται και να αυτοκυβερνιέται σε εθνικόεπίπεδο, να εκλέγει αντιπροσώπους που θα τον κυβερνούν και θαθεσπίζουν του νόμους που θα ρυθμίζουν την κοινωνική του συμβίωση.

Ο λαός ως αδιάσπαστη πολιτική ενότητα και υποκείμενοπολιτικό, ως πηγή προέλευσης και νομιμοποίησης όλων των εθνικώνεξουσιών, δεν καταργείται με νομικές πράξεις ή νόμιμες διαδικασίες. Ηαντίθετη εκδοχή καταλήγει σε νομικές και λογικές παραδοξολογίες καισε άρνηση της Δημοκρατίας. Ο λαός αποτελεί το ενιαίο νομικόυποκείμενο του δημοκρατικού κράτους, τη μοναδική πηγή της δημόσιαςεξουσίας, είναι ίσως επικίνδυνο όμως –νομίζω- να θεωρήσουμε ότι ο λαόςαποτελεί ενιαίο πολιτικό υποκείμενο, αδιάσπαστη πολιτική ενότητα. Δεννοείται, επομένως, εκχώρηση αρμοδιοτήτων, η οποία συνεπάγεταιπαραίτηση και απάρνηση της κυριαρχίας ενός κράτους συνολικά, τηςεσωτερικής ή της εξωτερικής, διότι τότε είναι σαν να αρνιέται το ίδιο τονεαυτό του59, σαν να αποδέχεται εκ των προτέρων την αυτοκτονία του, τηναυτοκατάργησή του. Με την αδήριτη νομική και πολιτική αυτήπραγματικότητα είναι αναγκασμένη να συνυπάρχει η Ευρωπαϊκή Ένωσηκαι μαζί της οφείλει να πορεύεται, μέχρι ότου….εμφανιστεί μια συντακτικήεξουσία…των λαών της Ευρώπης ενωμένων.

15. Δεν είναι δυνατόν βέβαια να απαγορευτεί κανονιστικά σε έναφυσικό πρόσωπο να αυτοκτονήσει ούτε σε ένα νομικό πρόσωπο νααυτοκαταργηθεί. Ούτε μπορούμε να εμποδίσουμε με θετές διατάξεις καιδιαδικασίες την πραγματική κατάργηση και εξάλειψή τους. Αλλά ανσυμβεί κάτι τέτοιο, θα είναι το αποτέλεσμα ενός πραγματικού γεγονότος,που δεν υπόκειται σε προβλέψεις ή ρύθμιση, δεν μπορεί κριθεί νόμιμο ήπαράνομο, αλλά μόνον να αξιολογηθεί πολιτικά και ηθικά ως θεμιτό ήαθέμιτο και δημοκρατικό νομιμοποιημένη ή μη. Αυτό που, τελικά, δενυπόκειται σε ρύθμιση, δεν προβλέπεται, δεν σχεδιάζεται, δενοργανώνεται, δεν εκχωρείται, δεν μεταβιβάζεται ούτε αναιρείται νομικά

59 Τη θέση ότι είναι συνταγματικά αδύνατη η απώλεια της κρατικής υπόστασηςτου γερμανικού κράτους προς όφελος ενός ομοσπονδιακού ευρωπαϊκού κράτους και ότιδεν νοείται αποδυνάμωση της λαϊκής κυριαρχίας υποστηρίζει το Γερμανικό ΣυνταγματικόΔικαστήριο ιδίως με την απόφαση Maastricht, BVerfGE 89, 155· βλ. σχετικά Κ.ΧΡΥΣΌΓΟΝΟΥ, Ευρωπαϊκή ενοποίηση και εθνική κυριαρχία, ΕΕΕυρΔ 1:1995. 103, ιδίως σ.108.

είναι αυτό που προϋποτίθεται λογικά της κρατικής κυριαρχίας: είναι ηπρωτογενής δύναμη που δημιουργεί το κράτος, το στηρίζει διαρκώς και τονομιμοποιεί, δηλαδή η συντακτική εξουσία του. Πρόκειται για μια δύναμηαόρατη, αλλά πραγματική και παρούσα όσο καμμία άλλη .

Συνεπώς, η μέσω διεθνών συνθηκών εκχώρηση αρμοδιοτήτων σεδιεθνή οργανισμό, όπως η ΕΕ, καθώς και ο συνεπαγόμενος περιορισμόςτης εθνικής κυριαρχίας, εμπεριέχουν και μια σιωπηρή ή ρητή, όπωςσυμβαίνει με το άρθρο 28 παρ.3Σ, ε π ι φ ύ λ α ξη κυ ρ ι α ρ χ ί α ς 6 0 , ηοποία συνιστά έναν συνταγματικό αντι-περιορισμό στην εξουσία τουκράτους να συνομολογεί διεθνείς συνθήκες. Δηλώνει ειδικότερα ότι οιαυτοπεριορισμοί που μπορούν να επιβληθούν στην εθνική κυριαρχία ενόςκράτους δυνάμει διεθνών συνθηκών μέσω της τεχνικής της εκχώρησηςαρμοδιοτήτων, έχουν ένα ύστατο όριο, έναν ύπατο αν τ ι - π ε ρ ι ο ρ ι σ μ ό :τη συν τακτ ική ε ξουσ ία του κράτους . Οι περιορισμοί τηςεθνικής κυριαρχίας μέσω διεθνών συνθηκών συνεπιφέροντας σιωπηρέςτροποποιήσεις στους κανόνες του ουσιαστικού συντάγματος, επιτελούν,εκ των πραγμάτων, σιωπηρά, αναθεωρητική λειτουργία. Η αναθεωρητικήλειτουργία τους δεν μπορεί να εξικνείται όμως και να θίγει αυτό πουανήκει στην πρωτογενή συντακτική εξουσία. Ως συντακτική εξουσία εδώνοείται η δυνατότητα του συνταγματικού αυτοκαθορισμού, η ικανότητατου κράτους να θέτει και να τροποποιεί ελεύθερα τους καταστατικούςκανόνες της ύπαρξης και λειτουργίας του ως συνταγματικού κράτους. Ηεπιφύλαξη κυριαρχίας αναφέρεται επομένως και καλύπτει τη συνταγματικήτου αυτονομία ή αυτοδυναμία καθώς και τη συνταγματική ταυτότητά του.

H κρατική κυριαρχία εμπεριέχει κατά συνέπεια σε μιααδιάσπαστη ενότητα τόσο την εθνική κυριαρχία, ως εθνική αυτονομίακαι εξωτερική ανεξαρτησία του κράτους, όσο και ως δυνατότητασυνταγματικού αυτό-καθορισμού, η οποία περιλαμβάνει την συντακτικήεξουσία και την λαϊκή κυριαρχία. Η κυριαρχία ανήκει στο λαό καιασκείται από αυτόν είτε ως εκδήλωση πρωταρχική της συνταγματικήςαυτονομίας του, όταν αναθεωρεί το σύνταγμα και αποφασίζει για τοντρόπο της άσκησης κρατικής κυριαρχίας, είτε όταν αυτό-κυβερνιέται ωςκυρίαρχος εκλέγοντας τους αντιπροσώπους που θα καθορίζουν τηνπολιτική του κράτους του. Η λαϊκή κυριαρχία είναι, άρα, άρρηκταδεμένη με την κρατική κυριαρχία, από την οποία απορρέει και τηνοποία προϋποθέτει, και οι δύο μαζί θεμελιώνουν την δημοκρατικήαυτονομία ενός κράτους. Στο συνταγματικό κράτος, η δημοκρατικήαυτονομία του διασταυρώνεται και προστατεύεται από την συνταγματικήαυτονομία του, που εκδηλώνεται, πρωταρχικά με την ικανότητασυνταγματικού αυτό-καθορισμού του. Γι΄ αυτό και η συνταγματικήεπιφύλαξη της παραγράφου 3 του άρθρου 28Σ, ως επιφύλαξη «κυριαρχίας»,

60 Βλ. για την επιφύλαξη κυριαρχίας αναλυτικότερα, THILBAUT DE BERRANGER,Constitutions nationales et construction communautaire, L.G.D.J., 1995, σ. 253-310και 311: «Dans tous les Etats membres, en jurisprudence ou en doctrine, on trouveune naturelle et normale ‘réserve de constitutionnalité’ pour les limitations desouveraineté », και κυρίως OLIVIER BEAUD, La puissance de l’Etat, PUF, coll. Léviathan,1994, σ. 462-466: «Les ‘réserves de souveraineté’ s’opposent à ce qu’ un traité opéranttransfert ou une aliénation de la souveraineté nationale, c’est-à-dire de la souverainetéde l’ Etat, dépasse les limites matérielles de la constitution».

περικλείει την συντακτική εξουσία ή αυτονομία, την εθνική κυριαρχία, ωςκυριαρχία κρατική και λαϊκή, και την συνταγματική του ταυτότητα, πουαποτυπώνει τον συγκεκριμένο και μοναδικό τρόπο που τα συστατικάστοιχεία ενός συνταγματικού κράτους συντίθενται και το εξατομικεύουν απότα άλλα όμοια κράτη.

Η συνταγματική αυτονομία αποτελεί συστατικό όρο της ύπαρξηςκαι της ταυτότητας κάθε κράτους. Ενεργεί επομένως τόσο προς τοεσωτερικό του κράτους, δηλαδή εσωστρεφώς, όσο και εξωστρεφώς καισκοπεύει να διαφυλάξει την ταυτότητα του κράτους. Δεν υπόκειται σεαναθεώρηση ούτε σε αναίρεση. Δεν αποκλείει όμως η ίδια την συμμετοχήτου συνταγματικού κράτους σε διαδικασίες ή θεσμούς, οι οποίοισυντείνουν στη δημιουργία μιας άλλης κυρίαρχης υπερεθνικήςοντότητας που, αν και ανταγωνίζεται ή σχετικοποιεί την κυριαρχία τουίδιου, δεν απειλεί την συνταγματική υπόστασή του. Αντιτίθεται απλώς σεκάθε μεταφορά ή απαλλοτρίωση της εθνικής κυριαρχίας του λαού,δηλαδή της συντακτικής εξουσίας του χωρίς την έμπρακτη συναίνεση τουίδιου. Με αυτήν την έννοια η συντακτική εξουσία του λαού είναιαναπαλλοτρίωτη61.

h) Η επιφύλαξη κυριαρχίας ως θεμέλιο και δικαιολογίαδικαστικού ελέγχου «συνταγματικότητας» και όριοσιωπηρής αναθεωρητικής λειτουργίας.

16. Η επιφύλαξη κυριαρχίας αποτελεί ρήτρα συνταγματική, ηοποία δεν ταυτίζεται με συνήθη ρήτρα αρμοδιότητας ή με κανόναοργανωτικό, όπως είναι ο κανόνας που προκύπτει από την δεύτερηπαράγραφο του άρθρου 28 παρ. 2Σ62, που ρυθμίζει τους όρουςεκχώρησης αρμοδιοτήτων. Η τρίτη παράγραφος του ίδιου άρθρου,αντίθετα, δεν καθορίζει απλώς τα ανώτατα όρια δικαιοδοσίας, π.χ. τηςεθνικής σε σχέση με την ενωσιακή63, ορίζει, επί πλέον, επιτακτικά, ταεσωτερικά θεμέλια της κρατικής κυριαρχίας, τα συστατικά της γνωρίσματα,την ταυτότητα του πολιτεύματος που κρατεί. Και τα θεμελιώδη αυτάστοιχεία του πολιτεύματος δεν εξαϋλώνονται σε κανονιστικές αρχές ήαξίες ούτε μπορούν ταυτιστούν με κανόνες οργανωτικούς. Διότι, αν καιπροσλαμβάνουν κανονιστική μορφή και μπορούν να διατυπωθούν και

61 OL. BEAUD, ό.π., σ. 461.

62 Για την ερμηνεία της παραγράφου 2 του άρθρου 28, βλέπε αντί άλλων Γ.ΔΡΌΣΟΥ, ό.π., σ. 95 επ. και 116 επ.

63 Δεν εγκαθιδρύει, όπως εσφαλμένα υποστήριξα σε παλαιότερη μελέτη μου, (Ταόρια της κοινοτικής αρμοδιότητας, σ. 495-97) κανόνα αρμοδιότητας ούτε οι δύο‘αντιπεριορισμοί’ (δικαιώματα του ανθρώπου και Δημοκρατία), αποτελούν κριτήρια«θεσμικής κατανομής αρμοδιοτήτων», μεταξύ κρατών μελών και ΕΕ. Εγκαθιστούν ωστόσοαρνητικά, απαραβίαστα όρια εθνικής κυριαρχίας, η προστασία των οποίων συντελείται μετην αναγωγής τους σε θεμελιώδεις αρχές του πολιτεύματος που δεν υπόκεινται σεπροσβολή ή τροποποίηση. Μόνο που τα όρια αυτά δεν αφορούν την κοινοτική έννομη τάξηούτε μπορούν να την δεσμεύσουν. Μια εθνική συνταγματική διάταξη δεν μπορεί νακαθορίζει κριτήρια κατανομής αρμοδιοτήτων μιας «αλλοδαπής» έννομης τάξης ούτε ναστρέφεται απέναντί της και να την δεσμεύει.

ως αρχές, αξίες ή ως κανόνες, π.χ. ως δημοκρατική αρχή ή ως δικαιο-κρατική αρχή, βρίσκονται στην πραγματικότητα πάνω ή πριν από αυτούςτους κανόνες, αφού προϋποτίθενται και τους εμπεριέχουν. «Κυριαρχία»και «συντακτική εξουσία» είναι έννοιες οριακές, κείνται μεταξύ δικαίουκαι πολιτικής, στα όρια του πραγματικού γεγονότος και του κανόνα,γι΄αυτό και η αναγωγή τους στη μια ή στην άλλη κατηγορία δεν είναιαπλή.

Η παράγραφος 3 ερμηνευόμενη σε συνδυασμό με την δεύτερηπαράγραφο του άρθρου 28 εγκαθιδρύει μια συνταγματική επιταγή, πουαπευθύνεται σε όλες τις συντεταγμένες εξουσίες και στην αναθεωρητική,δηλώνοντας ότι το εθνικό κράτος διατηρεί ακέραια την εξουσία του ναορίζει και να προστατεύει μέσω των κρατικών λειτουργιών του τηνσυνταγματική του ταυτότητα64, τις θεμελιακές του εκείνες δομές, αρχές ήαξίες που το χαρακτηρίζουν ως ανεξάρτητο κράτος και ως πολίτευμασυνταγματικό, δημοκρατικό και δικαιοκρατικό. Κάθε πράξη ή ενέργεια,απ΄ όπου και αν προέρχεται, η οποία αναιρεί, θίγει ή προσβάλλει τηνθεμελιώδη συνταγματική δομή ή μία από τις θεμελιώδεις συνταγματικέςαρχές του πολιτεύματος είναι απορριπτέα και ανεφάρμοστη στοεσωτερικό του κράτους. Ενεργοποιεί τα αντανακλαστικά αντίστασης τωνκρατικών οργάνων, τα οποία οφείλουν να αντιδράσουν ενεργώντας στοπλαίσιο των αρμοδιοτήτων τους. Οι πράξεις ή οι ενέργειες αυτέςαντιμετωπίζονται ως ανίσχυρες ή ανυπόστατες, ως de facto ενέργειες, οιοποίες δεν εφαρμόζονται ή αγνοούνται από τα αρμόδια όργανα εκτέλεσηςή συμμόρφωσης. Οι δε πολίτες σε μια τέτοια ακραία περίπτωσηνομιμοποιούνται να επικαλεστούν ακόμη και το άρθρο 120 παρ. 4 καινα ασκήσουν το δικαίωμα αντίστασης, εφ όσον επιχειρείται κατάλυσητου Συντάγματος και ειδικότερα κατάλυση μιας από τις «βάσεις τουδημοκρατικού πολιτεύματος» και του συνταγματικού συστήματοςπροστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

17. Έτσι, η παράγραφος 3 του άρθρου 28 ορίζοντας ότι οιπεριορισμοί στην εθνική κυριαρχία δεν δύνανται να θίγουν τις «βάσειςτου Δημοκρατικού πολιτεύματος και τα δικαιώματα του ανθρώπου»εγκαθιδρύει συνταγματική επιφύλαξη κυριαρχίας65, η οποία δεναπευθύνεται βέβαια και δεν αφορά τον διεθνή οργανισμό ούτε τοαντισυμβαλλόμενο κράτος, αποτελεί ωστόσο θεμελιώδη δέσμευση τωνεθνικών κρατικών οργάνων, της νομοθετικής, της εκτελεστικής και τηςδικαστικής εξουσίας. Χωρίς να θεμελιώνουν οι ουσιαστικοί περιορισμοίτης εν λόγω διάταξης κανόνα αρμοδιότητας66 –όπως συμβαίνει με τηδεύτερη παράγραφο του ίδιου άρθρου- στηρίζουν ωστόσο και

64 Ν. ΣΚΑΝΔΆΜΗΣ, Ευρωπαϊκό δίκαιο, θεσμοί και έννομες τάξεις της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης, Ι, σ. 346.

65 Ο ΔΑΓΤΌΓΛΟΥ κάνει λόγο για «συνταγματικά όρια συμμετοχής» της Ελλάδας στιςΚοινότητες· Π. ΔΑΓΤΌΓΛΟΥ, Η συμμετοχή μας στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες και το Σύνταγμα,σε: Στάγκος/Μουτσίου, Προσχώρηση και συμμετοχή στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, Ησυνταγματική θεώρηση, ΚΔΕΟΔ 1987, σ. 19 επ. (23).

66 Έτσι, ΑΠ. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΥ, Κράτος και Διεθνές Δίκαιο, Αντ. Σάκκουλας, 2001,σ. 229.

δικαιολογούν την εξουσία, κατά πρώτο λόγο, του έλληνα δικαστή τηςσυνταγματικότητας να αρνηθεί να εφαρμόσει διεθνή συμφωνία ή πράξηκοινοτική, που προσβάλλει ή συγκρούεται με τις θεμελιώδειςσυνταγματικές αρχές του δημοκρατικού και φιλελεύθερου πολιτεύματόςμας67.

Συνταγματικό θεμέλιο της εξουσίας του αυτής δεν είναι το άρθρο94 παρ. 3 Σ, αλλά το ίδιο το άρθρο 28 παρ. 3 σε συνδυασμό με τηνπαρ.2Σ. Η αναγνώριση συνταγματικών αρμοδιοτήτων σε διεθνήοργανισμό δυνάμει της παρ. 2 του άρθρου 28 έχει ως ανώτατο όριό τηςτην συνταγματική επιφύλαξη της παραγράφου 3 του άρθρου 28Σ. Ταδύο σκέλη της, «Δημοκρατία» και Δικαιώματα του Ανθρώπου»,συμπίπτουν εξάλλου στην ελληνική συνταγματική τάξη με τον απολύτωςαυστηρό χαρακτήρα του Συντάγματος, τον μη αναθεωρήσιμο κανονιστικόπυρήνα του68, όπως ορίζεται στην παράγραφο 1 του 110Σ. Η ερμηνείατης τρίτης παραγράφου του άρθρου 28 θα πρέπει επομένως να γίνεταισε συνάρτηση με την ερμηνεία του μη υποκείμενου σε αναθεώρησηπεριεχομένου της παρ. 1 του άρθρου 110Σ, που αποκλείει τηναναθεώρηση της «βάσης και μορφής του πολιτεύματος», ωςδημοκρατικού και φιλελεύθερου. Έτσι, ό,τι δεν υπόκειται σεαναθεώρηση με τη διαδικασία του άρθρου 110Σ, το ίδιο ακριβώςκανονιστικό τμήμα του Συντάγματος δεν επιδέχεται προσβολή, έμμεσηή άμεση, μέσω του περιορισμού της εθνικής κυριαρχίας δια των διεθνώνσυνθηκών. Και αυτό αφορά, άμεσα και κατά πρώτο λόγο, το θεμελιώδεςδικαίωμα του ελληνικού λαού να υπάρχει υποκειμενικά καιαντικειμενικά, ως υποκείμενο και ως ενότητα πολιτική, που είναιεξοπλισμένη συνταγματικά με την εξουσία να εκλέγει τουςαντιπροσώπους της και να επιλέγει την κυβέρνηση που θα καθορίζει τηνγενική πολιτική της χώρας και θα τον εκπροσωπεί στα διάφορα εθνικά ήυπερεθνικά του όργανα. Η πολιτική ενότητα και η κυριαρχία του λαού,συστατικό στοιχείο της κρατικής κυριαρχίας του, δεν αναθεωρείται ούτεαπαλλοτριώνεται, όπως είπαμε. Μπορεί το μονοπώλιο του κράτους νανομοθετεί να έχει ουσιαστικά σχετικοποιηθεί με την «αναγνώριση»αρμοδιοτήτων νομοθετικής φύσεως στην ΕΕ, το ίδιο ισχύει και για τηναρχής της διάκρισης των εξουσιών. Η εθνική νομοθετική εξουσία, όμως,ως τέτοια, καθώς και η διάκριση των εξουσιών ως θεμελιώδηςοργανωτική βάση του πολιτεύματος, εξακολουθούν να χαρακτηρίζουν τοπολίτευμα και να διέπουν την λειτουργία του. Δικαιώματα ήαρμοδιότητες κυριαρχίας μεταβιβάζονται ή θίγονται, η κυριαρχία ωςολότητα δεν εκχωρείται ούτε αναιρείται.

67 Αντίστοιχα, ο Α. ΦΑΤΟΎΡΟΣ δέχεται ότι σε περίπτωση που δεν πληρείται όρος τουάρθρου 28 παρ. 3 Σ., οι σχετικοί περιορισμοί της εθνικής κυριαρχίας είναι συνταγματικάανίσχυροι· ΦΑΤΟΥΡΟΣ, σε: Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο, Σχέσεις διεθνούς και εσωτερικού δικαίου,Αντ. Σάκκουλας, 1990, σ. 90.

68 Για τον κοινό σκληρό πυρήνα των εθνικών συνταγμάτων στον οποίοθεμελιώνεται η ίδια η ύπαρξη και νομιμοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, βλ. Ν.ΚΑΝΕΛΟΠΟΎΛΟΥ, Ζητήματα μεθόδου του Συνταγματικού Δικαίου, Αντ. Σάκκουλας, 1995, σ.62.

18. Είναι, κατά συνέπεια, γεγονός ότι το άρθρο 28 παρ. 2 και 3Σεπιτρέποντας περιορισμούς στην εθνική κυριαρχία, που επέρχονται καιμε την μεταβίβαση αρμοδιοτήτων κυριαρχίας, αναγνωρίζει καινομιμοποιεί, έμμεσα, μεταβολές ή τροποποιήσεις στην συνταγματικήδιάρθρωση και άσκηση των εξουσιών μέσω μιας διαδικασίαςδιαφορετικής από εκείνη του άρθρου 110Σ. Αναγνωρίζεται άραδυνατότητα σιωπηρής ή αδιαφανούς69τροποποίησης της συνταγματικήςοργάνωσης του κράτους και μεταβολής των όρων άσκησης της εθνικήςκυριαρχίας, χωρίς την ενεργοποίηση της τυπικής διαδικασίας τηςαναθεώρησης και ανεξάρτητα από αυτήν. Καθιερώνεται δηλαδή μιαδιαδικασία σιωπηρής τροποποίησης του Συντάγματος, μια «οιονείσιωπηρή αναθεώρηση»70, η οποία όμως έχει ως όριο της, τη Δημοκρατίακαι τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, τον σκληρό μη αναθεωρήσιμο πυρήνατης πρώτης παραγράφου του άρθρου 110Σ. Έτσι με την κύρωση τωνδιεθνών συνθηκών, που συνεπάγονται περιορισμούς στην εθνικήκυριαρχία και μεταφορά κυριαρχικών αρμοδιοτήτων στην ΕΕ, θίγεταισίγουρα η συνταγματική οργάνωση του ελληνικού κράτους, ο τρόποςάσκησης των κρατικών λειτουργιών, η διάρθρωση των κρατικώναρμοδιοτήτων, και επέρχονται ουσιώδεις τροποποιήσεις στους όρουςοργάνωσης και άσκησης της κρατικής κυριαρχίας, τέτοιες που σίγουραδιαγιγνώσκει κανείς αποτελέσματα αναθεωρητικής λειτουργίας. Τααναθεωρητικά αποτελέσματα επιτυγχάνονται μέσω αυτού που ο Γ.Παπαδημητρίου αποκαλεί, επιτυχώς, «ενοποιητική λειτουργία τουάρθρου 28 παρ. 2 και 3»71. Η ερμηνεία των συνταγματικών αυτώνδιατάξεων σε συνάρτηση με τους κυρωτικούς των Συνθηκών νόμους καιτις σχετικές κάθε φορά συνταγματικές διατάξεις ενεργοποιεί μιαενοποιητική δυναμική που επιτρέπει και δικαιολογεί «απόκλιση ήυπέρβαση» ρητών συνταγματικών διατάξεων, όπως του άρθρου 51 παρ. 3,102 παρ. 2, ή 4 παρ. 4 Σ, 80 παρ. 2Σ κ.ά72. Για τον Παπαδημητρίου με τιςπαραγράφους 2 και 3 του άρθρου 28Σ καθιερώνεται μια νέα πολιτειακήλειτουργία, η ενοποιητική, η οποία επιτρέπει αποκλίσεις από τις τρειςκλασικές συνταγματικές λειτουργίες και συνεπάγεται αναγκαστικά

69 Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΊΟΥ, Η αργόσυρτη πορεία προς τη ευρωπαϊκή ομοσπονδίωση, Αντ.Σάκκουλας, 1997, σ. 115 επ.

70 Την «άδηλη» αναθεωρητική λειτουργία του άρθρου 28 παρ. 2 και 3υποστηρίζουν οι Γ. ΔΡΌΣΟΣ, ό.π., σ. 78 επ., και 278-284, και ΤΖΟΎΛΙΑ ΗΛΙΟΠΟΎΛΟΥ ΣΤΡΆΓΓΑ,ό.π., σ. 37–42, όπου και αναλυτική κριτική παρουσίαση των θέσεων της ελληνικήθεωρίας, ΤΗΣ ΊΔΙΑΣ, Οι σχέσεις της ελληνικής με την ευρωπαϊκή έννομη τάξη, ΤοΣ 2000, σ.1093-1132, όπου υποστηρίζεται η ανάγκη της αναθεώρησης των παραπάνω διατάξεωνπροκειμένου να αντιμετωπιστεί και το φαινόμενο της «λαθραίας» αναθεώρησης μέσω τωνσυνθηκών του Συντάγματος. Την θέση της αναθεωρητικής λειτουργίας αποκρούει οΚΑΤΡΟΎΓΚΑΛΟΣ, ό.π., σ. 110-112, καθώς και ο ΕΥ. ΒΕΝΙΖΈΛΟΣ, Μαθήματα συνταγματικούδικαίου Ι, 1991, σελ. 152 επ., ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, Η σχέση της ελληνικής με την κοινοτική έννομητάξη και το διεθνές δίκαιο ως αντικείμενο της αναθεώρησης του Συντάγματος, ΕΕΕυρΔ1999, Αφιέρωμα στη μνήμη Κρ. Ιωάννου, σ. 9.

71 Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΊΟΥ, Δημοκρατία και Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, Αντ. Σάκκουλα1993, σ. 18-19 και 48, κυρίως όμως Η αργόσυρτη πορεία προς τη ευρωπαϊκήομοσπονδίωση, Αντ. Σάκκουλας, 1997, σ. 70 επ., 105 επ. και 110 επ.

72 Βλέπε αναλυτικότερα Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΊΟΥ, Η αργόσυρτη πορεία, σ. 79 επ.

«υπέρβαση», «αντίθεση» ή και τροποποίηση «ρητών επιταγών» τουΣυντάγματος73. Τελικά, οι ρυθμίσεις και οι μηχανισμοί των παραγράφων2 και 3 του άρθρου 28 χαρακτηρίζονται πράγματι από μια «ευρωπαϊκήευρυχωρία»74, αφού είναι ανοικτές και φιλόξενες απέναντι στηνευρωπαϊκή ολοκλήρωση, έτοιμες να υποδεχτούν χωρίς συνταγματικήαναθεώρηση πολλές μεταμορφώσεις της. Το επιτυγχάνουν εισάγονταςπαράλληλα προς το άρθρο 110Σ μια σιωπηρή ή αδιαφανή διαδικασίατροποποίησης του ουσιαστικού Συντάγματος και απαλλάσσοντας τηνελληνική Πολιτεία από την ανάγκη και από τις χρονοβόρες διαδικασίεςτης τυπικής αναθεώρησης του Συντάγματος, εφ΄όσον οι ουσιαστικέςσυνταγματικές μεταβολές που επέρχονται μέσω των συνθηκών δενθίγουν τα Δικαιώματα του ανθρώπου και δεν αναιρούν τις βάσεις τουδημοκρατικού πολιτεύματος.

Χαρακτηριστικό είναι για το θέμα αυτό η συμμετοχή της Ελλάδοςστην ΟΝΕ με την συνθήκη του Μάαστριχτ καθώς και η δημιουργία τηςΕυρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας ως ανεξάρτητης αρχής, μηυποκείμενης ως προς τις αποφάσεις της σε έλεγχο από τα πολιτικάόργανα της ΕΕ75. [οι πράξεις της ΕΚΤ υφίστανται δικαστικό έλεγχο απότο ΔΕΚ] Δεν χωρεί αμφιβολία ότι με την ΟΝΕ εκχωρήθηκαν στην ΕΕκυριαρχικές αρμοδιότητες του κράτους, που ανήκουν μάλιστα στονσκληρό πυρήνα της κρατικής κυριαρχίας, όπως είναι η άσκησηνομισματικής πολιτικής και η εξουσία έκδοσης εθνικού νομίσματος,προνόμιο χαρακτηριστικό κυρίαρχου κράτους και απόδειξη τηςανεξαρτησίας του. Με την εκχώρηση της εθνικής αυτής αρμοδιότηταςεπήλθε ένας σοβαρός περιορισμός της εθνικής κυριαρχίας με συνέπειανα θιγούν οι όροι της συνταγματικής οργάνωσης και άσκησής της. Τοκράτος αποστερήθηκε ένα πεδίο της κυριαρχίας του. Η αποστέρησηαυτή θίγει συνταγματικά προστατευόμενη αρμοδιότητα και εισάγει μιασοβαρή παρέκκλιση από ρητή συνταγματική επιταγή, που αναθέτει στοκράτος αποκλειστικά «την κοπή και την έκδοση νομίσματος», (άρθρο 80παρ. 2Σ). Με την κύρωση της συνθήκης του Μάαστριχτ από τη ελληνικήΒουλή, που έγινε με την τήρηση των ουσιαστικών και διαδικαστικώνπροϋποθέσεων που θέτουν σωρευτικά οι παράγραφοι 2 και 3 τουάρθρου, αδρανοποιήθηκε η ισχύς του άρθρου αυτού. Επήλθε δηλαδή μιαουσιαστική τροποποίηση της σχετικής συνταγματικής διάταξης. Η

73 Γ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΟΥ, ό.π., σ. 78, 96 και 111. Δέχεται μάλιστα ότι οι «αποκλίσεις» καιαδιαφανείς αναθεωρήσεις μπορεί να αγγίζουν και να παρακάμπτουν ακόμη και τονσκληρό πυρήνα των μη αναθεωρήσιμων διατάξεων του άρθρου 110 παρ. 1Σ. Η θέση αυτήέρχεται σε αντίθεση με αυτό που αποκαλέσαμε πια πάνω επιφύλαξη κυριαρχίας και δενμπορεί να γίνει αποδεκτή.

74 Ο όρος είναι του ΕΥ. ΒΕΝΙΖΈΛΟΥ, Η προοπτική του ευρωπαϊκού συντάγματος, εκδ.Σάκκουλας, 2003, σ. 27, ΤΟΥ ΊΔΙΟΥ, Το αναθεωρητικό κεκτημένο, Αντ. Σάκκουλας, 2002, σ.232.

75 Το ζήτημα αυτό σε συνάρτηση με τα συνταγματικά προβλήματα πουανακύπτουν έχει αναλύσει με πληρότητα ο Κ. ΓΏΓΟΣ, Η υποδοχή της Οικονομικής καιΝομισματικής Ένωσης στο συνταγματικό οικοδόμημα ενός κράτους μέλους: τοπαράδειγμα της Ελλάδος, σε «Η πορεία προς το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα και η πρόσφατηαναθεώρηση του Ελληνικού Συντάγματος», Αντ. Σάκκουλας, 2002, σ. 69-93, στη μελέτηου οποίου και βασιζόμαστε.

διάταξη δεν καταργήθηκε μεν τυπικά, ουσιαστικά όμως δεν ισχύει, αφούυποκαταστάθηκε από τις αντίστοιχες διατάξεις της συνθήκης Μααστριχτ.Πρόκειται για χαρακτηριστική τροποποίηση του ουσιαστικούπεριεχομένου και της ισχύος συνταγματικής διάταξης μέσω τηςδιαδικασίας της κύρωσης διεθνών συνθηκών. Κάθε α ρ μ ο δ ι ό τ η τ α π ο υε κ χ ω ρ ε ί τ α ι σ τ η ν Ε Ε α π ο κ ό π τ ε τ α ι ο ρ ι σ τ ι κ ά α π ό τ ο νε θ ν ι κ ό σ υ ν τ α γ μ ατ ι κ ό κ ο ρ μ ό , ε κ φ ε ύ γ ε ι απ ό τ ο ν έ λ ε γ χ οτ η ς ε θ ν ι κ ή ς σ υ ν τ αγ μ α τ ι κ ή ς δ ι κ α ι ο δ ο σ ί α ς κ α ι π α ρ ά γ ε ι ηάσ κ η σ ή τ η ς δ ε σ μ ε ύ σ ε ι ς π έ ρ α κ α ι αν ε ξ άρ τ η τ α α π ό τ οΣ ύ ν τ α γ μ α , αρ κ ε ί ν α μ η ν θ ί γ ε τ α ι η ε π ι φ ύ λ α ξ ηκ υ ρ ι α ρ χ ί α ς τ η ς π αρ α γ ρ ά φ ο υ 3 τ ο υ ά ρ θ ρ ο υ 2 8 Σ .

Το ερώτημα που τίθεται, κατά συνέπεια, στην περίπτωση της ΟΝΕείναι αν η προσβολή και ο περιορισμός της εθνικής κυριαρχίας, έτσιόπως πραγματοποιήθηκαν, θίγουν την επιφύλαξη κυριαρχίας πουπροαναφέραμε. Η απάντηση στο ερώτημα προϋποθέτει κρίση σύνθετηκαι εκτίμηση πολιτική. Η εκτίμηση, αν με την εκχώρηση τηςνομισματικής κυριαρχίας και με την συγκεκριμένη οργάνωση τηςαντίστοιχης αρμοδιότητας στο πλαίσιο της ΕΕ θίγεται μια βάση τουδημοκρατικού πολιτεύματος, είναι μια εκτίμηση συνολική, που τηνκάνει βασικά και αρχικά η Βουλή, την στιγμή της κύρωσης τηςσυνθήκης, ενώ η δικαστική εξουσία, αν ποτέ κληθεί να κρίνει, δύσκολαθα μπορέσει να αποφανθεί, διότι η συγκεκριμένη κρίση της αγγίζει ταόρια της πολιτικής εκτίμησης76. Το ζήτημα δηλαδή αν με την εκχώρησητης νομισματικής αρμοδιότητας στην ΕΕ προσβάλλεται ένα βάθρο τουδημοκρατικού πολιτεύματος, η λαϊκή κυριαρχία, καθώς και αν ο τρόποςοργάνωσης της σχετικής αρμοδιότητας (ανεξαρτησία της Διοίκησης τηςΕΚΤ) ανταποκρίνεται στην συνταγματική απαίτηση αντίστοιχηςδημοκρατικής οργάνωσης (απαίτηση δημοκρατικής αντιστοιχίας ήπολιτικής συγγένειας) μιας υπερεθνικής εξουσίας, εμπερικλείει κρίσηουσιαστική και εκτίμηση συνολική του θεσμικού πλαισίου και τωνθεσμικών αντισταθμισμάτων που στηρίζουν και δικαιολογούν τηνοργάνωση της εξουσίας αυτής, λαμβάνοντας υπόψη την συνολικήδιάρθρωση και ισορροπία των θεσμών στην ΕΕ. Γι΄ αυτό και ηεπιφύλαξη κυριαρχίας ενεργεί σε οριακές καταστάσεις

19. Σχετικά, πάντως, με το άλλο σκέλος της συνταγματικήςεπιφύλαξης κυριαρχίας, δηλαδή, το σύστημα προστασίας τωνδικαιωμάτων του ανθρώπου, τα πράγματα είναι λίγο διαφορετικά, διότι ηπροστασία τους δεν εντοπίζεται αποκλειστικά, όπως στην περίπτωση τηςεθνικής κυριαρχίας, στο εθνικό επίπεδο. Τα δύο επίπεδα προστασίας,συνταγματικό και ευρωπαϊκό ή διεθνές δεν είναι ανταγωνιστικά. Ηεθνική προστασία τους εξασφαλίζεται, παράλληλα, και συμπληρωματικά,και ενίοτε πληρέστερα, στο διεθνές επίπεδο. Άλλωστε, αυτό πουαποκλείει η παράγραφος 3 του άρθρου 28 είναι η προσβολή τωνδικαιωμάτων και όχι η διαφορετική ρύθμιση ή η διεθνής προστασίατους. Περιορισμοί στην εθνική κυριαρχία για χάρη των δικαιωμάτωνεπιτρέπονται, και μπορεί να είναι και εκτενείς, αρκεί να

76 Βλ. σχετικά Κ. ΓΏΓΟΥ, ό.,π., σ. 88-90.

δικαιολογούνται από την ανάγκη προστασίας των ίδιων των δικαιωμάτων.Επιτρέπει επομένως η παράγραφος 3 την υπαγωγή της εθνικήςπροστασίας στην διεθνή ή ευρωπαϊκή έννομη τάξη, εφ΄όσον έτσιπροστατεύονται αποτελεσματικότερα και ευρύτερα τα συνταγματικάδικαιώματα. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπουαποτελεί ένα καλό παράδειγμα περιορισμού της εθνικής κυριαρχίας γιατην προστασία των δικαιωμάτων και εναρμονισμένης κανονιστικήςδιαπλοκής του Συντάγματος με τους διεθνείς κανόνες προστασίας τωνδικαιωμάτων77. Η σύγκρουση άρα Συντάγματος και ευρωπαϊκού δικαίουμε επίκεντρο την παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι έναενδεχόμενο απίθανο και εντελώς υποθετικό και δεν δικαιολογεί τοενδεχόμενο αυτό να αποτελέσει την βάση για θεωρητικές κατασκευές«συγκρουσιακού χαρακτήρα» για τις σχέσεις του Συντάγματος με τοκοινοτικό δίκαιο78. Αντίθετα το αίτημα της συμφιλιωμένης εφαρμογήςτους μέσω μιας εναρμονισμένης ερμηνευτικής πρακτικής αποτελεί τηνενδεδειγμένη λύση79. Μιας ερμηνείας ακόμη και του Συντάγματοςσύμφωνης με τις τις ευρωπαϊκές συνθήκες80 . Δεν είναι απλώς επιτρεπτήείναι επιβεβλημένη από το άρθρο 28 παρ. 2 και 3 η ερμηνεία τουΣυντάγματος σύμφωνα με τις θεμελιώδεις διατάξεις διεθνών συνθηκώνπου εγγυώνται την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων,δημιουργώντας μια δημόσια ευρωπαϊκή τάξη δικαιωμάτων, η οποίαυπερβαίνει την διεθνο-συμβατική της προέλευση και επιβάλλεται στιςεθνικές έννομες τάξεις ως jus cogens cosmopoliticum.

Επομένως, το άρθρο 28 παρ. 3 θεμελιώνει και δικαιολογεί τηνεξουσία του δικαστή -εντελώς ανεξάρτητα από την εξουσία ελέγχου τηςαντισυνταγματικότητας που έχει δυνάμει του άρθρου 93 παρ. 4Σ- να

77 Βλ. σχετικά Κ. ΧΡΥΣΌΓΟΝΟΥ, Η ενσωμάτωση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης τωνΔικαιωμάτων του Ανθρώπου στην εθνική έννομη τάξη, Αντ. Σάκκουλας, 2001, σ. 192 επ.

78 Στηριζόμενος στην αντίληψη του ιταλού δικαστή R. MONACO, (I limiti dell’ordinamento communitario, Il Foro Padano, 1976, IV. I.), ο οποίος είχε δεί τις σχέσειςτων δύο εννόμων τάξεων μέσα από την “προοπτική της πολλαπλότητας των εννόμωντάξεων», είχα υποστηρίξει σε παλαιά κατά είκοσι έτη μελέτη μου ότι «μεταξύ τηςκοινοτικής και των εθνικών εννόμων τάξεων υπάρχει -και πρέπει να υποθέσουμε ότιυπάρχει- σχέση αρμονικής συμβίωσης και λειτουργικής αλληλεξάρτησης και όχι σχέσησύγκρουσης ή σχέση ιεραρχικής μεταξύ τους υποταγής», ΑΝΤ. ΜΑΝΙΤΆΚΗ, Τα όρια τηςκοινοτικής αρμοδιότητας, ό.π., σ. 478

79 Βλέπε τη θέση της διασυνταγματικής ενσωματωμένης προστασίας τωνδικαιωμάτων του ανθρώπου σε εθνικό και διεθνές επίπεδο καθώς και την ουσιαστικήκανονιστική και ερμηνευτική συνάρθρωση του Ευρωπαϊκού Χάρτη των δικαιωμάτων, τουΕυρωπαϊκού Συντάγματος και των εθνικών συνταγμάτων, όπως αναπτύχθηκε από τονΑNTONIO RUGGERI, Sovranità delloStato e sovranità sovranatiozale, attraverso i dirittiumani, e le prospettive di un diritto europeo “intercostituzionale”, in “Itinerari di unaricerca sul sistema delle fonti”, V, Giappichelli, 2002, σ. 176-233.

80 Εκτενέστερα για την σύμφωνη με τις διεθνείς συνθήκες και το ευρωπαϊκό δίκαιοερμηνεία του Συντάγματος, βλ. Κ. ΙΩΆΝΝΟΥ, σε: ΙΩΆΝΝΟΥ/ΡΟΖΆΚΗ/ΦΑΤΟΎΡΟΥ/, Δημόσιο ΔιεθνέςΔίκαιο, Σχέσεις διεθνούς και εσωτερικού δικαίου, Αντ. Σάκκουλας, 1990, σ. 189-190, Δ.Τσάτσου, ΣυντΔικ. Τ. Α΄, 1994, σ. 289, Κ. ΧΡΥΣΌΓΟΝΟΥ, Η ενσωμάτωση, ό.π., σ. 202 επ. καιΝΈΔΑ ΚΑΝΕΛΟΠΟΎΛΟΥ Ζητήματα Μεθόδου του Συνταγματικού Δικαίου, Αντ. Σάκκουλας, 1995,σ. 52 επ. και 61

αρνηθεί να εφαρμόσει πράξη ή απόφαση κοινοτικών οργάνων που θίγει ήπροσβάλει τα δικαιώματα του ανθρώπου, όπως αυτά προστατεύονται στοΣύνταγμα, στην ΕυρΣΔΑ και στις κοινές συνταγματικές παραδόσεις τωνκρατών μελών που ενεργούν ως γενικές αρχές του κοινοτικού δικαίου. Οδικαστής νομιμοποιείται, εξάλλου, προκειμένου να αποφύγει τησύγκρουση, να προβεί σε ερμηνεία του ελεγχόμενου κανόνα σύμφωνη μετο προηγούμενο πλέγμα κανόνων. Οφείλει να αναζητήσει πριν από κάθεάλλο μια συμφιλιωμένη συνάρθρωσή τους. Για να πραγματοποιηθεί αυτόθα πρέπει να αντιμετωπίσει Σύνταγμα-ΕυρΣΔΑ-ΓενΑρχΚοινΔικ ως ένασυμπαγές κανον ισ τ ικό σύνολο , που δρά και δεσμεύει τα κράτηως ανώτατη πηγή δικαίου, διασυνταγματικού και υπερεθνικού χαρακτήραή ως δημόσια ευρωπαϊκή τάξη81. Ο δικαστικός έλεγχος δυνάμει τουάρθρου 28 παρ. 3 περνά, άρα, αναγκαστικά πλέον μέσα από ένα πλέγμακανόνων αναφοράς και ελέγχου, όπου το εθνικό συνταγματικό δίκαιο ή ταεθνικά συντάγματα, το κοινό συνταγματικό δίκαιο των κρατών μελών, ηΕυρΣΔΑ και η Ευρωπαϊκή Χάρτα των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων82συναρθρώνονται και συγκροτούν ένα ενιαίο και συνεκτικό πλέγμα αξιώνκαι αρχών, ανεξάρτητα από την τυπική τους κατοχύρωση και την τυπικήβαθμίδα που καταλαμβάνουν σε ένα τυπικά ιεραρχημένο σύστημακανόνων δικαίου. Η ενδεχόμενη αντίθεση κοινοτικής πράξης προςθεμελιώδεις αρχές ή αξίες του ελληνικού Συντάγματος, όπως είναι τασυνταγματικά δικαιώματα, δεν μπορεί παρά να συνιστά παράλληλα καιταυτόχρονα και προσβολή σε θεμελιώδεις αρχές ή αξίες της ευρωπαϊκήςέννομης τάξης. Οι κοινές ευρωπαϊκές εθνικές συνταγματικές αξίες είναικαι αξίες ή θεμελιώδεις αρχές της ευρωπαϊκής δικαιικής τάξης83.

Από τα προηγούμενα συνάγεται ότι η οικοδόμηση της ενωμένηςΕυρώπης συντελείται σταδιακά με τη διαδικασία της σύναψης διεθνώνσυνθηκών με τις οποίες εκχωρούνται στην ΕΕ κυριαρχικές αρμοδιότητες,ειδικές και περιορισμένες. Τα κράτη, παρόλο που αποψιλώνονταιδιαρκώς από κυριαρχικά δικαιώματά τους και βλέπουν την κυριαρχίατους να σχετικοποιείται, τα ίδια αισθάνονται, ωστόσο, κυρίαρχα τόσοστις μεταξύ τους σχέσεις όσο και στις σχέσεις με τρίτα κράτη, ενώδιατηρούν ακέραια την αρμοδιότητα της αρμοδιότητας τους νααποφασίζουν για την ύπαρξη και λειτουργία τους. Η εκχώρηση

81 Βλέπε σχετικά, με αφορμή την καταδίκη της Τουρκίας από το ΕυρΔΔΑ, Γ.ΚΤΙΣΤΆΚΗ, Η ευρωπαϊκή δημόσια τάξη στο χώρο των δικαιωμάτων του ανθρώπου, ΤοΣ 1999,σ. 5

82 Για τη νομική αξία και δεσμευτικότητας της Χάρτας Γ. Παπαδημητριου, Ησυνταγματοποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Παπαζήσης, Αθήνα 2002, καθώς και ΣΤ.ΠΕΡΡΆΚΗΣ, Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Δικαιώματα τουΑνθρώπου 2000. σ. 19.

83 Βλέπε σχετικά, αναλυτικότερα τις ενδιαφέρουσες σκέψεις του ΚΥΡΙΆΚΟΥ

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΆΟΥ Συνταγματισμός και κυριαρχία, ΤοΣ 2001. σ. 299 επ., που βασίζονται στιςέννοιες της κανονιστικής αλληλο-εξαρτήσεως των δύο δικαιοταξιών και της δημιουργίαςενός «ενιαίου ευρωσυνταγματικού χώρου» σε ότι αφορά την προστασία των δικαιωμάτων.Και από άλλη οπτική γωνία προς την ίδια κατεύθυνση, ΑNTONIO RUGGERI, ό.π., σ. 213 επ.και 225 επ.

αρμοδιοτήτων γίνεται πάντα με την συνταγματική επιφύλαξη τηςκυριαρχίας τους και βέβαια με την σιωπηρή επιφύλαξη της συντακτικήςεξουσίας του λαού τους. Η συντακτική εξουσία των κρατών σε ό,τι αφοράβέβαια την δική τους υπόσταση έχει μείνει αλώβητη. Δεν θα μπορούσεάλλωστε να είναι και διαφορετικά. Όσο η ευρωπαϊκή ενοποίησηπραγματοποιείται με την μέθοδο, που αναφέραμε, δεν τίθενται μείζονασυνταγματικά ζητήματα για τα κράτη μέλη, τα οποία αντιμετωπίζουνάλλωστε τις διαρθρωτικές αλλαγές, που επέρχονται στην δομή της ΕΕ, μεβάση τις συνταγματικές προβλέψεις των Συνταγμάτων τους, χωρίς νααπαιτούνται, στα περισσότερα τουλάχιστον κράτη, συνταγματικέςαναθεωρήσεις. Και όλα δείχνουν ότι με αυτήν την μέθοδο είναιαναγκασμένη να προχωρά η ευρωπαϊκή ενοποίηση. Δεν μπορεί νααπαλλαγεί από τα εθνικά συνταγματικά και διεθνοδικαιικά δεσμά χωρίςεπανάσταση, χωρίς ρήξεις και συγκρούσεις, που δεν διαγράφονται στονορατό ορίζοντα84.

Η ΕΕ είναι αλυσοδεμένη νομικά και θεσμικά και ισορροπεί μεταξύ δύοπόλων: ενός διεθνο-δικαιικού, στον οποίο βρίσκεται αγκιστρωμένη ηκυριαρχία των κρατών και ενός εθνικο-συνταγματικού, στον οποίο είναιπροσκολλημένη η συνταγματική αυτονομία και η λαϊκή κυριαρχία τωνλαών που ανήκουν στα κράτη. Για να αποκτήσει την δική της θεσμικήαυτοδυναμία ή θα πρέπει να αποτινάξει βίαια, με επανάσταση, τα δεσμάαυτά ή να τα μετουσιώσει (κατά την χεγκελιανή διαλεκτική λογική) καιμεταλλάξει (με τη σύγχρονη τεχνολογική έννοια) σε νέες, άγνωστες μέχρισήμερα, πολιτειακές μορφές, σαν αυτές που υπαινιχθήκαμε στην αρχήτης μελέτης.

Ξ. Γιαταγάνας, Η μακρά πορεία της συνταγματοποίησης τηςΕυρωπαϊκής Ένωσης, Αθήνα-Κομοτηνή 2003.

84 Σαφής στο θέμα αυτό είναι ο ΕΥ. ΒΕΝΙΖΈΛΟΣ, (Το ευρωπαϊκό Σύνταγμα ωςδιακυβερνητικό Σύνταγμα και τα πολιτικά ελλείμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε ‘Ηπορεία προς το ευρωπαϊκό σύνταγμα και η πρόσφατη αναθεώρηση του ελληνικούΣυντάγματος, Αντ. Σάκκουλας, 2002, σ.26) που τονίζει ότι: «Το χειρότερο είναι ότι κάθεαπόπειρα –ακόμη και θεωρητική- να εκβιαστούν εξελίξεις καθ΄υπέρβαση της δεκτικότηταςτων ευρωπαϊκών κοινωνικών και πολιτικών συστημάτων, αλλά και καθ΄υπέρβαση τωνσυνταγματικών τάξεων των κρατών μελών, εντέλει υπονομεύει την ομαλή εξέλιξη τηςευρωπαϊκής ολοκλήρωσης»