ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ndash ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ

Ιστορικό πλαίσιοΟι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ανατολή πέρα από τα όρια της Περσικής αυτοκρατορίας έδωσαν αφορmicroή στον ελληνικό πολιτισmicroό να συναντήσει την ανατολική παράδοση και να κυριαρχήσει στον αρχαίο κόσmicroο Η διάσπαση microετά τον θάνατό του του αχανούς κράτους του σε microικρότερα βασίλεια δηmicroιούργησε νέες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες ενώ ταυτόχρονα ανέδειξε νέα κέντρα πολιτισmicroικής επιρροής και οικονοmicroι-κού πλούτου Οι Έλληνες ηγεmicroόνες επιχειρούν να microεταφέρουν στα βασίλειά τους τις ελληνιστικές συνήθειες τους θεσmicroούς τη γλώσσα και τον ελληνικό τρόπο ζωής Στα ελληνιστικά κράτη ιδρύονται πόλεις microε κοσmicroοπολίτικο χαρακτήρα που εξελίσσονται σε πνευmicroατικά και πολιτιστικά κέντρα microε microεγάλη ακτινοβολία Οι πόλεις αυτές αποτελούν πυρήνες του ελληνικού πολιτισmicroού και προβάλλουν το γόητρο και τις φιλοδοξίες των ελληνιστικών δυναστειών Το κέντρο βάρους τόσο της πολιτικής όσο και της πνευmicroατι-κής ζωής microετατοπίζεται στην ΑνατολήΗ κυρίως Ελλάδα διατηρεί την πολιτιστική της οντότητα το ενδιαφέρον όmicroως των ηγεmicroόνων επικεντρώνεται σχεδόν αποκλειστικά στις πόλεις εκείνες και στα ιερά που διατηρούν το γόητρο της παλιάς τους δόξας όπως η Αθήνα η Ολυmicroπία οι Δελφοί και η Δήλος τόποι που microεταβάλλονται σε πεδία ανταγωνισmicroού των διαδόχων και χώρους προβολής της δύναmicroης και του πλούτου των ελληνιστικών βασιλικών αυλών Ο ευερ-γετισmicroός αλλάζει microορφή και αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα ενώ από τη γενναιοδωρία των βασιλέων εκπηγάζουν σαφή πολιτικά κίνητρα και οικονοmicroικοί στόχοιΗ εγκαθίδρυση των ελληνιστικών βασιλείων σηmicroατοδοτεί microια νέα microεγάλη άνθηση του ελληνικού πολιτισmicroού Η ελληνιστική τέχνη αντικατοπτρίζει τις τάσεις και τις ανάγκες του νέου κόσmicroου και επικεντρώνεται στην αισθητική ποιότητα microε στόχο την τέρψη και τον εντυπωσιασmicroό Γενικότερα χαρακτηρίζεται από κοσmicroοπολίτικη νοοτροπία συγχρό-νως όmicroως διαπνέεται και από microια ατοmicroικιστική αντίληψη

ΠολεοδοmicroίαΗ πόλη το πρότυπο πολιτικής οργάνωσης που χαρακτηρίζει τον ελληνικό κόσmicroο

Στα ελληνιστικά κράτη ιδρύονται πόλεις microε κοσmicroοπολίτικο χαρα-

στους κλασικούς χρόνους αποτέλεσε στη νέα εποχή το microέσο εξελληνισmicroού και το κύριο όργανο διάδοσης του ελληνικού τρόπου ζωής στους λαούς των νεοκατεκτηmicroένων χωρών Για τον λόγο αυτό ο Αλέξανδρος προχώρησε στην ίδρυση πολυάριθmicroων πόλων στην επανίδρυση και αναmicroόρφωση παλαιότερων εξυπηρετώντας τόσο οικονοmicroικά και πολιτικά συmicroφέροντα όσο και στρατιωτικές ανάγκες ή θέmicroατα ασφάλειας Αυτή η συνετά σχεδιασmicroένη πολιτική του υιοθετήθηκε και συνεχίστηκε microε ζήλο από τους ελληνιστι-κούς microονάρχεςΟι νέες πόλεις στηρίζονται είτε σε προϋπάρχοντες οικισmicroούς είτε σε πόλεις αυτο-χθόνων είτε σε στρατιωτικές αποικίες ή συνοικισmicroούς microεταξύ microικρότερων παλαιών πόλεων Τα τοπωνύmicroια που επιλέγονται προέρχονται από ονόmicroατα microελών των βασιλι-κών δυναστειών και αποτελούν συνεπώς ένα σαφές microέσο προπαγάνδας Το φαινόmicroενο αυτό εντάσσεται στο γενικότερο πολιτικό πλαίσιο που στοχεύει την ισχυροποίηση των δεσmicroών microεταξύ του βασιλιά και των πόλεων Ταυτόχρονα το αστικό τοπίο microεταβάλλεται σε microέσο προβολής των φιλοδοξιών και της ισχύος των ελληνιστικών ηγεmicroόνων Γυmicroνά-σια θέατρα στοές αγορές και άλλοι γνωστοί ελληνικοί αρχιτεκτονικοί τύποι εισήγαν τα ελληνικά πρότυπα και εξωράιζαν τα νέα αστικά κέντρα επηρεάζοντας καθοριστικά τον πολιτιστικό τους χαρακτήρα και την ποιότητα ζωήςΔύο τύποι πολεοδοmicroίας συναντώνται στις πόλεις που ιδρύθηκαν ή επανιδρύθηκαν κατά την Ελληνιστική περίοδο η αποικιακή πολεοδοmicroία που προτάσσει το κανονικό ορθο-γώνιο σχέδιο και η λεγόmicroενη περγαmicroηνή πολεοδοmicroία Η αποικιακή πολεοδοmicroία κληρο-νοmicroείται από τα κλασικά microοντέλα της Ρόδου (τέλος 5ου αιώνα πΧ) και της Πριήνης (microέσα 4ου αιώνα πΧ) στα οποία εφαρmicroόζονται οι αρχές του Ιπποδάmicroειου συστήmicroατος Αποτελεί τον τύπο πολεοδοmicroίας που συναντάmicroε στην Αλεξάνδρεια και στις αποικίες της Συρίας και γενικότερα προτιmicroήθηκε στον πολεοδοmicroικό σχεδιασmicroό των περισσότερων νεόδmicroητων ελληνιστικών πόλεων Η γενίκευση του συστήmicroατος αυτού στην ελληνιστική αρχιτεκτονική οφειλόταν στην απλότητα της χωροταξικής δοmicroής του στην εύκολη εφαρmicroογή του και στην ασφάλεια την οποία προσέφερε στα νέα αστικά κέντρα Οι νέες πόλεις σχεδιάζονταν microε βάση την ύπαρξη κανάβου ενός συστήmicroατος οριζόντιων και κάθετων αξόνων που όριζαν οmicroοιόmicroορφες επαναλαmicroβανόmicroενες οικοδοmicroικές νησίδες Το κανονικό ορθογώνιο σύστηmicroα προσέφερε το πλεονέκτηmicroα της αναπαραγωγής του ίδιου σχεδίου σε περίπτωση επέκτασης της πόλης κάτι που ήταν στις προθέσεις των ιδρυ-

Άποψη της Πριήνης microίας από τις καλύτερα σωζόmicroενες ελληνι-

Το βουλευτήριο στα Αλάβανδα

τών αφού οι νεόδmicroητες πόλεις περιέβαλαν στα όριά τους εδαφική έκταση microεγαλύτερη από τις πραγmicroατικές τους ανάγκες Τα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα ανεγείρονταν σε συγκε-κριmicroένες ακάλυπτες επιφάνειες στο κέντρο της πόλης ενώ τα οικοδοmicroικά τετράγωνα των κατοικιών είχαν συγκεκριmicroένες διαστάσεις που επέτρεπαν τη δηmicroιουργία όmicroοιων ιδιοκτησιών και ίσων κλήρων Η λεγόmicroενη περγαmicroηνή πολεοδοmicroία η οποία εφαρmicroό-στηκε εκτός από την Πέργαmicroο σε πόλεις επιρροής του περγαmicroηνού βασιλείου όπως στα Αλάβανδα και στην Κω αλλά και στην Άσσο στα Άλινδα και στις Αιγές αξιοποιεί τις ανωmicroαλίες του φυσικού εδάφους και εξαίρει τη θέση των δηmicroόσιων οικοδοmicroηmicroάτων Δεν πρέπει να επιmicroείνουmicroε ιδιαίτερα στην αντίθεση των δύο πολεοδοmicroικών συστηmicroά-των αφού άλλωστε παρουσιάζουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά ενώ οι αποκλίσεις τους οφείλονται κυρίως στις κατά τόπους εδαφολογικές διαφορές

Ελληνιστικές πόλειςΣελευκιδικές πόλεις Στη Μικρά Ασία και στη Συρία ιδρύθηκαν από τους Σελευκίδες πλήθος νέων πόλεων και στρατιωτικών αποικιών οι οποίες αναπτύχθηκαν microε βάση το ορθογώνιο πολεοδοmicroικό σύστηmicroα και αποτέλεσαν φορείς του ελληνικού πολιτισmicroού Ορισmicroένες από τις πόλεις αυτές όπως η Αντιόχεια εξελίχθηκαν σε microεγαλουπόλεις Δυστυχώς όmicroως ελάχιστα γνωρίζουmicroε για την ελληνιστική φάση της πόλης εκτός από το ότι περιβαλλόταν από οχυρωmicroατικό τείχος και οδικοί άξονες διαιρούσαν την Αντιόχεια σε οmicroοιόmicroορφα οικο-δοmicroικά τετράγωνα ενώ microια κύρια αρτηρία αποτελούσε το ανατολικό όριο τηςΗ πόλη Δούρα Ευρωπός ιδρύθηκε στην έρηmicroο της Συρίας στη δυτική όχθη του ποτα-microού Ευφράτη γύρω στο 300 microε 280 πΧ από τον Σέλευκο Αrsquo microε σκοπό την προστασία των ανατολικών συνόρων του σελευκιδικού βασιλείου και τον έλεγχο της εmicroπορικής κίνησης στην κοmicroβική αυτή θέση Συνεπώς αποτελούσε microια στρατιωτική και εmicroπορική αποικία των Μακεδόνων και ονοmicroάστηκε Εύρωπος όνοmicroα της γενέτειρας του Σέλευκου στη Μακεδονία Η πόλη διέθετε οχυρωmicroένη ακρόπολη στην βορειοανατολική πλευρά της και περιβαλλόταν στο σύνολό της από ισχυρά τείχη Ο ρυmicroοτοmicroικός ιστός της ακο-λουθούσε κανονική ορθογώνια διάταξη Όλοι οι δρόmicroοι είχαν ίδιο πλάτος (635 micro) microε εξαίρεση τον κεντρικό άξονα που είχε το διπλάσιο (1235 micro) Οι ακάλυπτες εκτάσεις στο κέντρο της πόλης προορίζονταν για τις εγκαταστάσεις της αγοράς και πιθανόν για

Σχεδιαστική αναπαράσταση της Πριήνης

κτίρια θρησκευτικού και διοικητικού χαρακτήρα Το φιλόδοξο πολεοδοmicroικό σχέδιο της πόλης όmicroως δεν ολοκληρώθηκε λόγω της πολιτικής αστάθειας που αντιmicroετώπιζε το σελευκιδικό βασίλειο

Αι Χανούmicro η Κυρά της Σελήνης Οι ανασκαφές στο βόρειο Αφγανιστάν αποκάλυψαν microια ελληνική πόλη των ελληνιστι-κών χρόνων το αρχαίο όνοmicroα της οποίας παραmicroένει άγνωστο πιθανολογείται όmicroως ότι πρόκειται για την αρχαία Ευκρατιδία Ο πολεοδοmicroικός ιστός της ακολουθεί ορθο-γώνια χάραξη και η πόλη σχεδιάστηκε ως σύγχρονο αστικό κέντρο προκειmicroένου να εκmicroεταλλευθεί την εξαιρετικά στρατηγική της θέση επάνω από τον ποταmicroό Ώξο Τα πρωιmicroότερα κτίρια της πόλης χρονολογούνται στα τέλη του 4ου και το αrsquo microισό του 3ου αιώνα πΧ την εποχή της παγίωσης του σελευκιδικού κράτους Ανάmicroεσά τους ξεχωρίζει το Ηρώο του Κινέα όπου βρέθηκαν επιγραφές που αντιγράφουν ρητά από το Μαντείο των Δελφών Το Ηρώο και οι επιγραφές του έχουν θεωρηθεί σύmicroβολο της γενιάς αυτής των Ελλή-νων που προσπαθούσαν να microεταφέρουν την πατρίδα τους τη γλώσσα και την παρά-δοσή τους ακόmicroα και στις στέπες της Ασίας Το microεσαίο τmicroήmicroα της πόλης περιελάmicroβανε το ανακτορικό συγκρότηmicroα που διαmicroορφώθηκε σε διάφορες φάσεις η τελευταία από τις οποίες τοποθετείται γύρω στο 150 πΧ την περίοδο δηλαδή του αυτόνοmicroου βασι-λείου της Βακτριανής Αποτελούσε ταυτόχρονα και το διοικητικό κέντρο της πόλης και περιελάmicroβανε περίστυλη δωρική αυλή διάφορα διαmicroερίσmicroατα και αίθουσες δια-κοσmicroηmicroένες microε microωσαϊκά δάπεδα Η microνηmicroειακή αρχιτεκτονική microορφή του εmicroπνέεται από τα παλάτια των Αχαιmicroενιδών ενώ ταυτόχρονα συνδυάζει χαρακτηριστικά και διακοσmicroητικά στοιχεία αmicroιγώς ελλη-νικά κάτι που αντικατοπτρίζει την ελληνιστική microοναρχική ιδεολογία Οι περσικές επι-δράσεις είναι εντονότερες όσον αφορά στις τεχνικές κατασκευής Οικιστικά σύνολα πολυτελούς κατασκευής εντοπίστηκαν εκτός της πόλης Επίσης ναοί ανατολικού τύπου ως προς τη σύλληψη και την αρχιτεκτονική τους έχουν βρεθεί στο εσωτερικό αλλά και εντός των τειχών Όπως κάθε οργανωmicroένη ελληνική πόλη το Αι Χανούmicro διέθετε γυmicroνάσιο ndashπου χρονολογείται γύρω στο 250-200 πΧndash και θέατρο το οποίο ήταν σε χρήση την περίοδο 225-150 πΧ

Αλεξάνδρεια Η Αλεξάνδρεια ιδρύθηκε το 331 πΧ από τον Αλέξανδρο και οι Πτολεmicroαίοι την ανέ-δειξαν στην πιο επιφανή microητρόπολη του ελληνιστικού κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη γραπτή παράδοση η θέση επιλέχτηκε από τον ίδιο τον Αλέξανδρο ο οποίος καθόρισε τα όρια της νέας πόλης όπως και τη χωροθετική διαρρύθmicroιση των δηmicroόσιων συγκροτηmicroάτων και των ιερών Η τοπογραφία της Αλεξάνδρειας είναι γνωστή χάρη στις περιγραφές των αρχαίων συγγραφέων Το ρυmicroοτοmicroικό της σχέδιο συντάχθηκε από τον σηmicroαντικό αρχι-τέκτονα και πολεοδόmicroο Δεινοκράτη Η πολεοδοmicroική συγκρότησή της ακολουθούσε τις αρχές του κανονικού ορθογώνιου συστήmicroατος Παράλληλοι και κάθετοι οδικοί άξονες microεγάλων διαστάσεων όριζαν microε ακρίβεια τα οικοδοmicroικά τετράγωνα και τις συνοικίες ενώ συγκεκριmicroένες εκτάσεις προορίζονταν για την ανέγερση δηmicroόσιων χώρων ιερών και ανακτόρων Βασικό γνώρισmicroα της γεωγραφικής θέσης της πόλης ήταν το νησί του Φάρου πάνω στο οποίο βρισκόταν ο Φάρος της Αλεξάνδρειας (297-283 πΧ) ένα από τα επτά θαύmicroατα του αρχαίου κόσmicroου Το νησί ενωνόταν microε τη στεριά microε έναν υπερυψωmicroένο τεχνητό δρόmicroο (microώλο) microήκους επτά σταδίων (περίπου 14 χλmicro) τον λεγόmicroενο Έπταστάδιον microε αποτέλεσmicroα τη διαmicroόρφωση δύο microεγάλων λιmicroανιών του Εύνοστου στα δυτικά και του Μεγάλου Λιmicroένα στα ανατολικά Σύmicroφωνα microε τους αρχαίους συγγραφείς η πόλη χωριζόταν σε διοικητικές ζώνες η ακριβής θέσης των οποίων microας είναι άγνωστη Περίπου το ένα τρίτο ή τέταρτο της συνολικής έκτασης της Αλεξάνδρειας καταλάmicroβαναν τα Βασίλεια οι ανακτορικές εγκα-ταστάσεις που αποτελούσαν και την έδρα της πτολεmicroαϊκής δυναστείας Τα ανακτορικά συγκροτήmicroατα περιλάmicroβαναν περίλαmicroπρα οικοδοmicroήmicroατα ανάmicroεσα στα οποία ξεχωρί-ζουν η περίφηmicroη Βιβλιοθήκη και το Μουσείο της Αλεξάνδρειας τα οποία οικοδοmicroή-θηκαν στα χρόνια του Πτολεmicroαίου Αrsquo (305-283 πΧ) καθώς και το Σήmicroα το ταφικό microνηmicroείο του Αλέξανδρου και των Πτολεmicroαίων Το γυmicroνάσιο πρέπει να βρισκόταν σε κεντρικό σηmicroείο της πόλης ενώ η θέση της αγοράς microάς είναι εντελώς άγνωστη Εξαι-τίας της συνεχούς κατοίκησής της η Αλεξάνδρεια κρατά ακόmicroη καλά σφραγισmicroένα αρχαιολογικά microυστικά

Σχεδιαστική αναπαράσταση της κεντρικής αρτηρίας της ελληνι-

Σύγχρονη microακέτα του Φάρου της Αλεξάνδρειας (Ναυτικό

Αλεξάνδρεια Η Αλεξάνδρεια ιδρύθηκε το 331 πΧ από τον Αλέξανδρο και οι Πτολεmicroαίοι την ανέ-δειξαν στην πιο επιφανή microητρόπολη του ελληνιστικού κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη γραπτή παράδοση η θέση επιλέχτηκε από τον ίδιο τον Αλέξανδρο ο οποίος καθόρισε τα όρια της νέας πόλης όπως και τη χωροθετική διαρρύθmicroιση των δηmicroόσιων συγκροτηmicroάτων και των ιερών Η τοπογραφία της Αλεξάνδρειας είναι γνωστή χάρη στις περιγραφές των αρχαίων συγγραφέων Το ρυmicroοτοmicroικό της σχέδιο συντάχθηκε από τον σηmicroαντικό αρχι-τέκτονα και πολεοδόmicroο Δεινοκράτη Η πολεοδοmicroική συγκρότησή της ακολουθούσε τις αρχές του κανονικού ορθογώνιου συστήmicroατος Παράλληλοι και κάθετοι οδικοί άξονες microεγάλων διαστάσεων όριζαν microε ακρίβεια τα οικοδοmicroικά τετράγωνα και τις συνοικίες ενώ συγκεκριmicroένες εκτάσεις προορίζονταν για την ανέγερση δηmicroόσιων χώρων ιερών και ανακτόρων Βασικό γνώρισmicroα της γεωγραφικής θέσης της πόλης ήταν το νησί του Φάρου πάνω στο οποίο βρισκόταν ο Φάρος της Αλεξάνδρειας (297-283 πΧ) ένα από τα επτά θαύmicroατα του αρχαίου κόσmicroου Το νησί ενωνόταν microε τη στεριά microε έναν υπερυψωmicroένο τεχνητό δρόmicroο (microώλο) microήκους επτά σταδίων (περίπου 14 χλmicro) τον λεγόmicroενο Έπταστάδιον microε αποτέλεσmicroα τη διαmicroόρφωση δύο microεγάλων λιmicroανιών του Εύνοστου στα δυτικά και του Μεγάλου Λιmicroένα στα ανατολικά Σύmicroφωνα microε τους αρχαίους συγγραφείς η πόλη χωριζόταν σε διοικητικές ζώνες η ακριβής θέσης των οποίων microας είναι άγνωστη Περίπου το ένα τρίτο ή τέταρτο της συνολικής έκτασης της Αλεξάνδρειας καταλάmicroβαναν τα Βασίλεια οι ανακτορικές εγκα-ταστάσεις που αποτελούσαν και την έδρα της πτολεmicroαϊκής δυναστείας Τα ανακτορικά συγκροτήmicroατα περιλάmicroβαναν περίλαmicroπρα οικοδοmicroήmicroατα ανάmicroεσα στα οποία ξεχωρί-ζουν η περίφηmicroη Βιβλιοθήκη και το Μουσείο της Αλεξάνδρειας τα οποία οικοδοmicroή-θηκαν στα χρόνια του Πτολεmicroαίου Αrsquo (305-283 πΧ) καθώς και το Σήmicroα το ταφικό microνηmicroείο του Αλέξανδρου και των Πτολεmicroαίων Το γυmicroνάσιο πρέπει να βρισκόταν σε κεντρικό σηmicroείο της πόλης ενώ η θέση της αγοράς microάς είναι εντελώς άγνωστη Εξαι-τίας της συνεχούς κατοίκησής της η Αλεξάνδρεια κρατά ακόmicroη καλά σφραγισmicroένα αρχαιολογικά microυστικά

Σχεδιαστική αναπαράσταση της κεντρικής αρτηρίας της ελληνι-

Σύγχρονη microακέτα του Φάρου της Αλεξάνδρειας (Ναυτικό

Πέργαmicroος Η πρωτεύουσα του βασιλείου των Ατταλιδών Πέργαmicroος που άκmicroασε στον χώρο της κεντρικής Μικράς Ασίας από το 270 microέχρι το 130 πΧ υπήρξε microαζί microε την Αλεξάν-δρεια το σηmicroαντικότερο πολιτιστικό και πνευmicroατικό κέντρο του ελληνιστικού κόσmicroου Ο σχεδιασmicroός της πόλης είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακός και εmicroπνέεται από τις ανατο-λικές παραδόσεις διαmicroόρφωσης του αστικού χώρου Επικρατούν διαφορετικές αρχές χάραξης που αξιοποιούν τις δυνατότητες του φυσικού χώρου microε αποτέλεσmicroα να διαmicroορφώνεται ένα εξαιρετικά πρωτοποριακό και επιβλητικό πολεοδοmicroικό σύνολο Η πόλη είναι χτισmicroένη σε ύψωmicroα microε απότοmicroες πλαγιές και ο πολεοδοmicroικός ιστός της αναπτύσσεται microε την κλιmicroακωτή χρήση microεγάλων ανεξάρτητων ανδήρων όπου οικοδο-microούνται τα δηmicroόσια κτίρια δηmicroιουργώντας microια νέα οπτική σκηνογραφική θα λέγαmicroε διάταξη Η ακρόπολη της Περγάmicroου όπως διαmicroορφώθηκε στα χρόνια του Ευmicroένη Βrsquo (197-158 πΧ) αποτελούσε ένα εξαιρετικό αρχιτεκτονικό σύνολο το οποίο ανταγωνι-ζόταν σε microεγαλοπρέπεια την ακρόπολη των Αθηνών Εκεί βρίσκονταν συγκεντρωmicroένα τα οικοδοmicroήmicroατα της βασιλικής αυλής στρατιωτικές αποθήκες η Αγορά το ιερό της Αθηνάς Πολιάδος Νικηφόρου ο microεγάλος βωmicroός του Διός και το θέατρο Στα άνδηρα της microέσης πόλης διαmicroορφώνονταν τα γυmicroνάσια τα ιερά της Ήρας και της Δήmicroητρας και η Κάτω Αγορά Τα περισσότερα οικοδοmicroήmicroατα χρονολογούνται στην εποχή του Ευmicroένη Βrsquo (197-158 πΧ) και του Αττάλου Βrsquo (158-138 πΧ) Η Πέργαmicroος αντιπροσωπεύει το σηmicroαντικότερο παράδειγmicroα σωζόmicroενης ελληνιστικής πόλης λόγω του εξαιρετικού πολεοδοmicroικού σχεδιασmicroού και της λαmicroπρότητας των microνηmicroείων της ενώ η θεατρική-σκηνογραφική τάση η διαmicroόρφωση δηλαδή κτιρίων αλλά και του ιστού της πόλης σαν σκηνικό θεάτρου βρίσκει στην πρωτεύουσα του ατταλιδικού βασιλείου την τελειότερη εφαρmicroογή τηςΣτην κυρίως Ελλάδα οι παλαιότερες πόλεις συνεχίζουν να παρουσιάζουν ακανόνιστη πολεοδοmicroική microορφή ταυτόχρονα όmicroως εξωραΐζονται και αναmicroορφώνονται Χαρακτηρι-στικό παράδειγmicroα αποτελούν η Αθήνα και η Δήλος οι οποίες στα ελληνιστικά χρόνια λόγω της microακραίωνης κατοίκησης και ανάπτυξής τους παρουσιάζουν microια ακανόνιστη και χαώδη πολεοδοmicroική σύνθεση microε στενούς δρόmicroους και ασύmicromicroετρους οικοδοmicroικούς χώρους Οι νέες πόλεις που ιδρύονται στην Ελλάδα δηmicroιουργούνται συνήθως από τη

Κατάλοιπα της πτολεmicroαϊκής ακρόπολης της Αλεξάνδρειας

Πέργαmicroος γενικό σχέδιο της άνω πόλης

συνένωση γειτονικών οικισmicroών και σε αυτές εφαρmicroόζονται κανονικά αρχιτεκτονικά συστήmicroατα Χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα αποτελούν η Θεσσαλονίκη που ιδρύθηκε από τον Κάσσανδρο το 326 πΧ και η Δηmicroητριάδα που ιδρύθηκε το 393 πΧ από τον Δηmicroήτριο τον Πολιορκητή πόλεις που εξελίχθηκαν σε σηmicroαντικά αστικά κέντρα λόγω της ευνοϊκής γεωγραφικής θέσης τους και των εmicroπορικών και στρατηγικών πλεονεκτη-microάτων που αυτή του εξασφάλιζε

Η αρχιτεκτονική της Ελληνιστικής εποχής Γενικά χαρακτηριστικάΣτον νέο διευρυνόmicroενο κόσmicroο η αρχιτεκτονική εmicroπνέεται από τα επιτεύγmicroατα και τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά των διαφορετικών πολιτισmicroών Στα ελληνιστικά βασίλεια παρατηρείται συγκερασmicroός των ελληνικών και τοπικών παραδόσεων και το φαινόmicroενο αυτό επηρεάζει καθοριστικά την καλλιτεχνική δηmicroιουργία Ο ρόλος του ηγεmicroόνα ανα-δεικνύεται καθοριστικός στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των ελληνιστικών χρόνων αφού πλέον αποτελεί βασικό microέσο αυτοπροβολής του Η βασιλική πατρωνία microετέβαλε την οικοδοmicroική τέχνη σε όργανο εξουσίας και τρόπο έκφρασης του microεγαλείου των ελληνιστικών κρατών Μέσα από τα φιλόδοξα οικοδοmicroικά προγράmicromicroατα των διαδόχων διαφαίνονται τα πολιτικά τους κίνητρα και ταυτόχρονα ο πολιτιστικός προσανατολι-σmicroός του νέου ελληνιστικού κόσmicroου Η αρχιτεκτονική των ελληνιστικών χρόνων αναmicroόρφωσε τα κλασικά πρότυπα και συν-δύασε τις παραδοσιακές microορφές microε την πολυτέλεια την υψηλή αισθητική και τον περίτεχνο διάκοσmicroο Βασικά χαρακτηριστικά της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής είναι οι microνηmicroειακές διαστάσεις η επιβλητικότητα ο εντυπωσιασmicroός και το έντονα διακοσmicroη-τικό ύφος που αντικαθιστούν τη λιτότητα και αυστηρότητα των κλασικών χρόνων Συγχρόνως παρατηρείται ποικιλοmicroορφία στον αρχιτεκτονικό σχεδιασmicroό αφού οι αρχι-τέκτονες πειραmicroατίζονται σε νέες microορφές Η βελτίωση της λειτουργικότητας των κτι-ρίων βρίσκεται ανάmicroεσα στις άmicroεσες επιδιώξεις της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής ενώ ιδιαίτερη έmicroφαση δίδεται στην εκmicroετάλλευση και αξιοποίηση του εσωτερικού χώρουΧαρακτηριστικό επίσης γνώρισmicroα είναι η συmicromicroετρία η τάση για ενιαίο αρχικό σχεδια-σmicroό και κανονικότητα ένταση δηλαδή των κτιρίων και των ελεύθερων χώρων σε ένα σύστηmicroα ορθογώνιων αξόνων που παρατηρείται τόσο στην πολεοδοmicroική οργάνωση

Κιονόκρανο από τον ναό της Άρτεmicroης στις Σάρδεις του 300

Αρχιτέκτονες

Στην Ελληνιστική εποχή οι αρχιτέκτονες είχαν συνήθως microόνιmicroη σχέση συνεργασίας microε συγκεκριmicroένες πόλεις ή βασιλικές αυλές Η κοινωνική θέση τους βελτιώθηκε και η καλλιτεχνική αξία του έργου τους αναγνωριζόταν από το ευρύτερο σύνολο Ανάmicroεσά τους ξεχωρίζουν ο Πύθεος και ο Ερmicroογένης που σχεδίασαν microοναδικά microνηmicroεία και δια-τύπωσαν τις θεωρητικές αρχές και παρατηρήσεις τους για την αισθητική ποιότητα της αρχιτεκτονικής

Πύθεος

Σηmicroαντικός αρχιτέκτονας και θεωρητικός που εργάστηκε στα υστεροκλασικά χρόνια και στις αρχές της Ελληνιστικής περιόδου Υπήρξε αρχιτέκτονας του ναού της Αθηνάς στην Πριήνη και ένας από τους αρχιτέκτονες του Μαυσωλείου της Αλικαρνασσού ενώ σε αυτόν αποδίδεται πιθανώς και όλος ο πολεοδοmicroικός σχεδιασmicroός της Πριήνης Στο θεωρητικό έργο του που δυστυχώς έχει χαθεί υποστήριξε την τελειότητα του ιωνικού ρυθmicroού Συνέγραψε επίσης τεχνικά εγχειρίδια σχετικά microε την οικοδόmicroηση του Μαυσω-λείου της Αλικαρνασσού και του ναού της Αθηνάς στην Πριήνη στα οποία αναφέρεται microε λεπτοmicroέρειες στις αριθmicroητικές αναλογίες και στον σχεδιασmicroό τους

Ερmicroογένης

Ο Ερmicroογένης ήταν ο σπουδαιότερος αρχιτέκτονας των ελληνιστικών χρόνων Καταγόταν από την πόλη Αλάβανδα της Καρίας και έζησε τον 2ο αιώνα πΧ Οι γνώσεις microας για τις θεωρίες και το έργο του αντλούνται από τα στοιχεία που παραθέτει ο Βιτρούβιος στο πολύτοmicroο έργο του De Architectura Ως υποστηρικτής των ιδεών του Πύθεου ο Ερmicroο-γένης απέρριψε τη χρήση του δωρικού ρυθmicroού στην αρχιτεκτονική των ναών και των ιερών Θεωρείται λανθασmicroένα ο εmicroπνευστής του ψευδοδίπτερου ναού πιθανολογείται όmicroως ότι ήταν ο πρώτος που εφάρmicroοσε τον ιωνικό ρυθmicroό στον συγκεκριmicroένο τύπο ναο-δοmicroίας Μια άλλη καινοτοmicroία του ήταν η κατηγοριοποίηση των ναών σε πυκνόστυλους σύστυλους διάστυλους αραιόστυλους και εύστυλους microε βάση τη διάmicroετρο του ιωνικού

Σχεδιαστική αναπαράσταση του Μαυσωλείου της Αλικαρ-

των οικιστικών συνόλων όσο και στη σύνθεση των συγκροτηmicroάτων microεγάλων διαστά-σεων όπως τα ιερά οι αγορές και τα γυmicroνάσια Επίσης η εναλλαγή αρχιτεκτονικών εντυπώσεων οι επιβλητικές χωροθετήσεις και το σκηνογραφικό γούστο στοχεύουν στο οπτικό αισθητικό αποτέλεσmicroα και εκφράζουν τη γενικότερη ζωγραφική τάση της αρχιτεκτονικής της Ελληνιστικής περιόδουΩς προς τους οικοδοmicroικούς τύπους η στοά αναδεικνύεται ως το αντιπροσωπευτικό κτίριο της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής Η χρήση της στοάς ευνοεί την αρχιτεκτονική διάρθρωση και τη συνοχή των τεράστιων microνηmicroειακών χώρων ενώ οι συνεχώς επανα-λαmicroβανόmicroενες κιονοστοιχίες διαδραmicroατίζουν καθοριστικό ρόλο στην προοπτική του συνόλου Η ναοδοmicroία συνεχίζει να κατέχει βασική θέση ενώ οι βωmicroοί αποτελούν αρι-

κίονα Επιπλέον έδωσε την οριστική microορφή στον ιωνικό ρυθmicroό και επηρεασmicroένος από την κλασική παράδοση εισήγαγε αττικά στοιχεία στη microικρασιατική αρχιτεκτονική τα οποία συνδύασε microε ανατολικό-ιωνικές microορφές Οι σηmicroαντικότερες δηmicroιουργίες του είναι ο ναός της Αρτέmicroιδος Λευκοφρυήνης και ο ναός του Διός Σωσιπόλεως στη Μαγνησία του Μαιάνδρου

ΜΕΤΑΚΙΟΝΙΟ ΜΕΤΑΞΟΝΙΟ ΥΨΟΣ ΚΙΟΝΑ

Πυκνόστυλος ναός 1 frac12 2 frac12 10

Σύστυλος 2 3 9 frac12

Διάστυλος 3 4 8 frac12

Αραιόστυλος 3 frac12 4 frac12 8

Εύστυλος 2 frac14 3 frac14 9 frac14

στουργήmicroατα της ελληνιστικής τέχνης Οι αρχιτεκτονικοί τύποι των αγορών των βου-λευτηρίων των θεατρικών και αθλητικών εγκαταστάσεων προσαρmicroόζονται στις τάσεις και στις ανάγκες της εποχής και γνωρίζουν microεγάλη ανάπτυξη ενώ η υψηλή αισθητική και η διακοσmicroητικότητα επηρεάζει και την αρχιτεκτονική των προσόψεων όπως αυτή εκφράζεται microέσα από τα microνηmicroειακά πρότυπα τα σκηνικά οικοδοmicroήmicroατα των θεάτρων και τα ταφικά microνηmicroεία Συγκεκριmicroένα διάφορα αρχιτεκτονικά microέλη κίονες επιστύλια ζωφόροι και αετώmicroατα χρησιmicroοποιούνται αποκλειστικά για διακοσmicroητικούς λόγους χωρίς καmicroία λειτουργική ή κατασκευαστική αξία Πρόκειται για microια καινοτοmicroία που υιοθετήθηκε microε ζήλο και εξελίχθηκε στη ρωmicroαϊκή αρχιτεκτονικήΣτην οικοδοmicroική χρησιmicroοποιούνται τα παραδοσιακά υλικά δοmicroής σε ποικίλους συνδυ-ασmicroούς ενώ τα συστήmicroατα τοιχοποιίας ακολουθούν τις κατακτήσεις και τις κατασκευ-αστικές microεθόδους της Κλασικής εποχής Αξίζει να σηmicroειωθεί η προτίmicroηση των αρχι-τεκτόνων στη κατασκευή ανδήρων δηλαδή τεχνητών επιπέδων που διαmicroορφώνονται microε επιχωmicroατώσεις και ισχυρούς αναληmicroατικούς τοίχους έτσι ώστε τα κτίρια που χτί-ζονταν εκεί να βρίσκονται σε περίοπτες θέσεις Νεωτεριστικά στοιχεία εισάγονται στις εξωτερικές και εσωτερικές επιφάνειες Τέτοια είναι οι θόλοι οι αψίδες και τα τόξα τα οποία βελτιώνουν τη στέγαση των οικοδοmicroηmicroάτων και δηmicroιουργούν συνθετότερες αρχιτεκτονικές microορφές Στον τοmicroέα της αρχιτεκτονικής microορφολογίας η τάση της εποχής για διακόσmicroηση και πολυmicroορφία έδωσε το προβάδισmicroα στον ιωνικό ρυθmicroό που επισκίασε τον δωρικό Ιδιαίτερα αγαπητός γίνεται επίσης ο κορινθιακός ρυθmicroός λόγω του έντονα διακο-σmicroητικού ύφους του microε εφαρmicroογές ειδικά στη θρησκευτική αρχιτεκτονική Για τον λόγο αυτό χαρακτηρίστηκε ως ο ιερότερος αρχιτεκτονικός ρυθmicroός της περιόδου και σύmicroβολο του ελληνιστικού ρεύmicroατος Το σηmicroαντικότερο όmicroως γνώρισmicroα της ελληνι-στικής αρχιτεκτονικής είναι οι νεωτερισmicroοί στη ρυθmicroολογία Τα δωρικά και ιωνικά

Ο Ερmicroογένης χρησιmicroοποίησε τη διάmicroετρο του ιωνικού κίονα στη βάση ως microέτρο για τον υπολογισmicroό της αναλογίας όλων των microερών του οικοδοmicroήmicroατος Διατύπωσε έτσι τον βασικό κανόνα ότι το άθροισmicroα του microεταξονίου και το ύψος του κίονα οφείλει να είναι πάντοτε 125 διάmicroετροι του κίονα Επινόησε έτσι πέντε κατηγορίες ναών κατατάσσο-ντάς τους πάντα microε βάση το microεταξόνιο

στοιχεία συνδυάζονται microεταξύ τους καταπατώντας τους παλιούς αυστηρούς κανόνες Έτσι συναντάmicroε είτε διαφορετικούς ρυθmicroούς σε κάθε όροφο του ίδιου οικοδοmicroήmicroατος είτε ιωνικούς κίονες να φέρουν δωρικό θριγκό ή αντίστροφα ακόmicroα και δωρικούς κίονες microε ιωνικές ραβδώσεις Δηmicroιουργία της Ελληνιστικής εποχής αποτελούν τα περγαmicroηνά κιονόκρανα που συναντάmicroε σε έργα του ατταλιδικού βασιλείου Έmicroφαση επίσης δίνεται στη χρήση διακοσmicroητικών διαχωριστικών στοιχείων (κυmicroάτια ζωφόροι microε βλαστόσπειρες ταινίες γεισίποδες γείσα microε κιλλίβαντες και διάφορες microορφές σίmicroης) Χρησιmicroοποιήθηκε microάλιστα ο όρος microπαρόκ (δανεισmicroένος από τη microεταγενέ-στερη ευρωπαϊκή τέχνη) για να αποδώσει τις ανεπτυγmicroένες αρχιτεκτονικές συνθέσεις microε υπερβολικό διάκοσmicroο των ελληνιστικών χρόνωνΣτο πλαίσιο αυτό αναζήτησης και δηmicroιουργίας νέων microορφών ανατολικά και ελληνικά αρχιτεκτονικά στοιχεία και διακοσmicroητικά microοτίβα συνδυάζονται και συνθέτουν τον πρωτοποριακό χαρακτήρα της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής που αποτελεί εξαιρετικό αmicroάλγαmicroα διαφορετικών πολιτισmicroών κυρίως του ελληνικού του αιγυπτιακού και του περσικού

Οικοδοmicroικοί Τύποι

Ναοί και ΙεράΝαοί Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους συνεχίζεται η οικοδόmicroηση κολοσσιαίων ναών των οποίων η κατασκευή είχε ξεκινήσει από προηγούmicroενες περιόδους και δεν είχε ολο-κληρωθεί ενώ ως προς την ανέγερση νέων ναϊκών οικοδοmicroηmicroάτων επικρατούν συνή-θως συντηρητικές τάσεις και διατηρούνται οι παραδοσιακοί αρχιτεκτονικοί τύποι Οι ναοί εντάσσονται σε ευρύτερα αρχιτεκτονικά σύνολα που συmicroπληρώνονται από οικοδοmicroήmicroατα ποικίλων λειτουργιών Κυριαρχούν ο ιωνικός και ο κορινθιακός ρυθmicroός Ο ψευδοδίπτερος τύπος φαίνεται να κατακτά ολοένα περισσότερο τους αρχιτέκτονες microε τον χώρο του πτερού να αποκτά τη microορφή ευρύχωρων στοών Στη Μικρά Ασία όπου η ναοδοmicroία κατέχει ακόmicroη σηmicroαίνοντα ρόλο οι ναοί που ανε-γείρονται αποτελούν εντυπωσιακά microνηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν λόγω του πρωτο-ποριακού αρχιτεκτονικού σχεδιασmicroού και των microεγάλων διαστάσεών τους Χαρακτηρι-

Ερείπια του ναού της Αθηνάς Πολιάδος στην Πριήνη (350-

στουργήmicroατα της ελληνιστικής τέχνης Οι αρχιτεκτονικοί τύποι των αγορών των βου-λευτηρίων των θεατρικών και αθλητικών εγκαταστάσεων προσαρmicroόζονται στις τάσεις και στις ανάγκες της εποχής και γνωρίζουν microεγάλη ανάπτυξη ενώ η υψηλή αισθητική και η διακοσmicroητικότητα επηρεάζει και την αρχιτεκτονική των προσόψεων όπως αυτή εκφράζεται microέσα από τα microνηmicroειακά πρότυπα τα σκηνικά οικοδοmicroήmicroατα των θεάτρων και τα ταφικά microνηmicroεία Συγκεκριmicroένα διάφορα αρχιτεκτονικά microέλη κίονες επιστύλια ζωφόροι και αετώmicroατα χρησιmicroοποιούνται αποκλειστικά για διακοσmicroητικούς λόγους χωρίς καmicroία λειτουργική ή κατασκευαστική αξία Πρόκειται για microια καινοτοmicroία που υιοθετήθηκε microε ζήλο και εξελίχθηκε στη ρωmicroαϊκή αρχιτεκτονικήΣτην οικοδοmicroική χρησιmicroοποιούνται τα παραδοσιακά υλικά δοmicroής σε ποικίλους συνδυ-ασmicroούς ενώ τα συστήmicroατα τοιχοποιίας ακολουθούν τις κατακτήσεις και τις κατασκευ-αστικές microεθόδους της Κλασικής εποχής Αξίζει να σηmicroειωθεί η προτίmicroηση των αρχι-τεκτόνων στη κατασκευή ανδήρων δηλαδή τεχνητών επιπέδων που διαmicroορφώνονται microε επιχωmicroατώσεις και ισχυρούς αναληmicroατικούς τοίχους έτσι ώστε τα κτίρια που χτί-ζονταν εκεί να βρίσκονται σε περίοπτες θέσεις Νεωτεριστικά στοιχεία εισάγονται στις εξωτερικές και εσωτερικές επιφάνειες Τέτοια είναι οι θόλοι οι αψίδες και τα τόξα τα οποία βελτιώνουν τη στέγαση των οικοδοmicroηmicroάτων και δηmicroιουργούν συνθετότερες αρχιτεκτονικές microορφές Στον τοmicroέα της αρχιτεκτονικής microορφολογίας η τάση της εποχής για διακόσmicroηση και πολυmicroορφία έδωσε το προβάδισmicroα στον ιωνικό ρυθmicroό που επισκίασε τον δωρικό Ιδιαίτερα αγαπητός γίνεται επίσης ο κορινθιακός ρυθmicroός λόγω του έντονα διακο-σmicroητικού ύφους του microε εφαρmicroογές ειδικά στη θρησκευτική αρχιτεκτονική Για τον λόγο αυτό χαρακτηρίστηκε ως ο ιερότερος αρχιτεκτονικός ρυθmicroός της περιόδου και σύmicroβολο του ελληνιστικού ρεύmicroατος Το σηmicroαντικότερο όmicroως γνώρισmicroα της ελληνι-στικής αρχιτεκτονικής είναι οι νεωτερισmicroοί στη ρυθmicroολογία Τα δωρικά και ιωνικά

Ο Ερmicroογένης χρησιmicroοποίησε τη διάmicroετρο του ιωνικού κίονα στη βάση ως microέτρο για τον υπολογισmicroό της αναλογίας όλων των microερών του οικοδοmicroήmicroατος Διατύπωσε έτσι τον βασικό κανόνα ότι το άθροισmicroα του microεταξονίου και το ύψος του κίονα οφείλει να είναι πάντοτε 125 διάmicroετροι του κίονα Επινόησε έτσι πέντε κατηγορίες ναών κατατάσσο-ντάς τους πάντα microε βάση το microεταξόνιο

στοιχεία συνδυάζονται microεταξύ τους καταπατώντας τους παλιούς αυστηρούς κανόνες Έτσι συναντάmicroε είτε διαφορετικούς ρυθmicroούς σε κάθε όροφο του ίδιου οικοδοmicroήmicroατος είτε ιωνικούς κίονες να φέρουν δωρικό θριγκό ή αντίστροφα ακόmicroα και δωρικούς κίονες microε ιωνικές ραβδώσεις Δηmicroιουργία της Ελληνιστικής εποχής αποτελούν τα περγαmicroηνά κιονόκρανα που συναντάmicroε σε έργα του ατταλιδικού βασιλείου Έmicroφαση επίσης δίνεται στη χρήση διακοσmicroητικών διαχωριστικών στοιχείων (κυmicroάτια ζωφόροι microε βλαστόσπειρες ταινίες γεισίποδες γείσα microε κιλλίβαντες και διάφορες microορφές σίmicroης) Χρησιmicroοποιήθηκε microάλιστα ο όρος microπαρόκ (δανεισmicroένος από τη microεταγενέ-στερη ευρωπαϊκή τέχνη) για να αποδώσει τις ανεπτυγmicroένες αρχιτεκτονικές συνθέσεις microε υπερβολικό διάκοσmicroο των ελληνιστικών χρόνωνΣτο πλαίσιο αυτό αναζήτησης και δηmicroιουργίας νέων microορφών ανατολικά και ελληνικά αρχιτεκτονικά στοιχεία και διακοσmicroητικά microοτίβα συνδυάζονται και συνθέτουν τον πρωτοποριακό χαρακτήρα της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής που αποτελεί εξαιρετικό αmicroάλγαmicroα διαφορετικών πολιτισmicroών κυρίως του ελληνικού του αιγυπτιακού και του περσικού

Οικοδοmicroικοί Τύποι

Ναοί και ΙεράΝαοί Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους συνεχίζεται η οικοδόmicroηση κολοσσιαίων ναών των οποίων η κατασκευή είχε ξεκινήσει από προηγούmicroενες περιόδους και δεν είχε ολο-κληρωθεί ενώ ως προς την ανέγερση νέων ναϊκών οικοδοmicroηmicroάτων επικρατούν συνή-θως συντηρητικές τάσεις και διατηρούνται οι παραδοσιακοί αρχιτεκτονικοί τύποι Οι ναοί εντάσσονται σε ευρύτερα αρχιτεκτονικά σύνολα που συmicroπληρώνονται από οικοδοmicroήmicroατα ποικίλων λειτουργιών Κυριαρχούν ο ιωνικός και ο κορινθιακός ρυθmicroός Ο ψευδοδίπτερος τύπος φαίνεται να κατακτά ολοένα περισσότερο τους αρχιτέκτονες microε τον χώρο του πτερού να αποκτά τη microορφή ευρύχωρων στοών Στη Μικρά Ασία όπου η ναοδοmicroία κατέχει ακόmicroη σηmicroαίνοντα ρόλο οι ναοί που ανε-γείρονται αποτελούν εντυπωσιακά microνηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν λόγω του πρωτο-ποριακού αρχιτεκτονικού σχεδιασmicroού και των microεγάλων διαστάσεών τους Χαρακτηρι-

Ερείπια του ναού της Αθηνάς Πολιάδος στην Πριήνη (350-

στοιχεία συνδυάζονται microεταξύ τους καταπατώντας τους παλιούς αυστηρούς κανόνες Έτσι συναντάmicroε είτε διαφορετικούς ρυθmicroούς σε κάθε όροφο του ίδιου οικοδοmicroήmicroατος είτε ιωνικούς κίονες να φέρουν δωρικό θριγκό ή αντίστροφα ακόmicroα και δωρικούς κίονες microε ιωνικές ραβδώσεις Δηmicroιουργία της Ελληνιστικής εποχής αποτελούν τα περγαmicroηνά κιονόκρανα που συναντάmicroε σε έργα του ατταλιδικού βασιλείου Έmicroφαση επίσης δίνεται στη χρήση διακοσmicroητικών διαχωριστικών στοιχείων (κυmicroάτια ζωφόροι microε βλαστόσπειρες ταινίες γεισίποδες γείσα microε κιλλίβαντες και διάφορες microορφές σίmicroης) Χρησιmicroοποιήθηκε microάλιστα ο όρος microπαρόκ (δανεισmicroένος από τη microεταγενέ-στερη ευρωπαϊκή τέχνη) για να αποδώσει τις ανεπτυγmicroένες αρχιτεκτονικές συνθέσεις microε υπερβολικό διάκοσmicroο των ελληνιστικών χρόνωνΣτο πλαίσιο αυτό αναζήτησης και δηmicroιουργίας νέων microορφών ανατολικά και ελληνικά αρχιτεκτονικά στοιχεία και διακοσmicroητικά microοτίβα συνδυάζονται και συνθέτουν τον πρωτοποριακό χαρακτήρα της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής που αποτελεί εξαιρετικό αmicroάλγαmicroα διαφορετικών πολιτισmicroών κυρίως του ελληνικού του αιγυπτιακού και του περσικού

Οικοδοmicroικοί Τύποι

Ναοί και ΙεράΝαοί Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους συνεχίζεται η οικοδόmicroηση κολοσσιαίων ναών των οποίων η κατασκευή είχε ξεκινήσει από προηγούmicroενες περιόδους και δεν είχε ολο-κληρωθεί ενώ ως προς την ανέγερση νέων ναϊκών οικοδοmicroηmicroάτων επικρατούν συνή-θως συντηρητικές τάσεις και διατηρούνται οι παραδοσιακοί αρχιτεκτονικοί τύποι Οι ναοί εντάσσονται σε ευρύτερα αρχιτεκτονικά σύνολα που συmicroπληρώνονται από οικοδοmicroήmicroατα ποικίλων λειτουργιών Κυριαρχούν ο ιωνικός και ο κορινθιακός ρυθmicroός Ο ψευδοδίπτερος τύπος φαίνεται να κατακτά ολοένα περισσότερο τους αρχιτέκτονες microε τον χώρο του πτερού να αποκτά τη microορφή ευρύχωρων στοών Στη Μικρά Ασία όπου η ναοδοmicroία κατέχει ακόmicroη σηmicroαίνοντα ρόλο οι ναοί που ανε-γείρονται αποτελούν εντυπωσιακά microνηmicroεία τα οποία ξεχωρίζουν λόγω του πρωτο-ποριακού αρχιτεκτονικού σχεδιασmicroού και των microεγάλων διαστάσεών τους Χαρακτηρι-

Ερείπια του ναού της Αθηνάς Πολιάδος στην Πριήνη (350-

στικό της microικρασιατικής ελληνιστικής ναοδοmicroίας είναι ο προσανατολισmicroός σε αρχαϊκά πρότυπα τουλάχιστον ως προς την κλίmicroακα και την τάση microεγαλοπρέπειας που συν-δυάζεται microε κατακτήσεις της κλασικής αρχιτεκτονικής Ο ναός της Αθηνάς στην Πριήνη αποτελεί ένα από τα τελευταία microνηmicroειακά έργα της Κλασικής εποχής και αφετηρία για την εξέλιξη της ελληνιστικής ναοδοmicroίας Η οικοδό-microησή του χρονολογείται στο διάστηmicroα 350-330 πΧ και τα έξοδα αποπεράτωσής του ανέλαβε ο ίδιος ο Μέγας Αλέξανδρος Ήταν περίπτερος ναός microε πρόναο και οπισθό-δοmicroο και σχεδιάστηκε από τον Πύθεο τον σηmicroαντικότερο αρχιτέκτονα του 4ου αιώνα πΧ Ο ναός της Αθηνάς Πολιάδος αποτελεί τον κανόνα των θεωρητικών απόψεων του φηmicroισmicroένου αρχιτέκτονα και πρότυπο ιωνικού ρυθmicroού καθώς οι αναλογίες του άπτονται της τελειότητας Η παρουσία του οπισθόδοmicroου εmicroφανίζεται για πρώτη φορά σε ιωνικό ναό της Μικράς Ασίας όπως και οι δύο κίονες ανάmicroεσα σε παραστάδες στις δύο όψεις του ακολουθώντας τα δωρικά πρότυπα Οι κίονες και ο θριγκός του ναού είναι ιωνικού-microικρασιατικού τύπουΟ ναός της Αρτέmicroιδος στην Έφεσο ανήκει επίσης στην κατηγορία των ναών που ξεκί-νησαν να οικοδοmicroούνται στα υστεροκλασικά χρόνια ακολούθησαν τα αρχαϊκά πρότυπα και ολοκληρώθηκαν κατά την Ελληνιστική περίοδο Το 356 πΧ το πρώτο (αρχα-ϊκό) Αρτεmicroίσιο καταστράφηκε από φωτιά αλλά ολοκληρώθηκε γύρω στα microέσα του 3ου αιώνα πΧ Οι αρχιτέκτονες του νεότερου Αρτεmicroισίου ακολούθησαν microε απόλυτη ακρίβεια τις διαστάσεις τον σχεδιασmicroό και την κάτοψη του προγενέστερου ναού microε κρηπίδωmicroα και απέκτησε τρεις σειρές κιόνων στην πρόσοψή του Σηmicroαντική διαφορο-ποίηση της νέας κάτοψης ήταν η δηmicroιουργία οπισθόδοmicroου στην ανατολική πλευρά Τα αετώmicroατα του ναού διέθεταν τρία αψιδωτά ανοίγmicroατα τα οποία πρέπει να συνδέονταν microε τελετές επιφάνειας της θεάςΗ λατρεία του Απόλλωνα στα Δίδυmicroα και το microαντείο των Βραγχιδών στα νότια της Μιλήτου χρονολογούνταν βέβαια στην Αρχαϊκή εποχή Όmicroως γύρω στο 300 πΧ άρχισε η ανοικοδόmicroηση ενός νέου ναού από τους microεγαλύτερους της εποχής του Οι επι-βλητικές διαστάσεις η πολυπλοκότητα του αρχιτεκτονικού σχεδιασmicroού του και οι microυστηριώδεις εσωτερικοί του χώροι καθιστούν το Διδυmicroαίο χαρακτηριστικό microνηmicroείο της microικρασιατικής ελληνιστικής αρχιτεκτονικής και πρότυπο για τους καλλιτέχνες των microετέπειτα ελληνιστικών και ρωmicroαϊκών χρόνων Σχεδιάστηκε από τους αρχιτέκτονες

Το νεότερο Διδυmicroαίο της Μιλή-του σε σχεδιαστική αναπαρά-

Παιόνιο από την Έφεσο και Δάφνι από τη Μίλητο Ήταν ιωνικός δίπτερος ναός χτι-σmicroένος σε ψηλή κρηπίδα και αποτελούνταν από χώρους διαφορετικής λατρευτικής λειτουργίας Στην πρόσοψη είχε microεγαλοπρεπή κλίmicroακα που οδηγούσε σε βαθύ πρόναο microε τέσσερις σειρές κιόνων Η microικρή αίθουσα που διαmicroορφωνόταν ανάmicroεσα στον πρό-ναο και στο σηκό αποτελούσε το χρηστήριο και είχε σχεδιαστεί ως ένα είδος σκηνής από όπου οι microάντεις του Απόλλωνα ανακοίνωναν τους χρησmicroούς Από τον ανατολικό τοίχο της δίστυλης αυτής αίθουσας microια microεγάλη κλίmicroακα οδηγούσε στο σηκό Στις πλευ-ρές του χρηστηρίου υπήρχαν κλίmicroακες microε οροφή διακοσmicroηmicroένη microε microαιάνδρους που ονοmicroάζονται λαβύρινθοι επέτρεπαν την άνοδο στη στέγη και προφανώς χρησίmicroευαν στις λατρευτικές τελετουργίες Κάτω από αυτές βρίσκονταν υπόγειοι θολωτοί διά-δροmicroοι-σήραγγες που διαmicroόρφωναν ένα microυστηριακό περιβάλλον από όπου microπορούσε να εισέλθει κανείς από τον πρόναο στον τεράστιο υπαίθριο σηκό που βρισκόταν σε κατώτερο επίπεδο και όπου υπήρχαν ιεροί θάmicroνοι δάφνης και πηγή ιερού νερού Οι τοίχοι του σηκού ήταν εξαιρετικά ψηλοί (ύψος 20 micro) και ενισχύονταν microε παραστάδες που εδράζονταν σε ψηλά βάθρα και έφεραν ανάγλυφη ζωφόρο Στο βάθος του σηκού βρισκόταν ο τετράστυλος ιωνικός ναΐσκος microε το λατρευτικό άγαλmicroα του ΑπόλλωναΟ ναός της Αρτέmicroιδος στις Σάρδεις είναι ο τέταρτος microεγαλύτερος σε microέγεθος ναός ιωνικού ρυθmicroού στον ελληνικό κόσmicroο Διατηρείται σε καλή κατάσταση και αποτελεί ένα από τα εντυπωσιακότερα microνηmicroεία της Μικράς Ασίας Ο ναός θα πρέπει να χρηmicroα-τοδοτήθηκε αρχικά από τους Σελευκίδες γύρω στις αρχές του 3ου αιώνα πΧ αφού η πόλη microετά την ενσωmicroάτωση της στο σελευκιδικό βασίλειο αποτέλεσε microία από τις πρωτεύουσες του κράτους Μεγάλο microέρος του όmicroως ολοκληρώθηκε στα ρωmicroαϊκά χρό-νια Είναι ψευδοδίπτερος microε 8 επί 20 κίονες Η κάτοψή του παρουσιάζει περίπλοκα χαρακτηριστικά είχε βαθύ πρόναο και στον σηκό υπήρχε διπλή σειρά δώδεκα κιόνων για τη διάρθρωση του εσωτερικού χώρου και τη στήριξη της στέγης Αρχικά ο ναός πρέπει να είχε σχεδιαστεί ως δίπτερος ακολουθώντας την ιωνική παράδοση Πολ-λοί microελετητές υποστηρίζουν ότι η εξωτερική ψευδοδίπτερη περίσταση ανήκει σε microια δεύτερη ελληνιστική οικοδοmicroική περίοδο του ναού κατά τη διάρκεια του τελευταίου τετάρτου του 2ου αιώνα πΧ Πιστεύουν microάλιστα ότι ο νέος αυτός αρχιτεκτονικός σχε-διασmicroός του οφειλόταν σε επιρροή των θεωρητικών αρχών του ΕρmicroογένηΞεχωριστή θέση στην ελληνιστική ναοδοmicroία κατέχουν τα έργα του περίφηmicroου αυτού

Κάτοψη του ναού της Αρτέmicroιδος Λευκοφρυήνης

Σχεδιαστική αναπαράσταση της δυτικής πρόσοψης του ναού της

Μακέτα του ναού της Αρτέmicroιδος Λευκοφρυήνης

αρχιτέκτονα των ελληνιστικών χρόνων ο ναός της Αρτέmicroιδος Λευκοφρυήνης ο ναός του Διός Σωσιπόλεως στη Μαγνησία του Μαιάνδρου και ο ναός του Διονύσου στην Τέω Το Αρτεmicroίσιο (όπως είναι ευρύτερα γνωστός ο πρώτος ναός) στη Μαγνησία θεωρείται το διασηmicroότερο και σηmicroαντικότερο έργο του όπου microε ορθολογικό τρόπο εφάρmicroοσε τις θεωρητικές αρχές του τόσο στην κάτοψη όσο και στην ανωδοmicroή Σχεδιάστηκε γύρω στο 22120 πΧ ενώ η ανέγερσή του πρέπει να ξεκίνησε microετά το 2065 πΧ Ο ναός είχε προσανατολισmicroό παραδοσιακά microικρασιατικό προς τα δυτικά Πρόκειται για ιωνικό ψευδοδίπτερο ναό χτισmicroένο πάνω σε ψηλή βάση Χωριζόταν σε πρόναο σηκό και οπι-σθόδοmicroο microε διαστάσεις που δηmicroιουργούσαν συmicromicroετρία Δύο σειρές κιόνων στήριζαν την υπερυψωmicroένη οροφή του σηκού όπου υπήρχε ένα άνοιγmicroα για φωτισmicroό ενώ στα τύmicroπανα των αετωmicroάτων υπήρχαν επίσης ανοίγmicroατα από όπου θεωρείται ότι εmicroφανι-ζόταν η θέα Στην αρχιτεκτονική και στη διακόσmicroηση του microνηmicroείου συνδυάζονταν τα αττικά και ανατολικό-ιωνικά στοιχείαΟ ναός του Διός Σωσιπόλεως βρισκόταν στην αγορά της Μαγνησίας του Μαιάνδρου Χτίστηκε γύρω στο 198-196 πΧ και αντιπροσωπεύει την ώριmicroη περίοδο του Ερmicroογένη Πρόκειται για ένα microικρό πρόστυλο ιωνικό ναό microε τετράστυλη πρόστυλη πρόσταση Οι αναλογίες του αντιστοιχούν στον εύστυλο τύπο του ερmicroογένειου συστήmicroατος Παρου-σιάζει παρόmicroοια εκτέλεση microε τον Αρτεmicroίσιο microε εmicroφανή και πάλι την επιρροή της αττικής αρχιτεκτονικής που συνδυάζεται microε ντόπια στοιχείαΟ ναός του Διονύσου στην Τέω είναι ιωνικός περίπτερος εξάστυλος microε δώδεκα κίο-νες στις microακριές πλευρές χτισmicroένος στο κέντρο ενός τεmicroένους τραπεζιόσχηmicroης κάτο-ψης που περιβάλλεται από δωρικές και ιωνικές στοές Ο ναός πατά πάνω σε υψηλό κρηπίδωmicroα Αποτελεί το πρώτο δείγmicroα εύστυλου ναού και η οικοδόmicroησή του χρονο-λογείται από το 229222 microέχρι το 2043 πΧ Οι λεπτοmicroέρειες της αρχιτεκτονικής και της διακόσmicroησης του ναού παρουσιάζουν οmicroοιότητες και κοινά χαρακτηριστικά microε τα άλλα έργα του ΕρmicroογένηΑξίζει να σηmicroειώσουmicroε ότι οι σηmicroαντικότεροι ναοί που οικοδοmicroήθηκαν τον 2ο αιώνα πΧ στη δυτική Μικρά Ασία είναι επηρεασmicroένοι από τις αρχές και τις στυλιστικές τάσεις της ερmicroογένειας αρχιτεκτονικής και ακολουθούν την ψευδοδίπτερη τυπολογία όπως ο ιωνικός ναός του Απόλλωνος Σmicroινθέως στη Χρύση της Τρωάδος ο κορινθιακός ναός της Εκάτης στα Λάγινα και ο ιωνικός ναός του Απόλλωνος στα Αλάβανδα

Άποψη του ναού της Άρτεmicroης στις Σάρδεις

Ως προς του ελληνιστικούς ναούς στην κυρίως Ελλάδα το Ολυmicroπιείον στην Αθήνα αποτελεί το σηmicroαντικότερο παράδειγmicroα και ίσως τον πρωιmicroότερο κορινθιακό ναό Κατά τους αρχαϊκούς χρόνους είχε σχεδιαστεί σε δωρικό ρυθmicroό στο πλαίσιο του λαmicroπρού οικοδοmicroικού προγράmicromicroατος των Πεισιστρατιδών (τέλη 6ου αιώνα πΧ) Με την πτώση της τυραννίας το οικοδόmicroηmicroα εγκαταλείφθηκε Γύρω στο 175 πΧ ο βασιλιάς της Συρίας Αντίοχος Δrsquo ο Επιφανής ανέθεσε την ολοκλήρωση του ναού σε έναν Ρωmicroαίο αρχιτέκτονα τον Κοσσούτιο ο οποίος σχεδίασε έναν τεράστιο κορινθιακό δίπτερο ναό Το έργο έmicroεινε ανολοκλήρωτο αν και οι εργασίες αποπεράτωσής του συνεχίστη-καν στους ρωmicroαϊκούς χρόνους από τον αυτοκράτορα Αδριανό (132 πΧ) Γενικότερα ο Αντίοχος Δrsquo (175-164 πΧ) επιχείρησε να αναβιώσει το γόητρο της σελευκιδικής αυτοκρατορίας Έτσι microέσα από τη χρηmicroατοδότηση λαmicroπρών ναών εξυπηρέτησε τα πολιτικά του συmicroφέροντα Η θρησκευτική προπαγάνδα του βασιλιά επικεντρώνεται στη λατρεία του Διός ενώ οι αρχιτεκτονικές του προτιmicroήσεις ευνοούσαν τον κορινθιακό ρυθmicroό Στο οικοδοmicroικό πρόγραmicromicroα του Αντιόχου Δrsquo πιθανόν εντάσσεται και ο καλύτερα σωζόmicroενος κορινθιακός ναός ο ναός του Ολβίου Διός στη Διοκαισάρεια της Κιλικίας Σηmicroαντικοί επίσης στη microητροπολιτική Ελλάδα ήταν ο πρόστυλος δωρικός ναός της Δεσποίνης στη Λυκόσουρα της Αρκαδίας (τέλη 3ου αιώνα πΧ) ο οποίος ήταν αρχαι-οπρεπής και είχε διακοσmicroηθεί microε εξαίρετα γλυπτά έργα του γλύπτη Δαmicroοφώντος από τη Μεσσήνη ο δωρικός ναός της Αρτέmicroιδος στην Επίδαυρο (300 πΧ) αν και microικρών διαστάσεων εντυπωσίαζε για την πολυτελή κατασκευή του καθώς και ο microικρός δωρι-κός πρόστυλος ναός της Αγαθής Τύχης στη Δήλο που χτίστηκε από τον Πτολεmicroαίο Βrsquo της Αιγύπτου (285-246 πΧ)

ΙεράΤα ιερά τεmicroένη οικοδοmicroούνται σε επιβλητικά τοπία και συνθέτουν εντυπωσιακά συγκροτήmicroατα microε πολύπλοκη χωροταξία Η αρχιτεκτονική τους ήταν ιδιαίτερα επι-microεληmicroένη και το τελικό αποτέλεσmicroα ήταν εξαιρετικό Οι αρχιτέκτονες ενδιαφέρονται για τη διαmicroόρφωση του συνόλου και όχι ενός microεmicroονωmicroένου οικοδοmicroήmicroατος Τα ιερά περιβάλλονταν συνήθως από περίστυλες αρχιτεκτονικές συνθέσεις που τόνιζαν την εσωστρέφεια του χώρου και περιλάmicroβαναν εκτός από ναούς βωmicroούς ιερά άλση και διάφορα άλλα microικρότερα λατρευτικά ή και κοσmicroικά κτίρια

Το Ολυmicroπιείον στην Αθήνα είναι ναός αφιερωmicroένος στον

Οι τάσεις της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής πραγmicroατώνονται microε τον πιο αριστοτεχνικό και ευρηmicroατικό τρόπο στον σχεδιασmicroό των ιερών Η πρόθεση για θεατρική αίσθηση σκηνογραφική εντύπωση και δραmicroατική θέαση κορυφώνεται microέσα από την πολυπλο-κότητα της αρχιτεκτονικής σύνθεσης και τους microυστηριώδεις και εντυπωσιακούς εσω-τερικούς χώρους Μέσα από τον ελληνιστικό σχεδιασmicroό συνεχούς ανόδου που επιτυγ-χάνεται microε άνδηρα κεκλιmicroένα επίπεδα (ράmicroπες) κιονοστοιχίες πρόπυλα και κλίmicroακες διαmicroορφωνόταν ένα πολυσύνθετο αρχιτεκτονικό σκηνικό που οδηγούσε βαθmicroιαία στη διαδοχική και απροσδόκητη αποκάλυψη των επιmicroέρους χώρων του ιερού προκαλώντας τη δραmicroατική ένταση του επισκέπτηΤο ιερό της Λινδίας Αθηνάς στη Λίνδο της Ρόδου είναι χτισmicroένο πάνω στην ακρόπολη Η εντύπωση που προκαλούσε η ευνοϊκή φυσική του θέση τονίστηκε ακόmicroα περισσό-τερο στα ελληνιστικά χρόνια Γύρω από τον απλό δωρικό τετράστυλο αmicroφιπρόστυλο ναό της Αθηνάς που οικοδοmicroήθηκε γύρω στο 300 πΧ διαmicroορφώθηκε ένα επιβλητικό αρχιτεκτονικό περιβάλλον microε κλίmicroακες κιονοστοιχίες και πρόπυλα Η κάτοψη του συγκροτήmicroατος είναι ακανόνιστη Μια microεγάλη microακρόστενη δωρική στοά microε πλαϊνές προεξέχουσες πτέρυγες (τέλη 3ου αιώνα πΧ) εισήγε τον επισκέπτη στον ιερό χώρο Στη microέση της στοάς διαmicroορφωνόταν η microνηmicroειακή κλίmicroακα των προπυλαίων Στη όψη των προπυλαίων του ιερού (αrsquo microισό 3ου αιώνα πΧ) υπήρχε πλατιά δωρική στοά microε πλαϊνές προεξοχές οι οποίες έφεραν αετωmicroατική επίστεψη Πίσω από την κιονοστοι-χία ανοιγόταν η microεγάλη υπαίθρια αυλή όπου βρισκόταν ο βωmicroός και ο ναός της Λινδίας Αθηνάς Το ιερό του Ασκληπιού στην Κω χτίστηκε σε ένδειξη ευγνωmicroοσύνης προς τον Ιππο-κράτη (460-380 πΧ) τον microεγάλο θεωρητικό της ιατρικής ο οποίος καταγόταν από το νησί Παρουσίαζε συmicromicroετρική κάτοψη και αναπτυσσόταν σε τρία κλιmicroακωτά άνδηρα ενώ ένας κεντρικός άξονας οδηγούσε στον ναό που βρισκόταν στο υψηλότερο άνδηρο Εντυπωσιακή είναι η πρωτοποριακή διάπλαση της όλης σύνθεσης Στο κατώτερο άνδηρο (microέσα 2ου αιώνα πΧ) διαmicroορφωνόταν ένα τετράστυλο πρόπυλο και microια στοά σχήmicroατος Π πίσω από την οποία υπήρχαν διάφοροι χώροι για τους προσκυνητές του ιερού Μια microνηmicroειακή κλίmicroακα οδηγούσε στο δεύτερο άνδηρο που αποτελούσε το λατρευτικό κέντρο Εκεί βρισκόταν ο ιωνικός δίστυλος εν παραστάσει ναός (αρχές 3ου αιώνα πΧ) microε το λατρευτικό άγαλmicroα του Ασκληπιού καθώς και ένας βωmicroός (γύρω

Μακέτα του ναού της Λινδίας Αθηνάς στην ακρόπολη της

στα microέσα του 2ου αιώνα πΧ) Στο ίδιο άνδηρο υπήρχε microια microικρή στοά για τη φύλαξη των αναθηmicroάτων και το άβατο ένα τετράγωνο οικοδόmicroηmicroα microε δωρικό τετράστυλο πρόδοmicroο που ίσως χρησίmicroευε ως κατοικία των ιερέων ή ως εγκοιmicroητήριο και τα δύο χρονολογούνται στις αρχές του 3ου αιώνα πΧ Το ανώτατο άνδηρο (γύρω στο 170160 πΧ) οριζόταν από microια δωρική στοά σχήmicroατος Π ενώ στο κέντρο βρισκόταν ένας δωρικός περίπτερος ναός ο οποίος παρουσίαζε αναχρονιστικό χαρακτήρα λόγω των οmicroοιοτήτων του microε το Ασκληπιείο της ΕπιδαύρουΆλλος σηmicroαντικός ναός του Ασκληπιού των ελληνιστικών χρόνων βρίσκεται στη Μεσ-σήνη Ο Ασκληπιός όmicroως στον οποίο ήταν αφιερωmicroένο υπήρξε microυθικός βασιλιάς της Μεσσήνης και δεν ήταν ο γνωστός θεραπευτής θεός Το ιερό αναπτύσσεται σε έναν τετράγωνο υπαίθριο χώρο ο οποίος πλαισιώνεται από στοές κορινθιακού ρυθmicroού Στο κέντρο του υπαίθριου χώρου βρισκόταν ο περίπτερος δωρικός ναός (δηλαδή στην ανατολική πλευρά του) υπήρχε επικλινής πρόσβαση (ράmicroπα) και στον σηκό του ναού στεγαζόταν τα λαmicroπρό λατρευτικό άγαλmicroα της θεοποιηmicroένης Μεσσήνης Μπροστά από τον ναό βρισκόταν ο βωmicroός Πίσω από τις κιονοστοιχίες που περιέβαλλαν το ιερό αναπτύσσονταν α) στην ανατολική πτέρυγα microια σειρά οικοδοmicroηmicroάτων όπως το microικρό στεγασmicroένο θεατροειδές εκκλησιαστήριο που φαίνεται ότι χρησιmicroοποιούταν τόσο για πολιτικές συγκεντρώσεις όσο και για θεατρικές εκδηλώσεις το επιβλητικό ιωνικό πρόπυλο το βουλευτήριο και η laquoαίθουσα του Αρχείου και του Γραmicromicroατέως των Συνέ-δρωνraquo β) στη δυτική πτέρυγα microια σειρά οίκων που περιείχαν αγάλmicroατα θεοτήτων ο σηmicroαντικότερος από τους οποίους στέγαζε το ιερό της Αρτέmicroιδος (Αρτεmicroίσιο microε το κολοσσιαίο άγαλmicroα της Αρτέmicroιδος)Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αρχιτεκτονική των ιερών της Περγάmicroου Το ιερό της Αθηνάς Πολιάδος Νικηφόρου ήταν ο ναός που οικοδόmicroησε ο Φιλέταιρος στις αρχές του 3ου αιώνα πΧ Αρχικά περιλάmicroβανε τον δωρικό περίπτερο ναό ο οποίος στο αrsquo microισό του 2ου αιώνα πΧ περιβλήθηκε microε διώροφες στοές στη βόρεια ανατολική και νότια πλευρά Ο ναός ήταν προσανατολισmicroένος προς βορρά και ο σηκός του χωριζό-ταν σε δύο ισοmicroεγέθεις χώρους που πιθανόν ήταν αφιερωmicroένοι στη λατρεία του Δία και της Αθηνάς Ένα πολυτελές πρόπυλο (αrsquo microισό 2ου αιώνα πΧ) στη νοτιοανατο-λική γωνία του ιερού αποτελούσε τη microνηmicroειακή είσοδο στον χώρο Ήταν διώροφο microε τέσσερις δωρικούς κίονες στο ισόγειο και απλό ταινιωτό επιστύλιο το οποίο έφερε

Ο ιωνικός ναός του Ασκληπιού στην Κω

Λεπτοmicroέρεια από το πρόπυλο του ιερού της Αθηνάς Πολιά-

αναθηmicroατική επιγραφή του Ευmicroένη Βrsquo (197-159 πΧ) και τέσσερις ιωνικούς κίονες στον όροφο Πρόκειται για microια εξαιρετική αυτοτελή κατασκευή όπου διαπιστώνε-ται η ελληνιστική προτίmicroηση laquoτης αρχιτεκτονικής των προσόψεωνraquo Οι στοές του ιερού συνδύαζαν επίσης δωρικούς κίονες στο ισόγειο και ιωνικούς κίονες στον όροφο ανάmicroεσα στους οποίους υπήρχε στηθαίο microε ανάγλυφες παραστάσεις του οπλισmicroού των ηττηmicroένων εχθρών του περγαmicroηνού βασιλείου ιδίως των Γαλατών Πίσω από τη βόρεια στοά του ιερού βρισκόταν η περίφηmicroη βιβλιοθήκη της Περγάmicroου που χτί-στηκε στα χρόνια του Ευmicroένη Βrsquo (197-159 πΧ) και στέγαζε όχι microόνο λογοτεχνικούς θησαυρούς αλλά και έργα τέχνης Στο κέντρο του ιερού χώρου υπήρχαν αφιερώmicroατα των Ατταλιδών γλυπτές συνθέσεις που παρίσταναν ηττηmicroένους Γαλάτες Ολόκληρο το συγκρότηmicroα χαρακτηρίστηκε επινίκιο microνηmicroείο όπου οι Περγαmicroηνοί βασιλείς πρό-βαλλαν τη στρατιωτική υπεροχή και την πολιτική δύναmicroή τους ταυτόχρονα όmicroως λειτουργούσε και ως κέντρο πολιτισmicroού και διανόησης Το ιερό της microυστικιστικής λατρείας της Δήmicroητρας και της Κόρης στη microέση πόλη βρι-σκόταν υπό την προστασία των συζύγων των βασιλέων Ιδρύθηκε από τον Φιλέταιρο (283-263 πΧ) και περιελάmicroβανε έναν ιωνικό εν παραστάσει ναό τη ζωφόρο του οποίου διακοσmicroούσαν βουκράνια ανάmicroεσα σε πλοχmicroούς ιδιαίτερα αγαπητό διακοσmicroη-τικό microοτίβο στην Ελληνιστική εποχή και έναν παρακείmicroενο βωmicroό Ένα τmicroήmicroα της βόρειας πλευράς του ιερού είχε διαmicroορφωθεί σε θεατροειδή χώρο microε κερκίδες από όπου οι πιστοί microπορούσαν να παρακολουθήσουν τις microυστηριακές τελετές της θεάς Γύρω στα τέλη του 3ου αιώνα πΧ η σύζυγος του Αττάλου Αrsquo Απολλωνίς (241-197 πΧ) αναmicroόρφωσε το συγκρότηmicroα Στην ανατολική πλευρά κατασκευάστηκε ένα microικρό δίστυλο πρόπυλο ενώ το άνδηρο του ιερού οριοθετήθηκε από στοές στη δυτική όψη και στις microακρές πλευρές Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι οι κίονες του πρόπυλου και των στοών έφεραν περγαmicroηνά κιονόκρανα καθώς και ότι η νότια στοά που στρεφόταν προς την κοιλάδα διέθετε υπόγειο χώρο η χρήση του οποίου δεν είχε εξακριβωθεί Αναθή-microατα κοσmicroούσαν τον πλακόστρωτο υπαίθριο χώρο του ιερού Στα ελληνιστικά χρόνια αλλάζει και η όψη του ιερού χώρου που ήταν αφιερωmicroένος στη λατρεία των Μεγάλων Θεών στη Σαmicroοθράκη Οι εργασίες αναmicroόρφωσης του ιερού πραγmicroατοποιήθηκαν στο πλαίσιο των φιλόδοξων προγραmicromicroάτων που χρηmicroατοδοτή-θηκαν από τους ισχυρούς βασιλείς στα κέντρα πανελλήνιας ακτινοβολίας Τα έργα

Τmicroήmicroα αναθηmicroατικής επι-γραφής στο επιστύλιο του

εξωραϊσmicroού στόχευαν στην οργάνωση του δοmicroηmicroένου περιβάλλοντος ενώ ως προς τη σύλληψη και τον σχεδιασmicroό τους ακολούθησαν την ελληνιστική αισθητική της σκηνι-κής διευθέτησης του χώρου Από τα νέα οικοδοmicroήmicroατα που έδωσαν για πρώτη φορά στο ιερό της Σαmicroοθράκης κανονική microορφή ξεχωρίζουνΗ Θόλος της Αρσινόης αφιέρωmicroα της βασίλισσας Αρσινόης στους Μεγάλους Θεούς (microάλλον την εποχή που ήταν παντρεmicroένη microε τον Λυσίmicroαχο της Θράκης δηλαδή microεταξύ 288 και 281 πΧ) Πρόκειται για microια κυκλική κατασκευή microε κωνική στέγη κατασκευα-σmicroένη από θασίτικο microάρmicroαρο Στο πάνω τmicroήmicroα της εξωτερικής όψης της κατασκευής διαmicroορφωνόταν microια διακοσmicroητική σειρά πεσσών που στήριζαν δωρικό θριγκό Οι πεσ-σοί συνδέονταν microε χαmicroηλό στηθαίο τα δε microεταξύ τους διαστήmicroατα καλύπτονταν microε τοίχο ή διακόπτονταν από παράθυρα Κατrsquo αντιστοιχία το εσωτερικό κοσmicroούσε microια παρόmicroοια διάταξη από κορινθιακούς ηmicroικίονες που έφεραν ιωνικό θριγκό Η είσοδος βρισκόταν στη νότια πλευρά του κτιρίου και στο επιστύλιο υπήρχε η ανα-θηmicroατική επιγραφή της βασίλισσας Αρσινόης Το Ιερόν της Σαmicroοθράκης άρχισε να διαmicroορφώνεται κατά την πρώιmicroη Ελληνιστική περίοδο γύρω στο 325 πΧ Αποτελούσε τον θρησκευτικό χώρο της κλιmicroακωτής microύησης στα microυστήρια των Καβείρων δωρικός πρόναος οδηγούσε σε έναν microακρόστενο σηκό στην άκρη του οποίου υπήρχε αψίδα διακοσmicroηmicroένη πιθανόν microε τεράστιους πυρσούς η οποία κυριαρχούσε στο εσωτερικό του οικοδοmicroήmicroατος Οι εσωτερικοί τοίχοι έφεραν ζωγραφισmicroένο επίχρισmicroα που microιmicroού-ταν την εξωτερική λίθινη τοιχοδοmicroία Κατά microήκος των microακριών πλευρών του σηκού ήταν τοποθετηmicroένοι microαρmicroάρινοι πάγκοι Πρόκειται για ένα ιδιόρρυθmicroο και πρωτοπο-ριακό για την εποχή του οικοδόmicroηmicroα τόσο ως προς την κατασκευή όσο και ως προς τη λειτουργίαΚατά το πρώτο microισό του 3ου αιώνα πΧ χτίστηκε microια microακρόστενη δωρική στοά η οποία οριοθέτησε τη δυτική πλευρά του ιερού Ήταν το microεγαλύτερο κτίριο του ιερού χώρου και οικοδοmicroήθηκε για να στεγάσει τους επισκέπτες του Το Πρόπυλο του Πτολεmicroαίου Βrsquo (285-281 πΧ) ήταν αφιέρωmicroα του ελληνιστικού ηγε-microόνα και της τότε συζύγου του Βερενίκης στους Μεγάλους Θεούς Πρόκειται για ένα εξάστυλο αmicroφιπρόστυλο αετωmicroατικό πρόπυλο microε κίονες ιωνικού ρυθmicroού στην ανατο-λική όψη και κορινθιακούς στη δυτική Εδώ ο κορινθιακός κίονας χρησιmicroοποιείται για πρώτη φορά στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική ως εξωτερικό οικοδοmicroικό microέλος Οι

Άποψη του αναστηλωmicroένου τmicroήmicroατος της κιονοστοιχίας

κίονες του προπύλου στήριζαν θριγκό ανατολικο-ιωνικού τύπου και στο επιστύλιο της κάθε πλευράς ήταν χαραγmicroένη η αναθηmicroατική επιγραφή των δωρητών

Η ναϊκή αρχιτεκτονική της Αιγύπτου

Στην Αίγυπτο ndashεκτός από την πόλη της Αλεξάνδρειας όπου τα ελληνικά στοιχεία κυρι-αρχούσανndash η αρχιτεκτονική δηmicroιουργία ακολούθησε πιστά το φαραωνικό στιλ Οι αρχι-τεκτονικοί τύποι οι τρόποι σύνθεσης τα microορφολογικά στοιχεία και η διακόσmicroηση συνε-χίζουν την αρχαία αιγυπτιακή παράδοση Το φαινόmicroενο αυτό είναι ιδιαίτερα ισχυρό στη ναοδοmicroία Οι νέοι ναοί τους οποίους χρηmicroατοδότησαν οι Πτολεmicroαίοι βασιλείς έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των προγενέστερων φαραωνικών ναών όπως τεράστιους πυλώνες περίστυλες αυλές υπόστυλες αίθουσες και πολύπλοκους microυστηριακούς ιερούς χώρους Σε αυτό το πνεύmicroα πραγmicroατοποιήθηκαν από τον Πτολεmicroαίο Βrsquo κοντά στο σηmicroερινό Ασουάν Το ιερό ήταν φυσικά κατά πολύ αρχαιότερο ωστόσο στην Ελληνιστική περί-οδο αναδηmicroιουργήθηκε ως πολυσύνθετο συγκρότηmicroα ιδιαίτερα εντυπωσιακό το οποίο ακολουθεί πιστά την τοπική θρησκευτική αρχιτεκτονική παράδοση αυλή microε στοές οδη-γούσε στους πρώτους πυλώνες όπου βρισκόταν η είσοδος προς microια δεύτερη αυλή Η ανατολική πλευρά της εσωτερικής αυλής ορίζεται από πεσσοστοιχία πίσω από την οποία ανοίγονταν διάφοροι λειτουργικοί χώροι του ιερού Στη δυτική πλευρά της αυλής διαmicroορφώνεται ένας ναός microε κιονοστοιχίες αφιερωmicroένος στη γέννηση του Ώρου Στα βόρεια της αυλής ογκώδεις πυλώνες οδηγούν σε υπόστυλη αίθουσα ενώ στο βάθος της όλης σύνθεσης αναπτύσσονται οι microυστηριακοί χώροι της Ίσιδος όπου τα αρχιτεκτονικά microέλη διακοσmicroούνται microε τις microορφές των Πτολεmicroαίων οι οποίες αποδίδονται σύmicroφωνα microε τη φαραωνική τεχνοτροπία Στους τοίχους του ιερού αναγράφονται σε ιερογλυφικά ύmicroνοι και προσευχές προς τη θεάΆλλα αντιπροσωπευτικά παραδείγmicroατα αποτελούν ο ναός του Ώρου στο Edfu η οικοδό-microηση του οποίου ξεκίνησε γύρω στο 237 πΧ από τον Πτολεmicroαίο Γrsquo τον Ευεργέτη (246-221 πΧ) και ολοκληρώθηκε από τον Πτολεmicroαίο Δrsquo τον Φιλοπάτορα (221-204 πΧ) και ο ναός του Ώρου και του Σεmicroπέκ (θεός του Νείλου) στο Kom Ombo που χτίστηκε από τον Πτολεmicroαίο ΣΤrsquo τον Φιλοmicroήτορα

Το microνηmicroειακό πρόπυλο του ναού του Ώρου στο Edfu

Βωmicroοί Η ευρηmicroατικότητα της ελληνιστικής τέχνης εκφράστηκε microοναδικά microέσα από τον αρχι-τεκτονικό σχεδιασmicroό των microνηmicroειακών microικρασιατικών βωmicroών Παλαιότεροι αρχιτεκτο-νικοί τύποι συνδυάστηκαν δηmicroιουργώντας τους πολυτελείς βωmicroούς microε τις microνηmicroειακές διαστάσεις που ξεπερνούν σε microέγεθος ακόmicroα και τους ναούς Κύρια χαρακτηριστικά τους είναι η ψηλή βάση η στοά σχήmicroατος Π που περιβάλλει τον κυρίως βωmicroό η microνη-microειακή κλίmicroακα και ο πλούσιος ολόγλυφος ή ανάγλυφος γλυπτός διάκοσmicroοςΚορυφαίο microνηmicroείο της ελληνιστικής τέχνης θεωρείται ο βωmicroός της Περγάmicroου τόσο για το αρχιτεκτονικό του σχέδιο που επηρέασε τα περισσότερα microεταγενέστερα ανάλογα κτίσmicroατα όσο και για τον αριστουργηmicroατικό του γλυπτό διάκοσmicroο Τον βωmicroό αφιέρωσε στον Δία ή (και) στην Αθηνά ο Ευmicroένης Βrsquo (197-159 πΧ) Η όλη κατασκευή εδραζόταν πάνω σε τετράγωνη κρηπίδα όπου διαmicroορφωνόταν ένα microεγάλο βάθρο τις πλευρές του οποίου κοσmicroούσε η ανάγλυφη ζωφόρος microε παραστάσεις γιγαντοmicroαχίας Πάνω στο βάθρο πατούσαν ιωνικές κιονοστοιχίες που έφεραν θριγκό ανατολικο-ιωνικού τύπου Στην πλευρά της πρόσοψης (τη δυτική) microια microνηmicroειακή κλίmicroακα διέκοπτε το συmicroπαγές βάθρο και οδηγούσε σε εσωτερική περίστυλη αυλή όπου βρισκόταν ο κυρίως βωmicroός Τους τοίχους της εσωτερικής αυλής κοσmicroούσε ανάγλυφη ζωφόρος microε θέmicroα τη ζωή του microυθικού ήρωα της Περγάmicroου ΤήλεφουΣπουδαίοι ήταν επίσης οι ελληνιστικοί βωmicroοί της Άρτεmicroης στη Μαγνησία του Μαιάν-δρου (2ος αιώνα πΧ) ο βωmicroός της Αθηνάς στην Πριήνη (microέσα 2ου αιώνα πΧ) και ο βωmicroός στο Ασκληπιείο της Κω (microέσα 2ου αιώνα πΧ) οι οποίοι σχεδιάστηκαν microε πρότυπο τον βωmicroό της Περγάmicroου

ΘέατραΣτα ελληνιστικά χρόνια το θέατρο γίνεται οργανικό στοιχείο των νέων πόλεων και αποτελεί ένα από τα σηmicroαντικότερα και εντυπωσιακότερα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Η αρχιτεκτονική του ακολουθεί τα διαmicroορφωmicroένα πρότυπα ενώ το κοίλο η ορχή-στρα και η σκηνή συνεχίζουν να αποτελούν τα συστατικά microέρη των θεατρικών εγκα-ταστάσεων Οι καινοτοmicroίες των ελληνιστικών χρόνων εστιάζονται στον microνηmicroειακό σχεδιασmicroό του κοίλου και της σκηνής Η αναλίθωση ή αναmicroαρmicroάρωση αποτελεί τη

Μακέτα του βωmicroού του Διός της Περγάmicroου (Pergamonmuseum

Το θέατρο της Περγάmicroου σε φωτογραφία από τις αρχές του

βασικότερη κατασκευαστική επέmicroβαση στο κοίλο Η σκηνή microετά τα microέσα του 3ου αιώνα πΧ διαmicroορφώνεται ως microόνιmicroο λίθινο οικο-δόmicroηmicroα στη πρόσοψη του οποίου προστέθηκε microια κιονοστοιχία το προσκήνιο Η στοά αυτή διέθετε κίονες ή ηmicroικίονες θριγκό και ξύλινη οροφή και στις άκρες της παρουσίαζε microικρές προβολές τα παρασκήνια που λειτουργούσαν ως βοηθητικοί χώροι Αλλαγές υπαγορευόmicroενες από το περιεχόmicroενο και τις microορφές των θεατρικών παραστάσεων microετατόπισαν τον 2ο αιώνα πΧ τη δράση των ηθοποιών από την ορχή-στρα στο λογείο όπως ονοmicroάζεται το πάτωmicroα στην οροφή του προσκηνίου ενώ το οικοδόmicroηmicroα της σκηνής απέκτησε και δεύτερο όροφο το επισκήνιο Ανοίγmicroατα τα λεγόmicroενα θυρώmicroατα που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της θεατρικής οικονοmicroίας κατα-σκευάστηκαν στο προσκήνιο και στο επισκήνιο Εκεί τοποθετούνταν ζωγραφικοί πίνακες δηmicroιουργώντας το κατάλληλο σκηνικό βάθος για τις παραστάσειςΚατά τη διάρκεια των ελληνιστικών χρόνων σηmicroαντικές διαφορές αναπτύχθηκαν microεταξύ των θεάτρων της Μεγάλης Ελλάδος από τη microια και αυτών της microητροπολιτικής Ελλάδας και της Μικράς Ασίας από την άλλη Στα θέατρα της Μεγάλης Ελλάδας παρατηρείται οργανική σύνδεση του κοίλου και του σκηνικού οικοδοmicroήmicroατος που επηρέασε καθο-ριστικά την αρχιτεκτονική microορφή των ρωmicroαϊκών θεάτρων Από την άλλη στη Μικρά Ασία αναπτύχθηκε microια τοπική αρχιτεκτονική παράδοση microε βασικά νεωτεριστικά στοιχεία τις εισόδους microε τη microορφή θολωτών διαδρόmicroων που ξεκι-νούσαν από το εξωτερικό τmicroήmicroα του περιmicroετρικού τοίχου του κοίλου και οδηγούσαν στο διάζωmicroα microε αποτέλεσmicroα η είσοδος και η έξοδος των θεατών να γίνεται και από άλλα σηmicroεία εκτός από τις παρόδους Επίσης αναπτύχθηκε η αρχιτεκτονική διάρθρωση του σκηνικού οικοδοmicroήmicroατος microε κιο-νοστοιχίες και θυρώmicroατα Ο πρωτοποριακός χαρακτήρας των microικρασιατικών θεάτρων επηρέασε σηmicroαντικά την αρχιτεκτονική εξέλιξη των θεατρικών οικοδοmicroηmicroάτων στην κυρίως Ελλάδα δεν είναι υπερβολική η άποψη ότι η αρχιτεκτονική των ελληνιστικών θεάτρων αναπτύχθηκε ουσιαστικά στις πόλεις της Μικράς ΑσίαςΈτσι το Θέατρο της Περγάmicroου χτισmicroένο στη δυτική απότοmicroη πλαγιά της ακρόπολης αποτελεί λόγω της θέσης του της επιmicroεληmicroένης αρχιτεκτονικής του και της καλής διατήρησής του ένα από τα επιβλητικότερα ελληνιστικά θέατρα Χτίστηκε στα τέλη

Το θέατρο της Περγάmicroου χωρητικότητας 10000 θεα-

του 3ου αιώνα πΧ και η χωρητικότητά του υπολογίζεται σε 10000 θεατές Το κοίλο ήταν ηmicroικυκλικό και χωριζόταν από δύο διαχώmicroατα σε τρία τmicroήmicroατα ενώ τα άκρα του ενισχύονταν microε τεχνητά αναλήmicromicroατα Από το θέατρο απουσίαζε microόνιmicroο σκηνικό οικοδόmicroηmicroα λόγω της έλλειψης χώρου στο εξαιρετικά κεκλιmicroένο έδαφος και η σκηνή ήταν φορητή ξύλινη η οποία στηνόταν κάθε φορά που λάmicroβαναν χώρα δραmicroατικές ή microουσικές παραστάσειςΤο θέατρο της Μιλήτου βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του λεγόmicroενου laquoλιmicroανιού του θεάτρουraquo και αποτελεί ένα από τα καλύτερα διατηρηmicroένα microνηmicroεία της αρχαίας πόλης Έχει νοτιοδυτικό προσανατολισmicroό έτσι ώστε οι θεατές του να αντικρίζουν τη θάλασσα και το νότιο τmicroήmicroα της πόλης Χρονολογείται γύρω στο 300 πΧ Είχε τη microορφή τυπικού ελληνικού θεάτρου microε σχήmicroα κοίλου microεγαλύτερο του ηmicroικυκλίου και microικρή ορθογώνια σκηνή Γύρω στο 120 πΧ η σκηνή έγινε διώροφη απέκτησε προσκήνιο τραπεζοειδούς κάτοψης ενώ το κοίλο επεκτάθηκε έτσι ώστε το θέατρο να microπορεί να φιλοξενήσει πάνω από 5000 θεατέςΣτην Έφεσο το θέατρο διαmicroορφωνόταν στη δυτική πλαγιά του όρους Πίον (Panayir Dag) και είχε προσανατολισmicroό προς τα δυτικά Η κατασκευή του άρχισε γύρω στο 274 πΧ Το κοίλο χωριζόταν από ένα διάζωmicroα σε δύο τmicroήmicroατα Η ορχήστρα σχήmicroατος πετάλου περιβαλλόταν από αγωγό συγκέντρωσης των οmicroβρίων υδάτων (εύριπο) Η σκηνή της Ελληνιστικής περιόδου (2ος αιώνα πΧ) ήταν ορθογώνια Στην πρόσοψή της ανοίγονταν θυρώmicroατα ανάmicroεσα σε ογκώδεις πεσσούς Το σκηνικό οικοδόmicroηmicroα στέγαζε κεραmicroοσκεπής οροφήΈνα από τα πιο σηmicroαντικά και καλοδιατηρηmicroένα θέατρα της Ελληνιστικής περιόδου είναι και το Θέατρο της Πριήνης που οικοδοmicroήθηκε γύρω στο 300 πΧ και εντά-χθηκε αρmicroονικά στο Ιπποδάmicroειο σύστηmicroα της πόλης Το κοίλο του σε σχήmicroα κανονικού πετάλου εδραζόταν πάνω στον φυσικό βράχο Υπολογίζεται ότι χωρούσε 5000 θεα-τές Γύρω από την ορχήστρα υπήρχαν microαρmicroάρινα έδρανα προεδρίας Στο κέντρο της ορχήστρας υπήρχε βωmicroός του Διονύσου ενώ η σκηνή ήταν ένα ορθογώνιο διώροφο οικοδόmicroηmicroα microε τρεις αίθουσες σε κάθε όροφο Γύρω στο 150 πΧ προστέθηκε δωρικό προσκήνιο στη σκηνή και microεταξύ των ανοιγmicroάτων των κιόνων τοποθετούνταν ξύλινοι ζωγραφισmicroένοι πίνακεςΕξαιρετικό παράδειγmicroα ελληνιστικού θεάτρου στην κυρίως Ελλάδα αποτελεί το Θέατρο

Το θέατρο της Εφέσου (φωτ Πρεσβεία Τουρκίας)

της Δήλου Οικοδοmicroήθηκε γύρω στον 3ο αιώνα πΧ έξω από το ιερό του Απόλλωνα και εντάχθηκε στον πολεοδοmicroικό ιστό της πόλης Το κοίλο διαmicroορφώθηκε στην πλα-γιά ενός λόφου microε προσανατολισmicroό προς τα δυτικά Η ορχήστρα του θεάτρου ήταν κυκλική και περιβαλλόταν από microαρmicroάρινους θρόνους προεδρίας Το σκηνικό οικοδό-microηmicroα ήταν ορθογώνιο microε προσκήνιο διαmicroορφωmicroένο από δωρικούς ηmicroικίονες και πεσ-σούς ενώ οι υπόλοιπες πλευρές είχαν δωρικές πεσσοστοιχίεςΆλλα αξιόλογα θέατρα των ελληνιστικών χρόνων στην κυρίως Ελλάδα ήταν αυτά του Άργους (3ου αιώνα πΧ) της Σικυώνος (αρχές 3ου αιώνα πΧ) των Οινιάδων (3ος αιώνας πΧ) του Δίου (2ος αιώνας πΧ) καθώς και το θέατρο της Τερmicroησσού (2ος αιώνας πΧ) και των Πινάρων (τελευταίο τέταρτο 2ου αιώνα πΧ) στη Μικρά ΑσίαΑπό την Ελληνιστική περίοδο και εξής τα θέατρα αποτελούν microαζί microε τα γυmicroνάσια σήmicroα κατατεθέν του κοσmicroοπολίτικου τρόπου ζωής Εκτός όmicroως από τις πόλεις πολύ συχνά συναντούmicroε θέατρα σε microαντεία και ιερά όπου προσέρχονταν πλήθη πιστών και διέmicroε-ναν αρκετές microέρες ενώ συχνά διοργανώνονταν αθλητικοί και microουσικοί αγώνεςΑπό τα πιο χαρακτηριστικά είναι το θέατρο της Δωδώνης το οποίο είναι θαυmicroάσια ενταγmicroένο στον φυσικό χώρο του πανάρχαιου ιερού του Δία Εντυπωσιάζει microε τις microεγά-λες διαστάσεις του και υπολογίζεται ότι χωρούσε περίπου 17000 θεατές Η πρώτη οικοδοmicroική φάση του συνδέεται microε τον βασιλιά Πύρρο (297-272 πΧ) Το κοίλο ήταν microεγαλύτερο του ηmicroικυκλίου και χωριζόταν από δύο διαζώmicroατα σε τρία τmicroήmicroατα Οι αναληmicromicroατικοί τοίχοι ενισχύονταν microε πύργους Το σκηνικό οικοδόmicroηmicroα ήταν διώροφο και ορθογώνιο σε κάτοψη microε δύο microεγάλα τετράγωνα παρασκήνια στα άκραΕπίσης σηmicroαντικό είναι το θέατρο των Δελφών το οποίο ξεκίνησε να χτίζεται στο τέλος του 3ου αιώνα πΧ και ολοκληρώθηκε microε δωρεά του βασιλιά της Περγάmicroου Ευmicroένη Βrsquo γύρω στο 160 πΧ Η ορχήστρα είχε σχήmicroα πετάλου το κοίλο ήταν διmicroερές και microεγαλύτερο του ηmicroικυκλίου ενώ το σκηνικό οικοδόmicroηmicroα υψωνόταν σε ψηλή βάση και διέθετε παρασκήνιαΤέλος ένα εξαιρετικό microικρό θέατρο ήταν αυτό στο ιερό του Αmicroφιαράου στον Ωρωπό που οικοδοmicroήθηκε στις αρχές του 2ου αιώνα πΧ και χωρούσε περίπου 4000 θεατές Το κοίλο ίσως να είχε ξύλινα καθίσmicroατα η δε ορχήστρα ήταν πεταλόσχηmicroη και γύρω από αυτή διευθετούνταν πολυτελείς microαρmicroάρινοι θρόνοι που προορίζονταν για τους ιερείς του Αmicroφιάραου Το σκηνικό οικοδόmicroηmicroα ήταν διώροφο microε ψηλό προσκήνιο που

Το θέατρο της Δωδώνης ένα από τα εντυπωσιακότερα θέα-

Πανοραmicroική άποψη του θεά-τρου των Δελφών

σχηmicroατιζόταν από ηmicroικίονες προσαρτηmicroένους σε πεσσίσκους

ΒουλευτήριαΈνας άλλος τύπος οικοδοmicroήmicroατος που αναπτύχθηκε κυρίως κατά την Ελληνιστική περί-οδο αν και κατάγεται από τους αρχαϊκούς χρόνους ήταν το βουλευτήριο ή εκκλη-σιαστήριο ο χώρος δηλαδή συνάθροισης των πολιτικών οργάνων της πόλης Παρά την υπαγωγή των πόλεων σε microεγαλύτερες διοικητικές ενότητες όπως τα βασίλεια η συνέλευση των βουλευτών εξακολούθησε να αποτελεί κεφαλαιώδη θεσmicroό της αυτοδι-οίκησης της πόλης στους ελληνιστικούς χρόνουςΤα βουλευτήρια αποτελούν υπόστυλες αίθουσες τετράγωνης ή ορθογώνιας κάτοψης microε εσωτερικούς κίονες Τα έδρανα αναπτύσσονταν σε αmicroφιθεατρική διάταξη Χαρακτη-ριστικό παράδειγmicroα βουλευτηρίου αποτελεί το εκκλησιαστήριο της Πριήνης το καλύ-τερα διατηρηmicroένο κτίριο της πόλης το οποίο χρονολογείται γύρω στο 200 πΧ Είναι τετράγωνο στην κάτοψη και στο εσωτερικό του στις τρεις πλευρές είχε microαρmicroάρινα έδρανα διατεταγmicroένα σε σχήmicroα Π Ο κεντρικός χώρος (ορχήστρα) της αίθουσας καλυ-πτόταν από πατηmicroένο χώmicroα και εκεί υπήρχε ένας microαρmicroάρινος βωmicroός Η χωρητικότητά του υπολογίζεται σε 700 άτοmicroαΤο βουλευτήριο της Μιλήτου από την άλλη παρουσιάζει διαφοροποιηmicroένη κάτοψη και στοιχεία που microαρτυρούν σχέση του συγκεκριmicroένου οικοδοmicroικού τύπου microε το θέατρο Χρονολογείται στον 2ο αιώνα πΧ και ιδρύθηκε από τον Αντίοχο Δrsquo τον Επιφανή (175-164 πΧ) Πιθανότατα χωρούσε πάνω από 1200 άτοmicroα Αποτελείται από microια ορθογώ-νια αίθουσα συνεδριάσεων στο εσωτερικό της οποίας εγγράφεται ηmicroικυκλικό κοίλο ενώ κλιmicroακοστάσια διαmicroορφώνονταν στις γωνίες πίσω από το κοίλο Η στέγη του ήταν δίρριχτη και στηριζόταν σε δύο ζεύγη εσωτερικών ιωνικών κιόνων Η αίθουσα φωτι-ζόταν από παράθυρα τα οποία ανοίγονταν ψηλά στους τοίχους ανάmicroεσα σε παραστά-δες που microε τη σειρά τους στήριζαν δωρικό θριγκό Εξωτερικά το βουλευτήριο έδινε την εντύπωση ναού τοποθετηmicroένου πάνω σε ψηλή βάση ενώ οι δύο στενές όψεις του έφεραν αετωmicroατική επίστεψη Μπροστά από το οικοδόmicroηmicroα διαmicroορφωνόταν ένας ανοικτός χώρος που περιβαλλόταν από κιονοστοιχίες δωρικού ρυθmicroού και ένα κοριν-θιακό πρόπυλο στην είσοδο

Το microικρό θέατρο του Ωρωπού

Σχεδιαστική αναπαράσταση του βουλευτηρίου της Μιλήτου

Αθλητικές εγκαταστάσεις γυmicroνάσια παλαίστρες και στάδιαΩς εκπαιδευτικά ιδρύmicroατα δηmicroόσιου χαρακτήρα τα γυmicroνάσια προορίζονταν κυρίως για τη σωmicroατική άσκηση τη στρατιωτική εκπαίδευση και την πνευmicroατική αγωγή των νέων και των ανδρών της πόλης Στα ελληνιστικά χρόνια γίνονται κέντρα της κοινωνικής και πνευmicroατικής ζωής της πόλης ιδιαίτερα τα γυmicroνάσια της Ανατολής και της Αιγύπτου εξελίχθηκαν σε πυρήνες του ελληνικού πολιτισmicroού Ο αριθmicroός των γυmicroνασίων πολλα-πλασιάζεται και ο σύνθετος εκπαιδευτικός τους ρόλος αποτυπώνεται στην αρχιτεκτο-νική τους microορφή όπου αθλητικές εγκαταστάσεις συνυπάρχουν microε λουτρά αίθουσες διδασκαλίες και συγκεντρώσεων microε στοές και πρόπυλα microε βιβλιοθήκες και χώρους λατρείαςΟ αρχιτεκτονικός τύπος του γυmicroνασίου προσαρmicroόζεται στα πρότυπα και στις ανάγκες της νέας εποχής και αναπτύσσεται σε ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο στο οποίο ενσω-microατώνονται όλοι οι απαραίτητοι χώροι που κάποτε αποτελούσαν αυτόνοmicroα τmicroήmicroατα microε ειδική λειτουργία Ένας από τους επιmicroέρους αυτούς χώρους ήταν το κτίριο της παλαί-στρας που αποτελείτο από microια κεντρική ορθογώνια (τετράγωνη ή επιmicroήκη) περίστυλη αυλή η οποία περιβαλλόταν από στοές Πίσω από αυτές αναπτύσσονταν περιmicroετρικά χώροι διαφόρων χρήσεων Συγκεκριmicroένα βοηθητικοί χώροι περιποίησης και καθαρισmicroού του σώmicroατος (αποδυτήριο αλειπτήριον κονιστήριον ελαιοθέσιον λουτρόν) χώροι σωmicroατικής άσκησης (σφαιρι-στήριο κωρυκείον πλέθρον) και στίβου (ξυστός παραδροmicroίς) Ο ξυστός ή κατάστεγος ήταν ένα οικοδόmicroηmicroα microε microορφή στοάς το οποίο χρησιmicroοποιούσαν για την άσκηση στο αγώνισmicroα του δρόmicroου σε δυσmicroενείς καιρικές συνθήκες ενώ η παραδροmicroίς ή έξω δρόmicroος ήταν ένας υπαίθριος διάδροmicroος όmicroοιων διαστάσεων microε τον ξυστό για το αγώνισmicroα σε αίθριες καιρικές συνθήκες Μια συνήθης microορφή αίθουσας στα γυmicroνάσια ήταν η εξέδρα (ή το εξέδριον) προσανατολισmicroένη στην κεντρική αυλή της παλαίστρας microε κιονοστοι-χία στην πρόσοψη Οι εξέδρες εξυπηρετούσαν ποικίλες λειτουργίες microε συνηθέστερη αυτή του εφηβείου του χώρου δηλαδή που προοριζόταν για τη συγκέντρωση και τη θεωρητική εκπαίδευση των εφήβωνΤο σηmicroαντικότερο συγκρότηmicroα ελληνιστικού γυmicroνασίου αποτελεί το γυmicroνάσιο της Περ-γάmicroου που ιδρύθηκε στα χρόνια της βασιλείας του Ευmicroένη Βrsquo (197-159 πΧ) Ανα-

Άποψη του βουλευτηρίου της Μιλήτου

ΙΕΡΟ ∆ΗΜΗΤΡΑΣΙΕΡΟ ΗΡΑΣ

Β

Ν

∆ Α

ΑΝΩ ΓΥΜΝΑΣΙΟ

ΜΕΣΑΙΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ

Σχεδιάγραmicromicroα της Περγάmicroου στο οποίο σηmicroειώνεται το

πτυσσόταν σε τρία άνδηρα τα οποία αντίστοιχα προορίζονταν το κατώτερο για τους παίδες το microεσαίο για τους εφήβους και το ανώτερο για τους νέους Το laquoΆνω Γυmicroνάσιοraquo ή laquoΓυmicroνάσιο των νέωνraquo στην Πέργαmicroο ήταν microεγαλύτερο και περιελάmicroβανε έναν ιωνικό τετράστυλο πρόστυλο ναό και την παλαίστρα Η παλαίστρα περιβαλλόταν από διώροφες στοές δωρικού ρυθmicroού πίσω από τις οποίες ανοίγονταν οι επιmicroέρους αίθουσες του γυmicroνασίου ενώ η microεγαλύτερη αίθουσα της βόρειας στοάς ήταν το εφηβείοΤα στάδια ήταν υπαίθριοι χώροι όπου διεξάγονταν οι γυmicroνικοί αγώνες Η ονοmicroασία τους προέρχονται από το οmicroώνυmicroο microέτρο microήκους το οποίο αντιστοιχούσε σε 600 πόδες (περίπου 196 micro) και αποτελούσε ταυτόχρονα τον βασικό αγώνα δρόmicroου ταχύ-τητας τον λεγόmicroενο δρόmicroο σταδίου Το αρχαίο ελληνικό στάδιο αποτελείται από δύο κύριους χώρους την κονίστρα δηλαδή το microακρόστενο επίπεδο χώρο όπου διεξάγονταν τα αγωνίσmicroατα και τα επικλινή πρανή που προορίζονταν για τους θεατές και περιέβαλλαν την κονίστρα Συχνά το σχήmicroα της κονίστρας ήταν πεταλοειδές Σταθερή αρχιτεκτονική microορφή αποκτούν οι εγκαταστά-σεις των σταδίων κατά τους πρώιmicroους ελληνιστικούς χρόνους (γύρω στα τέλη του 4ου αιώνα) Στα πρανή διαmicroορφώνονται εδώλια ακολουθώντας την αρχιτεκτονική διάπλαση των θεάτρων ενώ πρόπυλα και εγκαταστάσεις για την εκκίνηση και τον τερmicroατισmicroό καθώς και microηχανισmicroοί άφεσης συmicroπλήρωναν τις εγκαταστάσεις των σταδίων Στάδια οικοδοmicroήθηκαν σε ακmicroάζουσες ελληνιστικές πόλεις όπως η Δήλος και η Ρόδος καθώς και σε σηmicroαντικά ιερά όπως της Επιδαύρου της Δωδώνης και της Νεmicroέας όπου διεξά-γονταν αθλητικοί αγώνες στα πλαίσια των θρησκευτικών εορτών

Αντιπροσωπευτικά παραδείγmicroατα γυmicroνασίων τα οποία αναπτύσσονται σε άmicroεση γειτνί-αση ή σχέση microε τα στάδια αποτελούν το γυmicroνάσιο της Δήλου (τέλος 4ου - αρχές 3ου αιώνα) το κάτω γυmicroνάσιο της Πριήνης (τέλη του 2ου αιώνα) χτισmicroένο στο νότιο άκρο της πόλης καθώς και το γυmicroνάσιο της Μιλήτου που κτίστηκε microε χορηγία του Ευmicroένη Βrsquo (197-159) Στον ελλαδικό χώρο χαρακτηριστικό παράδειγmicroα ελληνιστικών αθλητικών εγκαταστάσεων αποτελεί το γυmicroνάσιο και η παλαίστρα στην αρχαία Ολυmicroπία που οικο-δοmicroήθηκαν σταδιακά από τα microέσα του 3ου έως τα microέσα του 2ου αιώνα πΧ Αεροφωτογραφία του χώρου

της παλαίστρας στην αρχαία

Άποψη του σταδίου της Νεmicroέας

ΑγορέςΗ τάση για κανονικότητα συmicromicroετρία και αρχιτεκτονική συνοχή επηρέασε κατά την Ελληνιστική περίοδο και τη διαmicroόρφωση της αγοράς του πολιτικού θρησκευτικού και οικονοmicroικού κέντρου της πόλης Η ακανόνιστη αγορά δίνει τη θέση της στην laquoιωνική αγοράraquo (όρος που χρησιmicroοποιήθηκε από τον αρχαίο περιηγητή Παυσανία αφού ο συγκεκριmicroένος τύπος εmicroφανίστηκε και αναπτύχθηκε στην περιοχή της Ιωνίας)Η αγορά ιωνικού τύπου παρουσιάζει ενιαίο σχεδιασmicroό γραmicromicroική διάρθρωση και ανα-πτύσσεται σε συmicroφωνία microε τον πολεοδοmicroικό ιστό της πόλης ενώ παράλληλα συνδέεται άmicroεσα microε το οδικό της δίκτυο Οι ελληνιστικές αγορές σχεδιάζονται ως ενιαία συγκρο-τήmicroατα microε λειτουργικό σχήmicroα Τα επιmicroέρους οικοδοmicroήmicroατα εντάσσονται οργανικά στο ευρύτερο αρχιτεκτονικό σύνολο και είτε οριοθετούν συmicromicroετρικά τον υπαίθριο χώρο (πλατεία) της αγοράς (Άσσος Αιγές) είτε παρουσιάζουν αυστηρή ορθογώνια διάταξη (Πριήνη Μίλητος Μαγνησία Μαιάνδρου Ηράκλεια Λάτmicroου)Επιmicroέρους αρχιτεκτονήmicroατα των αγορών αποτελούν οι ναοί τα πρόπυλα τα τιmicroητικά microνηmicroεία το βουλευτήριο το πρυτανείο καθώς και άλλα δηmicroόσιου χαρακτήρα κτίρια Οι πλευρές των ελληνιστικών αγορών ορίζονταν από στοές οι οποίες χτίζονταν σε αυστηρά καθορισmicroένη θέση microε βάση το αρχικό σχέδιο ενώ πίσω από αυτές αναπτύσ-σονταν καταστήmicroατα αποθηκευτικοί χώροι ή εργαστήριαΑντιπροσωπευτικά παραδείγmicroατα ιωνικών αγορών αποτελούν οι ελληνιστικές αγορές των πόλεων της Μικράς Ασίας Η Μίλητος διέθετε τρεις αγορές η νότια οικοδοmicroήθηκε τον 3ο αιώνα πΧ και αποτελείται από έναν τεράστιο ορθογώνιο υπαίθριο χώρο τον οποίο περιέβαλλαν στοές και καταστήmicroατα Η ανατολική στοά της χρηmicroατοδοτήθηκε από τον Αντίοχο Αrsquo (281-261 πΧ) των Σελευκιδών Η δυτική αγορά κατασκευάστηκε τον 2ο αιώνα πΧ και οριζόταν από στοές στις τρεις πλευρές της ενώ η είσοδος γινόταν από πρόπυλο στην ανατολική της πλευρά το οποίο ταυτόχρονα διευκόλυνε και την πρόσβαση στα παρακείmicroενα δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα Ανάλογη διαmicroόρφωση παρατηρείται και στη βόρεια αγοράΟ αρχικός σχεδιασmicroός της αγοράς της Πριήνης τοποθετείται τον 4ο αιώνα πΧ τα σωζόmicroενα όmicroως οικοδοmicroικά λείψανα δίνουν την εικόνα της αγοράς κατά την Ύστερη Ελληνιστική περίοδο και microαρτυρούν την εξέλιξή της σε τυπικό δείγmicroα αγοράς ελληνι-

Κατάλοιπα του εκκλησιαστηρίου της Πριήνης ενός από τα σηmicroα-

στικής πόλης Διαπιστώνουmicroε ότι κατά τη φάση αυτή διαχωρίζονται microε σαφήνεια οι λειτουργίες της Γύρω από τον κεντρικό οριοθετηmicroένο υπαίθριο χώρο διευθετούνται διάφορα δηmicroόσια και λατρευτικά οικοδοmicroήmicroατα καθώς και στοές microε καταστήmicroατα Τα οικοδοmicroήmicroατα πολιτικού χαρακτήρα αναπτύσσονται στα βόρεια Προείχε η ιερά στοά το δηmicroόσιο αρχείο της πόλης που αφιερώθηκε το 130 πΧ από τον Καππαδόκη βασιλιά Αριαράθη ΣΤrsquo και πίσω βρίσκονταν το εκκλησιαστήριο και το πρυτανείο Η λεγόmicroενη νότια στοά περιελάmicroβανε ένα σύνολο τριών συνεχόmicroενων δωρικών στοών διατεταγmicroένων σε σχήmicroα Π που περιέκλειαν τον κεντρικό χώρο της αγοράς από τα ανατολικά τα νότια και τα δυτικά Στη δυτική και νότια πτέρυγα βρίσκονταν εγκα-ταστάσεις για τις εmicroπορικές συναλλαγές ενώ πίσω από την ανατολική πλευρά ήταν χτισmicroένο το ιερό του ΑσκληπιούΗ αγορά της Μαγνησίας του Μαιάνδρου (2ος αιώνα πΧ) σχεδιάστηκε από την αρχή ως αγορά ιωνικού τύπου Στοές δωρικού ρυθmicroού όριζαν τις τέσσερις πλευρές της Στην ανατολική πλευρά διαmicroορφωνόταν τετράστυλο ιωνικό πρόπυλο Η νοτιότερη αίθουσα

Η αρχαία Αγορά της Αθήνας

Κατά το βrsquo microισό του 2ου αιώνα πΧ η Αγορά της Αθήνας εξωραΐζεται microε λαmicroπρά οικο-δοmicroήmicroατα χάρη σε δωρεές ηγεmicroόνων του ελληνιστικού κόσmicroου οι οποίοι θέλουν να επιδείξουν τη δύναmicroη και τον πλούτο τους αλλά και τον σεβασmicroό τους προς την πόλη της Αθήνας Το ακανόνιστο σχήmicroα της αθηναϊκής Αγοράς αποκτά ορθογώνια κάτοψη ακολουθώντας τον τυπικό σχεδιασmicroό των αγορών των ελληνιστικών πόλεων της Μικράς Ασίας Η κεντρική τετράπλευρη πλατεία οριζόταν από στοές τη στοά του Αττάλου (2ος αιώνας πΧ) στα ανατολικά το λεγόmicroενο νότιο τετράγωνο (2ος αιώνας πΧ) στα νότια το ανατολικό κτίριο και τη Μέση Στοά η ανέγερση της οποίας αποδίδεται σε δωρεά του βασιλιά του Πόντου Φαρνάκη Αrsquo ή των Ατταλιδών και τέλος την Ποικίλη Στοά (5ος αι πΧ) στα βόρεια Τη δυτική πλευρά έκλεινε η ακανόνιστη κιονοστοιχία την οποία συνέθεταν οι κίονες που κοσmicroούσαν την όψη δηmicroόσιων και ιερών οικοδοmicroηmicroάτων όπως της Βασιλείου στοάς (6ος αιώνας) της στοάς του Ελευθερίου Διός (5ος αιώνας) του ναού του Απόλλωνος Πατρώου (4ος αιώνας) και του ελληνιστικού Μητρώου (2ος αιώνας πΧ)

Άποψη του ανατολικού τmicroήmicroα-τος της αρχαίας Αγοράς όπου

της δυτικής στοάς λειτουργούσε ως κρήνη Δύο οδικοί άξονες διερχόmicroενοι από το θέατρο κατέληγαν στη νότια στοά όπου υπήρχαν διάφορα οικοδοmicroήmicroατα ανάmicroεσά τους πιθανόν και το πρυτανείο της πόλης Η απουσία σαφή διαχωρισmicroού ανάmicroεσα στη νότια στοά και στις εγκαταστάσεις που διαmicroορφώνονται πίσω από αυτήν αποτελεί ένα ακόmicroα τυπικό γνώρισmicroα της ελληνιστικής αρχιτεκτονικής στην Ιωνία Στο νότιο τmicroήmicroα της πλατείας βρισκόταν ο ναός του Διός Σωσιπόλεως microε αποτέλεσmicroα η αγορά της Μαγνησίας να αναδεικνύεται ταυτόχρονα και σε ιερό χώροΔύο αγορές διέθετε και η Πέργαmicroος Η Άνω Αγορά χρονολογείται λίγο microετά το 180 πΧ Τη νότια και ανατολική πλευρά της έκλειναν microονόστιχες δωρικές στοές πίσω από τις οποίες ανοίγονταν δωmicroάτια ενώ στα δυτικά υπήρχε ένας microικρός πρόστυλος ναός του Ερmicroή προστάτη θεού των εmicroπόρων Μέσα από την αγορά περνούσε ο κύριος οδι-κός άξονας της πόλης Αρχικά το συγκρότηmicroα είχε αποκλειστικά εmicroπορική λειτουργία αργότερα όmicroως αποδόθηκε σε δικαστική και πολιτική χρήση Η Κάτω Αγορά της Περγάmicroου χρονολογείται γύρω στο 170-165 πΧ και αποτελούσε το επίκεντρο της εmicroπορικής και οικονοmicroικής ζωής της πόλης Περιελάmicroβανε έναν παραλληλόγραmicromicroο υπαίθριο χώρο τον οποίο πλαισίωναν διώροφες και τριώροφες στοές δωρικού ρυθmicroού πίσω από τις οποίες ανοίγονταν καταστήmicroαταΔιαφορετική στη σύλληψή της ήταν η αγορά της Άσσου (microέσα του 2ου αιώνα πΧ) Είχε τραπεζιόσχηmicroη κάτοψη και έδινε την εντύπωση ενός επίπεδου χώρου παρά την κλίση του εδάφους Δηmicroόσια οικοδοmicroήmicroατα περιέβαλλαν ελεύθερα την τετράπλευρη πλατεία της αγοράς χωρίς να δηmicroιουργούν την αίσθηση κλειστού χώρου Στη δυτική πλευρά βρισκόταν ένας microικρός ναός ενώ στην ανατολική το βουλευτήριο και ένα microικρότερο οικοδόmicroηmicroα επίσης δηmicroόσιου χαρακτήρα Οι microακριές πλευρές της αγοράς κλείνονταν από δωρικές στοές περγαmicroηνού τύπου Η βόρεια στοά ήταν διώροφη ενώ η νότια ήταν πολυεπίπεδη microε ορόφους διαmicroορφωmicroένους κάτω από την επιφάνεια της κεντρικής πλατείαςΚατά την Ελληνιστική περίοδο επιχειρείται επίσης η αναmicroόρφωση και ο εκσυγχρονι-σmicroός των ακανόνιστων αγορών σύmicroφωνα microε τα νέα πρότυπα κανονικού σχεδιασmicroού ώστε ο υπαίθριος χώρος να οριοθετείται microε σαφήνεια Αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα αποτελεί η Αγορά της Αθήνας όπου παρατηρείται και η τάση διαχωρισmicroού των εγκα-ταστάσεων πολιτικού και εmicroπορικού χαρακτήρα

ΣτοέςΟ ρόλος της στοάς υπήρξε τόσο σηmicroαντικός και καθοριστικός στον σχεδιασmicroό στη σύνθεση και στην οργάνωση του δοmicroηmicroένου περιβάλλοντος ώστε η Ελληνιστική περίοδος να χαρακτηριστεί ως εποχή των στωικών κτισmicroάτων Οι στοές αναδεικνύο-νται σε οργανικά στοιχεία των συγκροτηmicroάτων διαχωρίζουν τους επιmicroέρους χώρους οριοθετούν και ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην αρχιτεκτονική ενότητα του συνόλου Οι εξελίξεις αυτές πραγmicroατοποιήθηκαν κυρίως στην περιοχή του ανατολικού Αιγαίου Με βάση την αρχιτεκτονική microορφή τους οι στοές διακρίνονται σε δύο τύπους την Ιωνική στοά και την Περγαmicroηνή στοάΙωνικές στοές Τα βασικά χαρακτηριστικά των στοών ιωνικού τύπου διαmicroορφώθηκαν από τον ύστερο 4ο αιώνα πΧ Παρουσιάζουν σχήmicroα Γ ή Π και ήταν συνήθως δωρικού ρυθmicroού Πρόκειται για έναν τύπο που προϋπήρχε αναπτύχθηκε όmicroως ιδιαίτερα κατά τους ελληνιστικούς χρόνους και η χρήση του γενικεύτηκε στις πόλεις της Μικράς

Μερική άποψη της Στοάς του Αττάλου στην Αθήνα (φωτ

Η Στοά του Αττάλου

Η Στοά του Αττάλου καταλαmicroβάνει την ανατολική πλευρά της αρχαίας Αγοράς Χτίστηκε περίπου το 150 πΧ microε δωρεά του Αττάλου Βrsquo (159-138 πΧ) Αποτελεί την πιο γνωστή Περγαmicroηνή στοά και το αντιπροσωπευτικότερο microνηmicroείο των ελληνιστικών χρόνων στην Αθήνα Πρόκειται για διώροφο στωικό οικοδόmicroηmicroα microε microακρά και ευθεία πρόσοψη και microε microια σειρά δωmicroατίων που ανοίγονται στο βάθος και λειτουργούσαν ως καταστήmicroατα Η εξωτερική κιονοστοιχία του κάτω ορόφου ήταν δωρικού ρυθmicroού ενώ η εσωτερική ιωνικού Στον όροφο επαναλαmicroβανόταν η διάταξη του ισογείου και στην πρόσοψη υπήρχαν ιωνικοί κίονες ενώ η εσωτερική κιονοστοιχία έφερε περγαmicroηνά κιονόκρανα Οι αρχιτεκτονικές φόρmicroες της Στοάς του Αττάλου είναι αmicroιγώς περγαmicroηνές Οι στιλιστι-κές οmicroοιότητες που παρουσιάζει η Στοά του Ευmicroένη και η απόλυτη αντιστοιχία ως προς τη διαmicroόρφωση του ορόφου των δύο στοών οδήγησε στο συmicroπέρασmicroα ότι πρόκειται για έργο του ίδιου αρχιτέκτονα και πιθανόν των ίδιων τεχνιτών που δούλεψαν στη Στοά του Αττάλου microετά την αποπεράτωση της Στοάς του Ευmicroένη Άποψη από το εσωτερικό της

Στοάς του Αττάλου στην Αθήνα

ΣτοέςΟ ρόλος της στοάς υπήρξε τόσο σηmicroαντικός και καθοριστικός στον σχεδιασmicroό στη σύνθεση και στην οργάνωση του δοmicroηmicroένου περιβάλλοντος ώστε η Ελληνιστική περίοδος να χαρακτηριστεί ως εποχή των στωικών κτισmicroάτων Οι στοές αναδεικνύο-νται σε οργανικά στοιχεία των συγκροτηmicroάτων διαχωρίζουν τους επιmicroέρους χώρους οριοθετούν και ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην αρχιτεκτονική ενότητα του συνόλου Οι εξελίξεις αυτές πραγmicroατοποιήθηκαν κυρίως στην περιοχή του ανατολικού Αιγαίου Με βάση την αρχιτεκτονική microορφή τους οι στοές διακρίνονται σε δύο τύπους την Ιωνική στοά και την Περγαmicroηνή στοάΙωνικές στοές Τα βασικά χαρακτηριστικά των στοών ιωνικού τύπου διαmicroορφώθηκαν από τον ύστερο 4ο αιώνα πΧ Παρουσιάζουν σχήmicroα Γ ή Π και ήταν συνήθως δωρικού ρυθmicroού Πρόκειται για έναν τύπο που προϋπήρχε αναπτύχθηκε όmicroως ιδιαίτερα κατά τους ελληνιστικούς χρόνους και η χρήση του γενικεύτηκε στις πόλεις της Μικράς

Μερική άποψη της Στοάς του Αττάλου στην Αθήνα (φωτ

Η Στοά του Αττάλου

Η Στοά του Αττάλου καταλαmicroβάνει την ανατολική πλευρά της αρχαίας Αγοράς Χτίστηκε περίπου το 150 πΧ microε δωρεά του Αττάλου Βrsquo (159-138 πΧ) Αποτελεί την πιο γνωστή Περγαmicroηνή στοά και το αντιπροσωπευτικότερο microνηmicroείο των ελληνιστικών χρόνων στην Αθήνα Πρόκειται για διώροφο στωικό οικοδόmicroηmicroα microε microακρά και ευθεία πρόσοψη και microε microια σειρά δωmicroατίων που ανοίγονται στο βάθος και λειτουργούσαν ως καταστήmicroατα Η εξωτερική κιονοστοιχία του κάτω ορόφου ήταν δωρικού ρυθmicroού ενώ η εσωτερική ιωνικού Στον όροφο επαναλαmicroβανόταν η διάταξη του ισογείου και στην πρόσοψη υπήρχαν ιωνικοί κίονες ενώ η εσωτερική κιονοστοιχία έφερε περγαmicroηνά κιονόκρανα Οι αρχιτεκτονικές φόρmicroες της Στοάς του Αττάλου είναι αmicroιγώς περγαmicroηνές Οι στιλιστι-κές οmicroοιότητες που παρουσιάζει η Στοά του Ευmicroένη και η απόλυτη αντιστοιχία ως προς τη διαmicroόρφωση του ορόφου των δύο στοών οδήγησε στο συmicroπέρασmicroα ότι πρόκειται για έργο του ίδιου αρχιτέκτονα και πιθανόν των ίδιων τεχνιτών που δούλεψαν στη Στοά του Αττάλου microετά την αποπεράτωση της Στοάς του Ευmicroένη Άποψη από το εσωτερικό της

Στοάς του Αττάλου στην Αθήνα

Ασίας στο πλαίσιο της εφαρmicroογής κανονικού σχηmicroατισmicroού των ιερών και των αγορών Οι πιο σηmicroαντικές στοές αυτού του τύπου οριοθετούν τις αγορές της Μιλήτου της Πριήνης και της Μαγνησίας του ΜαιάνδρουΠεργαmicroηνές στοές Η πλειοψηφία των Περγαmicroηνών στοών τοποθετείται στα χρόνια της βασιλείας του Ευmicroένη Βrsquo (197-160159 πΧ) και του Αττάλου Βrsquo (160159-1398 πΧ) Ως προς την αρχιτεκτονική microορφή τους ήταν πολυώροφες και κατασκευάζονταν πάνω σε άνδηρα κατά microήκος ψηλών αναληmicromicroατικών τοίχων Ο δωρικός ρυθmicroός προ-τιmicroήθηκε στις επιλογές για την κύρια εξωτερική όψη των στοών ενώ τα περγαmicroηνά κιονόκρανα και οι αρράβδωτοι κατώτεροι σφόνδυλοι αποτέλεσαν τα αντιπροσωπευ-τικά γνωρίσmicroατα της τεχνοτροπίας τους Περγαmicroηνές στοές βρέθηκαν τόσο στην ίδια την Πέργαmicroο (στοές του Ιερού της Αθηνάς του Ιερού της Δήmicroητρας της Άνω και Κάτω Αγοράς) όσο και στις περιοχές επιρροής του περγαmicroηνού βασιλείου (Ατταλι-δικές στοές στην Αγορά των Αιγών της Άσσου και της Τερmicroησσού) καθώς και σε διάφορα κέντρα του ελληνικού κόσmicroου (Στοά του Αττάλου Αrsquo στους Δελφούς Στοά Ευmicroένη και Στοά Αττάλου Βrsquo στην Αθήνα) Πιθανολογείται microάλιστα ότι και οι οικοδοmicroι-κές εργασίες εκτός Περγάmicroου πραγmicroατοποιούνταν από αρχιτέκτονες και τεχνίτες της περγαmicroηνής αυλής Η Στοά του Ευmicroένη Βrsquo (197-159 πΧ) βρίσκεται στη νότια κλιτύ της ακρόπολης κοντά στο θέατρο του Διονύσου Σκοπός της κατασκευής της ήταν η προστασία των θεατών του θεάτρου από τον ήλιο και τις πιθανές άσχηmicroες καιρικές συνθήκες Η στοά ήταν διώροφη στο ισόγειο υπήρχαν κίονες δωρικού ρυθmicroού ενώ ιωνική κιονοστοιχία υπήρχε στο εσωτερικό Στον όροφο υπήρχε κιονοστοιχία από ιωνικούς αmicroφικίονες στην πρόσοψη και microια εσωτερική microε κίονες που έφεραν περγα-microηνά κιονόκραναΚαι άλλοι βασιλείς όmicroως δωρίζουν στωικά οικοδοmicroήmicroατα στις πόλεις-σύmicroβολα της κυρίως Ελλάδας όπως η Αθήνα η Δήλος και οι Δελφοί Συγκεκριmicroένα σηmicroαντικές στοές στον ελλαδικό χώρο αποτελούν εκείνες που δωρίστηκαν στο ιερό του Απόλ-λωνα στη Δήλο από τον Αντίγονο Γονατά (229-221 πΧ) τη χρονική περίοδο 246-239 πΧ και τον Φίλιππο Εrsquo (221-179 πΧ) περίπου ανάmicroεσα στο 216 και 200 πΧ

Κατοικία

Η αρχιτεκτονική της αστικής κατοικίας στους ελληνιστικούς χρόνους ακολουθεί το ύφος και την αισθητική έκφραση της εποχής Γίνεται θα λέγαmicroε περισσότερο τολmicroηρή σε σχέση microε το παρελθόν όχι τόσο ως προς τη microορφολογία της αφού ακολουθεί τον κλασικό τύπο όπου τα δωmicroάτια διατάσσονται γύρω από microια κεντρική εσωτερική αυλή αλλά κυρίως ως προς τη διακόσmicroησή της Τα ιδιωτικά κτίρια επηρεάζονται από την αρχιτεκτονική των δηmicroόσιων οικοδοmicroηmicroάτων συνεπώς υπάρχει microια τάση για επίδειξη χωρίς όmicroως να παρατηρούνται υπερβολές Η εξωτερική όψη των απλών οικιών παραmicroένει απλή και λιτή ενώ ο εξευγενισmicroός του σπιτιού συντελείται microόνο στο εσωτερικό του Μεγάλη άνθηση γνωρίζει ήδη από τα microέσα του 4ου αιώνα πΧ ο κτιριακός τύπος κατοικίας microε ευρύχωρο περιστύλιο Ο ρόλος του περιστυλίου εξαίρεται και γίνεται το κέντρο της σύνθεσης γύρω από τον οποίο τοποθετούνται οι διάφοροι χώροι σε κανονική ή microη διάταξηΣτην Πριήνη οι ελληνιστικές κατοικίες οργανώνονται στα οικοδοmicroικά τετράγωνα που ορίζονται από το Ιπποδάmicroειο πολεοδοmicroικό σύστηmicroα Χαρακτηρίζονται από καλή αξι-οποίηση του χώρου έχουν περίπου τις ίδιες διαστάσεις και ακολουθούν σε γενικές γραmicromicroές την ίδια διάταξη ενώ εντύπωση προκαλεί το microικρό microέγεθος και η λιτότητά τους Συγκεκριmicroένα χωρίζονται σε τρία τmicroήmicroατα το βόρειο όπου αναπτύσσονται οι διάφοροι χώροι διαβίωσης το κεντρικό όπου βρισκόταν η τετράγωνη αυλή και το νότιο που περιελάmicroβανε βοηθητικούς χώρους και καταστήmicroαταΙδιαίτερο όmicroως ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πολυτελείς οικίες των ελληνιστικών χρόνων που αποτελούν microέσο επίδειξης του πλούτου και του γοήτρου των πλούσιων οικογενειών που ασκούσαν επιρροή στη ζωή των ελληνικών πόλεων Η αρχιτεκτονική του ήταν άρτια ενώ ψηφιδωτά δάπεδα τοιχογραφίες και γλυπτά συmicroπλήρωναν τη διακόσmicroησηΟι ιδιωτικές κατοικίες της microακεδονικής πρωτεύουσας Πέλλας χρονολογούνται στους πρώιmicroους ελληνιστικούς χρόνους και ξεχωρίζουν για την ποικιλία των αρχιτεκτονικών microορφών τους το microέγεθος και την πολυτέλειά τους Αποτελούν microεγάλα συγκροτήmicroατα microε περιστύλια και διάφορες αίθουσες η ποιότητα κατασκευής των οποίων ξεπερνά τις απαιτήσεις της αστικής κατοικίας και προσδίδει στα οικοδοmicroήmicroατα microνηmicroειακό χαρακτήρα Παραδείγmicroατα αποτελούν η Οικία του Διο-νύσου και η Οικία της αρπαγής της Ελένης (τέλος 4ου αιώνα πΧ) οι οποίες πιθανόν

Μία από τις πολυτελείς οικίες που βρέθηκαν στην Πέλλα η

Οι πολυτελείς οικίες της Ελλη-νιστικής περιόδου κοσmicroούνται

Η αρχιτεκτονική της αστικής κατοικίας στους ελληνιστικούς χρόνους ακολουθεί το ύφος και την αισθητική έκφραση της εποχής Γίνεται θα λέγαmicroε περισσότερο τολmicroηρή σε σχέση microε το παρελθόν όχι τόσο ως προς τη microορφολογία της αφού ακολουθεί τον κλασικό τύπο όπου τα δωmicroάτια διατάσσονται γύρω από microια κεντρική εσωτερική αυλή αλλά κυρίως ως προς τη διακόσmicroησή της Τα ιδιωτικά κτίρια επηρεάζονται από την αρχιτεκτονική των δηmicroόσιων οικοδοmicroηmicroάτων συνεπώς υπάρχει microια τάση για επίδειξη χωρίς όmicroως να παρατηρούνται υπερβολές Η εξωτερική όψη των απλών οικιών παραmicroένει απλή και λιτή ενώ ο εξευγενισmicroός του σπιτιού συντελείται microόνο στο εσωτερικό του Μεγάλη άνθηση γνωρίζει ήδη από τα microέσα του 4ου αιώνα πΧ ο κτιριακός τύπος κατοικίας microε ευρύχωρο περιστύλιο Ο ρόλος του περιστυλίου εξαίρεται και γίνεται το κέντρο της σύνθεσης γύρω από τον οποίο τοποθετούνται οι διάφοροι χώροι σε κανονική ή microη διάταξηΣτην Πριήνη οι ελληνιστικές κατοικίες οργανώνονται στα οικοδοmicroικά τετράγωνα που ορίζονται από το Ιπποδάmicroειο πολεοδοmicroικό σύστηmicroα Χαρακτηρίζονται από καλή αξι-οποίηση του χώρου έχουν περίπου τις ίδιες διαστάσεις και ακολουθούν σε γενικές γραmicromicroές την ίδια διάταξη ενώ εντύπωση προκαλεί το microικρό microέγεθος και η λιτότητά τους Συγκεκριmicroένα χωρίζονται σε τρία τmicroήmicroατα το βόρειο όπου αναπτύσσονται οι διάφοροι χώροι διαβίωσης το κεντρικό όπου βρισκόταν η τετράγωνη αυλή και το νότιο που περιελάmicroβανε βοηθητικούς χώρους και καταστήmicroαταΙδιαίτερο όmicroως ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πολυτελείς οικίες των ελληνιστικών χρόνων που αποτελούν microέσο επίδειξης του πλούτου και του γοήτρου των πλούσιων οικογενειών που ασκούσαν επιρροή στη ζωή των ελληνικών πόλεων Η αρχιτεκτονική του ήταν άρτια ενώ ψηφιδωτά δάπεδα τοιχογραφίες και γλυπτά συmicroπλήρωναν τη διακόσmicroησηΟι ιδιωτικές κατοικίες της microακεδονικής πρωτεύουσας Πέλλας χρονολογούνται στους πρώιmicroους ελληνιστικούς χρόνους και ξεχωρίζουν για την ποικιλία των αρχιτεκτονικών microορφών τους το microέγεθος και την πολυτέλειά τους Αποτελούν microεγάλα συγκροτήmicroατα microε περιστύλια και διάφορες αίθουσες η ποιότητα κατασκευής των οποίων ξεπερνά τις απαιτήσεις της αστικής κατοικίας και προσδίδει στα οικοδοmicroήmicroατα microνηmicroειακό χαρακτήρα Παραδείγmicroατα αποτελούν η Οικία του Διο-νύσου και η Οικία της αρπαγής της Ελένης (τέλος 4ου αιώνα πΧ) οι οποίες πιθανόν

Μία από τις πολυτελείς οικίες που βρέθηκαν στην Πέλλα η

Οι πολυτελείς οικίες της Ελλη-νιστικής περιόδου κοσmicroούνται

ανήκαν σε microέλη της άρχουσας τάξηςΕξαιρετικές πολυτελείς κατοικίες των όψιmicroων ελληνιστικών χρόνων έχουν βρεθεί επί-σης στη Δήλο και ανασυνθέτουν microε σαφήνεια την αστική αρχιτεκτονική της εποχής Οι οικίες της Δήλου δεν παρουσιάζουν συγκεκριmicroένη τυπολογία και κάτοψη Πρόκειται γενικότερα για εντυπωσιακές και ευρύχωρες συνθέσεις συχνά διώροφες ακόmicroα και τριώροφες microε περίστυλες αυλές και πλούσιο διάκοσmicroο από ψηφιδωτά και τοιχογρα-φίες Ανάmicroεσα σε αυτές ξεχωρίζουmicroε το συγκρότηmicroα της Οικίας των Προσωπείων την Οικία του Διονύσου και την Οικία του Ερmicroή (2ος αιώνα πΧ)

ΑνάκτοραΟ οικοδοmicroικός τύπος του ανακτόρου ευνοήθηκε ιδιαίτερα από τις πολιτικές συνθή-κες των ελληνιστικών χρόνων Πρόκειται για microεγάλων διαστάσεων συγκροτήmicroατα που χτίζονται σε περίοπτες θέσεις Ως προς τη σύλληψη και τον σχεδιασmicroό τα σωζόmicroενα ελληνιστικά παλάτια παρουσιάζουν κοινά γνωρίσmicroατα microε τις πολυτελείς οικίες όπου περίστυλοι χώροι αποτελούν τον πυρήνα της σύνθεσης και γύρω από αυτούς δια-τάσσονται αρmicroονικά τα επιmicroέρους διαmicroερίσmicroατα διαβίωσης και οι χώροι επίσηmicroου και λειτουργικού χαρακτήρα Τη δοmicroή των ανακτόρων και των πολυτελών οικιών χαρακτή-ριζε η παρουσία συγκεκριmicroένων αρχιτεκτονικών στοιχείων κεντρικής εισόδου microίας ή περισσότερων περίστυλων αυλών της παστάδας (στοάς που λειτουργούσε ως προθά-λαmicroος για τους ανοιχτούς προς την αυλή χώρους) του ανδρώνα ndashαίθουσας προορισmicroέ-νης για την υποδοχή την παραmicroονή και την εστίαση των ανδρώνndash καθώς και χώρων λατρείας Πολυτελής εσωτερική διακόσmicroηση ψηφιδωτά δάπεδα πολύχρωmicroες microαρmicroά-ρινες επενδυτικές πλάκες πολύτιmicroα ξύλα τοιχογραφίες και γλυπτά συmicroπλήρωναν την υψηλή αισθητική των συγκροτηmicroάτων τα οποία υποθέτουmicroε ότι στέγαζαν όχι microόνο τα microέλη των βασιλικών οικογενειών αλλά και τις διοικητικές και στρατιωτικές υπηρεσίες των microοναρχικών κρατώνΧαρακτηριστικά σωζόmicroενα παραδείγmicroατα αποτελούν τα ανάκτορα των Ατταλιδών στη Πέργαmicroο το ανάκτορο της Δηmicroητριάδος καθώς και των microακεδονικών πόλεων των Αιγών (Βεργίνα) και της ΠέλλαςΤο ανάκτορο της Πέλλας κατασκευάστηκε το βrsquo microισό του 4ου αιώνα πΧ οι εγκαταστά-σεις του όmicroως ανοικοδοmicroήθηκαν και επεκτάθηκαν στα χρόνια του Φιλίππου Εrsquo (221-

Αεροφωτογραφία από ανατο-λικά του ανακτορικού συγκρο-

Άποψη του ανακτόρου της Βερ-γίνας

179 πΧ) Ήταν απόλυτα ενταγmicroένο στο πολεοδοmicroικό σχέδιο της πόλης Αποτελείται από τρεις οικοδοmicroικές ενότητες Η ανατολική ενότητα αποτελούσε τον χώρο διαβίω-σης της βασιλικής οικογένειας και περιελάmicroβανε microια microεγάλη αυλή στο κέντρο γύρω από την οποία αναπτύσσονταν οι διάφορες αίθουσες microάλλον χώροι υποδοχής και συνεδριάσεων Η κεντρική ενότητα αποτελείται από δύο microεγάλους υπαίθριους χώρους και ευρύχωρα δωmicroάτια Η δυτική ενότητα διέθετε επίσης υπαίθριο χώρο εξαιρετικά microεγάλων διαστάσεων τον οποίο περιέβαλλε κιονοστοιχία αλλά έmicroενε για άγνωστους λόγους ηmicroιτελής Τα σωζόmicroενα αρχιτεκτονικά λείψανα του ανακτόρου microαρτυρούν την εξαιρετική ποιότητα και την πολυτέλεια της κατασκευής τουΤο ανάκτορο των Αιγών χτίστηκε περίπου το 300 πΧ και αποτελεί ένα από τα microνηmicroει-ακότερα ανακτορικά συγκροτήmicroατα Γύρω από τη microεγάλη περίστυλη αυλή που περι-βαλλόταν από δωρικές στοές οργανώνονταν τα βασιλικά ενδιαιτήmicroατα οι πολυτελείς χώροι εστίασης και συmicroποσίων οι επίσηmicroες αίθουσες και οι διάφοροι βοηθητικοί χώροι ενώ στο κέντρο της ανατολικής πλευράς διαmicroορφωνόταν microνηmicroειακό τρίχωρο πρόπυλο εισόδου Οι τοίχοι καλύπτονταν από κονίαmicroα σε εντυπωσιακά χρώmicroατα ενώ τα περισ-σότερα δάπεδα ήταν στρωmicroένα microε ψηφιδωτά Ο σηmicroαντικότερος χώρος ήταν η θόλος στην ανατολική πτέρυγα ένας κυκλικός ιερός χώρος microε πολυτελή διακόσmicroηση αφιε-ρωmicroένος στον Πατρώο Ηρακλή Η ανατολική πλευρά διέθετε και δεύτερο όροφο που φαίνεται ότι εξυπηρετούσε την ιδιωτική ζωή των βασιλέων ενώ στη βόρεια πλευρά διαmicroορφωνόταν ένας microεγάλος microακρόστενος εξώστης microε θέα την πόληΤο ανάκτορο της Δηmicroητριάδος δεσπόζει πάνω σε ύψωmicroα στο ανατολικό τmicroήmicroα της πόλης και αναπτύσσεται πάνω σε άνδηρα Το microεγαλύτερο microέρος των ανακτορικών εγκαταστάσεων χρονολογείται στον 3ο αιώνα πΧ Ήταν διώροφο και περιελάmicroβανε τρεις περίστυλους υπαίθριους χώρους στις πλευρές των οποίων ανοίγονταν διάφορα διαmicroερίσmicroατα και σειρές αιθουσών Η γραπτή διακόσmicroηση των τοίχων του εσωτερικού microιmicroούνταν ορθοmicroαρmicroάρωση Το ανατολικό τmicroήmicroα των εγκαταστάσεων το λεγόmicroενο τετραπύργιο ενισχυόταν από γωνιαίους τετράγωνους αmicroυντικούς πύργους και διέθετε κεντρική περίστυλη αυλή γύρω από την οποία διατάσσονταν δωmicroάτια microε έκκεντρα τοποθετηmicroένες θύρες Το ανάκτορο της Δηmicroητριάδος εγκαταλείφθηκε γύρω στα microέσα του 2ου αιώνα πΧ microε το τέλος της microακεδονικής κυριαρχίας στην Ελλάδα Τα βασιλικά παλάτια των Ατταλιδών αναπτύσσονται κατά microήκος του ανατολικού τείχους

Ανθοκόρες που κρατούν άνθη και βλαστούς λεπτοmicroέρεια

Αεροφωτογραφία του ανακτό-ρου της Δηmicroητριάδος

της ακρόπολης της Περγάmicroου Πρόκειται για πέντε οικοδοmicroικά συγκροτήmicroατα (I-V) που χρονολογούνται στα ελληνιστικά χρόνια και η κατασκευή τους ανήκει στον τύπο της περίστυλης ελληνικής κατοικίας Είχαν δηλαδή στο κέντρο τους microια εσωτερική αυλή που περιβαλλόταν από κιονοστοιχία ενώ γύρω από αυτή ανοίγονταν τα διάφορα δωmicroάτια δηmicroόσιας και ιδιωτικής χρήσης Ανάmicroεσα σε αυτά τα πολυτελή συγκροτήmicroατα ξεχωρίζει το νοτιότερο το λεγόmicroενο παλάτι του Ευmicroένη Βrsquo (197-159 πΧ) που ήταν το microεγαλύτερο και χρονολογείται γύρω στο 160 πΧ

Ταφικά microνηmicroεία Στους ελληνιστικούς χρόνους η σαφής υπεροχή της άρχουσας τάξης και οι microετασχηmicroατι-σmicroοί της ελληνικής κοινωνίας επηρέασαν βαθύτατα την ταφική αρχιτεκτονική Οι βασι-λείς και οι ανώτεροι αξιωmicroατούχοι ανήγειραν λαmicroπρούς τάφους στοχεύοντας microέσα από αυτά να διαιωνίσουν τη δόξα τους Μεγάλη ποικιλία ταφικών microνηmicroείων στα νέα κράτη της Ανατολής προέρχεται microέσα από τον συγκερασmicroό τοπικών παραδοσιακών microορφών microε τα ελληνικά στοιχεία microε αποτέλεσmicroα ο microορφολογικός πλούτος της ταφικής αρχιτεκτο-νικής των ελληνιστικών χρόνων να είναι απέραντος και ανεξάντλητος Οι νέες φόρmicroες εισάγονται και στην κυρίως Ελλάδα όπου από τον 4ο αιώνα πΧ αναβιώνει η τάση για microεγαλόπρεπες ταφές

Μακεδονικοί τάφοιΙδιαίτερα κατηγορία microνηmicroειακών τάφων αναπτύχθηκε στη Μακεδονία και στον ευρύ-τερο βορειοελλαδικό χώρο ανάmicroεσα στα τέλη του 4ου αιώνα και περίπου στα microέσα του 2ου αιώνα πΧ Πρόκειται για τους λεγόmicroενους microακεδονικούς τάφους που αποτελούν το πιο εντυπωσιακό δείγmicroα αρχαίου ελληνικού ταφικού microνηmicroείου λόγω της εξαιρετικής αρχιτεκτονικής και διακόσmicroησής τους και των πλούσιων κτερισmicroάτων τους Ανήκαν σε επιφανή microέλη της microακεδονικής ιεραρχίας και αποτελούσαν υπόγεια microνηmicroεία στα οποία οδηγούν κατηφορικοί δρόmicroοι Έχουν ορθογώνια ή τετράγωνη κάτοψη και είναι συνήθως διθάλαmicroοι δηλαδή αποτελούνται από δύο microεγάλους τετράπλευρους χώρους τον προθάλαmicroο και τον κυρίως ταφικό θάλαmicroο οι οποίοι καλύπτονταν microε ηmicroικυλινδρική καmicroάρα ενώ σπάνια είναι τα παραδείγmicroατα microονοθάλαmicroων microακεδονικών τάφων Βασικό στοιχείο της σύνθεσης αποτελούσαν οι περίτεχνες ναόσχηmicroες αρχιτεκτονικές προσό-

Ο τάφος του laquoΠρίγκηπαraquo (310 πΧ)

Παράσταση αρmicroατοδροmicroίας από τη ζωφόρο του τάφου του

ψεις των τάφων Διαρθρώνονταν microε δωρικούς ή ιωνικούς ηmicroικίονες και θριγκό αντί-στοιχου ρυθmicroού που επιστεφόταν από στηθαίο ή αέτωmicroα Η αρχιτεκτονική των προ-σόψεων συmicroπληρωνόταν από microεγάλα microαρmicroάρινα θυρόφυλλα και γραπτή διακόσmicroηση Στο εσωτερικό των τάφων τοποθετούταν οι νεκρικές κλίνες και τα πλούσια κτερίσmicroατα ενώ microεγάλες επιφάνειες των τοίχων καλύπτονταν microε ζωγραφικές συνθέσεις Το υλικό δοmicroής των περισσοτέρων ήταν τοπικός πωρόλιθος Κονιάmicroατα χρησιmicroοποιούνταν στις αρχιτεκτονικές λεπτοmicroέρειες ενώ η χρήση του microαρmicroάρου περιοριζόταν σε συγκεκρι-microένα τmicroήmicroατα της κατασκευής όπως θύρες θυρώmicroατα και πλαίσια Οι τάφοι καλύ-πτονταν microε χωmicroάτινους τύmicroβους χάρη στους οποίους προφυλάχθηκε η ζωγραφική διακόσmicroησή τους microε αποτέλεσmicroα να αντλούmicroε πολύτιmicroα στοιχεία για τη χρήση των χρωmicroάτων στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική αλλά και στη microνηmicroειακή ζωγραφικήΣτη Βεργίνα το σύνολο των λαmicroπρών microνηmicroείων της microεγάλης τούmicroπας περιελάmicroβανε δύο ασύλητους microακεδονικούς τάφους τον λεγόmicroενο laquoτάφο του Φιλίππουraquo έναν διθά-λαmicroο καmicroαροσκεπή τάφο του τέλους 4ου αιώνα microε δωρική πρόσοψη και ζωφόρο microε πολυπρόσωπη παράσταση κυνηγιού και τον τάφο του laquoΠρίγκιπαraquo ο οποίος τοποθετεί-ται γύρω στο 310311 πΧ επίσης διθάλαmicroο αλλά microικρότερο σε διαστάσεις και microε πιο απλή δωρική πρόσοψη Παράσταση αρmicroατοδροmicroίας κοσmicroούσε microια στενή ζωφόρο που περιέτρεχε το εσωτερικό του προθαλάmicroου Από τους υπόλοιπους τάφους δυστυχώς συληmicroένους ξεχωρίζουν ο λεγόmicroενος τάφος laquoτης Ευρυδίκηςraquo (γύρω στο 340 πΧ) ο οποίος έχει εντελώς ακόσmicroητη πρόσοψη ενώ πλήρη αρχιτεκτονική διαmicroόρφωση microε ιωνικά στοιχεία και κεντρική ψευδοθύρα παρουσιάζει ο πίσω τοίχος του νεκρικού θαλάmicroου ο λεγόmicroενος τάφος laquoτου Ρωmicroαίουraquo (γύρω στο 300 πΧ ndash η ονοmicroασία του οφείλεται στο όνοmicroα του ανασκαφέα του καθηγητή Κ Ρωmicroαίου) που είναι διθάλαmicroος και έχει δωρική πρόσοψη και οι microακεδονικοί τάφοι του τύmicroβου Μπέλλα που χρονολο-γούνται στον 3ο αιώνα πΧΕξαιρετικά παραδείγmicroατα microακεδονικών τάφων αποκαλύφθηκαν και στην περιοχή των Λευκαδιών (αρχαία Μίεζα) Ο τάφος της Κρίσεως αποτελεί microάλιστα το πιο λαmicroπρό παράδειγmicroα microακεδονικού τάφου Πρόκειται για microνηmicroειακό διθάλαmicroο τάφο που χρονο-λογείται γύρω στο τελευταίο τέταρτο του 4ου αιώνα πΧ Η πρόσοψή του διαmicroορφώ-νεται κατά τέτοιον τρόπο ώστε να δίνει την εντύπωση πρόσοψης διώροφου κτίσmicroατος microε αετωmicroατική επίστεψη Το κάτω τmicroήmicroα είναι δωρικού ρυθmicroού και διακοσmicroείται από

Άποψη από το εσωτερικό του λεγόmicroενου τάφου της Ευρυδί-

Πρόσοψη του λεγόmicroενου τάφου του Ρωmicroαίου που χρονολογείται

ζωγραφικούς πίνακες microε microεmicroονωmicroένες microορφές που τοποθετούνται ανάmicroεσα στις γωνι-αίες παραστάδες και στους ηmicroικίονες και απεικονίζουν τη σκηνή της Κρίσεως του νεκρού στον Κάτω Κόσmicroο Στις microετόπες της ζωφόρου απεικονίζονται σκηνές κενταυ-ροmicroαχίας ενώ ιδιαίτερα εντυπωσιακό στοιχείο της διακόσmicroησης αποτελεί η ιωνική ζωφόρος όπου παριστάνεται ανάγλυφη σύνθεση microε θέmicroα microια microάχη microεταξύ Ελλήνων και Περσών Ιωνικά στοιχεία ηmicroικίονες και παραστάδες κοσmicroούν το ανώτερο τmicroήmicroα της πρόσοψης τα δε microετακιόνια διαστήmicroατα διαmicroορφώνονται ως ψευδοθύρες δίνο-ντας θεατρική αισθητική στον σχεδιασmicroό και σκηνογραφική εντύπωση στην όλη σύν-θεση Το αέτωmicroα της επίστεψης κάποτε έφερε ζωγραφική παράσταση Ο τάφος των Ανθεmicroίων θεωρείται ο καλύτερα διατηρηmicroένος microακεδονικός τάφος Είναι διθάλαmicroος microε πρόσοψη ιωνικού ρυθmicroού και χρονολογείται στο αrsquo microισό του 3ου αιώνα πΧ Ζωγραφική παράσταση κοσmicroούσε το τύmicroπανο του αετώmicroατος ενώ στις γωνίες του τοποθετού-νται ανθεmicroωτά ακρωτήρια Η ονοmicroασία του microνηmicroείου προέρχεται από την εξαιρετική ζωγραφική σύνθεση microε ανθέmicroια και νερολούλουδα που κοσmicroεί την οροφή του προ-θάλαmicroου Σηmicroαντικοί microακεδονικοί τάφοι έχουν βρεθεί επίσης στην Πέλλα και σε διά-φορες άλλες σηmicroαντικές θέσεις της Μακεδονίας της Θράκης αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της Ερέτριας η οποία διατηρούσε στενές επαφές microε τη Μακεδονία κατά τους ελληνιστικούς χρόνους

Μνηmicroειακοί τάφοι στη Μικρά Ασία και στην ΕλλάδαΗ microνηmicroειακή ταφική αρχιτεκτονική γνώρισε microεγάλη ανάπτυξη στη Μικρά Ασία ήδη από τα τέλη του 5ου αιώνα πΧ Με πρότυπο το Μνηmicroείο των Νηρηιδών στην Ξάνθο της Λυκίας (390-380 πΧ) και το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού (microέσα 4ου αιώνα πΧ) καθιερώθηκε ένας νέος τύπος εντυπωσιακός επιβλητικός αλλά και πολυδάπα-νος Πρόκειται για τους microνηmicroειακούς ανατολικούς ναόσχηmicroους τάφους που υψώνονταν πάνω σε βάθρα microε αντιπροσωπευτικότερο παράδειγmicroα των ελληνιστικών χρόνων το Μαυσωλείο του Μπελεβί στα βορειοδυτικά της ΕφέσουΠρόκειται για ένα διώροφο ταφικό microνηmicroείο που ορθωνόταν πάνω σε ψηλό βάθρο το οποίο περιελάmicroβανε ταφικό θάλαmicroο στεγαζόmicroενο microε ηmicroικυλινδρική καmicroάρα Πάνω στο βάθρο εδραζόταν ένα ναόmicroορφο οικοδόmicroηmicroα microε κορινθιακή περίσταση Τον διάκοσmicroο της ανωδοmicroής συmicroπλήρωναν γλυπτές microορφές ζώων και microυθικών όντων Η ταυτότητα

Ανθέmicroια και νερολούλουδα λεπτοmicroέρεια από τη διακό-

Το microνηmicroείο των Νηρήιδων (390-380 πΧ) (Βρετανικό

του νεκρού παραmicroένει άγνωστη Το microέγεθος και η εξαιρετική διακόσmicroηση του microνηmicroείου προδίδουν ότι πρόκειται για εξέχουσα προσωπικότητα που πιθανότατα έζησε στα τέλη 4ου microε αρχές 3ου αιώνα πΧ χρονολογία που προκύπτει από λεπτοmicroέρειες στα διακο-σmicroητικά microοτίβα του περίτεχνου αυτού ταφικού microνηmicroείουΗ επίδραση των ταφικών microνηmicroείων της Μικράς Ασίας υπήρξε καθοριστική τόσο για τις γειτονικές περιοχές όσο και για την κυρίως Ελλάδα όπου βρέθηκαν παρόmicroοιας microορ-φής τάφοι microικρότερης βέβαια κλίmicroακας Το ηρώο του Χαρmicroύλου στην Κω ήταν προϊόν της επαρχιακής ιωνικής αρχιτεκτονικής Χρονολογείται γύρω στο 300 πΧ και διαρ-θρώνεται σε τρία επίπεδα Το κατώτερο τmicroήmicroα όπου βρισκόταν ο ταφικός θάλαmicroος ήταν υπόγειο στη συνέχεια διαmicroορφωνόταν ένα χαmicroηλό βάθρο που στην πρόσοψη διακοπτόταν από δύο συmicromicroετρικά τοποθετηmicroένες κλίmicroακες ενώ ο όροφος είχε τη microορφή ιωνικού εν παραστάσει ναΐσκου microε ποικιλία ανάγλυφων microοτίβων να κοσmicroούν τα αρχιτεκτονικά microέλη τουΤέλος το microνηmicroείο της Καλλιθέας στην Αθήνα είναι από τους microεγαλύτερους τάφους του ύστερου 4ου αιώνα πΧ στον ελλαδικό χώρο και παρουσιάζει έντονη επίδραση από τα microικρασιατικά πρότυπα Η αρχιτεκτονική του παρουσίαζε την παρακάτω microορφή τριβαθmicroιδωτή κρηπίδα στήριζε ψηλό βάθρο διακοσmicroηmicroένο microε ανάγλυφη ζωφόρο microε σκηνές αmicroαζονοmicroαχίας και microια δεύτερη microε ζώα και τέρατα Πάνω από το βάθρο δια-microορφωνόταν ένας microικρός ιωνικός ναΐσκος microέσα στον οποίο στέκονταν τρεις ολόγλυφες microορφές Το microνηmicroείο στήθηκε από τον microέτοικο Νικήρατο Πολυΐδου για τον ίδιο και τον γιο του Πολύξενο

Αιγυπτιακοί και αλεξανδρινοί τάφοιΌπως στην κοσmicroική έτσι και στην ταφική αρχιτεκτονική η Αίγυπτος διαφοροποιήθηκε σεβόmicroενη τοπικές παραδόσεις αλλά και την τάση επίδειξης των Πτολεmicroαίων ηγεmicroόνων Όσον αφορά στη microνηmicroειακή ταφική αρχιτεκτονική κυρίαρχη θέση είχε το Σήmicroα ο χώρος ταφής των Πτολεmicroαίων όπου υπήρχε και το ταφικό microνηmicroείο του Αλέξανδρου το περίφηmicroο Σήmicroα

Οι νεκροπόλειςΗ Αλεξάνδρεια περιβάλλεται από microια οmicroάδα εκτεταmicroένων νεκροταφείων Στο ανατολικό

Το microνηmicroείο της Καλλιθέας που χρονολογείται στο τέλος του

τmicroήmicroα της πόλης βρίσκονταν τα νεκροταφεία Schatbi Hadra Ibrahimiya Sidi Gaber και Mustafa Pasha Στα δυτικά βρίσκονταν οι νεκροπόλεις Gabbari Sul el Wardian και Mex οι οποίες χρησιmicroοποιήθηκαν από το τέλος του 2ου αιώνα πΧ κε ενώ τα νεκροταφεία Anfushi και Ras et tin βρίσκονταν στο νησί του Φάρου Μέσα από την τυπολογική microελέτη των ταφικών microνηmicroείων που χρονολογούνται κυρίως στον 3ο και 2ο αιώνα πΧ διαπιστώνεται ότι η αλεξανδρινή ταφική αρχιτεκτονική έλαβε υπόψη της τόσο τη φαραωνική παράδοση και τα τοπικά δεδοmicroένα όσο και τα ελληνικά πρότυπα Καθοριστικής microάλιστα σηmicroασίας υπήρξε και εδώ η επίδραση των microακεδονικών τάφωνΣτις νεκροπόλεις της Αλεξάνδρειας απαντώνται εκτός από τους απλούς θαλαmicroωτούς

Το Σήmicroα

Η σορός του Αλέξανδρου microεταφέρθηκε στην Αλεξάνδρεια από τον Πτολεmicroαίο Αrsquo (305-283 πΧ) Γύρω στο τέλος του 3ου αιώνα πΧ ο Πτολεmicroαίος Δrsquo ο Φιλοπάτωρ (221-205 πΧ) κατασκεύασε στον χώρο των ανακτορικών εγκαταστάσεων ένα τεράστιο συγκρότηmicroα το οποίο οριζόταν από ταφικό περίβολο και περιελάmicroβανε τους τάφους του ιδρυτή της πόλης και των Πτολεmicroαίων το επονοmicroαζόmicroενο laquoΣήmicroαraquo Το Σήmicroα είχε τη microορφή microεγάλου τύmicroβου microε υπόγειους τάφους Το laquoσώmicroαraquo του Αλέξανδρου ήταν τοποθετηmicroένο σε θολωτό νεκρικό θάλαmicroο ndashαν και οι επιστήmicroονες διαφωνούν για το αν πραγmicroατικά είχε ταφεί εκεί ο Αλέξανδρος ή αν επρόκειτο για κενοτάφιοndash ενώ οι Πτο-λεmicroαίοι βασιλείς αναπαύονταν σε ξεχωριστές πυραmicroίδες και microαυσωλεία microε αποτέλεσmicroα οι χώροι αυτοί του Σήmicroατος να φέρουν την ονοmicroασία Πτολεmicroαίον Το Σήmicroα διατηρήθηκε έως τις αρχές του 3ου αιώνα microΧ Σήmicroερα η θέση της περιζήτητης βασιλικής νεκρόπολης της Αλεξάνδρειας παραmicroένει δυστυχώς άγνωστηΈνας από τους βασιλικούς τάφους του Σήmicroατος θεωρήθηκε ο λεγόmicroενος Αλαβάστρινος Τάφος (Alabaster Tomb) που χρονολογείται γύρω στο 300 πΧ Αν και η πρόταση αυτή έχει έντονα αmicroφισβητηθεί πρόκειται ωστόσο για ένα πολυτελέστατο ταφικό microνηmicroείο της Πτολεmicroαϊκής εποχής Ήταν ένας διθάλαmicroος τάφος κατασκευασmicroένος από πλάκες αλάβαστρου είχε ναόσχηmicroη πρόσοψη και καλυπτόταν από τύmicroβο σύmicroφωνα microε τα πρό-τυπα των microακεδονικών τάφων

Η είσοδος του λεγόmicroενου laquoΑλα-βάστρινου Τάφουraquo στην Αλε-

τάφους και πλούσιοι τάφοι λαξευmicroένοι στον φυσικό βράχο οι οποίοι ήταν εν microέρει ή εξ ολοκλήρου υπόγειοι και περιελάmicroβαναν οmicroαδικές ταφές Χαρακτηριστικό τους γνώ-ρισmicroα ήταν η ύπαρξη ενός κεντρικού υπαίθριου χώρου ο οποίος αποτελεί τον πυρήνα του σχεδιασmicroού Οι τάφοι αυτοί έχουν κατηγοριοποιηθεί σε δύο τύπους στον πρώτο τύπο ανήκαν οι laquoτάφοι microορφής οικίαςraquo όπου οι επιmicroέρους χώροι αναπτύσσονταν κατά microήκος του κεντρικού άξονα ενώ στον δεύτερο τύπο συγκαταλέγονται οι τάφοι microε τη microορφή περιστυλίου όπου οι θάλαmicroοι διατάσσονταν γύρω από την κεντρική αυλή Στους ταφικούς θαλάmicroους υπήρχαν νεκρικές κλίνες ή ανοίγονταν στους τοίχους ορθογώνιες κόγχες (loculi) για την υποδοχή του λειψάνου ή της τέφρας του νεκρού Αιγυπτιακά και ελληνικά διακοσmicroητικά microοτίβα συmicroπλήρωναν την υψηλή αισθητική ποιότητα των microνηmicroείωνΤο microεγαλύτερο και πλουσιότερο νεκροταφείο των ελληνιστικών χρόνων που έχει απο-καλυφθεί στην Αλεξάνδρεια είναι αυτό του Μουσταφά Πασά Ο τάφος Ι (βrsquo microισό του 3ου αιώνα πΧ) ανήκει στον τύπο των τάφων microε τη microορφή περιστυλίου Η αυλή του οριζόταν από δωρικούς ηmicroικίονες ενώ στο κέντρο της βρισκόταν ένας βωmicroός αιγυπτια-κού τύπου Στη συνέχεια ένας ευρύς προθάλαmicroος microε ταφικές κόγχες στους πλευρικούς τοίχους οδηγούσε σε έναν ταφικό θάλαmicroο microε ναόσχηmicroη αρχιτεκτονική πρόσοψη και γραπτή ζωφόρο εmicroπνευσmicroένη από τα microακεδονικά πρότυπα Στο εσωτερικό του θαλά-microου βρισκόταν η νεκρική κλίνη Ο τάφος ΙΙ (βrsquo microισό του 2ου αιώνα πΧ) θυmicroίζει την κάτοψη οικίας microε διάφορα διαmicroερίσmicroατα να αναπτύσσονται κατά microήκος του κεντρικού άξονα Στην ανατολική πλευρά υπήρχε κλίmicroακα που οδηγούσε στην υπαίθρια αυλή Στον δυτικό τοίχο της αυλής ανοίγονταν δύο microικροί χώροι στον έναν βρέθηκε ταφική κλίνη και στον άλλον ένα πηγάδι ή δεξαmicroενή στοιχείο ευρύτατα διαδεδοmicroένο στους υστεροπτολεmicroαϊκούς τάφους Στη βόρεια άκρη ένα πρόκτισmicroα χρησιmicroοποιούταν για νεκρικά γεύmicroατα ενώ νότια από την αυλή ανοιγόταν ένας προθάλαmicroος που οδηγούσε σε microια λατρευτική αίθουσα microε ταφικές κόγχες και εν συνεχεία σε έναν microικρό θάλαmicroοΟ τάφος ΙΙΙ ακολουθεί επίσης τον τύπο του τάφου microε τη microορφή οικίας Πρόκειται για ένα εν microέρει υπέργειο ταφικό microνηmicroείο που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς ο αρχιτέκτονας πρωτοτυπεί πιθανότατα εmicroπνευσmicroένος από τη microορφή του κοίλου ενός θεάτρου κατασκευάζοντας microια ηmicroικυκλική εξέδρα στη νότια πλευρά της σύνθεσης που προοριζόταν για τα νεκρικά γεύmicroατα Στη βόρεια πλευρά της αυλής βρισκόταν

Άποψη τάφων από το ελληνι-στικό νεκροταφείο Μουσταφά

microια τετράγωνη αίθουσα microε βωmicroό στο κέντρο και πολυάριθmicroες ταφικές κόγχες στους τοίχους και στη συνέχεια ο ταφικός θάλαmicroος microε τη νεκρική κλίνη Ο βόρειος τοίχος προς την αυλή θύmicroιζε την αρχιτεκτονική των σκηνικών οικοδοmicroηmicroάτων αφού διαmicroορ-φωνόταν microε δωρικούς ηmicroικίονες θυρώmicroατα και ψευδοθύρες Τα διαφορετικά επίπεδα της σύνθεσης η ποικιλία των σχηmicroάτων και των διακοσmicroητικών microοτίβων καθιστούν το συγκεκριmicroένο ταφικό συγκρότηmicroα microοναδικό microνηmicroείο της ταφικής αρχιτεκτονικής της Ελληνιστικής περιόδουΟι τάφοι της νεκρόπολης Schatbi φαίνεται ότι αποτελούν από τα πρωιmicroότερα γνωστά ελληνιστικά ταφικά συγκροτήmicroατα της Αλεξάνδρειας Αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα από αυτή τη νεκρόπολη αποτελεί το λεγόmicroενο Υπόγειο Αrsquo ένας οικογενειακός τάφος που κατασκευάστηκε γύρω στο 300-280 πΧ Αποτελείται από αυλή microε περιστύλιο από δωρικούς ηmicroικίονες Η είσοδος βρισκόταν στη βορειανατολική γωνία και από εκεί δύο συνεχόmicroενοι προθάλαmicroοι οδηγούσαν στον τετράγωνο υπαίθριο χώρο του τάφου Στον βόρειο τοίχο της υπαίθριας αυλής τα microετακιόνια διαστήmicroατα διακοσmicroούνται microε ψευδοθύρες στοιχείο που δίνει θεατρική αίσθηση στην όλη διακόσmicroηση Οι αίθουσες ταφής περιελάmicroβαναν δύο καmicroαροσκέπαστους θαλάmicroους ο πρώτος διέθετε ταφικές κόγχες microε αρχιτεκτονική πλαισίωση ενώ ο ανατολικός τοίχος του είχε τη microορφή πρό-σοψης τετράστυλου ιωνικού ναού

ΟχυρώσειςΙδιαίτερη σηmicroασία αποκτά στα ελληνιστικά χρόνια η αmicroυντική αρχιτεκτονική Η microελέτη των οχυρώσεων αποτελεί αναπόσπαστο κοmicromicroάτι της ελληνιστικής ιστορίας καθώς υπαγορεύονται από διάφορους οικονοmicroικούς πολιτικούς κοινωνικούς στρατιωτικούς ακόmicroα και αισθητικούς παράγοντες Οι αρχιτεκτονικές microορφές των οχυρώσεων ακολού-θησαν την πρόοδο της πολιορκητικής τέχνης και τις αλλαγές της στρατιωτικής οργά-νωσης Τα τείχη έγιναν πιο συmicroπαγή ως προς τη λιθοδοmicroή τους και πιο περίπλοκα ως προς τη σύνθεσή τους καθώς ενισχύθηκαν από προτειχίσmicroατα και ισχυρούς πύργους ορθογώνιας ή κυκλικής κάτοψης Οι πύργοι επικοινωνούσαν microεταξύ τους microέσω ενός διαδρόmicroου του λεγόmicroενου περίδροmicroου ή περίπατου που υπήρχε πάνω στο τείχος Ιδιαίτερο ρόλο έπαιζαν οι πύλες εισόδου στις πόλεις που δεν είχαν συγκεκριmicroένο αριθmicroό και παρουσίαζαν διάφορες παραλλαγές στη δοmicroή τους καθώς και στο σύστηmicroα

Μερική άποψη αυλής τάφου από το ελληνιστικό νεκροταφείο

προστασίας τους Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα τείχη των microικρασιατικών πόλεων όπως της Άσσου και της Ηράκλειας Λάτmicroου τα οποία διατηρούνται σε καλή κατάσταση και αποτελούν πολύτιmicroη πηγή πληροφοριών για την αmicroυντική αρχιτεκτονική της εποχής

Τα τείχη της Άσσου αποτελούν ένα χαρακτηριστικό παράδειγmicroα