Τίτλος Μαθήματος: Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία

Ενότητα: Παπυρολογία - Παλαιογραφία - Κριτική των κειμένων

Διδάσκων: Καθηγητής Ι.Ν.Περισυνάκης

Τμήμα: Φιλολογίας

13

ΠΑΛΑΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΚΩΔΙΚΟΛΟΓΙΑ ΕΚΔΟΤΙΚΗ – ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

(Βοηθητικές επιστήµες της Κλασικής Φιλολογίας)

Ι. Η ΠΑΛΑΙΟΓΡΑΦΙΑ είναι η επιστήµη που µελετά την ιστορία και την εξέλιξη των παλαιών γραφών (εµφάνιση – εξέλιξη – διάρκεια: ιστορία, δοµή και φύση).

Η έκτασή της καλύπτει όλες τις γραφές του κόσµου. Για τον Έλληνα όµως φιλόλογο η Παλαιογραφία περιορίζεται στις διάφορες ελληνικές και λατινικές γραφές (Μυκη-ναϊκή, Πρωτο-Κρητική, Γραµµικές Α΄-Β΄, Φοινικική-Ελληνική (κυρίως αυτή) / Λατινική: Quadrata, oncialis, rustica, cursiva, ιρλανδική, βησιγοτθική, beneven-tina, γοτθική, καρολίγγεια µικρογράµµατη, ουµανιστική κλπ).

Συγγενείς και (σήµερα) ανεξάρτητοι κλάδοι: Επιγραφική – Παπυρολογία – Κωδικο-λογία – Διπλωµατική – Σιγιλογραφία

Στενά συνδεδεµένη µε την Παλαιογραφία παραµένει η ΚΩΔΙΚΟΛΟΓΙΑ που αποσπά-στηκε απο αυτήν και αποτελεί ξεχωριστό επιστηµονικό κλάδο, ο οποίος µελετά κυρίως τα υλικά της γραφής των χειρογράφων (περγαµηνή ή χαρτί ανατολικού ή δυτικού τύπου, υδατόσηµα, χάραξη), το χρώµα και το είδος της µελάνης (µαύρο, καφέ, κόκκινο κλπ· φυτική ή ζωική µελάνη), τις διαστάσεις και το σχήµα των χειρόγραφων βιβλίων (κύλινδρος ή κώδικας), το είδος και τα υλικά της στάχωσης (‘βιβλιοδεσίας’: νήµατα, τετράδια, δέρµα, πανί, πόρπες, διακόσµηση κλπ).

Ιστορία της γραφής

Γλώσσα (‘κίνηση’, ‘παροδικότητα’ επικοινωνίας) και γραφή (εικονική διάσταση της επικοινωνίας: χρονική διάρκεια και τοπική εξάπλωση).

Η γραφή πριν από το γράµµα: φευγαλέα (κραυγές, χειρονοµίες, σωµατικές κινήσεις)· απο-τυπωµένη (τατουάζ, πρώτα ‘γραφήµατα’-χαράγµατα: Γεωµετρικά σχήµατα (οριζόντιες ή κάθετες παράλληλες γραµµές) πάνω σε κόκκαλα ή πέτρες, που δεν είναι απλοϊκές απόπειρες αναπαράστασης του γύρω κόσµου, αλλά µάλλον αφηρηµένα σύµβολα που καταγράφουν έναν ρυθµό (π. χ. χορευτικό). Στη συνέχεια εµφανίζονται κεφάλια ζώων, έπειτα ολόκληρα ζώα και συνθέσεις που συνδέουν το άλογο µε το βόδι ή τον βίσωνα, και τέλος πολλά ζώα το ένα πίσω από το άλλο σε σχηµατισµούς κοπαδιών. Tότε περί-που εµφανίζονται και γεωµετρικά σχήµατα ερωτικών συµβόλων των δύο φύλων). Τα πρώτα ίχνη γραφής είναι τα παλαιότερα σπηλαιογραφήµατα, τα λεγόµενα ‘αρνητικά χέρια’, καθώς η τεχνική της κατασκευής τους στηριζόταν στην επίθεση του ανοιχτού χεριού πάνω στο τοίχωµα του σπηλαίου και το πασπάλισµά του µε υγρή χρωµατιστή σκόνη, έτσι που µετά το σήκωµα του χεριού να παραµένει στο τοίχωµα καθαρό το σχή-µα του. Tέτοια ανοιχτά χέρια βρέθηκαν κατά δεκάδες σε διάφορα σπήλαια µε χαρακτη-

14

ριστικό τους ότι συχνά κάποια δάχτυλά τους εµφανίζονται ακρωτηριασµένα. Aυτό ερ-µηνεύτηκε από ορισµένους ως ένα είδος κυνηγητικού κώδικα (ο αριθµός των δακτύλων που λείπουν θα µπορούσε να σχετίζεται µε το είδος του ζώου στο οποίο αναφέρονται ...).

Πορεία της εξέλιξης της γραφής: Ιδεογράµµατα (λογογράµµατα): Σφηνοειδής γραφή ή Σουµεριο-ακαδική (ca 20 000 ιδεογράµµατα), αρχικά εικονική γραφή και αργό-τερα ηµι-εικονική και ηµι-φωνητική· ιερογλυφική (+ ιερατική και δηµοτική)· Χι-τιτική (ηµι-αναλυτική και ηµι-φωνητική)· πρωτο-κρητική· πρωτο-ινδική· κινε-ζική (γραφική εσπεράντο! Η πιο συντηρητική γραφή λόγω της γλωσσικής µονο-συλλαβίας: ca 50 000 ιδεογράµµατα) + ιαπωνική κλπ – συλλαβογράµµατα (: α-νέρχονται σε δεκάδες· Κρητική γραφή· µικτή: Γραµµική Α και Β· εδώ και η µυκηναϊκή γραφή) – αλφαβητικά συστήµατα.

Υλικά γραφής: φύλλα και φλοιοί δέντρων, πέτρες, µάρµαρα, µέταλλα, δέρµατα, υφά-σµατα, ψηµένος πηλός, όστρακα και από ένα σηµείο και πέρα πάπυρος, περγα-µηνή, χαρτί. Kαι στη νεότερη και σύγχρονη εποχή δίσκοι βινυλίου, µαγνητοται-νίες, βιντεοταινίες, σκληροί και µαλακοί δίσκοι H/Y κλπ.

Κίνηση γραφής: αριστερόστροφη (σηµιτικές και αραβικές γραφές + απω-ανατολικές, συχνά σε στήλες και όχι σε γραµµές – βουστροφηδόν (αρχ. ελληνική, κινεζική – δεξιόστροφη (Ελληνική – Λατινική – νεότερες Δυτικές γραφές).

ΕΛΛΗΝΙΚΗ (+ ΛΑΤΙΝΙΚΗ) Γραµµατειακή ΠΑΛΑΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλφαβητικές γραφές. Υλικά γραφής: πάπυρος (Δ΄ π. Χ. – Δ΄ µ. Χ.), περγαµηνή (Δ΄ µ. Χ. – ΧΙΙΙ µ. Χ.), χαρτί

(< Κίνα µέσω Αράβων)· µαγνητοταινία – Software – CD κλπ) Μελάνη: ποικιλία χρωµάτων (ιδιαίτ. σε µικρογραφίες και πρωτογράµµατα) Είδη: Μεγαλογράµµατη, µικρογράµµατη, βιβλιακή, επισεσυρµένη, καγκελαρίας …

Τυπογραφική (στα Λατινικά: quadrata, oncialis, rustica· εθνικές γραφές: ιρλαν-δική, του Βενεβέντου, βησιγοτθική, καρολίγγεια ή καρολίνια, γοτθική, ουµανι-στική, τυπογραφίας …).

Βραχυγραφίες-αιωρήσεις – Ταχυγραφικά συστήµατα (στενογραφία): π. χ. Κρυπτο-φερης (Grotta-Ferrata)

Μορφή των βιβλίων: Κύλινδρος – κώδικας – βιβλίο – µαγνητικό – ηλεκτρονικό …

* * * *

Η ΕΚΔΟΤΙΚΗ και η ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ είναι απαραίτητες βοηθητικές ε-πιστήµες για µια σύγχρονη έκδοση αρχαίων κειµένων, τα περισσότερα εκ των ο-ποίων δεν διαθέτουν ακόµη µια κριτική έκδοση που να αξιοποιεί το σύνολο των σωζόµενων χειρογράφων τους. Η σύγχρονη δυνατότητα ψηφιοποίησης των φωτο-γραφιών ή µικροταινιών χειρογράφων αποτελεί σηµαντικό κίνητρο ερευνητικής

15

δραστηριοποίησης στον χώρο της εκδοτικής αρχαίων ελληνικών και λατινικών κει-µένων.

Σχεδιάγραµµα της πορείας µιας έκδοσης

1. Επισήµανση (µέσω καταλόγων, συχνά σε ψηφιακή µορφή, ή προσφυγής σε ειδικευµένες τράπεζες πληροφοριών) των σωζόµενων χειρογράφων ενός αρ-χαίου κειµένου.

2. Απόκτηση των απαραίτητων ψηφιακών φωτογραφιών 3. Αντιβολή (σύγκριση-collatio) του κειµένου κάθε χειρογράφου µε την τελευ-

ταία έκδοσή του και καταγραφή των διαφοροποιήσεων. 4. Κατάταξη των χειρογράφων µε βάση τα χαρακτηριστικά λάθη τους (errores

significativi, errores coniunctivi ή separativi) – Καταρτισµός του ‘γενεα-λογικού δέντρου’ (stemma codicum).

5. Αποκλεισµός των απογράφων. 6. Κατάρτιση του νέου κειµένου µε βάση το κείµενο της παράδοσης. 7. Βελτίωση των ποικίλων φθορών του αρχαίου κειµένου µε εικασία (coniec-

tura, divinatio …) και κριτική αξιοποίηση των προτάσεων προγενέστερων φιλολόγων, ανάλυση της γλώσσας, του ύφους, των συνηθειών του συγγρα-φέα (usus auctoris) και του περιεχοµένου του κειµένου.

8. Σύνταξη του συνοδευτικού κριτικού υποµνήµατος 9. Ολοκλήρωση της έκδοσης που πρέπει να περιλαµβάνει: Εισαγωγή σχετική

µε τον συγγραφέα, την εποχή του, το είδος του κειµένου, την επισήµανση του ενδιαφέροντος και των προβληµάτων του· µελέτη της άµεσης και έµµε-σης παράδοσης του κειµένου· σύντοµο κατάλογο όλων των χειρογράφων µε τα χρήσιµα για την εκδοση στοιχεία, το αποδεικτικό υλικό της κατάταξης των χειρογράφων και της απόδειξης του ‘γενεαλογικού τους δένδρου’ (stem-ma codicum). Τη νέα Έκδοση του κειµένου µε το Κριτικό του υπόµνηµα. Τα σχόλια (γλωσσικά, µετρικά, πραγµατολογικά …). Τα ευρετήρια.

Δ. Ράιος, Οµότιµος Καθηγητής

Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση

• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα.

• Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού.

• Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημειώματα

Σημείωμα Αναφοράς

Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκων: Καθηγητής Ι.Ν.Περισυνάκης. «Εισαγωγή

στην Αρχαιογνωσία. Παπυρολογία - Παλαιογραφία - Κριτική των κειμένων». Έκδοση: 1.0.

Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:

http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1217.

Σημείωμα Αδειοδότησης

• Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons

Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη.

[1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.