Η Δύναμη της Μάζας και οι Επιδράσεις της στους Νέους «Μια διαχρονική, διατοπική και ποιοτική

ανάλυση του φαινομένου της μαζοποίησης»

Το παρόν έργο αποτελεί Ερευνητική Εργασία με τη μέθοδο «Project», η οποία υλοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του αντίστοιχου μαθήματος από τους μαθητές και τις μαθήτριες του Β’1 τμήματος στο 3ο Γενικό Λύκειο Αγίας Παρασκευής, κατά την περίοδο Νοεμβρίου-Μαΐου 2013-2014.

Υπεύθυνος Καθηγητής: Καλλώνη Σπυριδούλα

2014

Επιμέλεια Εξωφύλλου: Επιμέλεια Έκδοσης:

1/5/2014

3ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ

[1]

Περιεχόμενα

Περιεχόμενα ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………1

Συμμετέχοντες Μαθητές ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………3

1. Ταυτότητα της Ερευνητικής Εργασίας ……………………………………………………………………………………………………………………………4

1.1. Επιλογή Θέματος – Σκοπός ………………………………………………………………………………………………………………………………….………4

1.2. Ερωτήματα – Κατανομή εργασιών ………………………………………………………………………………………………………………………………4

1.3. Μέθοδος έρευνας – Εξοπλισμός …………………………………………………………………………………………………………………………………4

2. Αντί Προλόγου …………………………………………………………………………………………………………………………………….…………………………5

2.1. Το πείραμα του Asch ……………………………………………………………………………………………………………………………………….……….…5

3. Τι είναι … ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….6

3.1. Μάζα …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..6

3.2. Μαζοποίηση ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….6

3.3. Μαζοποιώ & Μαζικοποιώ …………………………………………………………………………………………………………………………………………..6

3.4. Κομφορμισμός ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………6

4. Ιστορική & Διαχρονική Τοποθέτηση ………………………………………………………………………………………………………………………………7

4.1. Προϋποθέσεις – Συνθήκες Μαζοποίησης ……………………………………………………………………………………………………………………7

4.2. Πρωτοδημιουργία της δύναμης της μάζας ………………………………………………………………………………………………………………….7

5. Μαζοποίηση στα Αρχαία Χρόνια ……………………………………………………………………………………………………………………………………8

5.1. Εγγύς Ανατολή …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….8

5.2. Αρχαία Ελλάδα ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………8

5.3. Ο Ρωμαϊκός όχλος ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….9

5.4. Το Ισλάμ ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………9

6. Μαζοποίηση στα Μεσαιωνικά – Νεότερα Χρόνια ………………………………………………………………………………………………………..10

6.1. Κίνημα του Θωμά Σλάβου …………………………………………………………………………………………………………………………………………10

6.2. Οι Σταυροφορίες ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….10

6.3. Αναγέννηση – Ανθρωπισμός – Διαφωτισμός …………………………………………………………………………………………………………….10

7. Μαζοποίηση στα Σύγχρονα Χρόνια ………………………………………………………………………………………………………………………………11

7.1. Η Οικονομική Κρίση του 19ου αιώνα – Φασισμός ………………………………………………………………………………………………………11

7.2. Εκβιομηχάνιση – Αστικοποίηση – Καπιταλισμός ……………………………………………………………………………………………………….12

[2]

7.3. Φαινόμενα μαζοποίησης σήμερα ……………………………………………………………………………………………………………………………..12

8. Νέοι & Μαζοποίηση; ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………13

9. Φορείς Κοινωνικοποίησης ……………………………………………………………………………………………………………………………………………14

9.1. Παραδείγματα Κοινωνικού Κομφορμισμού ………………………………………………………………………………………………………………14

10. Οικονομική Κρίση & Μαζοποίηση ………………………………………………………………………………………………………………………………15

11. Τρόποι Αντιμετώπισης ………………………………………………………………………………………………………………………………………..……..16

11.1. Πολιτεία ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..…..16

11.2. Οικογένεια …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..….17

11.3. Παιδεία ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….….17

11.4. Κοινωνία ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….……..18

12. Επιπτώσεις Μαζοποίησης στους νέους …………………………………………………………………………………………………………….……….20

12.1. Γενικές Επιπτώσεις …………………………………………………………………………………………………………………………………………..……..20

12.2. Αποτελέσματα σε ατομικό επίπεδο ………………………………………………………………………………………………………………….…….20

12.3. Αποτελέσματα σε κοινωνικό επίπεδο………………………………………………………………………………………………………………..…….20

13. Πορίσματα Ερωτηματολογίου …………………………………………………………………………………………………………………………..……….21

14. Πηγές - Βιβλιογραφία ……………………………………………………………………………………………………………………………………….……….22

15. Άλλες Σημειώσεις ……………………………………………………………………………………………………………………………………….……………..23

[3]

Συμμετέχοντες Μαθητές

Την εργασία υπογράφουν οι μαθήτριες & μαθητές του Β’1 τμήματος για το 3ο Γενικό Λύκειο Αγίας Παρασκευής:

Αβραμίδης Κλεάνθης

Αλευράς Παναγιώτης

Αναγνώστου Ιωάννα

Αντωνίου Παναγιώτης

Αντωνίου Χρήστος

Αποστόλου Μάριος

Ασημομύτη Ειρήνη

Βανιώτης Κωνσταντίνος

Βασιλάκης Γιώργος

Βλαχόπουλος Χρήστος

Γαρμπής Σπύρος

Γαρουνιάτη Έφη

Γεωργόπουλος Γιώργος

Γεωργοπούλου Παναγιώτα

Γιαννακός Βαγγέλης

Γκίκας Νίκος

Γκωσές Χάρης

Δαμίγος Μανώλης

Δημητρακοπούλου Παναγιώτα

Δημητρίου Κωνσταντίνος

Δούμουρας Απόστολος

Δρεμέτσικας Κωνσταντίνος

Δρυμώνα Ελίνα

Ζάννος Κωνσταντίνος

[4]

1. Ταυτότητα Ερευνητικής Εργασίας

1.1. Επιλογή Θέματος - Σκοπός

Το θέμα της εργασίας «Η Δύναμη της μάζας και οι Επιδράσεις της στους Νέους» επιλέχθηκε μετά από εισήγηση των

μαθητών του τμήματος, που είχαν παρακολουθήσει την σχετιζόμενη με αυτό κινηματογραφική ταινία «Die Welle»,

2008. Μετά από την απαραίτητη ανάλυση και συζήτηση επί του θέματος, αναδείχτηκε το ενδιαφέρον των μαθητών,

απαραίτητη προϋπόθεση, που εξασφάλισε την ποιοτική έρευνα και την εν συνεχεία την επιτυχή εξαγωγή

συμπερασμάτων και προτάσεων. Μέσα από αυτή την διαδικασία 6 μηνών, οι μαθητές ασκήθηκαν στην ενδελεχή

έρευνα, την σύγκριση και αντιπαραβολή δεδομένων και πληροφοριών, την διατύπωση υποθέσεων εργασίας και

πορισμάτων, την παρατήρηση, την αξιολόγηση και διατήρηση

κριτικής στάσης, τη (συν)εργατικότητα, καθώς και στην ομαδική

λειτουργία που επέβαλλε η σύνταξη μιας ενιαίας εργασίας και

η οργάνωση της αντίστοιχης παρουσίασης. Επιπλέον, οι

συμμετέχοντες μαθητές και μαθήτριες είχαν την ευκαιρία να

προβληματιστούν πάνω στο εξαιρετικά επίκαιρο θέμα της

δύναμης που μπορεί να ασκήσει η μάζα στις επιλογές και την

ψυχοσύνθεση του ατόμου, και ειδικότερα, του νέου.

1.2. Ερωτήματα – Κατανομή εργασιών

Τα ερευνητικά ερωτήματα που τέθηκαν ήταν τα εξής:

1. Πώς αντιλαμβάνεστε τον όρο μαζοποίηση και ποια ιστορικά γεγονότα θα μπορούσατε να συσχετίσετε με το

συγκεκριμένο φαινόμενο;

2. Ποια παραδείγματα κοινωνικού κομφορμισμού θα μπορούσατε να αναφέρετε;

3. Ποιο είναι το οικονομικοκοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εμφανίζονται φαινόμενα μαζοποίησης;

4. Ποιες οι επιπτώσεις τους στην ψυχολογία και τη συμπεριφορά των νέων;

5. Ποιους τρόπους πρόληψης και αντιμετώπισης θα μπορούσατε να αναφέρετε;

Στη συνέχεια, οι μαθητές χωρίστηκαν με δική τους επιλογή σε πέντε ομάδες, κάθε μια από τις οποίες ανέλαβε να

ερευνήσει ένα από τα παραπάνω ερωτήματα. Επίσης, εντός του πλαισίου λειτουργίας της κάθε ομάδας, δόθηκαν

διακριτές αρμοδιότητες σε κάθε της μέλος.

1.3. Μέθοδος έρευνας – Εξοπλισμός

Η μέθοδος που ακολουθήθηκε ήταν η βιωμένη εμπειρία, ο καταιγισμός ιδεών, η ομαδοσυνεργατική και

επικοινωνιακή μέθοδος, ενώ αξιοποιήθηκαν και ορισμένες ενημερωτικές εισηγήσεις. Οι πηγές αναζήτησης του

υλικού των ομάδων ήταν πρωταρχικά το διαδίκτυο, η βιβλιοθήκη του σχολείου και οι προσωπικές συλλογές και,

δευτερευόντως, ο έντυπος και περιοδικός τύπος. Το έργο των ομάδων ενισχύθηκε περαιτέρω μέσα από την

παρακολούθηση αντίστοιχων βίντεο/εκπομπών, αλλά και την διενέργεια έρευνας με ερωτηματολόγιο. Τέλος, η

συνδρομή και η επί μέρους καθοδήγηση της υπευθύνου καθηγήτριας εξασφάλισε την επιτυχή και στοχευμένη

έρευνα πάνω στο θέμα της εργασίας και περιόρισε φαινόμενα παρεκκλίσεων από το θέμα ή στείρας παράθεσης

στοιχείων. Κατά τη διάρκεια υλοποίησης της εργασίας απαιτήθηκε η αξιοποίηση του διαδικτύου από το εργαστήριο

Πληροφορικής και Υπολογιστών του σχολείου, η πρόσβαση στο υλικό της σχολικής βιβλιοθήκης, η χρήση της

αίθουσας τελετών για την παρακολούθηση οπτικοακουστικού υλικού, αλλά και την παρουσίαση της εργασίας,

καθώς και πληθώρα μηχανημάτων και εργαλείων γραφείου και γραφικής ύλης, προκειμένου να διευκολυνθεί η

αρτιότερη εργασία των μαθητών, τόσο στον χώρο του σχολείου, όσο και εκτός σχολικών ωρών.

[5]

2. Αντί Προλόγου

Τι κοινό έχει ο ρυθμός της μουσικής στον οποίο προσπαθούν να συγχρονιστούν οι χορευτές με το στρατιωτικό βάδισμα

που υποβάλλει η μπάντα παιανίζοντας; Γιατί όταν οι άλλοι κλαίνε, αισθάνεσαι κι εσύ την ανάγκη να κλάψεις; Γιατί

όταν οι γύρω σου γελάνε, αυθόρμητα γελάς κι εσύ, συχνά χωρίς λόγο; Όλα τα παραπάνω φαινόμενα είναι απόρροια

του ανθρώπινου ενστίκτου της μίμησης. Ο άνθρωπος, κοινωνικό ον κατά τον Αριστοτέλη, δέχεται τις επιρροές του

πλήθους στο οποίο ανήκει σε συντριπτικά μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι πιστεύει. Δεν είμαστε τόσο «ελεύθεροι» ώστε να

υποστηρίζουμε πως οι αντιλήψεις και οι κρίσεις μας είναι «δικές μας» κι όχι αποτέλεσμα αφομοίωσης της ευρείας

κοινωνικής αντίληψης. Φυσικά κάτι τέτοιο δεν το παραδέχεται ο ανθρώπινος εγωισμός.

Τι συμβαίνει μέσα σε αυτό που αποκαλούμε μάζα; Η ορμή, η ομοφωνία, η επιφανειακή ισότητα, το αίσθημα της

εξουσίας είναι μερικά μόνο από τα χαρακτηριστικά αυτού του κοινωνικού μορφώματος. Από πού προέρχονται; Ποια

είναι η δύναμη εκείνη, η οποία τα διαμορφώνει; Η μάζα τελικά είναι ένα άθροισμα ατομικών ψυχών ή η αμοιβαία και

ομοιόμορφη αλλοίωσή τους; Ποια πρέπει να είναι η λύση στο φαινόμενο της παραπληροφόρησης, του θρησκευτικού

φανατισμού, των διακρίσεων και προκαταλήψεων; Όπως αποδεικνύεται, η φωνή της ομάδας ενεργεί στον καθένα και

προξενεί ορισμένα από τα πιο θεμελιώδη προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου. Το οργανωμένο πλήθος μας

στηρίζει, μας προστατεύει, αλλά θολώνει την σκέψη, μηχανοποιεί την συμπεριφορά. Και πόσο θάρρος χρειάζεται για

να αντισταθεί κανείς σ’ αυτή την ώθηση; Ο Νίτσε έλεγε: Η πλάνη δεν είναι τύφλωση, η πλάνη είναι ανανδρία»

Σε αυτά και πολλά άλλα ερωτήματα και θέματα καλούμαστε να τοποθετηθούμε, αναλύοντας και διερευνώντας την

δύναμη των μαζών και το φαινόμενο της μαζοποίησης, ειδικά στον χώρο της νεολαίας, της τεχνολογικής επανάστασης

και του μοντέρνου ρυθμού ζωής, με τις απαραίτητες ωστόσο ιστορικές αναδρομές.

2.1. Το πείραμα του Asch

Αξίζει εδώ να αναφερθεί το περίφημο πείραμα του Asch (Asch Conformity Experiment), με το οποίο ο κοινωνικός

ψυχολόγος κατέδειξε την ισχύ αυτής της δύναμης που μελετάμε. Το πείραμα πραγματοποιήθηκε χρησιμοποιώντας 123

άνδρες. Κάθε συμμετέχοντας τοποθετήθηκε μαζί με μια ομάδα συνεργατών του Asch, οι οποίοι φυσικά γνώριζαν τη

λογική και τον σκοπό του πειράματος. Σε κάθε ομάδα τους παρουσιάστηκε μια κάρτα με μια γραμμή, ακολουθούμενη

από μια άλλη κάρτα με 3 γραμμές. Ο πραγματικός συμμετέχοντας απαντούσε τελευταίος στο ερώτημα: Ποια γραμμή

από τις τρεις αντιστοιχεί στην πρωτότυπη; Προηγουμένως, οι συνεργάτες του πειράματος επέλεγαν σκοπίμως λάθος

γραμμή. Ο σκοπός ήταν να ερευνηθεί η στάση που θα κρατήσει απέναντι σ’ αυτό οι πραγματικοί συμμετέχοντες. Θα

εμπιστευόντουσαν τις ικανότητές τους ή θα παρασυρόντουσαν από τις λάθος απαντήσεις; Τελικά, παρόλο που ο Asch

δεν πίστευε πως η πλειοψηφία θα συμφωνούσε με κάτι εξόφθαλμα λάθος, αποδείχθηκε πως το 75% των ερωτηθέντων

συμμορφώθηκε με τις λάθος απαντήσεις. Μάλιστα, μόλις μάθαιναν το τέχνασμα, οι περισσότεροι αρνούνταν ότι είχαν

παρασυρθεί και απέδιδαν το λάθος σε απροσεξία ή βιασύνη.

Το πείραμα του Asch

[6]

3. Τι είναι…

Ξεκινώντας την Ερευνητική Εργασία, είναι απαραίτητο να ορίσουμε και να διευκρινίσουμε το αντικείμενο της

μελέτης μας. Η δύναμη της μάζας δύναται να πάρει τις ερμηνείες της μαζοποίησης και του κομφορμισμού.

Αναγόμαστε τελικά στον ορισμό της μάζας.

3.1. Μάζα

Μάζα λοιπόν, σύμφωνα με την πλειονότητα των λεξικών και των πηγών μας ορίζεται γενικά το πλήθος

κόσμου/λαού ή η πλειοψηφία του. Ο Μπαμπινιώτης μάλιστα σε μικρό του λεξικό προσθέτει στην μάζα την

ιδιότητα της απρόσωπης δράσης. Έχει ενδιαφέρον η ετυμολογική προέλευση της λέξης από το ρήμα «μάσσω»

που σημαίνει «πιέζω, ασκώ δύναμη». Επιπροσθέτως, μπορούμε να αποδώσουμε στη μάζα μια κοινή κατεύθυνση

η οποία συνδέει τα μέλη της. Έτσι διακρίνουμε δύο είδη μάζας, την επίκαιρη, που δημιουργείται παροδικά, χωρίς

περαιτέρω οργάνωση και την αφηρημένη, που δημιουργεί πολιτισμό, πολιτική και γενικά δράση.

3.2. Μαζοποίηση

Άρα λοιπόν, εξ’ ορισμού η μάζα, μέσω των εκδηλώσεών της «ασκεί δύναμη» στα μέλη της. Η συλλογική αυτή

δύναμη επιδρά στο κάθε μέλος, εξασθενώντας τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Μάλιστα, η απώλεια

αυτών των χαρακτηριστικών γίνεται καθολική, όταν πλέον μιλάμε για όχλο. Αυτό το φαινόμενο, το οποίο

καλούμε μαζοποίηση, ορίζεται συγκεκριμένα ως η κατάσταση ή το φαινόμενο κατά το οποίο ο άνθρωπος χάνει

την αυτονομία της ύπαρξής του, παθητικοποιείται και αποκτά αγελαία συμπεριφορά. Ως αποτέλεσμα, υπακούει

τυφλά σε κελεύσματα άλλων και αφομοιώνει απόψεις και στάσεις, που δεν προέρχονται από προσωπική κριτική

διεργασία, αλλά από την συμπεριφορά της μάζας με την οποία εξομοιώνεται.

3.3. Μαζοποιώ & Μαζικοποιώ

Σε αυτό το σημείο κρίνεται σκόπιμο να διαφοροποιήσουμε τις

έννοιες «μαζοποιώ» και «μαζικοποιώ». Με το ρήμα «μαζικοποιώ»

εννοούμε πως προσδίδουμε σε κάτι καθολικό χαρακτήρα.

Αντίθετα, με το ρήμα «μαζοποιώ» εννοούμε πως προσδίδουμε σε

κάτι τα χαρακτηριστικά της εκάστοτε μάζας.

3.4. Κομφορμισμός

Συχνά, το φαινόμενο που περιγράφουμε αποκαλείται, κυρίως σε κοινωνιολογικό πλαίσιο, με τον όρο

«κομφορμισμός» ή πιο συγκεκριμένα «κοινωνικός κομφορμισμός». Η έννοια προέρχεται από το «conform» που

σημαίνει «διαμορφώνω, συμμορφώνω». Ερμηνευτικά, δεν έχει αξιοσημείωτες διαφορές με την έννοια της

μαζοποίησης, αν και αναφέρεται περισσότερο στην δύναμη που ασκεί η ευρύτερη κοινωνία ως μάζα στα μέλη

της. Χαρακτηρίζεται ως η απόλυτη υποταγή και προσαρμογή του ατόμου στους καθιερωμένους κοινωνικούς και

ηθικούς κανόνες, ακόμη κι αν αυτοί δεν τον εκφράζουν στο σύνολό τους.

Πολλές φορές, «κομφορμισμός» αποκαλείται και ο εφησυχασμός σχετικά με την εξέλιξη, ενδεχομένως τη

βελτίωση της πάγιας κατάστασης. Σε άλλες πηγές, στην συγκεκριμένη έννοια αποδίδεται και η ερμηνεία της

συνειδητής αποδοχής καταστάσεων εκ μέρους του ατόμου με στόχο κυρίως την κοινωνική ή άλλη αναγνώριση. Ο

άνθρωπος λοιπόν ο οποίος εμφανίζει τα παραπάνω γνωρίσματα ονομάζεται «κομφορμιστής».

[7]

4. Ιστορική & Διαχρονική Τοποθέτηση

Στην προσπάθειά μας να προσεγγίσουμε ιστορικά το φαινόμενο της δύναμης της μάζας, κρίναμε απαραίτητο να

διασαφηνίσουμε πρώτα τις συνθήκες εκείνες που ευνοούν και ευνόησαν ανά τους αιώνες την ανάπτυξη του

συγκεκριμένου φαινομένου. Ασχοληθήκαμε επίσης με τις συνθήκες πρωτοδημιουργίας της μάζας, ως αυθόρμητη

αντίδραση του χαρακτήρα του ανθρώπου.

4.1. Προϋποθέσεις – Συνθήκες Μαζοποίησης

Το φαινόμενο της μαζοποίησης την εποχή των

πρωτόγονων κοινωνιών ήταν ένα φυσικό και

αυθόρμητο φαινόμενο. Τους τελευταίους αιώνες, που

χαρακτηρίζονται ένα γιγαντιαίο πολιτιστικό και

ανθρωπιστικό άλμα του ανθρώπου, η μαζοποίηση

προωθείται και σκόπιμα είτε από την εξουσία είτε από

τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης για την εξυπηρέτηση

ιδίων στόχων.

Σε κάθε περίπτωση, βασική προϋπόθεση της μαζοποίησης αποτελεί το χαμηλό μορφωτικό και πνευματικό

επίπεδο των ανθρώπων, η έλλειψη ανώτερων αξιών, ιδανικών και στόχων. Επίσης, αστάθμιστοι παράγοντες

όπως η έλλειψη εργασίας, γενικά η οικονομική κατάσταση, οι εκάστοτε βιοτικές ανάγκες καθώς και η

ψυχολογική κατάσταση δύνανται πολλές φορές να προκαλέσουν κρούσματα μαζοποίησης. Αξίζει να σημειωθεί

πως τις περισσότερες φορές, η εκάστοτε εξουσία και τα καθεστώτα εκμεταλλεύονται αυτή την κατάσταση

ασκώντας προπαγάνδα και διαμορφώνοντας τον λεγόμενο μαζάνθρωπο, πειθήνιο όργανό τους. Το άτομο

χειραγωγείται και δεν μπορεί να ελέγξει την συμπεριφορά του, καθώς είναι συμπεριφορά «άλλων».

Επίσης, στο πεδίο τώρα της καθημερινότητας, οι επιδράσεις των Μέσων Ενημέρωσης και ιδίως οι διαφημίσεις

αποπροσανατολίζουν τον άνθρωπο, ωθώντας τον σε συγκεκριμένη κατεύθυνση και ενίοτε φανατίζοντάς το.

Απόρροια αυτής της επίδρασης είναι η δημιουργία της «καταναλωτικής μάζας». Το πλήθος αυτό, χωρίς πλέον να

σκέφτεται, αφοσιώνεται σε φθηνούς στόχους, ενώ ακολουθεί άκριτα τα προβαλλόμενα είδωλα. Μιλώντας για

καθεστώτα, αξίζει να αναφερθούμε στο φαινόμενο της αυταρχικότητας, ως κύρια συνθήκη πρόκλησης

φαινομένων μαζοποίησης. Είτε αυτή προέρχεται από την εξουσία, το σχολείο ή την οικογένεια, δεν συμβάλλει

στην σωστή και ανεξάρτητη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου και, εν προκειμένω, του νέου, που μας

ενδιαφέρει στην παρούσα εργασία. Γενικά, οι «θεσμοί» που συνειδητά επιδιώκουν την μαζοποίηση των πολιτών

μπορούν να είναι οι κυβερνήσεις, τα κόμματα, οι θρησκείες, οι ποδοσφαιρικές ομάδες και άλλες παρόμοιες

οργανώσεις, καθώς και ο στρατός, που καλλιεργεί το πνεύμα της αναντίρρητης πειθαρχίας.

Τέλος, είναι σαφές πως η αμάθεια, η έλλειψη ενημέρωσης και η άγνοια για το συγκεκριμένο φαινόμενο

αποτελούν επίσης καταλυτικούς παράγοντες εμφάνισής του. Γι’ αυτό και οφείλει ο καθένας μας να

ευαισθητοποιηθεί κατάλληλα.

4.2. Πρωτοδημιουργία της δύναμης της μάζας

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι πρωτόγονες κοινωνίες διακρίνονταν από ομαδική – νομαδική ζωή και μαζική

συμπεριφορά και, ως εκ τούτου, το φαινόμενο της μαζοποίησης ήταν φυσικό και αυθόρμητο επακόλουθο. Ο

πολιτισμός και το πνευματικό επίπεδο του ανθρώπου δεν είχε φτάσει ακόμη στο επίπεδο της συνειδητοποίησης

των δικαιωμάτων και της ελευθερίας του, άρα ακολουθούσε άκριτα τον αρχηγό, τον επικεφαλής της ομάδας. Με

την εξέλιξη του πολιτισμού, οι ηγεσίες αναγκάζονταν πλέον να εφευρίσκουν μεθόδους με τις οποίες θα

επέστρεφαν στην πρότερη κατάσταση, πετυχαίνοντας την απόλυτη υποταγή των λαών στα θελήματά τους…

[8]

5. Μαζοποίηση στα Αρχαία Χρόνια

Την περίοδο των Αρχαίων Χρόνων όπου αναπτύχθηκαν οι πρώτοι πολιτισμοί στον Χώρο της Ανατολικής Μεσογείου,

αλλά και έπειτα (μέχρι περίπου το 300 μ.Χ.) τα φαινόμενα μαζοποίησης απέρρεαν από αυτή καθαυτή την κοινωνική

και πολιτική οργάνωση του εκάστοτε πολιτισμού.

5.1. Εγγύς Ανατολή

Στον συγκεκριμένο χώρο αναπτύχθηκαν ποικίλοι πολιτισμοί, όπως αυτοί των Σουμέριων, των Αιγυπτίων, των

Φοινίκων και των Χετταίων. Στην πλειονότητά τους τα κράτη που δημιουργήθηκαν ήταν θεοκρατικά, βάσιζαν

δηλαδή την οργάνωσή τους στις επιταγές της θρησκείας τους. Η αναγκαστική υποταγή του λαού στα θελήματα του

ανώτερου όντος, του θεού, απέκλειε οποιαδήποτε αντίδραση, ενώ η ζωή γινόταν τυποποιημένη, απόρροια των

εξαιρετικά αυστηρών, λεπτομερών και πολλών σε αριθμό κανόνων που επιβάλλονταν. Οι ηγεμόνες, οι οποίοι

μάλιστα θεωρούνταν οι επίγειοι εκπρόσωποι του θεού εκμεταλλεύονταν αυτή τη δύναμη και είχαν τον απόλυτο και

αδιαμφισβήτητο έλεγχο των πάντων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι υπηρεσίες που προσφέρονταν

προσωπικά από τον λαό στον Φαραώ της Αιγύπτου.

Ιδιαίτερες περιπτώσεις μπορούν αν θεωρηθούν οι Φοίνικες και οι Χετταίοι. Για τους μεν Φοίνικες, οι έρευνες μας

έχουν δείξει πως η οργάνωση του κράτους ήταν περισσότερο «αστική», με την δράση της εξουσίας να περιοριζόταν

από τα συμβούλια σοφών ή τα ιερατεία. Οι συνθήκες γενικά δεν

ευνοούσαν όσο στις προηγούμενες περιπτώσεις την μαζοποίηση

του ανθρώπου, κάτι το οποίο πιστεύεται πως συνδέεται με την

ανεπτυγμένη εμπορική δραστηριότητα των Φοινίκων, άρα και την

μεγαλύτερη πνευματική τους εξέλιξη, λόγω της εξωστρέφειας

αυτής. Δεν είναι τυχαίο πως οι Φοίνικες μας έδωσαν τις πρώτες

χρονικά ενδείξεις μιας πρώιμης δημοκρατικής λειτουργίας της

κοινωνίας. Οι Χετταίοι από την άλλη ήταν ως επί το πλείστον

νομαδικός λαός και παρά την εξωστρέφεια που απολάμβαναν, η

πλήρης υποταγή στις διαταγές του «αρχηγού» δεν επέτρεψε εξέλιξη

ανάλογη με αυτή των Φοινίκων. Η Βασιλική Πύλη της Χαττούσας, Χετταίοι

5.2. Αρχαία Ελλάδα

Οι ελλαδικοί πολιτισμοί και εν συνεχεία οι πόλεις-κράτη δεν είχαν θεοκρατική οργάνωση.

Όπως και οι Φοίνικες, οι ανέπτυξαν μια σχετικά «αστική» κοινωνία, ενώ ευνοήθηκαν

πνευματικά από το εμπόριο στο Αιγαίο και την Μεσόγειο, καθώς και από τις

μετακινήσεις με αποκορύφωμα τον πρώτο και δεύτερο αποικισμό. Έτσι, στην Ελλάδα

καθιερώνονται για πρώτη φορά σαφείς δημοκρατικές αρχές και διαδικασίες, ενισχύεται

η κοινωνική κινητικότητα και πρωτοβουλία, με συνέπεια οι άνθρωποι να

συνειδητοποιούν την αξία τους και τα δικαιώματά τους, αποτρέποντας την εμφάνιση

κρουσμάτων μαζοποίησης. Αυτή η απελευθέρωση του πνεύματος εκφράστηκε βέβαια με

θαυμαστά μέχρι σήμερα καλλιτεχνικά επιτεύγματα και με την αλματώδη πρόοδο στα

γράμματα και τις επιστήμες.

Εκ των πολιτευμάτων, αξίζει να αναφερθούμε σε αυτό της τυραννίας. Φιλόδοξοι

ευκατάστατοι πολίτες, εκμεταλλευόμενοι τα κατά καιρούς κακώς κείμενα της ηγεσίας,

επιδίωκαν και κέρδιζαν την στήριξη των πολιτών για να ανέβουν στην εξουσία και να ικανοποιήσουν τα προσωπικά

[9]

τους συμφέροντα. Οι τυραννικές ηγεσίες που στηρίχθηκαν στην προπαγάνδα ήταν στην πλειονότητά τους

αποτυχημένες και εκφράζουν ένα από τα λίγα φαινόμενα γενικευμένης μαζοποίησης στην Αρχαία Ελλάδα.

Ένα άλλο σημείο που πρέπει να εξετάσουμε είναι η μαζοποίηση που δημιούργησε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος. Οι

δύο αντίπαλοι πόλοι (Αθήνα και Σπάρτη) όξυναν σκόπιμα τις αντιθέσεις τους, προκειμένου να εξασφαλίσουν

συμμάχους, πόλεις δηλαδή με κοινά συμφέροντα, αλλά και να ενισχύσουν στους πολίτες τους το αίσθημα μίσους

για τον αντίπαλο. Και σε αυτή την περίπτωση, τα αποτελέσματα του τυφλού, μαζικού αλληλοσπαραγμού ήταν η

κατάρρευση των πόλεων-κρατών και του ελληνικού πολιτισμού όπως τον ξέραμε μέχρι τότε.

5.3. Ο Ρωμαϊκός Όχλος

Κατά και μετά την ελληνιστική περίοδο, η Ρωμαϊκή δύναμη ενισχυόταν και η Ρώμη εξαπλωνόταν συνεχώς. Έτσι, οι

μεταβολές στον οικονομικό τομέα ήταν αναπόφευκτες. Συγκεκριμένα, εκείνη την περίοδο, η στρατηγική της

εξουσίας δεν ευνόησε καθόλου τους μικρομεσαίους. Στην ουσία τους εξαφάνισε. Οι πολίτες άρχισαν να

συγκεντρώνονται στις πόλεις προκειμένου να επιζήσουν και να φτιάξουν το μέλλον τους. Το μόνο στοιχείο που

απέμενε στους περισσότερους ήταν η ψήφος. Έτσι λοιπόν, η ψήφος εξαργυρωνόταν, με αντάλλαγμα την οικονομική

ή άλλη βοήθεια, διαμορφώνοντας σταδιακά μια μάζα, δίχως συνείδηση, που ενδιαφέρεται αποκλειστικά για την

κάλυψη ατομικών αναγκών. Η μάζα αυτή ήταν βέβαια πειθήνιο όργανο της ηγεσίας και ονομάστηκε χαρακτηριστικά

από τους ιστορικούς «Ρωμαϊκός Όχλος», κάτι που καταδεικνύει την έκταση της μαζοποίησης που είχε συντελεσθεί.

5.4. Το Ισλάμ

Στα τέλη της εποχής που μελετάμε εδώ αναπτύσσεται και εξαπλώνεται η θρησκεία του Ισλάμ. Οι λαοί που έχουν

εκείνη την εποχή σαν θρησκεία τους το Ισλάμ, πρωταρχικά οι Άραβες, δημιουργούν κράτη με θεοκρατική οργάνωση.

Οι κανόνες του Ισλάμ είναι ιδιαίτερα αυστηροί και αφορούν το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ανθρώπου, καθώς

καθορίζουν την στάση τους σε θέματα όπως η πολιτική, οι κοινωνικές συνήθειες, οι προσωπικές σχέσεις, η εργασία,

ακόμη και η διατροφή. Το χαρακτηριστικότερο γνώρισμα του ισλαμισμού είναι αναμφίβολα το ο ιερός πόλεμος, το

λεγόμενο «τζιχάντ». Σύμφωνα με αυτή την αρχή του Κορανίου, οι πιστοί εκπαιδεύονται και μάχονται ανελέητα

εναντίον των απίστων, με σκοπό τον απόλυτη κυριαρχία της δικής τους πίστης. Είναι φανερό πως ο χαρακτήρας του

Ισλάμ ευνοεί και μάλιστα επιτάσσει την εφαρμογή λογικών και μεθόδων μαζοποίησης των πιστών, προκειμένου να

εξασφαλίσει την βιωσιμότητά του.

Η περίφημη ισλαμική μπούργκα

Ασία: Η οργάνωση της αρχαίας κοινωνίας σε κλειστές ομάδες – «κάστες»

ευνοεί σαφώς την μαζοποίηση του ανθρώπου…

[10]

6. Μαζοποίηση στα Μεσαιωνικά-Νεότερα Χρόνια

Από τα βυζαντινά χρόνια και τον Μεσαίωνα, επιλέξαμε συγκεκριμένα γεγονότα, τα οποία καταδεικνύουν την ύπαρξη ή

απουσία του φαινομένου την μαζοποίησης και του κοινωνικού κομφορμισμού.

6.1. Κίνημα του Θωμά Σλάβου

Ο Θωμάς ο Σλάβος επιδίωξε να ηγηθεί της Βυζαντινής

Αυτοκρατορίας, δρώντας ως ένας τύραννος της Αρχαίας Ελλάδας.

Εκμεταλλεύτηκε την άθλια κατάσταση στην οποία είχαν περιέλθει οι

κάτοικοι των αγροτικών περιοχών της Μ. Ασίας και παρουσιάστηκε

ως προστάτης της γης τους, του εισοδήματός τους και των

δικαιωμάτων τους, ενώ τους υποσχέθηκε πλούσιες παροχές. Έτσι,

δημιουργήθηκε ένα κίνημα που εξαπλώθηκε γρήγορα ανά τα θέματα

και απείλησε την Κωνσταντινούπολη, δίχως ωστόσο επιτυχία. Το

εγχείρημα του Θωμά του Σλάβου είχε προσωπικό και φιλόδοξο

χαρακτήρα, δεν τον ενδιέφεραν δηλαδή επί της ουσίας τα προβλήματα των αγροτών. Γι’ αυτό και προκειμένου να

κερδίσει εύκολα υποστηρικτές, αξιοποίησε την τεχνική της προπαγάνδας, προκειμένου να μετατρέψει τους αγρότες σε

απρόσωπη μάζα που θα δρούσε υπό τις εντολές του. Αξίζει να σημειωθεί πως το κίνημα έλαβε χώρα σε μια περίοδο

περαιτέρω στρατιωτικοποίησης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που είχε σαν φυσικό επακόλουθο την αύξηση των

φαινομένων αυταρχισμού, άρα και των φαινομένων μαζοποίησης του λαού.

6.2. Οι Σταυροφορίες

Οι Σταυροφορίες δεν θα ήταν δυνατό να πραγματοποιηθούν, χωρίς την μαζοποίηση των κατοίκων της Δύσης. Μέσω

βαρύγδουπων καλεσμάτων και με επικλήσεις στο θέλημα του Θεού, ο Πάπας κατάφερε να κινητοποιήσει τους πιστούς

και να διαμορφώσει μια μάζα, υποκινούμενη και μαχόμενη από το αίσθημα του θρησκευτικού φανατισμού και του

μίσους κατά των απίστων. Απλοί άνθρωποι, αγρότες, μικρομεσαίοι, όσοι βρίσκονταν σε δεινή οικονομική θέση,

επηρεάστηκαν εύκολα, εντάχθηκαν στην μάζα και οδηγήθηκαν βέβαια, δίχως αναστολές, στην αναμενόμενη εξόντωση

από το αντίπαλο στρατόπεδο, ως άλλοι κήρυκες του «τζιχάντ».

6.3. Αναγέννηση – Ανθρωπισμός – Διαφωτισμός

Τα πνευματικά κινήματα της Αναγέννησης και του Ανθρωπισμού κατά τον 14ο και 15ο

αιώνα συνέβαλαν τα μέγιστα στην προώθηση των ανθρωπιστικών αξιών που έβαλαν

φρένο στα φαινόμενα μαζοποίησης. Συγκεκριμένα, με την στροφή στις κλασικές αξίες,

την ανύψωση των ικανοτήτων του ανθρώπου και την επικράτηση της λογικής, ο

άνθρωπος κατάφερε να σταθεί στα πόδια του, να αναλάβει πρωτοβουλίες και να

πρωτοπορήσει, απαλλαγμένος από τα σύνδρομα της μάζας που τον κρατούσαν

αλυσοδεμένο κατά το Μεσαίωνα. Όπως και στην Αρχαία Ελλάδα, αυτό

αντικατοπτρίζεται στις λαμπρές καλλιτεχνικές δημιουργίες και την πρόοδο στα

γράμματα και τις επιστήμες.

Αποκορύφωμα αυτών των εξελίξεων υπήρξε το κίνημα του Διαφωτισμού, δύο περίπου

αιώνες μετά. Πλέον ορίζονται τα καθολικά και θεμελιώδη δικαιώματα κάθε ανθρώπου,

η θρησκεία υποβαθμίζεται για να έρθει στην θέση της η λογική, η αμφισβήτηση του κατεστημένου, το πείραμα και

φυσικά η αλματώδης πρόοδος της επιστήμης και της τεχνολογίας με πρώτο και σημαντικότερο παράδειγμα το

ξέσπασμα της βιομηχανικής επανάστασης. Ταυτόχρονα, η συνειδητοποίηση του θεμελιωδούς δικαιώματος στην

ελευθερία κινητοποίησε πολλούς λαούς στην διεκδίκηση της αυτοδιάθεσής τους (επαναστατική μάζα).

[11]

7. Μαζοποίηση στα Σύγχρονα Χρόνια

Η σύγχρονη εποχή σημαδεύεται από δύο αιματηρούς παγκόσμιους πολέμους, στα αίτια των οποίων βρίσκουμε και

την άλλοτε εσκεμμένη, άλλοτε όχι, επιχείρηση προπαγάνδας και μαζοποίησης του λαού σε συγκεκριμένες πολιτικές

και ιδεολογικές κατευθύνσεις. Τέλος, βλέπουμε και με ποιες μορφές επιβιώνει αυτό το φαινόμενο στις μέρες μας.

7.1. Η Οικονομική Κρίση του 20ου αιώνα – Φασισμός

Την δεκαετία του ’20 και του ’30 η υφήλιος υπέφερε από βαριά οικονομική κρίση, που προκλήθηκε κυρίως μετά το

τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο πληθωρισμός βρισκόταν στα ύψη, ενώ η ανεργία και η εξαθλίωση θέριζε

τα αδύναμα στρώματα της κοινωνίας. Η κατάσταση ήταν ιδιαίτερα βεβαρυμμένη, μετά και το Κραχ του

Χρηματιστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών το 1929, που οδήγησε χιλιάδες ανθρώπους, επιχειρηματίες και επενδυτές

στην καταστροφή και πολλούς μάλιστα στην αυτοκτονία. Η ιστορία λοιπόν επαναλαμβάνεται.

Φιλόδοξοι ηγέτες, όπως ο Μουσολίνι στην Ιταλία και ο Χίτλερ στην Γερμανία εκμεταλλεύθηκαν την κατάσταση,

διακηρύττοντας με μένος την οργισμένη αντίθεσή τους στα όσα συνέβαιναν, ενώ προέταξαν την φυλετική

ανωτερότητα του έθνους τους, έναντι των άλλων, πετυχαίνοντας έτσι να ανυψώσουν το ηθικό του λαού. Οι τεχνικές

προπαγάνδας και φανατισμού οδήγησαν αυτά τα κινήματα σε εκλογικούς θριάμβους. Η μαζοποίηση που επέβαλλαν

οι επικεφαλής βασιζόταν στην τάξη, την γεωμετρική αρμονία, την ομοιομορφία, ακόμα και στην αμφίεση ή το

χτένισμα, ενώ περιελάμβανε και συγκεκριμένες κινήσεις, όπως ο διάσημος ναζιστικός χαιρετισμός της ανάτασης του

δεξιού χεριού.

Οι άνθρωποι πλέον είχαν χάσει κάθε έννοια προσωπικής βούλησης. Είχαν γίνει τυποποιημένα εξαρτήματα μιας

αδίστακτης πολεμικής μηχανής. Μοναδικός στόχος της ιδεολογίας την οποία είχαν εμποτίσει στους «στρατιώτες»

ήταν η επικράτηση της φυλής τους, η ολοκληρωτική εξόντωση κάθε αντιπάλου. Κανένας δεν ένιωθε ή σκεφτόταν

προσωπικά, όλα ήταν εξ’ αρχής διαμορφωμένα. Ο πόλεμος δεν άργησε, ξέσπασε και ολοκληρώθηκε με απίστευτη

[12]

ένταση, απίστευτο μίσος και αμέτρητες απάνθρωπες θηριωδίες, ως απόρροια της φασιστικής προπαγάνδας και

μαζοποίησης που επιβλήθηκαν.

7.2. Εκβιομηχάνιση – Αστικοποίηση – Καπιταλισμός

Ερχόμενοι στην πρόσφατη ιστορία και μετά την αποκατάσταση των συνεπειών του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου,

συναντούμε μια τεχνολογική και βιομηχανική ανάπτυξη σε τέτοιο επίπεδο, ώστε να διαμορφωθεί αυτό που

ονομάζουμε «καταναλωτική κοινωνία». Η υπερκατανάλωση που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα εμπεριέχει την

μαζοποίηση, με τη μορφή του υλικού ανταγωνισμού και της μόδας. Αυτός ο ανταγωνισμός, αλλιώς κοινωνικός

αυτοματισμός, με μοναδικό στόχο το κέρδος εξελίχθηκε και αποτέλεσε το λεγόμενο «Καπιταλιστικό Σύστημα».

Ταυτόχρονα, προκειμένου να εξασφαλίσει ο άνθρωπος το απαραίτητο εισόδημα για αυτή την κατανάλωση,

συγκεντρώθηκε στις πόλεις. Η αστικοποίηση έκανε την ζωή απρόσωπη, τυποποίησε τις διαπροσωπικές σχέσεις των

ανθρώπων και μηχανοποίησε τις δραστηριότητές του, δρώντας ως άλλη μορφή μαζοποίησης.

7.3. Φαινόμενα μαζοποίησης σήμερα

Στη σημερινή εποχή, παρότι υπάρχει σημαντική πρόοδος σε πολλούς τομείς, τα κρούσματα μαζοποιημένης δράσης

και συμπεριφοράς δεν έχουν εκλείψει. Τον ρόλο της εξουσίας του παρελθόντος έχουν πλέον καταλάβει τα Μέσα

Μαζικής Ενημέρωσης (η 4η εξουσία), που με την επίδραση που έχουν σχεδόν σε όλα τα κοινωνικά στρώματα,

μπορούν να διαμορφώνουν απόψεις, συνειδήσεις, ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που συνδιαλέγονται με κύκλους της

εξουσίας, διαμορφώνοντας κατάλληλα το περιεχόμενο προβολής. Παράλληλα, δεν πάει η σημερινή κοινωνία να είναι

μέρος της καταναλωτικής κοινωνίας που περιγράψαμε προηγουμένως!

[13]

8. Νέοι & Μαζοποίηση;

Η νεολαία αποτελεί μια ευαίσθητη και αδύναμη-ανώριμη κοινωνική ομάδα. Γι’ αυτό τον λόγο είναι και πιο

ευάλωτη σε φαινόμενα μαζοποίησης. Εμείς από τη μεριά μας μπορούμε να αντισταθούμε, ο καθένας μπορεί,

εφόσον γνωρίζει τις συνθήκες και τα χαρακτηριστικά που οδηγούν σε τέτοιου είδους φαινόμενα.

Πρώτα απ’ όλα, οι νέοι λόγω της απειρίας τους στην διαχείριση και την αντίσταση απέναντι στα ποικίλα

κοινωνικά ερεθίσματα, είναι πιο δεκτικοί σε επιδράσεις που ενδέχεται, χωρίς οι ίδιοι να μπορούν να το

συνειδητοποιήσουν, να τους διαμορφώνει τον τρόπο

ζωής τους, σε μικρό ή μεγαλύτερο βαθμό. Επίσης, ένα

χαρακτηριστικό κάθε νέου είναι η ενεργητικότητα, η

επαναστατικότητα και ο αυθορμητισμός. Αυτό έχει

βέβαια πολύ θετικές επιπτώσεις στην διαμόρφωση της

νεανικής προσωπικότητας, ωστόσο χρειάζεται προσοχή,

καθώς συχνά οι νέοι δεν ελέγχουν τις ενέργειές τους,

είναι παρορμητικοί και δεν αξιολογούν σωστά τα

ερεθίσματα που δέχονται και τις συνήθειες που εν

συνεχεία υιοθετούν.

Σε μέσο μαζοποίησης συχνά μετατρέπεται το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα. Η εκάστοτε κυβέρνηση

διαμορφώνει την δική της εκπαιδευτική πολιτική, ανάλογα τις επιδιώξεις και τα συμφέροντά της. Έτσι,

καταφέρνει να εμποτίζει στους μαθητές συγκεκριμένες λογικές, διαμορφώνοντας μια πειθήνια σε αυτή μάζα. Σε

παρόμοια αποτελέσματα οδηγεί και ο αυταρχισμός. Είτε αυτός προέρχεται από το σχολικό είτε από το

οικογενειακό περιβάλλον, εγκλωβίζει τον νέο και ή τον προσαρμόζει κατάλληλα, ή προκαλεί την «βίαιη» και

ανεξέλεγκτη αντίδρασή του.

Γενικά πάντως, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε την

θεμελιώδη αξία της γνώσης. Με εφόδιο την γνώση, ο

νέος μπορεί να αντισταθεί σε τέτοια περιστατικά, να

αναπτύξει τις δικές του απόψεις και να

αντιπαρατεθεί. Είναι παραδεκτό πως οι νέοι που

οδηγούνται στην μαζοποίηση, διακρίνονται στην

πλειονότητά τους από αμάθεια, άγνοια ή αφέλεια. Σε

χειρότερη μάλιστα περίπτωση, πολλοί έχουν σχέση

με οπαδικά σύνδρομα, ναρκωτικές ουσίες και άλλα

είδη εθισμού και φανατισμού. Αυτά, μαζί με

κοινωνικά φαινόμενα όπως η μόδα, η τεχνολογία, η

νόθα ψυχαγωγία, ακόμη και οι κώδικες επικοινωνίας

αποτελούν την άλλη όψη της μαζοποίησης.

Είναι λοιπόν αναγκαίο για κάθε νέο της εποχής να ανοίξει τα μάτια του, να αντιληφθεί αυτές τις παθογένειες, να

προστατευθεί, αλλά και να αξιοποιήσει τις δυνατότητές του στην κατεύθυνση της άμβλυνσης του

μαζοποιητικού χαρακτήρα τους.

[14]

9. Φορείς Κοινωνικοποίησης

Η ανάπτυξη φαινομένων μαζοποίησης οφείλεται αναμφισβήτητα και στην ελλιπή –ακόμα και αρνητική καμιά

φορά – λειτουργία του σχολείου και της οικογένειας.

Η οικογένεια και το σχολείο αποτελούν τους βασικότερους παιδευτικούς φορείς. Το άτομο περνά τα πρώτα

χρόνια της ζωής του, και ίσως τα σημαντικότερα για την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του σύμφωνα με τους

ψυχολόγους, μέσα στην οικογένεια και το σχολείο. Έτσι, γίνεται εύκολα αντιληπτός ο καθοριστικός ρόλος

που διαδραματίζουν αυτοί οι 2 κοινωνικοί θεσμοί.

Από την κακή-ελλιπή λειτουργία του σχολείου απορρέουν τα εξής:

χαμηλό μορφωτικό επίπεδο

πνευματική ένδεια

έλλειψη ιδανικών, αρχών και αξιών

έλλειψη αισθητικών κριτηρίων

έλλειψη αυτοπεποίθησης και αυτοσεβασμού

αδυναμία στήριξης προσωπικών απόψεων

έλλειψη κριτικής ικανότητας

ύπαρξη προκαταλήψεων και φαινομένων συντηρητισμού

άγνοια υποχρεώσεων και δικαιωμάτων

υιοθέτηση λαθεμένων προτύπων

9.1. Παραδείγματα κοινωνικού κομφορμισμού

Παραδείγματα μαζοποίησης μπορούμε να παρατηρήσουμε από τα πιο απλά πράγματα της καθημερινότητας,

στις πιο απλές πράξεις και αντιδράσεις μας. Πληθώρα μελετών και πειραμάτων έχει πραγματοποιηθεί πάνω

στο συγκεκριμένο αντικείμενο ιδιαίτερα από ψυχολόγους. Το κοινό στοιχείο όλων είναι πως αναπαράγουν μια

πιθανή κατάσταση στην οποία μπορεί οποιοσδήποτε να βρεθεί. Τα αποτελέσματα είναι όντως αξιοσημείωτα.

[15]

10. Οικονομική Κρίση & Μαζοποίηση

Η μαζοποίηση εμφανίζεται όταν οι συνθήκες που επικρατούν σε έναν τόπο το ευνοούν. Ένας τέτοιος

παράγοντας που επιτρέπει στο φαινόμενο αυτό να πάρει μεγαλύτερες διαστάσεις είναι η οικονομική ύφεση.

Αυτό συμβαίνει μέσω:

του καπιταλιστικού συστήματος

Αποκλειστικός στόχος μιας εταιρείας είναι η αύξηση των κερδών που μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από τη

δημιουργία αναγκών τις οποίες θα ικανοποιεί το προϊόν προς πώληση. Συνεπώς, το αγοραστικό κοινό εστιάζει

στο προϊόν με τη μεγαλύτερη ζήτηση και διαφήμιση.

της ανάγκης για οικονομία

Ο καταναλωτής προσπαθεί να προστατεύει την τσέπη του αγοράζοντας προϊόντα με χαμηλή τιμή, τα οποία και

καταλήγουν να έχουν τη μεγαλύτερη ζήτηση και κατανάλωση. Όσο αυξάνεται η οικονομική κρίση τόσο

περισσότερο εστιάζει το αγοραστικό κοινό σε φθηνό (και συνήθως χαμηλής ποιότητας) προϊόντα

της μόδας

Όταν λέμε μόδα δεν εννοούμε μόνο τον τρόπο ντυσίματος αλλά, ό,τι προβάλλεται ως γενικό "gr" όπως π.χ. ύλη,

τρόπος ζωής, υπερκαταναλωτισμός, ιδεολογίες και γενικότερα στοιχεία που ο κόσμος έχει υιοθετήσει απλά

βλέποντας ότι άλλοι άνθρωποι που έχουν κοινές ιδέες με αυτούς βρίσκονται αρκετά ψηλά όσον αφορά το

κοινωνικό του στάτους. Σε περιόδους οικονομικής κρίσης οι άνθρωποι έχουν την ανάγκη να μιμηθούν κάποιον

άλλον τρόπο ζωής που θα τους κάνει να αγνοήσουν το χαμηλό κοινωνικό και βιοτικό τους επίπεδο.

[16]

11. Τρόποι Αντιμετώπισης

Όσο έντονο και αν είναι το φαινόμενο της μαζοποίησης στις σημερινές κοινωνίες και ειδικότερα σε μία εποχή

παγκόσμιας κρίσης αξιών, κατά κύριο λόγο, αναμφισβήτητα υπάρχουν ποικίλοι τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε

να αντιμετωπιστεί σε σημαντικό βαθμό, αν όχι να εξαλειφθεί πλήρως. Τέτοιοι παράγοντες που θα μπορούσαν

ενδεχομένως να συντελέσουν στην αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου είναι η κοινωνία, η πολιτεία, το σχολείο, η

οικογένεια και η παιδεία.

11.1. Πολιτεία

Όπως είναι ευρέως γνωστό, η Πολιτεία διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στη διαμόρφωση των χαρακτήρων των

ανθρώπων. Είναι φυσικό, επομένως, να πιστεύει κανείς πως αυτός ο φορέας θα ήταν δυνατόν να αποτελέσει

έναυσμα και κινητήριος δύναμη για την άρση του φαινομένου του κοινωνικού κομφορμισμού. Πώς θα μπορούσε

όμως να γίνει αυτό;

• Μέσω της ενίσχυσης θεσμών που θα απαιτούν την συμμετοχή των πολιτών στα Κοινά.

Η συμμετοχή των πολιτών στα Κοινά συνεπάγεται και απαιτεί την ύπαρξη κριτικής ικανότητας και σκέψης. Οι

άνθρωποι οφείλουν να μην δέχονται άκριτα κάθε μορφή πληροφορίας που λαμβάνουν, αλλά να την αναλύουν και να

την ερμηνεύουν ποικιλότροπα. Κάθε μήνυμα που δέχονται ως πομποί πρέπει να εξετάζεται πολύπλευρα αφού το ίδιο

πιθανόν να είναι πολυσχιδές και να μην έχει μόνο μία και εμφανή υπόσταση. Με την συμμετοχή τους στα κοινωνικά

δρώμενα, οι πολίτες θα γίνουν πιο υπεύθυνοι και αναπόφευκτα δεν θα καταλήξουν να αποτελούν χειραγωγούμενη

μάζα αλλά θα επιδιώξουν να διαμορφώσουν τις δικές τους πεποιθήσεις. Έτσι θα ενισχυθεί η άμυνα τους απέναντι σε

κομφορμιστικές τάσεις και οι ίδιοι θα ισχυροποιήσουν την ατομικότητά τους.

• Μέσω της απουσίας ολοκληρωτικών καθεστώτων.

Ιδιαίτερα επίκαιρο είναι το ζήτημα που σχετίζεται με την ύπαρξη ολοκληρωτικών και απολυταρχικών καθεστώτων.

Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι τέτοιου είδους πολιτικές παρατάξεις αποτελούν μέσο ενίσχυσης του φαινομένου της

μαζοποίησης. Σε περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει ελευθερία έκφρασης, ελευθερία του λόγου και τα ανθρώπινα

δικαιώματα καταπατώνται, είναι φυσικό επακόλουθο πως η μοναδικότητα του ατόμου παύει να υποστηρίζεται και

όλοι οι πολίτες καλύπτονται κάτω από την «ασφάλεια» της μάζας. Επομένως η απουσία τέτοιων καθεστώτων θα

αφήσει ανεμπόδιστη την κοινωνία να αναπτυχθεί με άξονα τους δημοκρατικούς θεσμούς και να προάγει την

διαφορετικότητα του ατόμου και την υποχρέωση της αποδοχής του διαφορετικού.

[17]

11.2. Οικογένεια

Η οικογένεια είναι μία ολιγομελής κοινωνία μέσα στην οποία συμβιώνουν είτε σε μεγάλο είτε σε αμελητέο βαθμό

διαφορετικοί χαρακτήρες. Ο ρόλος της οικογένειας ωστόσο είναι καθοριστικός και εξέχουσας σημασίας για τη

διαμόρφωση των προσωπικοτήτων των μελών της. Έτσι, η οικογένεια έχει τη δυνατότητα να αποτελέσει τρόπο

αντιμετώπισης του κοινωνικού κομφορμισμού, με τους εξής τρόπους:

• Μέσω της γαλούχησης των παιδιών με βάση τα δημοκρατικά πρότυπα

Μία από τις πολλές αρμοδιότητες των γονιών είναι να προσπαθήσουν να μυήσουν τα παιδιά από μικρή ηλικία σε

στάσεις που υποδεικνύουν σεβασμό στη διαφορετικότητα και που προβάλλουν την σημασία του να είναι κάποιος

διαφορετικός και πνευματικά ελεύθερος. Με αυτό τον τρόπο τα παιδιά θα μπορέσουν να κατανοήσουν και να

αποδεχτούν το ανόμοιο με αυτούς και να δημιουργήσουν μία υγιής προσωπικότητα, απαλλαγμένη από στερεότυπα

και προκαταλήψεις.

• Συζητώντας και κάνοντας διάλογο

Ο διάλογος ως επικοινωνιακός τρόπος είναι ίσως ο πιο ουσιώδης και αποτελεσματικός. Μέσω αυτού, τόσο τα παιδιά

όσο και οι ίδιοι οι γονείς αποκομίζουν μεγάλης αξίας αγαθά, ένα από τα οποία είναι η διαφορετικότητα των

απόψεων και η συνειδητοποίηση του ότι ένα θέμα μπορεί να είναι εξαιρετικά πολύπλευρο και πολυσχιδές. Έτσι, με

αυτό τον τρόπο και οι ηλικιακά μικροί αλλά και οι μεγαλύτεροι μαθαίνουν να σέβονται τις απόψεις του καθενός

χωρίς να προσπαθούν να επιβάλλουν τις δικές τους ή να υιοθετούν επακριβώς τις αντιλήψεις των άλλων.

11.3. Παιδεία

Όσον αφορά τον τομέα της παιδείας, με την απαλλαγή της απ' το στενά εξειδικευτικό και τεχνοκρατικό της

χαρακτήρα και την ενίσχυση του ανθρωπιστικού της περιεχομένου, θα έχει την δυνατότητα να διαμορφώνει

ολοκληρωμένες ηθικοπνευματικά προσωπικότητες, που θα διακρίνονται κυρίως για την ανάπτυξη των πνευματικών

τους δυνάμεων. Θα καθίστανται δηλαδή ικανοί, να έχουν μία περισσότερο απ' ότι στο παρελθόν, αναπτυγμένη

κριτική προσέγγιση των πραγμάτων και

αντιληπτική ικανότητα. Κάτι τέτοιο θα παίξει

φυσικά σημαντικό ρόλο σε πολλούς τομείς,

μιας και που η κοινωνία μας θα περιβάλλεται

από άτομα λιγότερο ευάλωτα και πιο δύσκολα

χειραγωγούμενα από οποιεσδήποτε πολιτικές

αυθαιρεσίες, που τους θέλουν έρμαια των

σκοπιμοτήτων τους.

Συνεπώς είναι έκδηλη η ανάγκη για προώθηση

της ανθρωπιστικής παιδείας στα σχολεία, που

θα διαπαιδαγωγούσε τους μαθητές με βάση

τις ηθικές, πολιτιστικές, πολιτικές και

κοινωνικές αξίες. Κατά αυτό τον τρόπο τα

παιδιά και προ πάντων οι έφηβοι θα

διαμόρφωναν ολοκληρωμένη συνείδηση άρα και προσωπικότητα. Θα αυτοπραγματώνονταν ως άτομα αλλά και ως

πολίτες, ώστε να προστατεύονται από πιθανές προσπάθειες καταστρατήγησης της προσωπικής τους ελευθερίας.

Επιπροσθέτως, θα αποκτούσαν αισθητική καλλιέργεια, αποφεύγοντας έτσι την μαζοποιητική επίδραση των

καλλιτεχνικών προτύπων, όπως για παράδειγμα της μόδας, η οποία με τα αισθητικά πρότυπα επιβάλλει την

ομοιομορφία στην εμφάνιση, στην ψυχαγωγία καθώς και επίσης και στην γενικότερη συμπεριφορά, εξομοιώνοντας

τις προτιμήσεις των ατόμων. Επιπλέον, θα ευνοηθεί σε σημαντικό βαθμό η διαμόρφωση της δημοκρατικής

συνείδησης του κάθε ατόμου, καθιστώντας πολίτες δραστήριους με ενδιαφέρον για τα κοινά και το πολιτικό

προσκήνιο.

[18]

Στα παραπάνω θα μπορούσαν να συμβάλλουν η μελέτη και η ανάλυση λογοτεχνικών, ποικίλων θεμάτων κειμένων,

που θα αποτελούσαν αφορμή για εποικοδομητικό διάλογο, προβληματισμό και τελικά θα οδηγούσαν στη

καλλιέργεια της κριτικής σκέψης. Βέβαια σημαντική είναι και η ανάπτυξη των υπολοίπων νοητικών λειτουργιών του

εφήβου, όπως είναι η φαντασία, ο λόγος, η εφευρετικότητα, η προνοητικότητα , καθώς και οι προσωπικές κλίσεις και

δυνατότητες του καθενός. Αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί με ανάλογες ενδοσχολικές δραστηριότητες και

εκδηλώσεις (π.χ. θεατρικές, αθλητικές ομάδες κλπ ) ,αλλά κυρίως με το σεβασμό στην ιδιαίτερη προσωπικότητα του

κάθε μαθητή.

Καταληκτικά, η παιδεία ως τρόπος αντιμετώπισης της μαζοποίησης:

Αναπτύσσει την κριτική ικανότητα του νεαρού ατόμου καθιστώντας τον ικανό να σκέφτεται έξω από τη

σφαίρα της συμφεροντολογίας, δεισιδαιμονίας και ιδιοτέλειας

Τον κοινωνικοποιεί , αφού διδάσκει το διάλογο και τη δημοκρατία [που δεν είναι πολίτευμα αλλά κατάσταση

ελευθερίας]

Προσφέρει στο άτομο γνώσεις για άλλους λαούς [μαζί με όλα τα πολιτιστικά και πολιτισμικά στοιχεία τους]

και γνώσεις γενικής φύσεως που απαλλάσσουν το νεαρό άτομο από το πνευματικό σκοτάδι.

Άρα, η παιδεία είναι φορέας στοιχείων που πλάθουν την τόσο ευαίσθητη σε αυτή την ηλικία προσωπικότητα του

ατόμου και την καθιστούν ευπρόσιτη προς την αποδοχή οποιοδήποτε διαφορετικού χωρίς να θεωρεί τους άλλους

συνανθρώπους του κατώτερους από τον ίδιο.

11.4. Κοινωνία

Ένας άλλος τομέας στον οποίο θα μπορούσε να

αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά το φαινόμενο του

κομφορμισμού είναι η κοινωνία.

Κατ’ αρχήν, το πολυπολιτισμικό στοιχείο σε κάθε

κοινωνία μπορεί να συνδράμει θετικά στην αποδοχή του

διαφορετικού από το άτομο. Η αύξηση, άλλωστε, του

μεταναστευτικού ρεύματος τα τελευταία χρόνια έχει

ωθήσει πολλούς να μάθουν να συμβιώνουν με

ανθρώπους διαφορετικής καταγωγής, κουλτούρας και

νοοτροπίας. Έτσι αποδέχονται την πολιτισμική

ιδιαιτερότητα του συνανθρώπου τους, συνδιαλέγονται

μαζί του, ακούνε τις απόψεις και τις πεποιθήσεις του και

τελικά αναγνωρίζουν την αξία της δικής τους διαφορετικότητας και πολιτισμικής κληρονομιάς. Τα πολυπολιτισμικά

σχολεία για παράδειγμα, ως ένα είδος μικρής κοινωνίας, δύνανται να εξοικειώσουν τον μαθητή από νωρίς με την

καθημερινή συνύπαρξη με παιδιά και εφήβους διαφορετικής εθνικότητας και θρησκείας. Κατά αυτόν τον τρόπο

επιτυγχάνεται η ομαλή ένταξή τους στην κοινωνική ζωή με παράλληλη φροντίδα για τη διατήρηση της προσωπικής

αυτονομίας τους. Της δικής τους δηλαδή ιδιαιτερότητας που τους ξεχωρίζει από τους γύρω τους και που δεν

διστάζουν να εκφράσουν και να υποστηρίξουν.

Επιπροσθέτως, η οργάνωση σχετικών κοινωνικών εκδηλώσεων και ημερίδων αποτελεί έναν ακόμα τρόπο

αντιμετώπισης της μαζοποίησης. Δύνανται να αποτελέσουν την αφορμή για εποικοδομητικό διάλογο, ανταλλαγή

ποικίλων απόψεων και αντιλήψεων, καθώς και για ωφέλιμη ενημέρωση επί του θέματος. Βέβαια όσον αφορά το

κομμάτι της πληροφόρησης καταλυτικό ρόλο διαδραματίζουν και τα Μ.Μ.Ε. Μέσω της βελτίωσης των

προγραμμάτων τους, του ποσοτικού και ποιοτικού ελέγχου των διαφημίσεων και της αμερόληπτης, αντικειμενικής

και πολυφωνικής ενημέρωσης μπορούν να συμβάλλουν στην διαμόρφωση μιας ώριμης κοινής γνώμης, στην

προώθηση της δεκτικότητας σε νέες ιδέες και στην προστασία του ατόμου από προσπάθειες καταστρατήγησης της

προσωπικής του ελευθερίας.

[19]

Τέλος, η γόνιμη εκμετάλλευση του ελεύθερου χρόνου, η ενίσχυση των διαπροσωπικών σχέσεων, η επαφή με την

τέχνη και τον αθλητισμό δύνανται να διαμορφώσουν μια σφαιρική, άρτια προσωπικότητα, που δεν υποδουλώνεται

στη μάζα. Συνεπώς, η διασφάλιση της ιδιαιτερότητας των ατόμων και των λαών συντελεί αναγκαίο όρο για τη

διατήρηση της ατομικής ελευθερίας και την προστασία τους από την επίδραση ενός πιθανού μαζικού πολιτισμού.

[20]

12. Επιπτώσεις Μαζοποίησης στους νέους

Η μαζοποίηση έχει μεγάλες επιπτώσεις στην ψυχολογία των ανθρώπων και ειδικότερα στους νέους, ,καθώς η

ψυχολογία τους είναι ευμετάβλητη. Κάποιες επιπτώσεις όπως ο φανατισμός, ο εθισμός σε ουσίες, ο εθνικισμός και η

υποκουλτούρα όπου είναι άμεσες επιπτώσεις της μαζοποίησης έχουν ως αποτέλεσμα να κάνουν τους νέους άβουλη

μάζα χωρίς κριτική σκέψη.

12.1. Γενικές Επιπτώσεις

Η μαζοποίηση οδηγεί στην αποδυνάμωση των πνευματικών λειτουργιών, την άμβλυνση της κριτικής προσέγγισης και

προσωπικής θέασης των πραγμάτων και την συρρίκνωση της φαντασίας. Επίσης, το άτομο οδηγείται στην απώλεια της

ψυχικής ελευθερίας, στην εξάρτηση, διακατέχεται από ανασφάλεια, αφού δεν διαθέτει ένα σταθερό σύστημα αξιών.

Επιπλέον, ο άνθρωπος αδυνατεί να διαμορφώσει προσωπικό αισθητικό κριτήριο και αναπτύσσει μιμητική διάθεση

χωρίς την δυνατότητα αυτοέκφρασης και την επιθυμία προσωπικών καινοτομιών.

Επίσης, η μαζοποίηση δυσχεραίνει την εύρυθμη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, καταργώντας την

ατομικότητα, την αίσθηση της προσωπικής ευθύνης, την κριτική στάση στα πολιτικά δρώμενα. Επιπλέον, ευνοεί την

ποδηγέτηση του πολίτη από κέντρα εξουσίας, καθιστώντας τον ενεργούμενο επιτήδειων πολιτικών. Επίσης, σε

κοινωνικό επίπεδο εμποδίζει την επικοινωνία και τη διαμόρφωση υγιών διαπροσωπικών σχέσεων. Οι σχέσεις γίνονται

επιφανειακές, επιδερμικές, ανούσιες. Επιπρόσθετα τα μαζοποιημένα άτομα, ετεροκαθοριζόμενα εύκολα

παρασύρονται σε παθογενή κοινωνική συμπεριφορά (φανατισμό, βία, εγκληματικότητα). Επιπλέον, υπάρχουν κίνδυνοι

απώλειας της πολιτιστικής ταυτότητας και άμβλυνση της εθνικής συνείδησης.

12.2. Αποτελέσματα σε ατομικό επίπεδο

1. Αδρανοποιεί την κριτική σκέψη και κατά συνέπεια οδηγείται στην χειραγώγηση

2. Αμβλύνει την ιδιαιτερότητα και περιορίζει την αυτονομία, μετατρέποντας τα άτομα σε άβουλες οντότητες

3. Τυποποιεί την ζωή, την σκέψη και την συμπεριφορά

12.3. Αποτελέσματα σε κοινωνικό επίπεδο

1. Υπονομεύει την δημοκρατία, η οποία προϋποθέτει αυτόνομες και υπεύθυνες πολιτικές υπάρξεις με κριτική σκέψη

2. Επιβάλλει την ομοιομορφία και την τυποποίηση στην πολιτιστική ζωή

3. Αλλοιώνει την πολιτιστική ιδιαιτερότητα των λαών και τους απομακρύνει από την πολιτιστική τους κληρονομία

[21]

13. Πορίσματα Ερωτηματολογίου

Από τα αποτελέσματα σχετικού ερωτηματολογίου που συντάχθηκε και απαντήθηκε από μαθητές του 2ου και 3ου

Γενικού Λυκείου Αγίας Παρασκευής αυτή την περίοδο, συμπεραίνουμε τα εξής:

Τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια ακούνε την μουσική που τους εκφράζει, ενώ μικρό ποσοστό επηρεάζεται

από την μόδα ή από την παρέα σπανιότερα.

Παρομοίως, στην ερώτηση «Πώς επιλέγεις να περνάς τον ελεύθερό σου χρόνο;» το μεγαλύτερο ποσοστό των

κοριτσιών, καθώς και η συντριπτική πλειοψηφία των αγοριών (90%) απάντησαν πως κάνουν ό,τι τους

χαλαρώνει. Ένα μικρό ποσοστό κι εκεί (κατά μέσο όρο 20%) απάντησε πως κάνει ό,τι συνηθίζεται στην ηλικία

και την παρέα του.

Το ίδιο ποσοστό αγοριών και κοριτσιών (75%) υποστηρίζουν ότι σπάνια έκαναν κάτι που δεν τους άρεσε-

εξέφραζε πραγματικά. Παρ’ όλα αυτά αξιοσημείωτο είναι και το ποσοστό που απάντησε «πολύ συχνά» (15%).

Όταν ρωτήθηκαν για ποιό λόγο έγινε αυτό οι περισσότεροι απάντησαν ότι δεν είχαν κάτι καλύτερο να

κάνουν, γιατί ακολουθούσαν την παρέα και τέλος λίγοι πως το έκαναν από συνήθεια.

Αξιοσημείωτα είναι τα υψηλά ποσοστά (12% κατά μέσο όρο στην κάθε μία) στις απαντήσεις «Δεν επιλέγω

τυχαίνει», «Κάνω παρέα μόνο με όσους έχω κοινές συνήθειες», «Μόνο με όσους με αποδέχονται...».

Επίσης, έκπληξη προκαλούν τα αποτελέσματα της ερώτησης «Πιστεύεις ότι η γνώμη σου είναι αποδεκτή από

την παρέα σου;» όπου τα ποσοστά των απαντήσεων «Τις περισσότερες φορές», «Μερικές φορές», «Σπάνια»,

«Καθόλου» ισομοιράζονται.

Ποτέ

Σπάνια

Σε εβδομαδιαία βάση

[22]

14. Πηγές & Βιβλιογραφία

Πειστικός λόγος Σπυρίδωνος Κούτρα εκδ. Σαββάλας

Η έκθεση των εξετάσεων Γρηγόριου Τζούλια εκδ. Λιβάνη

Έκφραση - Έκθεση εκδ. Χατζηθωμά

http://kathigitis.org/

http://sygxrono-karditsa.blogspot.gr

www.slideshare.net/nikosas/ss.12630878

www.sygxrono-karditsa.blogspot.gr/2011/01/blog-post_4044.html

http://www.vlioras.gr/Phiologia/Composition/Mazopoiish.htm

Σχολικά Βιβλία Ιστορίας Α’ – Β’ – Γ’ Λυκείου

Σχολικό Βιβλίο Βιολογίας Α’ Λυκείου

Σχολικό Βιβλίο Έκθεσης Γ’ Λυκείου

Π. Σαλαγιάννη, Θέματα Σύγχρονου Προβληματισμού, Τόμοι Α’ – Β’

Γ. Μπαμπινιώτη, Λεξικό Νεοελληνικής Γλώσσας & Συντομευμένο

E. Hobsbawm, Η Εποχή των Άκρων

P. Baroja: Το Πνεύμα των Μαζών

Ε. Παπανούτσος: Το δίκαιο της πυγμής

Κ. Καστοριάδης: Ο θρίαμβος του σύγχρονου κομφορμισμού

Κ. Παπαϊωάννου: Μάζα και Ιστορία

Κ. Elias: Μάζα και Εξουσία

Ιστορικό Ντοκιμαντέρ: Η Κατάρρευση της Δημοκρατίας κατά τον Μεσοπόλεμο (2013)

Ταινία: Το κύμα (2008)

Βικιπαίδεια – Βικιλεξικό – Wikipedia

Google Εικόνες: Μαζοποίηση – Κομφορμισμός

[23]

15. Άλλες Σημειώσεις

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________________________________________________