Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ 4Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ...

Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ 4Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Κώστας ΦωτάκηςΚαθηγητής Φυσικής Πανεπιστημίου Κρήτης

amp τ Πρόεδρος του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας - ΙΤΕ Αναπληρωτής Υπουργός Έρευνας και Καινοτομίας ΥΠΠΕΘ

Αλέξανδρος ΣελίmicroηςΔρ Φυσικής Πανεπιστημίου Κρήτης

Ειδικός Επιστημονικός Συνεργάτης Τομέας Έρευνας και Καινοτομίας ΥΠΠΕΘ

|H micro 4 micro |

amp

31 4 micro 4

1 1 3 micro 4

2 micro micro 7

3 laquo raquo 8

2 4 micro 01

1 01

2 micro micro 21

3 4 31

4 -micro 51

3 micro 51

1 ndash micro ndash 61

2 micro 02

4 4 42

41 micro 42

42 micro 62

- -2

1

2

3

2

2

2

2

3

3

| H Ελλάδα microπροστά στην 4η Βιοmicroηχανική Επανάσταση |

Εισαγωγή

Ποιος microπορεί να είναι ο ρόλος της Ελλάδας στις νέες συνθήκες που διαmicroορφώνονται ενόψει των σύγχρονων τεχνολογικών εξελίξεων και της λεγόmicroενης 4ης Βιοmicroηχανικής Επανάστασης (4ΒΕ) Στο ερώτηmicroα αυτό επιχειρεί να απαντήσει το κείmicroενο που ακολουθεί

Στον πυρήνα της 4ΒΕ βρίσκονται οι συντελούmicroενες αλλαγές στα microέσα παραγωγής και στους τρόπους προώθησης και κατανάλωσης προϊόντων και παροχής υπηρεσιών που οφείλονται κατά κύριο λόγο στις αλmicroατώδεις τεχνολογικές εξελίξεις στους τοmicroείς της ψηφιοποίησης και της τεχνητής νοηmicroοσύνης Οι αλλαγές αυτές δεν περιορίζονται microόνο στη διαδραστική λειτουργία των microηχανών ή στην αλληλεπίδραση ανθρώπων και microηχανών Η 4ΒΕ δεν αφορά microόνον στις laquoέξυπνεςraquo διασυνδεδεmicroένες microηχανές Σηmicroαντικές εξελίξεις λαmicroβάνουν σήmicroερα χώρα όχι microόνο στην προαγωγή της τεχνητής νοηmicroοσύνης αλλά και σε άλλους κρίσιmicroους τοmicroείς όπως η νανοτεχνολογία η φωτονική τα προηγmicroένα υλικά και η βιοτεχνολογία Οι εξελίξεις αυτές οδηγούν σε νέες laquoεπαναστατικέςraquo προσεγγίσεις σε ποικίλα επιστηmicroονικά πεδία όπως είναι η γονιδιωmicroατική ανάλυση και τα φάρmicroακα για εξατοmicroικευmicroένη περίθαλψη οι ανανεώσιmicroες πηγές ενέργειας ή οι κβαντικοί υπολογιστές Είναι ακριβώς η σύmicroπτυξη όλων αυτών των τεχνολογιών και η ισχυρή διασύνδεση επιmicroέρους τοmicroέων που σχετίζονται microε τη φυσική τη βιολογία και την πληροφορική που καθορίζουν την 4ΒΕ

Το υπό διαmicroόρφωση τοπίο εισάγει αναπόφευκτα νέες προσεγγίσεις στον παγκόσmicroιο καταmicroερισmicroό εργασίας και στους microηχανισmicroούς καπιταλιστικής συσσώρευσης Η 4ΒΕ καθορίζει για παράδειγmicroα σε microεγάλο βαθmicroό τη σύγχρονη έκφραση της αντίθεσης κεφαλαίου ndash εργασίας Οι προκλήσεις που συνεπάγονται οι τεχνολογικές εξελίξεις microπορεί να οδηγήσουν είτε στη διεύρυνση των ανισοτήτων είτε στην ενίσχυση της κοινωνικής χειραφέτησης και την άmicroβλυνσή τους Η έκβαση θα κριθεί από τις κεντρικές πολιτικές επιλογές που θα γίνουν Εγείρονται για παράδειγmicroα ζητήmicroατα που αφορούν στην κυρίαρχη ιδεολογία την εκπαίδευση και τη διαδικασία παραγωγής και διάχυσης της γνώσης καθώς και στο ρόλο της Πολιτείας ως εmicroπνευστή και ρυθmicroιστή της ασκούmicroενης πολιτικής στο πλαίσιο της 4ΒΕ

Στο 1ο κεφάλαιο επιχειρείται microια σύντοmicroη επισκόπηση των προηγούmicroενων Βιοmicroηχανικών Επαναστάσεων (ΒΕ) και των αλλαγών που αυτές επέφεραν στην πολιτική την οικονοmicroία και την κοινωνία Στο 2ο κεφάλαιο περιγράφονται τα βασικά χαρακτηριστικά της 4ΒΕ και οι κυρίαρχες προσεγγίσεις της όπως αυτές διαmicroορφώνονται στην Ευρώπη αλλά και στην Κίνα και τις ΗΠΑ

Το 3ο κεφάλαιο αναφέρεται στις αναγκαίες προϋποθέσεις για τη microετάβαση στη νέα εποχή και στις προκλήσεις που τη συνοδεύουν ενώ το 4ο κεφάλαιο εξετάζει την παρουσία και συmicromicroετοχή της Ελλάδας στο κοινωνικοοικονοmicroικό περιβάλλον της 4ΒΕ και διερευνά πιθανά προνοmicroιακά πεδία δραστηριοποίησης της χώρας microας στο πλαίσιο της συνολικότερης εθνικής αναπτυξιακής στρατηγικής

- -3


1 4η Βιοmicroηχανική Επανάσταση Τι είναι και σε τι αποσκοπεί

Στο παρόν κεφάλαιο επιχειρείται microια σύντοmicroη επισκόπηση των προηγούmicroενων Βιοmicroηχανικών Επαναστάσεων (ΒΕ) σε συνάρτηση microε τα φιλοσοφικά ρεύmicroατα και τις κοινωνικές τάσεις που τις συνδιαmicroόρφωσαν Στη συνέχεια περιγράφονται τα βασικά χαρακτηριστικά της 4ΒΕ όπως αυτά διαmicroορφώνονται σε ένα διεθνές περιβάλλον αποβιοmicroηχάνισης που επιτάσσει τον ριζικό microετασχηmicroατισmicroό της βιοmicroηχανικής παραγωγής

11 Από την 1η ως την 3η Βιοmicroηχανική Επανάσταση

Η 1η Βιοmicroηχανική Επανάσταση (1ΒΕ) χαρακτηρίστηκε από την εκβιοmicroηχάνιση της παραγωγής microέσω της ατmicroοκίνησης στα τέλη του 18ου αιώνα Αύξησε τον πλούτο στον δυτικό κόσmicroο τερmicroάτισε την κυριαρχία της γεωργίας και πυροδότησε microείζονες κοινωνικές αλλαγές Το καθηmicroερινό εργασιακό περιβάλλον microεταβλήθηκε δραστικά και η Δύση αστικοποιήθηκε ενώ ριζοσπαστικές φιλοσοφικές και οικονοmicroικές ιδέες διαδέχθηκαν παραδοσιακές σχολές σκέψης του δυτικού πολιτισmicroού Ιστορικά η 1ΒΕ συντέλεσε στη microεγαλύτερη αύξηση της οικονοmicroικής παραγωγικότητας από τη Νεολιθική Εποχή και την ανακάλυψη της γεωργικής καλλιέργειας 1

O νέος τρόπος συσσώρευσης πλούτου microε τη χρήση τεχνολογικών καινοτοmicroιών όπως η δύναmicroη του ατmicroού ο φθηνός σίδηρος η εξειδίκευση του εmicroπορίου η ανάπτυξη του σύγχρονου 2 3 4

τραπεζικού συστήmicroατος και οι νέες microηχανές που microπορούσαν να κάνουν τη δουλειά πολλών 5

ανθρώπων αποτέλεσαν ισχυρή δύναmicroη κοινωνικής αλλαγής ανατρέποντας το Παλαιό Καθεστώς και προωθώντας microια νέα οικονοmicroική και φιλοσοφική κοσmicroοθεωρία Η νέα τάξη 6

που έκανε την εmicroφάνισή της (bourgeoisie) είχε ποικίλες κοινωνικές αναφορές Την αποτελούσαν έmicroποροι που επένδυσαν τα αυξανόmicroενα κέρδη τους σε εργοστάσια εφευρέτες και εξειδικευmicroένοι τεχνίτες που ανέπτυξαν νέες τεχνολογίες και άνθρωποι που γνωρίζοντας ταχεία κοινωνική ανέλιξη αποτέλεσαν τα κοινωνικά πρότυπα της νέας εποχής

- -4

R A Guzmaacuten and J Weisdorf The Neolithic Revolution from a price-theoretic perspective Journal of Development Economics 96 209-219 (2011) TA 1

Kohler et al Greater post-Neolithic wealth disparities in Eurasia than in North America and Mesoamerica Nature 551 619ndash622 (2017) M Elliott Archaeology Inequality has deep roots in Eurasia Nature 551 573ndash575 (2017)

W Rosen The Most Powerful Idea in the World A Story of Steam Industry and Invention The University of Chicago Press (2012)2

C Evans and G Rydeacuten The Industrial Revolution in Iron The Impact of British Coal Technology in Nineteenth-Century Europe Routledge (2017)3

P Ferreira S Pessocirca and M Dos Santos Globalization and the industrial revolution Macroeconomic Dynamics 20 643-66 (2016) 4

R Wilde The Development of Banking in the Industrial Revolution ThoughtCo Jan 6 2018 thoughtcocomdevelopment-of-banking-the-industrial-5

revolution-1221645

E J Hobsbawm Industry and Empire The Birth of the Industrial Revolution The New Press (1999)6


Συγχρόνως χρειάστηκαν microια σειρά από microεταρρυθmicroίσεις και κοινωνικοί αγώνες για να περιοριστούν οι άθλιες οικονοmicroικές και κοινωνικές συνθήκες της πρώιmicroης βιοmicroηχανικής εποχής Οι πρώτες αντιδράσεις σηmicroειώθηκαν στην Αγγλία (1811 ndash 1813) από οmicroάδες 7

υφαντουργών γνωστών microε το όνοmicroα laquoΛουδίτεςraquo (Luddites) οι οποίοι εναντιώθηκαν στη 8

χρήση microηχανηmicroάτων στην παραγωγή που θα οδηγούσε σε απώλεια θέσεων εργασίας Η ενίσχυση ωστόσο τόσο της παραγωγικότητας όσο και της απασχόλησης βελτίωσε τη θέση και τις προοπτικές της εργατικής τάξης προλειαίνοντας το έδαφος για την ανάδυση των θεωριών του ωφελιmicroισmicroού και του σοσιαλισmicroού

Ο πρώτος βασίζεται στην παραδοχή ότι όλα τα κοινωνικά πολιτικά και οικονοmicroικά microοντέλα οφείλουν να microεριmicroνούν για τη δηmicroιουργία της microεγαλύτερης κατά το δυνατόν ωφέλειας για τον microεγαλύτερο κατά το δυνατόν αριθmicroό ατόmicroων Εάν εφαρmicroοστούν σωστά οι καρποί της 9

εκβιοmicroηχάνισης θα είναι σύmicroφωνα microε αυτή την παραδοχή διαθέσιmicroοι σε όλους Ο σοσιαλισmicroός από την άλλη εδράζεται στην αρχή ότι η πραγmicroατική οικονοmicroική ισότητα θα microπορούσε να επιτευχθεί microόνο εάν οι εργαζόmicroενοι αποκτούσαν τη δυνατότητα να ελέγχουν τα microέσα παραγωγής και τη διανοmicroή των αγαθών Σύmicroφωνα microε το σοσιαλιστικό ιδεώδες η 10

δύναmicroη της εκβιοmicroηχάνισης microπορεί να χρησιmicroοποιηθεί για να δηmicroιουργήσει microια σοσιαλιστική κοινωνία βασισmicroένη στην πρακτική της ισότιmicroης και ορθολογικής διανοmicroής των αγαθών

Από τα microέσα του 19ου αιώνα ο εξηλεκτρισmicroός και οι γραmicromicroές συναρmicroολόγησης οδήγησαν 11 12

στη microαζικοποίηση της παραγωγής και στη 2η Βιοmicroηχανική Επανάσταση (2ΒΕ) Οι εφευρέσεις της εποχής συντέλεσαν στην ανάδειξη του Ηνωmicroένου Βασιλείου σε κυρίαρχη οικονοmicroική και πολιτική δύναmicroη ενώ στις ΗΠΑ η 2ΒΕ συνέτεινε στην επέκταση του νεαρού έθνους προς 13 14

τα δυτικά και δηmicroιούργησε τεράστιες περιουσίες microέσω της διεύρυνσης της χρήσης των σιδηροδρόmicroων και του φθηνότερου χάλυβα Ήταν η εποχή που ικανοί εφευρέτες 15 16

αναδείχθηκαν σε επιτυχηmicroένους επιχειρηmicroατίες microε χαρακτηριστικότερα παραδείγmicroατα τους

- -5

J Foster Class Struggle and the Industrial Revolution Taylor amp Francis (2005)7

K Sale Rebels Against the Future The Luddites and Their War on the Industrial Revolution Lessons for the Computer Age Basic Books (1996)8

J Troyer The Classical Utilitarians Bentham and Mill Hackett Publishing Company (2003)9

K Marx Critique of the Gotha programme Foreign Language Pub House (1970)10

A Kander P Malamina and P Waste Power to the People Energy in Europe over the Last Five Centuries Princeton University Press (2013)11

D E Nye Americarsquos Assembly Line The MIT Press (2015)12

P Brendon The Decline And Fall Of The British Empire Vintage (2008)13

SM Gillon and CD Matson The American Experiment A History of the United States Volume 2 since 1865 Wadsworth (2013)14

C Wolmar Blood Iron and Gold How the Railroads Transformed the World PublicAffairs (2010)15

T S Ashton Iron and Steel in the Industrial Revolution Manchester University Press (1951)16

G Adair Thomas Alva Edison Inventing the Electric Age Oxford University Press (1996) 17

H Ford S Crowther and WA Levinson The Expanded and Annotated My Life and Work Henry Fords Universal Code for World-Class Success CRC 18

Press (2013)


Thomas Edison και Henry Ford Η ηλεκτρική ενέργεια φάνηκε επίσης να διαδραmicroατίζει 17 18

καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της Σοβιετικής Ένωσης στο laquoπρώτο σοσιαλιστικό κράτοςraquo 19

Από τα microέσα της δεκαετίας του rsquo70 και microετά βρίσκεται σε εξέλιξη η 3η Βιοmicroηχανική Επανάσταση (3ΒΕ) που χαρακτηρίζεται από την αυξανόmicroενη και ολοένα διευρυνόmicroενη εφαρmicroογή της τεχνολογίας της Πληροφορικής στις πλέον αναπτυγmicroένες βιοmicroηχανικά 20

κοινωνίες αλλά και στις χώρες του Τρίτου Κόσmicroου Με τον όρο αυτό νοείται η συνδυασmicroένη χρήση υπολογιστών λογισmicroικού και επικοινωνιών καθώς και η αυξανόmicroενη χρήση της ηλεκτρονικής τόσο στη βιοmicroηχανία όσο και στο εmicroπόριο (πχ ATMs πιστωτικές κάρτες) Η διείσδυση των υπολογιστών στη βιοmicroηχανία και στο εmicroπόριο ενισχύθηκε microε τη microείωση του κόστους κατασκευής και την ταυτόχρονη βελτίωση των επιδόσεών τους ενώ στη δεκαετία 21

του rsquo80 εmicroφανίστηκαν και οι πρώτοι προσωπικοί υπολογιστές microε χαmicroηλό κόστος προσιτό και σε ιδιώτες Ο υπολογιστής έγινε έτσι αναπόσπαστο εργαλείο δουλειάς αλλά και το πλέον διαδεδοmicroένο microέσο οικιακής χρήσης για εκπαίδευση ή ψυχαγωγία

Ο δεύτερος πυλώνας της 3ΒΕ είναι η ανάπτυξη των τεχνολογιών της επικοινωνίας microε τη 22

δραστική microείωση του κόστους microεταφοράς δεδοmicroένων και τη διεύρυνση των δυνατοτήτων διάδοσης της πληροφορίας ανά την υφήλιο Η microετατόπιση από την ηλεκτροmicroηχανική στην ψηφιακή τεχνολογία αύξησε τη χωρητικότητα και την ταχύτητα microετάδοσης των επικοινωνιακών δικτύων ενώ ιδιαίτερα σηmicroαντική κρίνεται η microετάβαση από τα χάλκινα καλώδια στην τεχνολογία των οπτικών ινών Ένα τρίτο στοιχείο της 3ΒΕ είναι οι δορυφορικές 23

επικοινωνίες που αποτελούν microια εναλλακτική στα επίγεια και υποθαλάσσια συστήmicroατα 24

επικοινωνίας διευρύνοντας περαιτέρω τις σχετικές δυνατότητες

Η 3ΒΕ επέφερε αναντίρρητα microεγάλες αλλαγές σε πολλές εκφάνσεις του τρόπου ζωής στις αναπτυγmicroένες χώρες Συγχρόνως όmicroως διεισδύει δυναmicroικά και σε χώρες εκτός του δυτικού κόσmicroου Ενδεικτικά η Νότια Κορέα και η Ινδία αναδείχθηκαν σε ικανότατους laquoπαίκτεςraquo της 25

- -6

laquoΝα μεταφέρουμε την οικονομία της χώρας ndashμαζί και τη γεωργίαndash σε νέα τεχνική βάση στην τεχνική βάση της σύγχρονης μεγάλης παραγωγής 19

Τέτοια βάση είναι μόνο ο ηλεκτρισμός Κομμουνισμός είναι η σοβιετική εξουσία συν εξηλεκτρισμόςraquo Ομιλία του ΒΙ Λένιν στο 8ο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ για τον εξηλεκτρισμό της χώρας ΆΆπαντα Λένιν τ 42 εκδ Σύγχρονη Εποχή

Impact of Science on Society The Third Industrial Revolution UNESCO Taylor amp Francis (1986) C Cooper and R Kaplinsky Technology and 20

Development in the Third Industrial Revolution Taylor amp Francis e-Library (2005)

httpsbizfluentcomabout-5299598-history-computers-businesshtml 21

E M Roggers Communication Technology The New Media in Society The Free Press (1986)22

A Oliviero and B Woodward Cabling The Complete Guide to Copper and Fiber-Optic Networking John Wiley amp Sons Inc (2014) 23

D Roddy Satellite Communications The MacGrows-Hill Companies Inc (2006) 24

World Development Indicators International Bank for Reconstruction and Development σελ 158-160 Washington DC World Bank (1997) 25

S G Hong The Political Economy of Industrial Policy in East Asia The Semiconductor Industry in Taiwan and South Korea Edward Elgar Pub (1997) C 26

Brown and G Linden Chips and Change How Crisis Reshapes the Semiconductor Industry The MIT Press (2011) A Desai Indias Telecommunications Industry History Analysis Diagnosis Sage India (2006)


νέας εποχής στους τοmicroείς της microικροηλεκτρονικής και της παραγωγής ολοκληρωmicroένων 26

κυκλωmicroάτων ενώ δυναmicroικά αναπτύσσεται και η οικονοmicroία της Κίνας 27

Δεν θα πρέπει εξάλλου να υποτιmicroάται το αποτύπωmicroα της 3ΒΕ και σε άλλους τοmicroείς πέραν της οικονοmicroίας Εάν για παράδειγmicroα τα microέσα κοινωνικής δικτύωσης ανέτρεψαν τους παραδοσιακούς κανόνες κοινωνικοποίησης ενισχύοντας εν πολλοίς τον ατοmicroικισmicroό το 28

διαδίκτυο έκανε από την άλλη microεριά αποτελεσmicroατικότερη και ευκολότερη τη διάδοση σκέψεων και ιδεών διευρύνοντας έτσι το πεδίο της δηmicroοκρατίας Το παράδοξο αυτό αναδεικνύει ο ρόλος που έπαιξαν τα microέσα κοινωνικής δικτύωσης σε microείζονα πολιτικά γεγονότα εξελίξεις και κοινωνικές κινητοποιήσεις των τελευταίων ετών Από τα γεγονότα της 29

Αθήνας τον Δεκέmicroβριο του 2008 και τη λεγόmicroενη Αραβική Άνοιξη ως τις τελευταίες 30 31

προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ ή το δηmicroοψήφισmicroα για το Brexit και τις καταγγελίες για 32 33

διακίνηση προσωπικών δεδοmicroένων και στοχευmicroένη διαφήmicroιση microέσω Facebook ο ρόλος 34 35

των microέσων κοινωνικής δικτύωσης υπήρξε καθοριστικός

12 Το διεθνές οικονοmicroικό περιβάλλον και η αποβιοmicroηχάνιση της ΕΕ

Η 4ΒΕ αναδεικνύεται και προωθείται σε ένα περιβάλλον σχετικής στασιmicroότητας και κρίσης 36

υπηρετώντας την ανάγκη διεξόδου του κεφαλαίου από microια πολύ δύσκολη περίοδο microε 37

πρόσχηmicroα την ανάγκη συνεχούς βελτίωσης της παραγωγικότητας microε τη βοήθεια της

- -7

L Yueh Chinas Growth The Making of an Economic Superpower Oxford University Press (2013) 27

B Wellman A Quan-Haase J Boase W Chen K Hampton I Diacuteaz and K Miyata The Social Affordances of the Internet for Networked Individualism 28

Journal of Computer-Mediated Communication 8 834 (2003)

G Meikle Future Active Media Activism and the Internet Routledge (2002) R Kahn and D Kellner New media and internet activism from the lsquoBattle of 29

Seattlersquo to blogging New Media amp Society 6 87-95 (2004) JS Juris The New Digital Media and Activist Networking within AntindashCorporate Globalization Movements The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science 597 189-208 (2005) W de Jong M Shaw and N Stammers Global Activism Global Media Pluto Press (2005)

P Vatikiotis Networking activism implications for Greece Communication Studies 10 169-185 (2011)30

R Mourtada and F Salem Civil Movements The Impact of Facebook and Twitter Arab Social Media Report 2011 PN Howard A Duffy D Freelon 31

MM Hussain W Mari and M Mazaid Opening Closed Regimes What Was the Role of Social Media During the Arab Spring Social Science Research Network (SSRN) Elsevier (2015)

httpswwwtheguardiancomuk-news2018apr17facebook-users-data-compromised-far-more-than-87m-mps-told-cambridge-analytica http32

wwwclickablecomsocial-media-marketingfacebooktargeted-ads httpswwwnytimescom20180317uspoliticscambridge-analytica-trump-campaignhtml

httpswwwwashingtonpostcomnewspoliticswp20180322all-the-ways-trumps-campaign-was-aided-by-facebook-ranked-by-importance33

noredirect=onamputm_term=5c3b735766e2 httpswwwbloombergcomnewsarticles2018-03-17facebook-suspends-trump-election-data-firm-for-policy-violations httpswwwtheguardiancomuk-news2018feb10social-media-firms-must-tell-users-impacted-by-propaganda-mp-says httpswwwreferendumanalysiseueu-referendum-analysis-2016section-7-social-mediaimpact-of-social-media-on-the-outcome-of-the-eu-referendum PN Howard and B Kollanyi Bots Strongerin and Brexit Computational Propaganda During the UK-EU Referendum Social Science Research Network (SSRN) Elsevier (2016)

httpdavelevyinfowp-contentuploads201503great-british-brexit-robberypdf 34

M Haumlnska and S Bauchowitz Tweeting for Brexit how social media influenced the referendum in J Mair T Clark N Fowler R Snoddy and R Tait 35

Richard (eds) Brexit Trump and the Media Abramis Academic Publishing pp 31-35 (2017)

K Schwab The Fourth Industrial Revolution World Economic Forum (2016) 36

W White Start preparing for the next financial crisis now We need measures to limit the likelihood of disorderly market processes in the next downturn 37

Financial Times (2018) Διαθέσιμο στο httpswwwftcomcontente1dc1286-0ccb-11e8-bacb-2958fde95e5e


τεχνολογίας Το περιβάλλον αυτό γίνεται ακόmicroη πιο περίπλοκο εάν αναλογιστούmicroε ότι στο άmicroεσο microέλλον επίκεινται δοmicroικές αλλαγές στην παγκόσmicroια κατάταξη των εθνικών οικονοmicroιών και τη διαδικασία συσσώρευσης του κεφαλαίου καθώς το κέντρο της παγκόσmicroιας οικονοmicroικής ισχύος και βιοmicroηχανικής παραγωγής microετατοπίζεται στην Ασία ενώ στις ΗΠΑ και την ΕΕ 38

παρατηρούνται ολοένα εντεινόmicroενα σηmicroάδια αποβιοmicroηχάνισης

Η βιοmicroηχανία παρέχει σήmicroερα περίπου το 20 των θέσεων εργασίας στην Ευρώπη (ποσοστό που αντιστοιχεί σε περισσότερα από 34000000 άτοmicroα) σε 25 διαφορετικούς τοmicroείς και σε πάνω από 2000000 επιχειρήσεις οι περισσότερες από τις οποίες είναι microικροmicroεσαίες Το 39

ευρωπαϊκό βιοmicroηχανικό οικοδόmicroηmicroα απειλείται ωστόσο από τις αναδυόmicroενες οικονοmicroίες που microέσα σε δύο δεκαετίες έχουν διπλασιάσει το microερίδιό τους στην παγκόσmicroια παραγωγή στο 40 Η τάση αυτή καταγράφεται στους δείκτες αποβιοmicroηχάνισης της ΕΕ Από το 1991 ο 40

αριθmicroός των βιοmicroηχανικών θέσεων εργασίας έχει microειωθεί κατά 8 στη Γερmicroανία κατά 20 στη Γαλλία και κατά 29 στο Ηνωmicroένο Βασίλειο 41

Ένα ακόmicroη στοιχείο ενδεικτικό της προϊούσας αποβιοmicroηχάνισης στην ΕΕ είναι το ποσοστό συmicromicroετοχής του κλάδου της βιοmicroηχανίας στη διαmicroόρφωση του ΑΕΠ κάθε κράτους-microέλους αλλά και της ΕΕ στο σύνολό της Από το 1991 ως το 2016 το ποσοστό αυτό microειώθηκε κατά 65 στη Γερmicroανία 7 στη Γαλλία 8 στο Ηνωmicroένο Βασίλειο και 65 στην ΕΕ συνολικά 42

13 Το laquoέξυπνοraquo εργοστάσιο

Το νέο microοντέλο παραγωγής είναι το λεγόmicroενο έξυπνο εργοστάσιο (ή laquoέξυπνη βιοmicroηχανίαraquo) 43

όπου επιmicroέρους συστήmicroατα βασισmicroένα στη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών είναι σε θέση να παρακολουθούν τις φυσικές διεργασίες να δηmicroιουργούν εικονικά αντίγραφα του φυσικού κόσmicroου και να λαmicroβάνουν αποκεντρωmicroένες αποφάσεις microέσω microηχανισmicroών αυτοοργάνωσης Η ιδέα αυτή βρίσκεται στον πυρήνα της αυξηmicroένης ψηφιοποίησης της παραγωγικής διαδικασίας κατά την οποία τα φυσικά αντικείmicroενα ενοποιούνται microε το δίκτυο πληροφοριών επιτρέποντας την αποκεντρωmicroένη παραγωγή και την οποιαδήποτε προσαρmicroογή σε πραγmicroατικό χρόνο

Το laquoέξυπνοraquo εργοστάσιο ndashκαι κατrsquo επέκταση ο microετασχηmicroατισmicroός της βιοmicroηχανικής παραγωγήςndash χαρακτηρίζονται από 44

- -8

httpswwwpwccomgxenissueseconomythe-world-in-2050html (World Bank)38

Eurostat (2017) Διαθέσιμο στο httpeceuropaeueurostatwebproducts-eurostat-news-DDN-20171024-1inheritRedirect=true39

Roland Berger Strategy Consultants Industry 40 The new industrial revolution How Europe will succeed (2014)40

ΌΌ π41

Παγκόσμια Τράπεζα httpsdataworldbankorgindicatorNVINDTOTLZS42

R Burke A Mussomeli S Laaper M Hartigan and B Sniderman The smart factory Responsive adaptive connected manufacturing Deloitte Insights 43

(2017)

httpswwwmanufacturingtomorrowcomarticle201701what-is-the-smart-factory-and-its-impact-on-manufacturing904344


-shy‐ Την οριζόντια ολοκλήρωση microέσω των δικτύων τα δίκτυα microπορούν να αυτοοργανώνονται σε πραγmicroατικό χρόνο από τη στιγmicroή λήψης της παραγγελίας microέχρι τον εξωτερικό εφοδιασmicroό

-shy‐ Την ψηφιοποίηση σε ολόκληρη την αλυσίδα αξίας από το σχεδιασmicroό και την εισερχόmicroενη υλικοτεχνική υποστήριξη της παραγωγής έως το microάρκετινγκ τον εξερχόmicroενο εφοδιασmicroό και τις microετά την πώληση υπηρεσίες

-shy‐ Την κάθετη ολοκλήρωση και τα δικτυωmicroένα συστήmicroατα παραγωγής όπου τα συστήmicroατα πληροφορικής συνεργάζονται σε επίπεδο αισθητήρων ελέγχοντας την παραγωγή και την εκτέλεση του εταιρικού σχεδιασmicroού Τόσο οι διαδικασίες παραγωγής όσο και ο αυτοmicroατισmicroός σχεδιάζονται και λειτουργούν εικονικά σε microια ολοκληρωmicroένη διαδικασία microέσω της συνεργασίας παραγωγών και προmicroηθευτών

Οι σχετικοί όροι που χρησιmicroοποιούνται διεθνώς περιλαmicroβάνουν το Διαδίκτυο (Ίντερνετ) των Πραγmicroάτων (Internet of Things ndash IoT) το Διαδίκτυο των Υπηρεσιών (Internet of Services ndash IoS) την Προηγmicroένη Βιοmicroηχανία (Advanced Manufacturing) και το laquoΈξυπνοraquo εργοστάσιο (ldquosmartrdquo factory)

Οι όροι laquoΊντερνετ των Πραγmicroάτωνraquo και laquoΊντερνετ των Υπηρεσιώνraquo αναφέρονται στην ψηφιακή ολοκλήρωση της παραγωγής και των υπηρεσιών αντίστοιχα Συγκεκριmicroένα το Ίντερνετ των Πραγmicroάτων αναφέρεται σε συστήmicroατα πληροφορικής συνδεδεmicroένα microε όλα τα 45

υποσυστήmicroατα τις διαδικασίες και τα δίκτυα προmicroηθευτών και πελατών που επικοινωνούν και συνεργάζονται τόσο microεταξύ τους όσο και microε τους ανθρώπους χρησιmicroοποιώντας ενσωmicroατωmicroένους αισθητήρες για τη συλλογή δεδοmicroένων και την ανάληψη κάποιας δράσης microέσα σε ένα δίκτυο

Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες εκτιmicroήσεις ο αριθmicroός των συσκευών που επικοινωνούν microεταξύ τους έχει ξεπεράσει τον αριθmicroό των ανθρώπων που αλληλεπιδρούν ενώ ως το 2020 αναmicroένεται 46

να συνδεθούν microε το Ίντερνετ 30 δισεκατοmicromicroύρια συσκευές ndash από ένα αεριωθούmicroενο microέχρι microια βελόνα ραψίmicroατος 47

Το Ίντερνετ των Υπηρεσιών αναφέρεται σε εσωτερικές και δια-συστηmicroατικές υπηρεσίες που 48

παρέχονται και χρησιmicroοποιούνται από το σύνολο της αλυσίδας αξίας microέσω της επεξεργασίας

- -9

F Mattern and C Floerkemeier From the Internet of Computers to the Internet of Things In K Sachs I Petrov and P Guerrero (eds) From Active Data 45

Management to Event-Based Systems and More Lecture Notes in Computer Science Springer (2010) Harvard Business Review Internet of Things Science Fiction or Business Fact Harvard Business Publishing (2014) httpswwwsascomel_grinsightsbig-datainternet-of-thingshtml

httpswwwbrookingsedublogtechtank20150609sketching-out-the-internet-of-things-trendline46

httpswwwabiresearchcompressmore-than-30-billion-devices-will-wirelessly-conne47

S Fischer S Challenges of the Internet of Services In W Wahlster HJ Grallert S Wess H Friedrich and T Widenka (eds) Towards the Internet of 48

Services The THESEUS Research Program Springer (2014) C Schroth and T Janner Web 20 and SOA Converging Concepts Enabling the Internet of Services IT Professional 9 (2007)

SJ Walker Big Data A Revolution That Will Transform How We Live Work and Think International Journal of Advertising 33 181-183 (2015) J 49

Manyika M Chui B Brown et al Big data The next frontier for innovation competition and productivity McKinsey Global Institute (2011) M Swan The Quantified Self Fundamental Disruption in Big Data Science and Biological Discovery Big Data 1 (2013)


laquomicroεγάλων δεδοmicroένωνraquo (big data) και της τεχνολογίας του laquoυπολογιστικού νέφουςraquo (cloud 49

computing) 50

Η ενσωmicroάτωση των παραπάνω τεχνολογιών στη διαδικασία της βιοmicroηχανικής παραγωγής αναmicroένεται να της προσδώσει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά 51

-shy‐ Διαλειτουργικότητα Τα κυβερνο-φυσικά συστήmicroατα (άνθρωποι και ροmicroπότ) αποτελούmicroενα από (i) λογισmicroικό ενσωmicroατωmicroένο σε αισθητήρες φορητές συσκευές σταθmicroούς συναρmicroολόγησης και προϊόντα και (ii) τεχνολογίες επικοινωνιών επιτρέπουν 52

στους ανθρώπους και τα laquoέξυπναraquo εργοστάσια να συνδέονται και να επικοινωνούν microεταξύ τους

-shy‐ Εικονικότητα Δηmicroιουργείται ένα εικονικό αντίγραφο του laquoέξυπνουraquo εργοστασίου microέσω τη σύνδεσης δεδοmicroένων των αισθητήρων microε microοντέλα εικονικών εγκαταστάσεων και microοντέλα προσοmicroοίωσης

-shy‐ Αποκέντρωση Τα κυβερνο-φυσικά συστήmicroατα microπορούν να λαmicroβάνουν microόνα τους αποφάσεις και να προχωρούν σε τοπική παραγωγή χάρη σε τεχνολογίες όπως η τρισδιάστατη εκτύπωση

-shy‐ Ικανότητα δράσης σε πραγmicroατικό χρόνο Υπάρχει η δυνατότητα συλλογής και ανάλυσης δεδοmicroένων και άmicroεσης παροχής των αντλούmicroενων πληροφοριών

-shy‐ Προσαρmicroοστικότητα Τα laquoέξυπναraquo εργοστάσια διαθέτουν ευελιξία προσαρmicroογής στις microεταβαλλόmicroενες απαιτήσεις microε αντικατάσταση ή επέκταση microεmicroονωmicroένων microονάδων

2 Η 4ΒΕ στην Ευρώπη και τον κόσmicroο

Στο κεφάλαιο αυτό παρατίθενται συνοπτικά τα κύρια γνωρίσmicroατα των σχετικών προγραmicromicroάτων που έχουν εξαγγείλει και υλοποιούν τα κράτη-microέλη της ΕΕ αλλά και οι ΗΠΑ και η Κίνα Ιδιαίτερη microνεία γίνεται στα χαρακτηριστικά του γερmicroανικού microοντέλου ενώ περιγράφονται και θέσεις και οι προτάσεις του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για το ζήτηmicroα

- -10

R Moreno-Vozmediano RS Montero and IM Llorente Key Challenges in Cloud Computing Enabling the Future Internet of Services IEEE Internet 50

Computing 17 18-25 (2012) MD Dikaiakos D Katsaros P Mehra G Pallis and A Vakali Cloud Computing Distributed Internet Computing for IT and Scientific Research IEEE Internet Computing 13 (2009)

E Hofmann and M Ruumlsch Industry 40 and the current status as well as future prospects on logistics Computers in Industry 89 23-34 (2017) TD 51

Oesterreich and F Teuteberg Understanding the implications of digitisation and automation in the context of Industry 40 A triangulation approach and elements of a research agenda for the construction industry Computers in Industry 83 121-139 (2016)

httpsmapifoundationorgeconomic2015723the-internet-of-things-industrie-40-vs-the-industrial-internet (2015) Securing the future of German 52

manufacturing industry Recommendations for implementing the strategic initiative INDUSTRIE 40 Final report of the Industrie 40 Working Group 2013


21 Κυρίαρχες προσεγγίσεις

Η ψηφιακή τεχνολογία δεν αξιοποιείται από τα κράτη-microέλη της ΕΕ για τη δηmicroιουργία microιας νέας βιοmicroηχανίας αλλά για το microετασχηmicroατισmicroό της υπάρχουσας βιοmicroηχανίας και των επιχειρήσεων Το χαmicroηλό ποσοστό χρήσης ψηφιακών τεχνολογιών ndashπάνω από το 41 των 53

επιχειρήσεων στην ΕΕ δεν έχουν υιοθετήσει καmicroία από τις νέες προηγmicroένες ψηφιακές τεχνολογίες ακόmicroη ndash είναι ένα microόνο παράδειγmicroα των προκλήσεων που αντιmicroετωπίζουν οι 54

ευρωπαϊκές επιχειρήσεις κατά τη microετάβαση στην 4ΒΕ

Οι κυβερνήσεις των περισσότερων κρατών-microελών έχουν υιοθετήσει πολιτικές ευρείας κλίmicroακας για την αύξηση της παραγωγικότητας και τη βελτίωση των δεξιοτήτων του εργατικού δυναmicroικού όσον αφορά τις προηγmicroένες τεχνολογίες Στα διάφορα σχετικά προγράmicromicroατα απαντώνται συχνά κοινοί στόχοι αλλά οι εθνικές πολιτικές διαφέρουν ως προς το σχεδιασmicroό τις προσεγγίσεις χρηmicroατοδότησης και τη στρατηγική εφαρmicroογής τους

Οι επιmicroέρους πολιτικές αποτελούν microέρος microιας ευρύτερης στρατηγικής που microε τη σειρά της υπηρετεί τη συνολικότερη προσέγγιση κάθε κράτους-microέλους για την έρευνα την καινοτοmicroία και τη βιοmicroηχανία Στη Γαλλία για παράδειγmicroα η microείωση των επενδύσεων και προβλήmicroατα στην ανάπτυξη ανταγωνιστικών ψηφιακών βιοmicroηχανιών υπαγόρευσαν τις βασικές κατευθυντήριες αρχές του Industrie du Futur (IdF) Αντίθετα στην Ολλανδία το σχετικά χαmicroηλό ποσοστό απασχόλησης στον τοmicroέα της microεταποίησης οδήγησε στη δηmicroιουργία του προγράmicromicroατος Smart Industry Στην περίπτωση της Ισπανίας η εθνική πολιτική ψηφιοποίησης σταδιακά εξελίχθηκε στο πρόγραmicromicroα Industria Conectada 40 Στο Ηνωmicroένο Βασίλειο το έναυσmicroα για το σχεδιασmicroό του προγράmicromicroατος High Value Manufacturing Catapult (HVM Catapult) αποτέλεσε η κυβερνητική πρωτοβουλία για τη δηmicroιουργία τεχνολογικών κέντρων σε διαφορετικούς βιοmicroηχανικούς τοmicroείς

Οι πολιτικές των κρατών-microελών έχουν πολλά κοινά σηmicroεία ως προς τις επιδιώξεις και τους στόχους τους Οι περισσότερες αποβλέπουν στην ενδυνάmicroωση της ανταγωνιστικότητας και στον εκσυγχρονισmicroό της εθνικής βιοmicroηχανίας ενώ δεν λείπουν και οι κοινωνικές και περιβαλλοντικές παράmicroετροι Στους στόχους των εθνικών προγραmicromicroάτων περιλαmicroβάνονται η παροχή τεχνολογιών νέας γενιάς (Ιταλία Ηνωmicroένο Βασίλειο) η ανάπτυξη νέων προϊόντων και η βελτίωση των βιοmicroηχανικών διαδικασιών (Γερmicroανία Ιταλία) καθώς και η στήριξη microικροmicroεσαίων επιχειρήσεων σε δράσεις καινοτοmicroίας (Ηνωmicroένο Βασίλειο Γαλλία και Ισπανία)

Κάθε πρωτοβουλία έχει όmicroως και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούν από τις υπόλοιπες Οι σχετικές πρωτοβουλίες της Γαλλίας και της Ισπανίας ακολουθούν microια προσέγγιση βασισmicroένη στην αγορά δανειοδοτώντας επιχειρήσεις που συmicromicroετέχουν στα αντίστοιχα προγράmicromicroατα Η Γαλλία παρέχει επιπλέον φοροαπαλλαγές για τις επενδύσεις σε

- -11

Strategic Policy Forum on Digital Entrepreneurship (2016) Accelerating the digital transformation of European Industry and enterprises Διαθέσιμο στην 53

httpeceuropaeuDocsRoomdocuments15856attachments1translationsenrenditionsnative

Digital Transformation Monitor Key lessons from national industry 40 policy initiatives in Europe (2017)54


Έρευνα και Ανάπτυξη (RampD) και ενθαρρύνει τις συmicroπράξεις δηmicroόσιου και ιδιωτικού τοmicroέα Το σουηδικό πρόγραmicromicroα P2030 συντονίζεται και χρηmicroατοδοτείται από τη βιοmicroηχανία ώστε να εξασφαλιστεί το αποτύπωmicroα της 4ΒΕ στη βιοmicroηχανική παραγωγή και η microακροπρόθεσmicroη βιωσιmicroότητά της Στο Ηνωmicroένο Βασίλειο παρέχεται microέσω επτά τεχνολογικών κέντρων τεχνογνωσία βιοmicroηχανικής κλίmicroακας σε επιχειρήσεις για να microειωθεί το ρίσκο της υιοθέτησης καινοτόmicroων τεχνικών

Στις ΗΠΑ κοmicroβικό ρόλο στην προώθηση της 4ΒΕ παίζει ο ιδιωτικός τοmicroέας Το Industrial Internet Consortium συστάθηκε το 2014 από microεγάλες εταιρείες όπως οι General Electric Cisco Intel και IBM microε στόχο τη συνεργασία microεταξύ επιχειρήσεων ακαδηmicroαϊκής κοινότητας και πολιτείας για τον εκσυγχρονισmicroό microιας σειράς τοmicroέων όπως η microεταποίηση η ενέργεια οι microεταφορές το σύστηmicroα υγείας οι κοινωφελείς οργανισmicroοί και η αγροτική παραγωγή microε τη βοήθεια του ίντερνετ Στη σχετική πρωτοβουλία microετέχουν και ευρωπαϊκές εταιρείες τεχνολογίας καθώς και κυβερνητικοί οργανισmicroοί από την Κίνα την Ινδία και τη Γερmicroανία Σε κυβερνητικό επίπεδο η πρωτοβουλία συγχρηmicroατοδοτείται από το National Network for Manufacturing Innovation (NMMI)

Στην Κίνα οι αυξανόmicroενοι microισθοί οδηγούν στη ροmicroποτοποίηση της παραγωγής ενώ στο πλαίσιο του 13ου Πενταετούς Πλάνου έχει εξαγγελθεί το πρόγραmicromicroα Internet Plus που αποσκοπεί στην υιοθέτηση του ηλεκτρονικού εmicroπορίου από τις microικροmicroεσαίες επιχειρήσεις την εφαρmicroογή του ίντερνετ στον δηmicroόσιο τοmicroέα και την αναβάθmicroιση των παραδοσιακών microονάδων βιοmicroηχανίας και microεταποίησης Προβλέπεται πιο συγκεκριmicroένα η ενίσχυση της ασφάλειας του κυβερνοχώρου και της αποτελεσmicroατικότητας των κοινωνικών υπηρεσιών η επέκταση της πρόσβασης στο ίντερνετ και η βελτίωση της laquoποιότητας και αποτελεσmicroατικότηταςraquo της οικονοmicroικής ανάπτυξης Στόχος είναι η ολοκλήρωση ως το 2025 της microετάβασης από τη βιοmicroηχανία υψηλής έντασης εργασίας σε υψηλότερο σηmicroείο της αλυσίδας αξίας Μέχρι τότε το πρόγραmicromicroα προβλέπει την προώθηση υποστηρικτικών microέτρων και τη θεmicroελίωση νέων βιοmicroηχανικών τρόπων λειτουργίας στη microαζική επιχειρηmicroατικότητα τον microεταποιητικό κλάδο την αγροτική παραγωγή τη βιολογία και την τεχνητή νοηmicroοσύνη Παράλληλα υλοποιείται το πρόγραmicromicroα Made in China 2025 που σχεδιάστηκε από το Υπουργείο Βιοmicroηχανίας και Πληροφορικής σε συνεργασία microε την Ακαδηmicroία Μηχανικών της Κίνας και είναι επικεντρωmicroένο στην κατασκευή και αναβάθmicroιση των βιοmicroηχανικών εταιρειών στην αλυσίδα αξίας καθώς και στην ανάπτυξη εγχώριας δυναmicroικότητας καινοτοmicroίας microε στόχο microια επανάσταση στην παραγωγή που θα στηρίζεται στις laquoέξυπνεςraquo τεχνολογίες

22 Το γερmicroανικό microοντέλο

Για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της γερmicroανικής οικονοmicroίας και την προώθηση του ηγεmicroονικού ρόλου της χώρας η γερmicroανική κυβέρνηση έχει αναπτύξει το πρόγραmicromicroα 55

Industrie 40 microε στόχο τη διαmicroόρφωση των microέσων παραγωγής την προώθηση και

- -12

Χρήστος Χ Χατζηιωσήφ Η ευρωπαϊκή ενοποίηση η Γερμανία και η επιστροφή των εθνικισμών Βιβλιόραμα (2017)55


κατανάλωση προϊόντων και την παροχή υπηρεσιών που βασίζεται στη διάδραση και την επικοινωνία των microηχανών τόσο microεταξύ τους όσο και microε τους ανθρώπους Πρόκειται ουσιαστικά για τη microετάβαση από τα κατακερmicroατισmicroένα συστήmicroατα εποπτείας και ελέγχου του παρελθόντος σε microια νέα εποχή όπου όλα τα επιmicroέρους σηmicroεία στις βιοmicroηχανικές εγκαταστάσεις και τις γραmicromicroές παραγωγής δια-συνδέονται και επικοινωνούν microεταξύ τους microέσα από microια αποδοτική διαλειτουργικότητα αυτοmicroατοποιηmicroένων στοιχείων

Οι υποστηρικτές του προγράmicromicroατος ισχυρίζονται ότι σήmicroερα για πρώτη φορά είναι δυνατή η σύνδεση αποmicroονωmicroένων προηγουmicroένως στοιχείων της αλυσίδας παραγωγής microέσω microίνι ποmicroποδεκτών των RFID (Radio-Frequency Identification) Αυτό σηmicroαίνει ότι κάθε προϊόν 56

microπορεί να έχει ενσωmicroατωmicroένες ψηφιακές πληροφορίες που θα microπορούν να microεριστούν microέσω ραδιοσηmicroάτων καθώς αυτό microετακινείται κατά microήκος της γραmicromicroής παραγωγής Στη συνέχεια τα επιmicroέρους προϊόντα θα microπορούν να επικοινωνούν microεταξύ τους χωρίς ανθρώπινη παρέmicroβαση Οι πληροφορίες αυτές θα συλλέγονται και θα αναλύονται microέσω της επεξεργασίας laquomicroεγάλων δεδοmicroένωνraquo (big data) και της τεχνολογίας του laquoυπολογιστικού νέφουςraquo (cloud computing) που επιτρέπουν την ανίχνευση πιθανής microη εmicroφανούς microηχανολογικής βλάβης και φθοράς εξαρτηmicroάτων

Στο βαθmicroό που κάτι τέτοιο γίνεται αυτόmicroατα οι laquoέξυπνεςraquo αυτές συσκευές microπορούν στη συνέχεια να διαχειριστούν τις λειτουργίες παραγωγής και να τις βελτιστοποιούν αυτόνοmicroα προσαρmicroόζοντας τις δικές τους παραmicroέτρους καθώς laquoαισθάνονταιraquo ορισmicroένες από τις ιδιότητες του ηmicroιτελούς προϊόντος Κατrsquo αυτό τον τρόπο επιτρέπεται στους παραγωγούς να ανταποκρίνονται ταχύτατα στις microεταβαλλόmicroενες απαιτήσεις των πελατών και των συνθηκών της αγοράς

Στον πυρήνα των παραπάνω εφαρmicroογών βρίσκονται επίσης τεχνολογίες τρισδιάστατης εκτύπωσης (additive manufacturing3D printing) ολόκληρων microηχανηmicroάτων ή εξαρτηmicroάτων τους που πρόσφατα έχουν επεκταθεί σε 4D printing όπου microια τυπωmicroένη δοmicroή microπορεί να 57

microεταβάλλεται χρονικά ως προς το σχήmicroα ή τη λειτουργία της

23 Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο για την 4ΒΕ

Σε πρόσφατη έκθεσή του το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εξετάζει (α) τις τεχνολογικές αλλαγές 58

(β) τις κοινωνικές αλλαγές και (γ) την αλλαγή στο επιχειρηmicroατικό πρότυπο (paradigm) που συνεπάγεται η 4ΒΕ Παρότι η έκθεση αναπόφευκτα αποτελεί προϊόν συmicroβιβασmicroού microεταξύ των κρατών-microελών τα συmicroπεράσmicroατά της είναι ενδεικτικά των τάσεων που διαmicroορφώνονται στην ΕΕ Πιο συγκεκριmicroένα

- -13

Dr Werner Struth of Bosch at Sam Shead Industry 40 the next industrial revolution (2013)56

J Choi O-C Kwon W Jo H J Lee and M-W Moon 4D Printing Technology A Review 3D Printing and Additive Manufacturing 2 159 (2015)57

wwweuroparleuropaeustudies (ITRE Committee on Industry Research and Energy)58


(α) Το Ευρωκοινοβούλιο διαπιστώνει ότι η ψηφιοποίηση έχει αποτελέσει τη βασική κινητήριο δύναmicroη των αλλαγών σε όλη την αλυσίδα αξίας Ενώ όmicroως όπως επισηmicroαίνεται πολλές επιχειρήσεις αναγνωρίζουν την ανάγκη προσαρmicroογής στα νέα δεδοmicroένα πολύ λιγότερες (ιδίως microικροmicroεσαίες επιχειρήσεις) είναι προετοιmicroασmicroένες γιrsquo αυτή Υπάρχουν επίσης σηmicroαντικές προκλήσεις (κόστος και κίνδυνοι) αναφορικά microε την προστασία της πνευmicroατικής ιδιοκτησίας των προσωπικών δεδοmicroένων και της ιδιωτικότητας την ασφάλεια το σχεδιασmicroό και τη λειτουργικότητα των συστηmicroάτων καθώς και την προστασία του περιβάλλοντος και της δηmicroόσιας υγείας Τέλος ενώ όπως επισηmicroαίνεται η ανάγκη δηmicroιουργίας δηmicroόσιων ιδρυmicroάτων για τη βελτίωση της ασφάλειας του κυβερνοχώρου και ευρείας στήριξης για τη σχετική έρευνα αναγνωρίζεται από όλες τις πλευρές τόσο σε επίπεδο ΕΕ όσο και σε επίπεδο κρατών-microελών υπολείπεται ακόmicroη πολύς δρόmicroος προς αυτή την κατεύθυνση

(β) Οι κοινωνικές αλλαγές που η 4ΒΕ (και η εφαρmicroογή της γερmicroανικής πολιτικής Industrie 40 ειδικότερα) αναmicroένεται να επιφέρει δεν είναι γνωστές σύmicroφωνα microε την έκθεση του Ευρωκοινοβουλίου παρά microόνο στις microεγάλες επιχειρήσεις Ως εκ τούτου οι microεγαλύτερες επιχειρήσεις τείνουν να διάκεινται φιλικότερα απέναντί της ενώ τα εργατικά συνδικάτα διατηρούν τις επιφυλάξεις τους Γενικά αποδεκτή προϋπόθεση για την επιτυχή έκβαση της 4ΒΕ είναι η ολοκλήρωση της ενιαίας ψηφιακής αγοράς (digital single market) Συγχρόνως όmicroως διαπιστώνεται έλλειψη δεξιοτήτων (αλλά και προθυmicroίας) για την προσαρmicroογή στην ενιαία ψηφιακή αγορά τη στιγmicroή που οι απαιτήσεις είναι εξαιρετικά αυξηmicroένες (εκτιmicroήσεις δείχνουν ότι microέχρι το 2020 η Ευρώπη θα στερείται 500000 ειδικών στα ψηφιακά συστήmicroατα) 59

Παράλληλα διαπιστώνει το Ευρωκοινοβούλιο αναδύονται νέοι τρόποι απασχόλησης microε θετικές και αρνητικές επιπτώσεις για τους εργαζοmicroένους ενώ το έλλειmicromicroα δεξιοτήτων αντιmicroετωπίζεται προς το παρόν microε εξειδικευmicroένες στρατηγικές microετανάστευσης

(γ) Τέλος οι microικροmicroεσαίες επιχειρήσεις βρίσκονται όπως επισηmicroαίνεται αντιmicroέτωπες microε τις προκλήσεις συmicromicroετοχής στις νέες αλυσίδες παραγωγής και εφοδιασmicroού που προβλέπονται από την 4ΒΕ και αφορούν το κόστος τους κινδύνους τη microειωmicroένη ευελιξία και την έλλειψη στρατηγικής ανεξαρτησίας Σύmicroφωνα microε την έκθεση παρατηρείται τόσο έλλειψη ενηmicroέρωσής τους σχετικά microε τις προηγmicroένες τεχνολογίες όσο και αδυναmicroία αγοράς της απαιτούmicroενης τεχνολογίας Επιπλέον οι microικροmicroεσαίες επιχειρήσεις αδυνατούν να εκτελέσουν πιλοτικά έργα για τη δοκιmicroή microηχανισmicroών της 4ΒΕ και έχουν περιορισmicroένη πρόσβαση σε εγκαταστάσεις για τη δοκιmicroή προηγmicroένων λύσεων Δεν είναι σε θέση να προσελκύσουν εξειδικευmicroένο προσωπικό και καθώς οι microεγάλες εταιρείες microπορούν να επωφεληθούν από τη θέση τους στην αγορά για να δοκιmicroάσουν και να κατοχυρώσουν τις νέες τεχνολογίες οι microικροmicroεσαίες επιχειρήσεις χρειάζεται να υπερβούν microεγάλα εmicroπόδια ώστε να microην ενταθεί περαιτέρω η εξάρτησή τους από τις microεγαλύτερες επιχειρήσεις

Η έκθεση υποστηρίζει πως ο δηmicroόσιος τοmicroέας microπορεί να διαδραmicroατίσει κρίσιmicroο ρόλο στη δηmicroιουργία ενός οικοσυστήmicroατος που θα βοηθήσει τη microικροmicroεσαία επιχειρηmicroατικότητα να microεταβεί στην 4ΒΕ Επισηmicroαίνεται ωστόσο η περιορισmicroένη έρευνα που έχει πραγmicroατοποιηθεί γιrsquo

- -14

eceuropaeudigital-single-marketenpoliciesdigital-skills59


αυτόν το σκοπό ενώ υπογραmicromicroίζεται ότι η τυποποίηση παραmicroένει σηmicroαντική πρόκληση αναφορικά microε την εφαρmicroογή της 4ΒΕ σε ευρεία κλίmicroακα

Συmicroπερασmicroατικά για την επιτυχή microετάβαση στην εποχή της 4ΒΕ το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εισηγείται 60

(α) τη θέσπιση microέτρων για να καλυφθούν τα κενά και οι ελλείψεις σε εθνικό και κοινοτικό επίπεδο (παρακολούθηση των τελευταίων εξελίξεων χρηmicroατοδότηση της έρευνας στήριξη των microικροmicroεσαίων επιχειρήσεων ευαισθητοποίηση σχετικά microε τις προκλήσεις και τις ευκαιρίες)

(β) την ανάληψη πρωτοβουλιών εκ microέρους των κρατών-microελών για τη στήριξη πολιτικών επαναβιοmicroηχάνισης στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής στρατηγικής RISE (Renaissance of Industry for a Sustainable Europe) ώστε να επιτευχθεί ο στόχος αύξησης της συmicroβολής της βιοmicroηχανίας στο ΑΕΠ στο 20 61

24 Κράτη-microέλη τεσσάρων ταχυτήτων

Με βάση τα κριτήρια laquoβιοmicroηχανικής αριστείαςraquo (industrial excellence) και ανάλογα microε την 62

πρόοδο που έχει συντελεστεί προς την κατεύθυνση της 4ΒΕ τα κράτη-microέλη κατατάσσονται σε τέσσερις κατηγορίες

Πρωτοπόρα κράτη (front-runners) Γερmicroανία Σουηδία Αυστρία και Ιρλανδία Οι χώρες αυτές κρίνεται ότι έχουν προχωρήσει και συνεχίζουν να οδεύουν επιτυχώς στην κατεύθυνση της 4ΒΕ

Κράτη microε δυνατότητες (potentialists) Βέλγιο Δανία Ολλανδία Ηνωmicroένο Βασίλειο και Γαλλία Η βιοmicroηχανική τους βάση εξασθενίζει αλλά ο σύγχρονος εταιρικός τοmicroέας τους έχει πολλές δυνατότητες Η Φιλανδία τοποθετείται ανάmicroεσα στα laquoπρωτοπόραraquo και τα laquoκράτη microε δυνατότητεςraquo

Κράτη-οπαδοί της παράδοσης (traditionalists) Πρόκειται κυρίως για κράτη-microέλη της Ανατολικής Ευρώπης όπως η Τσεχία η Σλοβακία η Σλοβενία η Ουγγαρία και η Λιθουανία Οι χώρες αυτές θεωρείται ότι διαθέτουν επαρκή βιοmicroηχανική βάση λίγες όmicroως έχουν αναλάβει πρωτοβουλίες για τη microετάβαση στη νέα βιοmicroηχανική εποχή ενώ ορισmicroένες τροφοδοτούν ήδη microε εργατικό δυναmicroικό το γερmicroανικό πρόγραmicromicroα Industrie 40

Διστακτικά κράτη (hesitants) Σε αυτά συγκαταλέγονται χώρες της Νότιας και Ανατολικής Ευρώπης όπως η Ελλάδα η Ιταλία η Εσθονία η Πορτογαλία η Πολωνία η Κροατία και η Βουλγαρία οι οποίες θεωρείται ότι δεν διαθέτουν αξιόπιστη βιοmicroηχανική βάση ενώ τα

- -15

Οι ανακοινώσεις για τη χάραξη νέας πολιτικής υποστηρίχθηκαν από σειρά αναλύσεων και μελετών που υπογράμμιζαν την περαιτέρω πτώση 60

της συνεισφοράς του βιομηχανικού κλάδου στο ΑΕΠ της Ευρωπαϊκής ΈΈνωσης στο 151 R Berger Industry 40 The new industrial revolution How Europe will succeed Strategy Consultants (2014)

httpeur-lexeuropaeulegal-contentELTXTuri=CELEX3A52014DC001461

Τα κριτήρια αφορούν την εξελιγμένη παραγωγή και τη διαδικασία παραγωγής το βαθμό αυτοματοποίησης την προθυμία του εργατικού 62

δυναμικού και το βαθμό ωριμότητας laquoδιαδικτύων αξίαςraquo ndash value networks (υψηλή προστιθέμενη αξία ανοικτή βιομηχανία δίκτυα καινοτομίας και εξελιγμένο διαδίκτυο)


σοβαρά δηmicroοσιονοmicroικά προβλήmicroατα που αντιmicroετωπίζουν δεν επιτρέπουν τον αναπτυξιακό τους προσανατολισmicroό προς το microέλλον Ορισmicroένες από τις χώρες αυτές παρέχουν ήδη εργατικό δυναmicroικό στη γερmicroανική βιοmicroηχανία

3Προϋποθέσεις υλοποίησης και προκλήσεις για το microέλλον

Στο παρόν κεφάλαιο περιγράφονται οι αναγκαίες προϋποθέσεις αλλά και οι προκλήσεις επιτυχούς microετάβασης στην 4ΒΕ και παρουσιάζονται οι δύο κυρίαρχες τάσεις που έχουν διαmicroορφωθεί διεθνώς Η αισιόδοξη προσέγγιση σύmicroφωνα microε την οποία η τεχνολογία εγγυάται microακροπρόθεσmicroα ένα microέλλον ευηmicroερίας για όλους και microια περισσότερο κριτική στάση που υπογραmicromicroίζει πιθανές συνέπειες της 4ΒΕ για τις οποίες δεν είmicroαστε προετοιmicroασmicroένοι

31 Προϋποθέσεις ndash Ερωτήmicroατα ndash Προκλήσεις

Οι προϋποθέσεις microετάβασης στην 4ΒΕ τα ερωτήmicroατα που εγείρονται και οι προκλήσεις που τη συνοδεύουν όπως αυτά έχουν καταγραφεί διεθνώς συνοψίζονται ως εξής

-shy‐ Ζωτικής σηmicroασίας είναι η τυποποίηση των συστηmicroάτων των πρωτοκόλλων των συνδέσεων και των δια-συνδέσεων 63

-shy‐ Ο καταmicroερισmicroός και η οργάνωση της εργασίας θα αλλάξουν ριζικά λόγω της microεταβολής των επιχειρηmicroατικών προτύπων Ο έλεγχος της παραγωγής σε πραγmicroατικό χρόνο αναmicroένεται να microετασχηmicroατίσει το περιεχόmicroενο τις διαδικασίες και το περιβάλλον εργασίας απαιτώντας αυξηmicroένη ευθύνη και συνεχή αναβάθmicroιση των δεξιοτήτων του προσωπικού Αίρεται ο παραδοσιακός σαφής καταmicroερισmicroός της βιοmicroηχανικής εργασίας και διαmicroορφώνεται ένα πολύ πιο πολύπλοκο περιβάλλον Θα υπάρξουν νέες επιχειρησιακές και οργανωτικές δοmicroές που θα στηρίζονται περισσότερο στη λήψη αποφάσεων και σε υπηρεσίες συντονισmicroού ελέγχου και υποστήριξης Θα πρέπει όmicroως να επισηmicroανθεί και η ανάγκη συντονισmicroού εικονικών και πραγmicroατικών microηχανών και εγκαταστάσεων στα συστήmicroατα διαχείρισης της παραγωγής Αυτό το περιβάλλον εργασίας όπου ο άνθρωπος θα χρειαστεί να διοικεί να συνεργάζεται και να παίρνει εντολές από ροmicroπότ δεν έχει προηγούmicroενο στην ιστορία των βιοmicroηχανικών επαναστάσεων Το microελλοντικό βιοmicroηχανικό εργατικό δυναmicroικό θα πρέπει να δρα περισσότερο αυτόβουλα και να διαθέτει αυξηmicroένες ικανότητες διαχείρισης και επίλυσης πολύπλοκων προβληmicroάτων καθώς και άριστες επικοινωνιακές και οργανωτικές δεξιότητες

- -16

R Berger Industry 40 The new industrial revolution How Europe will succeed Strategy Consultants (2014)63


Η αισιόδοξη προσέγγιση που συχνά επικρατεί υπογραmicromicroίζει το περιθώριο σηmicroαντικής διεύρυνσης και εmicroπλουτισmicroού των θέσεων εργασίας τη δυνατότητα αύξησης των αποδοχών (για λίγες θέσεις εργασίας υψηλής εξειδίκευσης) τη βελτιωmicroένη ευελιξία του χρόνου εργασίας και την καλύτερη ισορροπία εργασίας και ελεύθερου χρόνου

Από την άλλη όmicroως παραγνωρίζονται οι εντάσεις οι προκλήσεις και οι απειλές που σχετίζονται microε αυτές τις αλλαγές Η συνεχής εργασία σε περιβάλλον εικονικής πραγmicroατικότητας δηmicroιουργεί microια αίσθηση απώλειας της προσωπικής εmicroπειρίας microέσω της αποϋλοποίησης της εργασίας που ενδέχεται microε τη σειρά της να οδηγήσει σε όξυνση του αισθήmicroατος αποξένωσης και απώλειας ελέγχου Υπάρχει επιπλέον ο κίνδυνος να οδηγηθούmicroε σε microια κατάσταση υπερβολικού φόρτου εργασίας και περιστολής της δηmicroιουργικότητας προς όφελος της laquoνέας παραγωγικής διαδικασίαςraquo Εντός του χώρου εργασίας είναι τέλος δυνατόν να προκληθεί ακραία πόλωση microεταξύ υπαλλήλων microε υψηλά προσόντα και διοικητικώνλειτουργικών υπαλλήλων ενώ ορατός είναι και ο κίνδυνος εξάλειψης των ορίων microεταξύ οικογενειακής και επαγγελmicroατικής ζωής microε δυσmicroενείς επιπτώσεις στη σωmicroατική και ψυχική υγεία των εργαζοmicroένων

-shy‐ Ποιες θέσεις εργασίας απειλούνται Θα είναι οπωσδήποτε διαθέσιmicroα λιγότερα αmicroιγώς χειρωνακτικά καθήκοντα για χαmicroηλής εξειδίκευσης εργαζοmicroένους Ποιες αναmicroένεται να είναι όmicroως οι επιπτώσεις όσον αφορά τον έλεγχο των επιδόσεων τις ευθύνες και την πνευmicroατική πίεση που θα υφίστανται οι εργαζόmicroενοι στο νέο ιδιαίτερα στρεσογόνο εργασιακό περιβάλλον της 4ΒΕ Προβλέπονται νέες microέθοδοι αξιολόγησης των νέων ειδικοτήτων ώστε να φτάσουmicroε στο σηmicroείο που δεν θα ελέγχουν οι άνθρωποι την τεχνολογία αλλά θα ελέγχονται οι ίδιοι από την τεχνολογία

-shy‐ Νέα επιχειρηmicroατικά πρότυπα θα πρέπει να αναπτυχθούν και να εφαρmicroοστούν Σε ποιο ύψος ανέρχονται οι δαπάνες που απαιτούνται για τη microετατροπή του τρόπου παραγωγής και ποιοι θα επωmicroιστούν το κόστος πιθανών αποτυχηmicroένων πρωτοβουλιών Νέου τύπου σχέσεις θα χρειαστεί να οικοδοmicroηθούν microεταξύ των ίδιων των επιχειρήσεων (προmicroηθευτών ανταγωνιστών κλπ) σε ένα εικονικό περιβάλλον γεγονός που προϋποθέτει πρωτόγνωρα επίπεδα laquoανοίγmicroατοςraquo και διαφάνειας εκ microέρους τους

-shy‐ Η ασφάλεια και η προστασία της τεχνογνωσίας στο πλαίσιο του παγκόσmicroιου ανταγωνιστικού περιβάλλοντος είναι microια επίσης κρίσιmicroη παράmicroετρος Θα είναι οι κυβερνήσεις και οι επιχειρήσεις διατεθειmicroένες να επενδύσουν εάν οι καινοτόmicroες προσεγγίσεις που αναmicroένεται να προκύψουν θα microπορούν εύκολα να αναπαραχθούν από χώρες ή εταιρείες που δεν θα έχουν επενδύσει στην έρευνα και την ανάπτυξη (συmicroπεριλαmicroβανοmicroένων και των τρίτων χωρών)

-shy‐ Η διαθεσιmicroότητα εξειδικευmicroένων εργαζοmicroένων που να microπορούν να δράσουν στις βιοmicroηχανικές εγκαταστάσεις του microέλλοντος Ποιος θα επενδύσει στη βελτίωση των δεξιοτήτων τους και στην κατάρτισή τους Καθώς τα εξελιγmicroένα τεχνολογικά συστήmicroατα θα αναπτύσσουν ειδικές και ολοένα ανανεούmicroενες δεξιότητες ανακύπτει αναντίρρητα η 64

- -17

Securing the future of German manufacturing industry Recommendations for implementing the strategic initiative INDUSTRIE 40 Final report of the 64

Industrie 40 Working Group 2013


ανάγκη διά βίου κατάρτισης του εργατικού δυναmicroικού Είναι σαφής η απαίτηση για microεγάλο εύρος ειδικοτήτων και εξειδικεύσεων σε όλο το φάσmicroα της αλυσίδας αξίας που εκτείνεται από την επιχειρησιακή υποδοmicroή microέσω σχεδιασmicroού συστηmicroάτων τη microοντελοποίηση και τη διαχείριση των λειτουργιών παραγωγής microέχρι την ανάπτυξη της διάδρασης microε τους ανθρώπους Σε κάθε περίπτωση η σύγκλιση της τεχνολογίας της πληροφορικής της βιοmicroηχανικής δραστηριότητας του αυτοmicroατισmicroού και του λογισmicroικού απαιτεί την ανάπτυξη microιας καινοτόmicroου προσέγγισης για την κατάρτιση των τεχνολόγων της πληροφορικής Τα κράτη microε πολυπληθές εργατικό δυναmicroικό STEM (Science Technology Engineering Mathematics) είναι αυτά που διαθέτουν το κατάλληλο επιστηmicroονικό προσωπικό για την 4ΒΕ 65

Για την ενίσχυση της διαθεσιmicroότητας των δεξιοτήτων που απαιτούνται για τη microετάβαση στην 4ΒΕ σε πανευρωπαϊκό επίπεδο προτείνονται

(α) Η προώθηση προγραmicromicroάτων επαγγελmicroατικής εκπαίδευσης και διά βίου microάθησης microε στόχο την ενίσχυση των απαιτούmicroενων για τη διαχείριση ανθρώπινου δυναmicroικού κοινωνικών και συναισθηmicroατικών δεξιοτήτων των σχεδιαστών και προγραmicromicroατιστών ηλεκτρονικών υπολογιστών

(β) Η microετανάστευση ειδικευmicroένου επιστηmicroονικού προσωπικού από άλλες ευρωπαϊκές ή τρίτες χώρες Ειδικά όσον αφορά τη Γερmicroανία το αρmicroόδιο Υπουργείο Οικονοmicroίας και Ενέργειας επισηmicroαίνει ότι laquoθα είναι αδύνατον να γεφυρώσουmicroε το χάσmicroα στη διαθεσιmicroότητα δεξιοτήτων βασιζόmicroενοι αποκλειστικά στους εργαζοmicroένους που ήδη ζουν στη Γερmicroανίαraquo Η Γερmicroανία επικεντρώνεται έτσι στην προσέλκυση επιστηmicroονικού δυναmicroικού microε 66

πλεονασmicroατικές τέτοιες δεξιότητες τόσο από κράτη-microέλη της EE (χώρες της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης Ελλάδα Ισπανία) όσο και από τρίτες χώρες (Βιετνάmicro Ινδονησία Ινδία και δυνητικά Βραζιλία και Κίνα) Σε επίπεδο ΕΕ απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά σε δυνατότητες ήκαι προγράmicromicroατα βιοmicroηχανικής ανάπτυξης σε κράτη-microέλη microε πλεονάζον ειδικευmicroένο προσωπικό microε αποτέλεσmicroα τα τελευταία να περιορίζονται σε ρόλο τροφοδότη-παρία της πρωταθλήτριας γερmicroανικής βιοmicroηχανικής παραγωγής

-shy‐ Ποιος θα πραγmicroατοποιήσει την απαιτούmicroενη για την περαιτέρω ανάπτυξη έρευνα στο πλαίσιο της 4ΒΕ (καταmicroερισmicroός microεταξύ δηmicroόσιου και ιδιωτικού τοmicroέα) Η είσοδος microικροmicroεσαίων επιχειρήσεων στις αλυσίδες αγοράς και εφοδιασmicroού της βιοmicroηχανίας microέσω δηmicroόσιων επενδύσεων στον τοmicroέα της έρευνας και ανάπτυξης τόσο σε εθνικό όσο και σε κοινοτικό επίπεδο θα microπορούσε να λειτουργήσει αντισταθmicroιστικά έναντι των ιδιωτικών επενδύσεων συmicroβάλλοντας στη δηmicroιουργία ισότιmicroων όρων ανταγωνισmicroού

- -18

Η συνολική απασχόληση σε επαγγέλματα STEM αυξάνεται στην ΕΕ παρά την οικονομική κρίση Για το 2025 προβλέπονται περίπου 7000000 65

θέσεις STEM Ενώ όμως το ποσοστό των αποφοίτων STEM πανεπιστημιακής εκπαίδευσης αυξάνεται από το 2005 σε 15 κράτη-μέλη ο αριθμός των επαγγελματικά καταρτισμένων αποφοίτων μειώνεται Διαφοροποιήσεις σημειώνονται τόσο ανάμεσα στα δύο φύλα (το 375 περίπου των αποφοίτων πανεπιστημίου προέρχονται από STEM επιστημονικά πεδία αλλά μόλις το 126 είναι γυναίκες) όσο και μεταξύ των κρατών-μελών Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι απόφοιτοι STEM δεν ξεπερνούν το 15 σε Ολλανδία και Λουξεμβούργο ενώ σε Σουηδία Φιλανδία Ελλάδα και Γερμανία το αντίστοιχο ποσοστό ξεπερνά το 27 European Parliament Encouraging STEM Studies for the Labour Market D-G Internal Policies (2015)

httpwwwbmwideENTopicsTackling-the-skills-shortageskills policydid=633758html66


-shy‐ Πώς microπορεί να αναπτυχθεί και να εφαρmicroοστεί ένα κοινό ευρωπαϊκό νοmicroικό πλαίσιο για την προστασία των εταιρικών δεδοmicroένων τη ρύθmicroιση ζητηmicroάτων ευθύνης το χειρισmicroό των προσωπικών δεδοmicroένων και τους εmicroπορικούς περιορισmicroούς Στο βαθmicroό που microια χαλαρή αντιmicroονοπωλιακή πολιτική ενισχύει τις microεγάλες εταιρείες που καθορίζουν τα πρότυπα που τις ωφελούν δυσχεραίνοντας τη συmicromicroετοχή τόσο των microικροmicroεσαίων όσο και νεοεισερχόmicroενων επιχειρήσεων στη διαδικασία της 4ΒΕ τίθεται το ερώτηmicroα εάν και κατά πόσον θα ήταν αναγκαία microια πραγmicroατιστική αντιmicroονοπωλιακή ευρωπαϊκή πολιτική έναντι των βιοmicroηχανικών πρωτοπόρων Ασίας και ΗΠΑ

-shy‐ Τα δεδοmicroένα των laquoέξυπνωνraquo microηχανών και η ασφάλεια δικτύων καθίστανται σηmicroαντικά για τη διασφάλιση της προστασίας του περιβάλλοντος ιδίως σε περίπτωση διαχείρισης επικίνδυνων (πχ πυρηνικών ή τοξικών) υλικών 67

-shy‐ Όταν στον ίδιο εργασιακό χώρο αλληλεπιδρούν άνθρωποι και laquoέξυπνεςraquo microηχανές είναι κρίσιmicroο για την υγεία και την ασφάλεια των εργαζοmicroένων να microπορεί να προβλεφθεί η laquoαντίδρασηraquo των microηχανών Εφόσον τα δίκτυα και οι microηχανές microπορούν να χειραγωγηθούν λόγω ανεπαρκών συστηmicroάτων ασφάλειας δεδοmicroένων (πχ κυβερνο-επιθέσεις) ελλοχεύει πάντοτε ο κίνδυνος να laquoαντιδράσουνraquo διαφορετικά απrsquo ότι προέβλεπε ο τρόπος microε τον οποίο είχαν αρχικά προγραmicromicroατιστεί

-shy‐ Πνευmicroατική ιδιοκτησία Στον τοmicroέα της βιοmicroηχανίας η πνευmicroατική ιδιοκτησία τα δεδοmicroένα microεγάλης κλίmicroακας (big data) που καθορίζουν τη διαδικασία παραγωγής ενός προϊόντος είναι εξίσου πολύτιmicroα microε τα microηχανολογικά σχέδια και τα διαγράmicromicroατα σχεδιασmicroού (design plans) καθώς περιέχουν διακριτές και microοναδικές πληροφορίες σχετικά microε το προϊόν και την παραγωγή του Ενώ τα δεδοmicroένα σχεδιασmicroού προστατεύονται συνήθως επαρκώς τα δεδοmicroένα παραγωγής είναι συχνά εκτεθειmicroένα σε microηχανήmicroατα υποστηριζόmicroενα από υπολογιστή Ένα προσβεβληmicroένο υπολογιστικό σύστηmicroα στο δίκτυο ή ένα απλό USB stick είναι αρκετά για την υποκλοπή δεδοmicroένων ενώ υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος επιθέσεων από χάκερ στο δίκτυο πληροφορικής Επιπλέον η αυξανόmicroενη διασυνδεσιmicroότητα microηχανών λογισmicroικού και των εγκαταστάσεων microιας επιχείρησης προκαλεί εύλογα ερωτήmicroατα όσον αφορά το ποιος microπορεί να χρησιmicroοποιεί επιχειρηmicroατικές πληροφορίες και σε ποιο βαθmicroό (θα microπορούν πχ οι εταιρείες λογισmicroικού να χρησιmicroοποιούν τα δεδοmicroένα) Τέλος θέmicroα πνευmicroατικής ιδιοκτησίας εγείρεται και microεταξύ εταιρειών και πελατών στο βαθmicroό που δίνεται στους πελάτες η δυνατότητα να εξατοmicroικεύουν το τελικό προϊόν κατά τη διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας

-shy‐ Προστασία των προσωπικών δεδοmicroένων και της ιδιωτικής ζωής Καθώς στο περιβάλλον της 4ΒΕ τα αγαθά και οι υπηρεσίες συχνά διασυνδέονται microε τη microορφή laquoέξυπνωνraquo προϊόντων δηmicroιουργείται ένα microεταβαλλόmicroενο πρότυπο προϊόντος όπου σηmicroασία έχει όχι microόνο το προϊόν καθεαυτό αλλά και η υπηρεσία που συνδέεται microε αυτό (πχ laquoέξυπνοςraquo καταmicroετρητής οικιακής ισχύος ή laquoέξυπνοraquo ψυγείο) Τα διάφορα δεδοmicroένα αποτυπώνουν συνήθειες και

- -19

Το 2014 σημειώθηκε για παράδειγμα κυβερνοεπίθεση σε εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας στη Νότια Κορέα η οποία περιορίστηκε ωστόσο 67

στην υποκλοπή προσωπικών δεδομένων των εργαζομένων διαγραμμάτων ροής ηλεκτρισμού και εκτιμήσεων έκθεσης σε ακτινοβολία των κατοίκων της περιοχής


προτιmicroήσεις των πελατών-χρηστών που διατρέχουν έτσι τον κίνδυνο να γίνουν είτε αντικείmicroενα στοχευmicroένης ανεπιθύmicroητης διαφήmicroισης είτε θύmicroατα κοινωνικού στιγmicroατισmicroού

-shy‐ Συγκέντρωση ή αποκέντρωση Ανοιχτό παραmicroένει το ερώτηmicroα εάν η εφαρmicroογή της 4ΒΕ σε ευρωπαϊκό επίπεδο θα οδηγήσει στη συγκέντρωση των νέων βιοmicroηχανικών δοmicroών σε συγκεκριmicroένες περιοχές της Ευρώπης ή εάν αντίθετα θα έχει ως αποτέλεσmicroα τη διασπορά των εγκαταστάσεων σε περιοχές της Ευρώπης microειωmicroένης βιοmicroηχανικής δραστηριότητας Χαρακτηριστικό είναι το προηγούmicroενο των ΗΠΑ όπου laquoη γεωγραφική κατανοmicroή των προηγmicroένων βιοmicroηχανιών ndashπαρά την ποικιλία τουςndash έχει περιοριστεί σε σχέση microε τις παλαιότερες επιχειρήσεις περιφερειακής ευηmicroερίας Το 1980 59 από τις 100 microεγαλύτερες microητροπολιτικές περιοχές της χώρας απασχολούσαν τουλάχιστον το 10 του εργατικού δυναmicroικού τους σε προηγmicroένες βιοmicroηχανίες Μέχρι το 2013 microόλις 23 microεγάλες microητροπολιτικές περιοχές χαρακτηρίζονται από τόσο microεγάλες συγκεντρώσεις προηγmicroένης βιοmicroηχανικής δραστηριότητας Κατά συνέπεια η οικονοmicroία των ΗΠΑ εξαρτάται σήmicroερα περισσότερο από έναν microικρότερο αριθmicroό προηγmicroένων βιοmicroηχανικών δοmicroών (clusters) απrsquo ότι σε οποιοδήποτε άλλη στιγmicroή της πρόσφατης ιστορίας τουςraquo Η microέχρι σήmicroερα 68

προσέλκυση ειδικευmicroένου εργατικού δυναmicroικού στη Γερmicroανία από την υπόλοιπη Ευρώπη δείχνει πάντως πως πιθανότερη είναι η αυξηmicroένη συγκέντρωση τέτοιων δραστηριοτήτων σε περιοχές όπου υπάρχει ήδη ισχυρή βιοmicroηχανική δραστηριότητα

32 Το microέλλον της εργασίας και οι εναλλακτικές προοπτικές Μεταξύ ουτοπίας και δυστοπίας

Το microεγαλύτερο microέρος της διεθνούς αλλά και της (περιορισmicroένης) εγχώριας βιβλιογραφίας διατείνεται πως microε τις κατάλληλες προϋποθέσεις (επάρκεια ειδικευmicroένου εργατικού δυναmicroικού και microετασχηmicroατισmicroός του επιχειρηmicroατικού προτύπου) η αύξηση της παραγωγικότητας και η κοινωνική ευηmicroερία είναι εξασφαλισmicroένες Οι προβλέψεις άmicroεσες και microεσοπρόθεσmicroες είναι εντυπωσιακές όσον αφορά τις δυνατότητες που διανοίγονται για την ανθρωπότητα Η εικόνα που φιλοτεχνείται θυmicroίζει τη φιλόδοξη θεωρία του Kuznets (1955) σύmicroφωνα microε την οποία οι 69

εισοδηmicroατικές ανισότητες πράγmicroατι θα microειώνονται αυτόmicroατα στις προηγmicroένες φάσεις της καπιταλιστικής ανάπτυξης όποιες κι αν είναι οι ακολουθούmicroενες πολιτικές ή τα χαρακτηριστικά κάθε χώρας ώσπου να σταθεροποιηθούν σε ένα ανεκτό επίπεδο Πρόκειται για microια θεωρία που απευθυνόταν σε έναν κόσmicroο ενθουσιασmicroένο microε την laquoΈνδοξη Τριακονταετίαraquo (1945 ndash 1975) Αρκεί να έχουmicroε υποmicroονή να περιmicroένουmicroε λίγο και η ανάπτυξη θα είναι προς όφελος όλων (laquoGrowth is a rising tide that lifts all boatsraquo)94 Μόνο που το λίγο στην περίπτωση της 4ΒΕ microπορεί να διαρκέσει αρκετές γενιές hellip 70

- -20

M Muro J Rothwell S Andes K Fikri and S Kulkarni Americarsquos Advanced Industries What they are where they are and why they matter Brookings 68

Advanced Industrial Series (2015)

S Kuznets Economic growth and income inequality The American Economic Review (1955)69

T Picketti Το Κεφάλαιο τον 21ο αιώνα Πόλις (2014) μτφ Ελίζα Παπαδάκη70


Με βάση πρόσφατα δεδοmicroένα το διαδεδοmicroένο νεοφιλελεύθερο επιχείρηmicroα πως η ευηmicroερία των επιχειρήσεων είναι ευθέως ανάλογη microε τη δηmicroιουργία θέσεων εργασίας και την ευηmicroερία της κοινωνίας ως συνόλου αποδυναmicroώνεται Ήδη προβλέπεται ότι στα επόmicroενα πέντε χρόνια θα χαθούν πάνω από πέντε εκατοmicromicroύρια θέσεις εργασίας στις δεκαπέντε πιο αναπτυγmicroένες και ανερχόmicroενες οικονοmicroίες του κόσmicroου Οι microεγαλύτερες επιπτώσεις αναmicroένονται στα επαγγέλmicroατα που απαιτούν λιγότερη εξειδίκευση στις οργανωτικές δουλειές γραφείου στην παραγωγή τις κατασκευές και την εξόρυξη 71

Επιπλέον πρόσφατη έκθεση της Bank of America προβλέπει αύξηση στην αυτοmicroατοποίηση της παραγωγής microέσω ροmicroπότ σε παγκόσmicroια κλίmicroακα από 10 το 2015 σε 45 το 2025 Παράλληλα εκτιmicroά ότι η χρήση ροmicroπότ microε αυξηmicroένη νοηmicroοσύνη θα microπορούσε να αυξήσει την παραγωγικότητα κατά 30 σε πολλούς τοmicroείς της βιοmicroηχανίας ενώ θα microείωνε το εργατικό κόστος παραγωγής κατά 18-33 microέχρι το 2020 Στο πρόσφατο World Government Summit 72

ο ιδρυτής της Tesla Elon Musk δήλωσε ότι laquoθα υπάρχουν όλο και λιγότερες δουλειές που τα ροmicroπότ δεν θα κάνουν καλύτερα [από τους ανθρώπους]raquo καθώς και ότι οι εργαζόmicroενοι θα πρέπει να αυξήσουν τις δεξιότητές τους microέσω laquomicroιας συγχώνευσης της βιολογικής και της microηχανικής νοηmicroοσύνηςraquo Με άλλα λόγια οι άνθρωποι θα πρέπει να γίνουν 73

ανταγωνιστικότεροι από τα ροmicroπότ καθώς το επερχόmicroενο κύmicroα αυτοmicroατοποίησης θα κοστίσει microακροπρόθεσmicroα πολύ περισσότερες θέσεις εργασίας όχι microόνο χαmicroηλής αλλά και υψηλής εξειδίκευσης στον τριτογενή τοmicroέα 74

Στη σχετική βιβλιογραφία η παράmicroετρος αυτή στην καλύτερη περίπτωση υποτιmicroάται Ωστόσο το πρόβληmicroα της επίτασης των ανισοτήτων και του κοινωνικού αποκλεισmicroού αναγνωρίζεται και από laquoσταυροφόρουςraquo της νέας microορφής βιοmicroηχανικής παραγωγής όπως ο Bill Gates που έχει προτείνει τη φορολόγηση των ροmicroπότ για τη χρηmicroατοδότηση ενός βασικού εγγυηmicroένου εισοδήmicroατος για όλους ενώ επιχειρηmicroατίες εταιριών αιχmicroής κάνουν λόγο για ένα Παγκόσmicroιο 75

Βασικό Εισόδηmicroα (Universal Basic Income ndash UBI) για όσους θα εξωθούνται στην ανεργία Η 76

βάση microιας τέτοιας πρότασης microοιάζει απολύτως λογική αν λάβουmicroε υπόψη microας ότι laquoτα ροmicroπότ δεν αγοράζουν αγαθά και υπηρεσίεςraquo 77

Στη διάρκεια των προηγούmicroενων βιοmicroηχανικών επαναστάσεων υπήρξε πράγmicroατι microια τεράστια οικονοmicroική microετατόπιση που δηmicroιούργησε νέες οικονοmicroικές ευκαιρίες και οδήγησε στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου microέσα από κοινωνικούς αγώνες Στη λεγόmicroενη 4ΒΕ υπάρχει εντούτοις κάτι θεmicroελιωδώς διαφορετικό η ανάπτυξη της τεχνητής νοηmicroοσύνης και της

- -21

World Economic Forum Five million jobs by 2020 The real challenge of the Fourth Industrial Revolution (2016)71

Bank of America Robot Revolution ndash Global Robot amp AI Primer (2015)72

httpswwwtheguardiancomtechnology2018jan01elon-musk-neurotechnology-human-enhancement-brain-computer-interfaces 73

N Srnicek and A Williams Postcapitalism and a World Without Work Verso (2015)74

httpsqzcom911698bill-gates-the-robot-that-takes-your-job-should-pay-taxes75

httpwwwbusinessinsidercomentrepreneurs-endorsing-universal-basic-income-2016-11albert-wenger-6 76

E Mandel Long waves of capitalist development A Marxist interpretation Verso (1995)77


ροmicroποτικής microπορεί microακροπρόθεσmicroα να καταστήσει laquoπαρωχηmicroένουςraquo το ίδιο το ανθρώπινο είδος καθώς η αξία της ανθρώπινης εργασίας καθορίζεται ήδη από το κόστος της 78

ισοδύναmicroης ευφυΐας των microηχανών 79

Η κεντρική αντίφαση των αισιόδοξων και microάλλον επιπόλαιων ndashαν όχι υποβολιmicroαίωνndash προγνώσεων που υιοθετούνται από microέρος της οικονοmicroικής και πολιτικής ελίτ σχετίζεται microε το πλαίσιο κερδοφορίας που αναmicroένεται και των νέων microορφών εκmicroετάλλευσης που αναδύονται Από τη microια πλευρά επισηmicroαίνεται ότι η αυτοmicroατοποίηση θα σηmicroάνει περισσότερο ελεύθερο χρόνο για όλους Από την άλλη υπογραmicromicroίζεται ότι η αυτοmicroατοποίηση microπορεί αφενός να βελτιώσει την ανθρώπινη ζωή αφετέρου όmicroως να microεγιστοποιήσει την ανθρώπινη δυστυχία Αυτή η λιγότερο προβεβληmicroένη βιβλιογραφία αναφέρεται σε πιθανές εκδοχές ενός laquoεναλλακτικού microέλλοντοςraquo κινούmicroενου ανάmicroεσα στην ουτοπία και τη δυστοπία που 80

αντανακλούν την ταλάντευση microεταξύ χειραφέτησης και υποταγής Σε όλα αυτά τις εκδοχές του microέλλοντος η αυτοmicroατοποίηση παραmicroένει η σταθερά ενώ microεταβάλλεται το πολιτικό και οικολογικό πλαίσιο Το ποιος κατέχει τα ροmicroπότ ή το πώς η κλιmicroατική αλλαγή επηρεάζει τους πόρους από τους οποίους εξαρτάται η τεχνολογία Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Frase 81

laquoτην ηmicroέρα που θα φτάσουν τα ροmicroπότ και η αυτοmicroατοποίηση οι καπιταλιστικές ταξικές σχέσεις και η καταρρέουσα βιόσφαιρα θα είναι ακόmicroα microαζί microαςraquo Με άλλα λόγια η οικοδόmicroηση του microέλλοντος που θέλουmicroε είναι εντέλει ζήτηmicroα πολιτικής και όχι τεχνολογίας

Συνοπτικά οι εναλλακτικές επιλογές απέναντι στην κυρίαρχη πρόβλεψη για ένα microέλλον αυξηmicroένης παραγωγικότητας που θα οδηγεί αυτοmicroάτως στην κοινωνική ευηmicroερία είναι οι εξής

(α) Ο laquoκοmicromicroουνισmicroόςraquo microια λέξη που αποκαθίσταται στην αρχική της έννοια ως το ειδυλλιακό 82

microέλλον που microας περιmicroένει microετά από microακρά περίοδο κοινωνικού και τεχνολογικού microετασχηmicroατισmicroού Μια κοmicromicroουνιστική κοινωνία είναι τόσο παραγωγική και τόσο ισότιmicroη ώστε να microη χρειάζεται κανένας να εργάζεται για να επιβιώσει εκπληρώνοντας την αρχή (Prinzip) του Μαρξ laquoαπό τον καθένα σύmicroφωνα microε τις ικανότητές του στον καθένα ανάλογα microε τις ανάγκες τουraquo Αυτό το ιδεώδες θα microπορούσε να πραγmicroατοποιηθεί εάν υπήρχαν απεριόριστες πηγές καθαρής ενέργειας για τη λειτουργία των ροmicroπότ

(β) Το microέλλον laquoτων προσόδωνraquo (rentism) Σε ένα τέτοιο microέλλον υπάρχει αφθονία αλλά οι τεχνικές παραγωγής αφθονίας microονοπωλούνται από microια microικρή ελίτ Το microονοπώλιο αυτό διατηρείται microέσω του ελέγχου όχι microόνο των ροmicroπότ αλλά και των δεδοmicroένων (data) λειτουργίας τους Αν διαθέτουmicroε για παράδειγmicroα ένα πολύ εξελιγmicroένο ροmicroπότ θα πρέπει να του δώσουmicroε και το κατάλληλο λογισmicroικό για να εκτελέσει τις εντολές microας Το λογισmicroικό αυτό microπορεί να προστατεύεται microε πνευmicroατικά δικαιώmicroατα ως πνευmicroατική ιδιοκτησία έτσι ώστε κάθε φορά που το χρησιmicroοποιούmicroε να πρέπει να καταβάλλουmicroε ορισmicroένο τέλος Αυτό σηmicroαίνει ότι

- -22

J Kaplan Humans need not apply A guide to wealth and work in the Age of Artificial Intelligence Yale University Press (2015)78

Β Davidow What happens to society when robots replace workers Harvard University Press (2014)79

J Beckert Imagined Futures Fictional Expectations and Capitalist Dynamics Harvard University Press (2016) P Frase Four Futures Life after 80

Capitalism Verso (2016)

Frase όπ81

Davidow όπ82


θα έχουmicroε ανάγκη από δουλειά microόνο που δεν θα υπάρχουν αρκετές θέσεις εργασίας καθώς όλη η κοινωνικά ωφέλιmicroη εργασία θα γίνεται από microηχανές Θέσεις εργασίας θα είναι διαθέσιmicroες για λίγους τυχερούς που θα γράφουν το λογισmicroικό για νοmicroικούς που θα το προστατεύουν από παραβίαση των δικαιωmicroάτων πνευmicroατικής ιδιοκτησίας ή microέλη των σωmicroάτων ασφαλείας που θα επιτηρούν το microεγάλο αριθmicroό των απελπισmicroένων που θα είναι πολύ φτωχοί για να το πληρώσουν Κυρίως όmicroως το laquomicroέλλον των προσόδωνraquo θα είναι επιρρεπές στην υποαπασχόληση και τη στασιmicroότητα καθώς η οικονοmicroία απαιτεί καταναλωτές και οι microάζες των ανέργων δεν θα microπορούν να καταναλώσουν

Τα παραπάνω ενδεχόmicroενα διατηρούν ωστόσο έναν πυρήνα ουτοπίας καθώς προϋποθέτουν microια microορφή άφθονης καθαρής ενέργειας Τι θα συmicroβεί όmicroως αν αυτή η θαυmicroατουργή πηγή ενέργειας δεν φτάσει ποτέ Τι γίνεται αν δεν υπάρξει διαφυγή από την οικολογική φρίκη της κλιmicroατικής αλλαγής 83

(γ) Ο laquoσοσιαλισmicroόςraquo όπου θα υπάρχει ασφαλώς αυτοmicroατοποίηση όχι όmicroως και ενέργεια χωρίς εκποmicroπή άνθρακα Αυτό σηmicroαίνει ότι θα χρειαστεί microια microαζική εκστρατεία για τη ριζική αναθεώρηση του microοντέλου κατανάλωσης και την προσαρmicroογή των υποδοmicroών και του τοπίου Ο Frase καταθέτει ορισmicroένες νηφάλιες προτάσεις για τον τρόπο microε τον οποίο θα microπορούσε να οργανωθεί microε δίκαιο και αποτελεσmicroατικό τρόπο microια τέτοια επιχείρηση microέσω microηχανισmicroών όπως το καθολικό βασικό εισόδηmicroα σε συνδυασmicroό microε τον προγραmicromicroατισmicroό της αγοράς

(δ) Ο laquoεξολοθρευτισmicroόςraquo (exterminism) είναι η πλέον τροmicroακτική εκδοχή εναλλακτικού microέλλοντος ένας νεο-φεουδαρχικός εφιάλτης Οι πλούσιοι θα διαβιούν σε ισχυρά οχυρωmicroένους θύλακες όπου τα ροmicroπότ θα κάνουν όλη τη δουλειά και ο υπόλοιπος πληθυσmicroός θα ζει παγιδευmicroένος σε έναν ταχέως θερmicroαινόmicroενο πλανήτη Όπως επισηmicroαίνει ο Frase laquoο microεγάλος κίνδυνος της αυτοmicroατοποίησης της παραγωγής σε microια ιεραρχικά διαρθρωmicroένη κοινωνία στην οποία οι πόροι σπανίζουν είναι ότι καθιστά τη microεγάλη microάζα των ανθρώπων περιττή για την κυβερνώσα ελίτraquo

Αξίζει τέλος να αναφερθεί ο προβληmicroατισmicroός δύο διακεκριmicroένων εκπροσώπων της επιστήmicroης και της πολιτικής που σχετίζεται microε microία επιmicroέρους πτυχή της 4ης ΒΕ την τεχνολογία της τεχνητής νοηmicroοσύνης laquoΗ ανάπτυξη πλήρους τεχνητής νοηmicroοσύνης θα microπορούσε να σηmicroάνει το τέλος της ανθρώπινης φυλήςraquo υποστηρίζει ο Stephen Hawking Ενώ ο Henry Kissinger 84

ξαφνιάζει σε πρόσφατο άρθρο του επισηmicroαίνοντας ότι βρισκόmicroαστε εν microέσω microιας 85

ριζοσπαστικής τεχνολογικής επανάστασης laquoτις συνέπειες της οποίας έχουmicroε έως τώρα αποτύχει να αντιmicroετωπίσουmicroε και η κορύφωση της οποίας microπορεί να είναι ένας κόσmicroος εξαρτώmicroενος από microηχανές που θα βασίζονται στα δεδοmicroένα και στους αλγόριθmicroους ο οποίος δεν θα κυβερνάται πλέον από ηθικούς ή φιλοσοφικούς κανόνες [] Τι θα γίνει η ανθρώπινη

- -23

Η κλιματική αλλαγή χαρακτηρίζεται συχνά ως απειλή για την ανθρωπότητα στο σύνολό της ΌΌπως όμως εξηγεί ο Frase η προσέγγιση αυτή 83

αποκρύπτει το γεγονός ότι η αλλαγή του κλίματος επηρεάζει με διαφορετικό τρόπο διαφορετικές ομάδες ανθρώπων ΌΌσοι ζουν σε λιγότερο ευπρόσβλητα γεωγραφικά πλάτη ή έχουν την οικονομική δυνατότητα να προστατεύονται από ακραίες θερμοκρασίες και καιρικές συνθήκες θα έχουν καλύτερη μοίρα από τους φτωχότερους κατοίκους των επαπειλούμενων περιοχών της Γης Το ερώτημα επομένως δεν είναι αν θα επιβιώσει ο ανθρώπινος πολιτισμός ndashείναι σχεδόν σίγουρο ότι θα το κάνειndash αλλά ποιος θα επιβιώσει

httpwwwbbccomnewstechnology-30290540 (2014)84

H Kissinger How the Enlightenment Ends The Atlantic (2018) Διαθέσιμο στο httpswwwtheatlanticcommagazinearchive201806henry-kissinger-ai-85

could-mean-the-end-of-human-history559124


συνείδηση αν η ερmicroηνευτική της δύναmicroη υπερκερασθεί από την τεχνητή νοηmicroοσύνη και οι κοινωνίες δεν είναι πλέον σε θέση να ερmicroηνεύουν τον κόσmicroο γύρω τουςraquo Κατά τον Kissinger η microελέτη των επιπτώσεων της τεχνητής νοηmicroοσύνης πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα για κάθε κράτος που καλείται να συστήσει microια επιτροπή ειδικών σε ανώτατο κυβερνητικό επίπεδο καθώς όπως επισηmicroαίνει laquoΈνα πράγmicroα είναι βέβαιο Αν δεν ξεκινήσουmicroε αυτή την προσπάθεια σύντοmicroα δεν θα αργήσουmicroε να ανακαλύψουmicroε ότι ξεκινήσαmicroε υπερβολικά αργάraquo

4Ο ρόλος της Ελλάδας στην 4ΒΕ

Στο κεφάλαιο αυτό περιγράφεται η αφετηριακή θέση της Ελλάδας ενόψει της 4ΒΕ και σκιαγραφούνται δράσεις και πρωτοβουλίες πολιτικής που προτείνεται να αναληφθούν για την προσαρmicroογή της χώρας στις νέες συνθήκες στο πλαίσιο της συνολικότερης αναπτυξιακής στρατηγικής

41Πού βρισκόmicroαστε

Η ελληνική κοινωνία εξέρχεται από microια πολυετή κρίση που υπήρξε microεταξύ άλλων αποτέλεσmicroα της έλλειψης σαφούς αναπτυξιακού προσανατολισmicroού σε συνδυασmicroό microε την αποβιοmicroηχάνιση την επίταση των κοινωνικών ανισοτήτων και τις έντονες περιφερειακές ανισορροπίες Το πρόβληmicroα της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονοmicroίας επιδεινώθηκε από την κυριαρχία ενός στρεβλού microοντέλου

Σήmicroερα microετά την εφαρmicroογή ενός εκτεταmicroένου προγράmicromicroατος δηmicroοσιονοmicroικών και διαρθρωτικών microεταρρυθmicroίσεων η Ελλάδα είναι η 20ή οικονοmicroία της Ευρώπης και η 53η παγκοσmicroίως microε προβλεπόmicroενο ρυθmicroό αύξησης του πραγmicroατικού ΑΕΠ 2 για το 2018 και 86

microε τη συmicroβολή των τοmicroέων της βιοmicroηχανίας και της microεταποίησης στη διαmicroόρφωση του ΑΕΠ να αντιστοιχεί στο 1633 και 987 αντίστοιχα για το 2016 87

Η χώρα εξακολουθεί ωστόσο να υπολείπεται των υπόλοιπων ευρωπαϊκών κρατών σε ότι αφορά την πρόοδο της ψηφιοποίησης Σύmicroφωνα microε τον Δείκτη Ψηφιακής Οικονοmicroίας και Κοινωνίας (Digital Economy amp Society Index ndash DESI) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής η Ελλάδα κατατάσσεται στην 27η θέση στο σύνολο των 28 κρατών-microελών της ΕΕ (2018) Παρά τα 88

υψηλά ποσοστά διείσδυσης της ευρυζωνικότητας υστερεί σε σχέση microε τους Ευρωπαίους εταίρους της στην κάλυψη και την ταχύτητα των σταθερών υποδοmicroών της Στη σχετική έκθεση

- -24

International Monetary Fund World Economic Outlook (April 2018)86

Στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας httpsdataworldbankorgcountrygreece 87

httpseceuropaeudigital-single-marketendesi 88


διαπιστώνεται ότι οι Έλληνες είναι ενεργοί χρήστες των διαδικτυακών υπηρεσιών ενώ οι εταιρείες χρησιmicroοποιούν τα microέσα κοινωνικής δικτύωσης στα ίδια επίπεδα microε τον microέσο όρο της ΕΕ

Ωστόσο η ένταξη πιο εξελιγmicroένων τεχνολογιών και ο τοmicroέας των ψηφιακών δηmicroόσιων υπηρεσιών και των ψηφιακών δεξιοτήτων παραmicroένουν σε χαmicroηλά επίπεδα Ο αριθmicroός των ατόmicroων που διαθέτουν τουλάχιστον ένα βασικό επίπεδο ψηφιακών δεξιοτήτων παραmicroένει πολύ κάτω του microέσου όρου της ΕΕ και η Ελλάδα εξακολουθεί να έχει το χαmicroηλότερο ποσοστό (14) ειδικών Τεχνολογιών Πληροφορίας και Επικοινωνίας (ΤΠΕ) στην ΕΕ (37) Από την άλλη ο αντίστοιχος δείκτης για τον αριθmicroό πτυχιούχων θετικών επιστηmicroών τεχνολογίας microηχανικής και microαθηmicroατικών (STEM) ανά 1000 άτοmicroα ηλικίας 20-29 ετών (162) είναι εγγύτερα στον microέσο όρο της ΕΕ (191) φέρνοντας τη χώρα στη 18η θέση Οι δείκτες αυτοί microαρτυρούν την laquoαποψίλωσηraquo του επιστηmicroονικού ανθρώπινου δυναmicroικού λόγω του brain drain δεδοmicroένου ότι η Ελλάδα κατατάσσεται στην 6η θέση microεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ ως προς το ποσοστό αποφοίτων STEM (26) 89

Συmicroπερασmicroατικά το συγκριτικό πλεονέκτηmicroα της Ελλάδας ενόψει της 4ΒΕ είναι οι άνθρωποι το υψηλής ειδίκευσης ανθρώπινο δυναmicroικό που διαθέτει η χώρα οι νέοι επιστήmicroονες και ερευνητές Αυτό αποδεικνύεται και από τον microεγάλο αριθmicroό δηmicroοσιεύσεων και την επιτυχή διεκδίκηση ευρωπαϊκών ανταγωνιστικών προγραmicromicroάτων από το ερευνητικό και ακαδηmicroαϊκό προσωπικό της χώρας Αυτό το ανθρώπινο δυναmicroικό κατατάσσει την Ελλάδα στη 15η θέση 90

microεταξύ των 28 κρατών-microελών της ΕΕ όσον αφορά την απασχόληση ερευνητών και προσωπικού Έρευνας και Ανάπτυξης καθιστώντας τη ισότιmicroο εταίρο στη σύγχρονη παραγωγή γνώσης 91

microαζί microε χώρες που παραδοσιακά έχουν πολύ πιο αναπτυγmicroένα συστήmicroατα έρευνας και τεχνολογίας

Το laquoισχυρό χαρτίraquo της χώρας για τη microετάβαση στην Οικονοmicroία της Γνώσης αποτελούν οι κάτοχοι διδακτορικού τίτλου σπουδών Το 2015 αναγορεύθηκαν 1810 νέοι διδάκτορες από ελληνικά ΑΕΙ αριθmicroός που συmicroπίπτει microε τον microέσο όρο της περιόδου 2005-2015 και 92

ποσοστιαία ξεπερνά τον ευρωπαϊκό microέσο όρο Οι περισσότερες διδακτορικές διατριβές 93

εκπονούνται στην Ιατρική και τις Επιστήmicroες Υγείας (316) ενώ ακολουθούν οι Φυσικές (243) και οι Κοινωνικές Επιστήmicroες (230) οι Επιστήmicroες Μηχανικού και Τεχνολογίας (177) οι Ανθρωπιστικές (129) και οι Γεωργικές Επιστήmicroες (43) Η κατανοmicroή αυτή

- -25

2015 OECD Science Technology and Industry Scoreboard89

Δεν είναι τυχαίο ότι η χώρα τα τελευταία χρόνια καταλαμβάνει σταθερά την 11η ή 12η θέση από πλευράς χρηματοδότησης στο σύνολο του 90

ανταγωνιστικού ευρωπαϊκού προγράμματος laquoΟρίζοντας 2020raquo Ενδεικτικά η Ελλάδα κατατάσσεται 2η στο πρόγραμμα laquoResearch Potentialraquo 8η στα προγράμματα laquoInformation amp Communication Technologiesraquo και laquoResearch Infrastructuresraquo 9η στο πρόγραμμα laquoFuture and Emerging Technologies (FET)raquo 11η στο πρόγραμμα laquoEnergyraquo και στο laquoIDEAS - European Research Councilraquo 12η στο πρόγραμμα laquoNanosciences Nanotechnologies Materials and new Production Technologies ndash NMPraquo και 13η στο πρόγραμμα laquoFood Agriculture and Fisheries and Biotechnologyraquo Βασικοί Δείκτες ΈΈρευνας και Ανάπτυξης για δαπάνες και προσωπικό το 2016 στην Ελλάδα Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης 2018

Η Θέση της Ελλάδας στο 7ο Πρόγραμμα-Πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης 201691

Στατιστικά στοιχεία για τους διδάκτορες που αποφοίτησαν από τα ελληνικά ΑΕΙ το 2015 Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης 201892

httpeceuropaeueurostatstatisticsexplainedindexphpR_26_D_personnelDoctoral_students 93


περιγράφει microε τρόπο γλαφυρό τις δεξιότητες του ανθρώπινου δυναmicroικού που διαθέτει η χώρα για τη διαmicroόρφωση του ρόλου της στις συνθήκες που της 4ΒΕ

Όσον αφορά τις ελληνικές επιχειρήσεις microε ταχείς ρυθmicroούς αυξάνεται το ποσοστό των καινοτόmicroων επιχειρήσεων που άγγιξε το 577 την περίοδο 2014-2016 σηmicroειώνοντας άνοδο της τάξης των 67 σε σχέση microε την προηγούmicroενη τριετία σε 11000 επιχειρήσεις 94

που απασχολούν περισσότερους από δέκα εργαζοmicroένους Η ποσοστιαία αυτή αύξηση συνδέεται microάλιστα microε καίρια ποιοτικά χαρακτηριστικά αφού σχετίζεται κυρίως microε την καινοτοmicroία σε προϊόντα και διαδικασίες που εmicroπεριέχει υψηλή προστιθέmicroενη αξία και προέρχεται σε microεγάλο βαθmicroό από τη γνώση που προκύπτει από την επιστηmicroονική έρευνα

Προσβλέποντας στις ευνοϊκότερες οικονοmicroικές προοπτικές που διαγράφονται ο επιχειρηmicroατικός κόσmicroος φαίνεται να επενδύει πλέον microε microεγαλύτερη εmicroπιστοσύνη στην Καινοτοmicroία Συγκεκριmicroένα σύmicroφωνα microε στοιχεία του ΕΚΕΤΕ το 2016 οι επενδύσεις για καινοτοmicroικές δραστηριότητες των επιχειρήσεων ξεπέρασαν τα 2 δισ ευρώ παρουσιάζοντας αύξηση της τάξης των 432 εκ ευρώ σε σύγκριση microε το 2014 Οι βελτιωmicroένοι δείκτες της επιχειρηmicroατικής διαδικασίας όπως τα νέα ή σηmicroαντικά βελτιωmicroένα προϊόντα (+8) οι νέες ή σηmicroαντικά βελτιωmicroένες διαδικασίες (+10) οι νέες microέθοδοι οργάνωσης και microάρκετινγκ (+6) και η επίτευξη συνεργασιών microε στόχο την ανάπτυξη καινοτοmicroίας (+8) πιστοποιούν την ύπαρξη ενός ευνοϊκότερου περιβάλλοντος για την προώθηση της καινοτοmicroίας ενώ αποτυπώνουν και τον αδιαmicroφισβήτητα θετικό αντίκτυπο στη συνολική απασχόληση και την οικονοmicroία

Αξιοσηmicroείωτη είναι τέλος η δοmicroική αλλαγή που έχει συντελεστεί στο ερευνητικό τοπίο της Έρευνας και της Καινοτοmicroίας τα τελευταία τρία χρόνια στη χώρα Το 2016 οι δαπάνες για Έρευνα amp Ανάπτυξη (RampD)13 ξεπέρασαν το 1 του ΑΕΠ αγγίζοντας τα 175 δισ ευρώ (από 148 δισ ευρώ το 2014) το microεγαλύτερο ποσό που έχει διατεθεί microέχρι σήmicroερα Οι αυξητικές αυτές τάσεις συνεχίζονται microάλιστα και για τα έτη 2017 ndash 2018 όπως καταδεικνύουν τα microέχρι στιγmicroής διαθέσιmicroα στοιχεία του Εθνικού Κέντρου Τεκmicroηρίωσης (ΕΚΤ) microε τις δαπάνες για Έρευνα amp Ανάπτυξη να φτάνουν το 114 του ΑΕΠ και τα 203 δισ ευρώ για το 2017

42Τι να κάνουmicroε

Μια τεχνοφοβική προσέγγιση αποκοmicromicroένη από τα νέα υποκείmicroενα που αναδύονται στον σύγχρονο (microίγmicroα laquoπραγmicroατικούraquo και laquoψηφιακούraquo) κόσmicroο δεν microπορεί παρά να τροφοδοτεί ένα αδιέξοδο ρεύmicroα επιστροφής στο παρελθόν Τη διέξοδο θα πρέπει να την αναζητήσουmicroε στη γνώση των τεχνολογικών εξελίξεων (ως φορέα παραγωγής πλέον των microέσων παραγωγής) έχοντας όmicroως επίγνωση ότι η τεχνολογία ndashόπως και η αγοράndash δεν γνωρίζει όριο και ηθικούς κανόνες Σε επίπεδο πολιτικής είναι αναγκαία η διαmicroόρφωση microιας εθνικής προσέγγισης που θα υπερβαίνει τις κυρίαρχες επιλογές των πρωτοπόρων χωρών (επανεκπαίδευση

- -26

Βασικοί δείκτες για την καινοτομία στις ελληνικές επιχειρήσεις 2014-2016 Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης 201894


εργαζοmicroένων υποστήριξη της κινητικότητας [mobility] και της εναλλαγής εργασίας [job rotation] προσφορά microαθητείας εξειδικευmicroένες στρατηγικές microετανάστευσης)

Μια τέτοια προσέγγιση θα πρέπει να λαmicroβάνει υπόψη της

-shy‐ Την αλλαγή της ίδιας της φύσης της εργασίας Δεδοmicroένου ότι οι αναδυόmicroενες τεχνολογίες καθιστούν δυνατή την παραγωγή laquoοπουδήποτε και οποτεδήποτεraquo ελλοχεύει ο κίνδυνος ετεροβαρούς ανάπτυξης στο πλαίσιο της ΕΕ (innovation here ndash exploitation elsewhere) που θα οδηγήσει σε αυξανόmicroενη ανεργία και επίταση των κοινωνικών ανισοτήτων και σε επιχειρήσεις microε διαρκώς συρρικνούmicroενη καταναλωτική βάση

Για την αποτροπή microιας τέτοιας εξέλιξης χρειάζεται να αναληφθούν στοχευmicroένες πρωτοβουλίες για την εξασφάλιση των αναγκαίων πόρων και τη δηmicroιουργία των κατάλληλων δοmicroών που θα επιτρέψουν την πραγmicroατοποίηση επενδύσεων για τη διαmicroόρφωση ενός εργατικού δυναmicroικού microε laquoεγγυηmicroένεςraquo (futureproof) δεξιότητες αλλά και τη δηmicroιουργία ενός εθνικού δικτύου επιχειρήσεων microε ισχυρά Τmicroήmicroατα Έρευνας και Ανάπτυξης που θα στηρίζονται σε καινοτόmicroες παραγωγικές δυνατότητες

-shy‐ Τις δηmicroογραφικές εξελίξεις Από το 2011 η Ελλάδα έχει microπει σε microια φάση πρωτοφανή για τα microεταπολεmicroικά δεδοmicroένα Το φυσικό ισοζύγιο είναι πλέον αρνητικό (οι θάνατοι είναι περισσότεροι από τις γεννήσεις) όπως και το microεταναστευτικό παρά τις αυξηmicroένες προσφυγικές ροές καθώς πολλοί Έλληνες κυρίως ειδικευmicroένοι επιστήmicroονες αναζητούν καλύτερη τύχη στο εξωτερικό Την ίδια στιγmicroή στην Κεντρική τη Βόρεια και τη Δυτική 95

Ευρώπη παρατηρούνται σχετικά υψηλοί δείκτες θετικής microετανάστευσης Είναι λοιπόν microεσοmicroακροπρόθεσmicroα αναγκαία η προώθηση κοινωνικών microέτρων για την αντιmicroετώπιση της δηmicroογραφικής κάmicroψης καθώς και η εντατικοποίηση των δράσεων ανάσχεσης της φυγής Ελλήνων επιστηmicroόνων υψηλής κατάρτισης στο εξωτερικό

Σε θεσmicroικό επίπεδο κρίνεται απαραίτητη η δηmicroιουργία ενός επιτελικού οργάνου (όπως για παράδειγmicroα microιας διυπουργικής επιτροπής) αρmicroόδιου για τη χάραξη πολιτικής και το συντονισmicroό των επιmicroέρους δράσεων στο πλαίσιο της συνολικότερης αναπτυξιακής στρατηγικής της χώρας Το όργανο αυτό θα επικουρείται από microια δοmicroή συmicroβουλευτικού χαρακτήρα Πιο συγκεκριmicroένα

bull Η επιτροπή θα λαmicroβάνει τις αναγκαίες πολιτικές αποφάσεις και θα παρακολουθεί την υλοποίησή τους ανά τοmicroέα κυβερνητικής πολιτικής Συγκεκριmicroένα θα εποπτεύει την αξιοποίηση αποφοίτων STEM υψηλής ειδίκευσης microε έmicroφαση σε τοmicroείς όπως η νανοτεχνολογία η φωτονική η βιοτεχνολογία τα προηγmicroένα υλικά και η Πληροφορική (ICT) που επηρεάζουν τεχνολογίες σηmicroαντικές για την 4ΒΕ ενώ διατρέχουν οριζόντια τους βασικούς κλάδους της ελληνικής οικονοmicroίας Στους τοmicroείς αυτούς η Ελλάδα διαθέτει την απαιτούmicroενη κρίσιmicroη microάζα επιστηmicroόνων υψηλής ποιότητας ενώ microπορεί (και πρέπει) να αξιοποιηθεί και το συγκριτικό πλεονέκτηmicroα της χώρας στις ανθρωπιστικές επιστήmicroες

- -27

ΈΈρευνα της διαΝΕΟσις που διεξήχθη από το Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας υπό τη 95

διεύθυνση του καθηγητή Βύρωνα Κοτζαμάνη 2016


Επιπλέον η σύmicroπτυξη των προηγmicroένων τεχνολογικών τοmicroέων microπορεί να αποτελέσει έναν νέο δυναmicroικό κλάδο της ελληνικής οικονοmicroίας αυτό των τεχνολογιών της 4ΒΕ

bull Ένα Εθνικό Δίκτυο εκπροσώπων της τεχνικής (αλλά όχι microόνο) διανόησης και της ερευνητικής και ακαδηmicroαϊκής κοινότητας παραγωγικών φορέων και κοινωνικών εταίρων θα εξειδικεύει τα νέα δεδοmicroένα προσαρmicroόζοντάς τα στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ελληνικής οικονοmicroίας και θα εισηγείται στην αρmicroόδια επιτροπή την προτεραιοποίηση των δράσεων για τη microετάβαση στο περιβάλλον της 4ΒΕ Κατά τον σχετικό σχεδιασmicroό θα πρέπει microεταξύ άλλων να ληφθούν υπόψη οι επιπτώσεις στην απασχόληση σε τοmicroείς στους οποίους παραδοσιακά απασχολείται microεγάλο microέρος του εγχώριου εργατικού δυναmicroικού (τράπεζες λιανικό εmicroπόριο microεταφορές) καθώς και η δυνατότητα της χώρας να διακριθεί στην ανάπτυξη βιοmicroηχανιών υψηλής εξειδίκευσης Η ύπαρξη ενός ανθρώπινου δυναmicroικού STEM microε αυξηmicroένα προσόντα επιτρέπει την επιτόπια αξιοποίησή του microε την ενθάρρυνση της δηmicroιουργίας κέντρων Έρευνας amp Ανάπτυξης microεγάλων εταιριών κατά το πρόσφατο παράδειγmicroα της Tesla Greece

Οι δοmicroικοί microετασχηmicroατισmicroοί που αναmicroφίβολα θα επιφέρει η 4ΒΕ καθιστούν αναγκαία τόσο την εκ του σύνεγγυς παρακολούθηση της σχετικής συζήτησης όσο και τη διασφάλιση της συmicromicroετοχής του κοινωνικού σώmicroατος σε αυτήν Ο ιδιωτικός τοmicroέας οπωσδήποτε απαιτείται να εmicroπλακεί στις σχετικές συζητήσεις αλλά το δηmicroόσιο συmicroφέρον θα πρέπει να προηγείται καθώς laquoτο microέλλον θα έχει πολλή ακαταστασίαraquo Σε κάθε περίπτωση το υπό διαmicroόρφωση 96

νέο βιοmicroηχανικό πρότυπο αναmicroένεται εκ των πραγmicroάτων να οδηγήσει σε κρίση λόγω της σύγκρουσης παλαιών και νέων αξιών συmicroπεριφορών και γνώσεων Πρόκειται για το αναmicroενόmicroενο παρελκόmicroενο κάθε είδους microετάβασης καθώς laquoη κρίση συνίσταται ακριβώς στο ότι το παλιό πεθαίνει και το νέο δεν microπορεί ακόmicroη να γεννηθεί Σε αυτό το διάστηmicroα εmicroφανίζονται πολλά διαφορετικά νοσηρά συmicroπτώmicroαταraquo 97

- -28

Φρίντα Λιάππα Τα ποιήματα 20 χρόνια μια απουσία στη ζωή μας Πάμισος (2016)96

Antonio Gramsci Prison Notebooks Volume II Notebook 3 1930 (2011 edition) SS34 Past and Present 32-3397


- -29

Ζαλοκώστα 8 2ος όροφοςT+30 210 3647912

infoenainstituteorgenainstituteorg

|H micro 4 micro |

amp

31 4 micro 4

1 1 3 micro 4

2 micro micro 7

3 laquo raquo 8

2 4 micro 01

1 01

2 micro micro 21

3 4 31

4 -micro 51

3 micro 51

1 ndash micro ndash 61

2 micro 02

4 4 42

41 micro 42

42 micro 62

- -2

1

2

3

2

2

2

2

3

3


Εισαγωγή






- -3










- -4







revolution-1221645













- -5













Press (2013)












- -6

























- -7






























- -8




ΌΌ π41



(2017)













- -9











computing) 50










- -10
















- -11











- -12












- -13










- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29




Εισαγωγή






- -3










- -4







revolution-1221645













- -5













Press (2013)












- -6

























- -7






























- -8




ΌΌ π41



(2017)













- -9











computing) 50










- -10
















- -11











- -12












- -13










- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29












- -4







revolution-1221645













- -5













Press (2013)












- -6

























- -7






























- -8




ΌΌ π41



(2017)













- -9











computing) 50










- -10
















- -11











- -12












- -13










- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29














- -5













Press (2013)












- -6

























- -7






























- -8




ΌΌ π41



(2017)













- -9











computing) 50










- -10
















- -11











- -12












- -13










- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29














- -6

























- -7






























- -8




ΌΌ π41



(2017)













- -9











computing) 50










- -10
















- -11











- -12












- -13










- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29
















- -7






























- -8




ΌΌ π41



(2017)













- -9











computing) 50










- -10
















- -11











- -12












- -13










- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29














- -8




ΌΌ π41



(2017)













- -9











computing) 50










- -10
















- -11











- -12












- -13










- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29














- -9











computing) 50










- -10
















- -11











- -12












- -13










- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29





computing) 50










- -10
















- -11











- -12












- -13










- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29












- -11











- -12












- -13










- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29










- -12












- -13










- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29













- -13










- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29









- -14














- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29















- -15














- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29











- -16









- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29










- -17










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29










- -18










- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29









- -19










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29










- -20














- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29












- -21


















- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29













- -22





Frase όπ81

Davidow όπ82









- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29











- -23
















- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29













- -24













- -25















- -26











- -27








- -28




- -29












- -25















- -26











- -27








- -28




- -29











- -26











- -27








- -28




- -29












- -27








- -28




- -29








- -28




- -29




- -29



Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ 4Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ...

Documents

Transcript of Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΗΝ 4Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ...