Πάνος Γ. Πιπερόπουλοςafroditi.uom.gr/uompress/book55.pdf · 2013. 12. 16. ·...

Πάνος Γ. ΠιπερόπουλοςBBA, MSc., M.Phil, Ph.D in Management

Τµήµα Μάρκετινγκ και Διοίκησης ΛειτουργιώνΠανεπιστηµίου Μακεδονίας Οικονοµικών και Κοινωνικών Επιστηµών

Επιχειρηµατικότητα, Καινοτοµία& Business Clusters

Θεσσαλονίκη 2007

© 2007, Πάνος Πιπερόπουλος & Εκδόσεις Πανεπιστηµίου ΜακεδονίαςΓ. Θεοτοκά 7, Θεσσαλονίκητηλ.: 6973 048686

isbn 978-960-8396-41-8

Απαγορεύεται η µε οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγή του συνόλου ή µέρους του παρόντος µε οποιοδήποτε µέσο, µηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό ή άλλο, χωρίς γραπτή άδεια του συγγραφέα, συµφώνως µε το Νόµο 2121/1993 και τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

Επιµέλεια εξωφύλλου:Ν. Σαµπαζιώτης - Α. Ιορδάνου ΟΕΣταδίου 9171 22 Ν. Σµύρνητηλ.: 210 9310605

Στον Πατέρα µουΚαθηγητή Γιώργο Πιπερόπουλο

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11

ΕΝΟΤΗΤΑ 1 Οι Έννοιες της Επιχειρηµατικότητας, της Καινοτοµίας και των Συστηµάτων Καινοτοµίας 15

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΕΝΟΤΗΤΑΣ 17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η Έννοια της Επιχειρηµατικότητας και της Καινοτοµίας 21ΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΤΥΠΟΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ 21

Τεχνολογική Καινοτοµία Προϊόντων και Διαδικασιών – (ΤΚΠΔ) 23Τι Δεν Είναι Καινοτοµία 24

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ 25Κλασσική και Νέο-Κλασσική Οικονοµική Θεωρία 25Η Εξελικτική Οικονοµική Θεωρία του Schumpeter 27Κοινωνιολογική Προσέγγιση & το Έργο του Max Weber 31Ορισµοί της Επιχειρηµατικότητας 34

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η Καινοτοµία ως Στρατηγική και ως Ανταγωνιστικό Πλεονεκτήµα 39ΠΡΑΚΤΙΚΗ και ΑΡΧΕΣ της ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ 39

Πηγές Προέλευσης Καινοτοµίας 40Οι Αρχές της Καινοτοµίας 42

Η ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ως ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ 44ΑΤΟΜΙΚΗ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ 46

Καινοτοµία σε Ατοµικό Επίπεδο 46Καινοτοµία σε Επιχειρηµατικό Επίπεδο 47

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. Η Έννοια και τα Χαρακτηριστικά των Συστηµάτων Καινοτοµίας 51Η ΕΝΝΟΙΑ των «ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ» 51

Ιστορικές Καταβολές των Συστηµάτων Καινοτοµίας 52Σύγχρονες Προσεγγίσεις των Συστηµάτων Καινοτοµίας 55

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ των «ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ» 60

περιεχόµενα

8 Επιχειρηµατικότητα, Καινοτοµία & Business Clusters

Η Έννοια της «Μάθησης» 61Όλιστικό Σύστηµα 63Διεπιστηµονικός Χαρακτήρας 64Η Σηµασία της Διαφορετικότητας 65Πανεπιστήµια – Κυβερνήσεις – Επιχειρήσεις 66Καινοτοµίες Προϊόντων, Υπηρεσιών και Οργανωτικές Καινοτοµίες 67Ο Ρόλος των «Θεσµών» 68

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 71 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 74 Καινοτοµία και Διεθνοποίηση του Ανταγωνισµού 74 Γραφειοκρατία και Έλλειψη Στρατηγικής Διοίκησης 79 Η Γυναίκα Επιχειρηµατίας 84

ΕΝΟΤΗΤΑ 2 Μικροµεσαίες Επιχειρήσεις: Η Εξέλιξη του Ανταγωνισµού 89


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. Η Μικροµεσαία Επιχείρηση και τα Χαρακτηριστικά της 95ΟΡΙΣΜΟΙ και ΤΥΠΟΙ ΜΙΚΡΟΜΕΣΑΙΑΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ 95

Η Επιτροπή Bolton 95Ορισµοί ΜΜΕ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής 97

ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΑ ΤΗΣ ΜΜΕ 99Θέσεις Απασχόλησης και ΜΜΕ 101Διοικητικές Δοµές και Οργάνωση των ΜΜΕ 104

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. Η Μικροµεσαία Επιχείρηση και ο Επιχειρηµατίας 113 Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΙΔΙΟΚΤΗΤΗ/ΔΙΕΥΘΥΝΤΗ 113

Επιχειρηµατικές Ικανότητες και Ανταγωνιστικότητα 115Εµπόδια στην Επιβίωση και Ανάπτυξη των ΜΜΕ 117

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. Δίκτυα Επιχειρήσεων, Στρατηγικές Συµµαχίες και η Μικροµεσαία Επιχείρηση 123WORLD WIDE WEB (WWW) και ΜΜΕ 123ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ & ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ 128

Διαδίκτυο και Ηλεκτρονικές Αγορές 131ΔΙΚΤΥΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ & ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΣΥΜΜΑΧΙΕΣ 132

Δίκτυα Συνεργασίας Μικρών Επιχειρήσεων 135ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 141

9

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 143 Το Κεφάλαιο Άνθρωπος 143

Μονόδροµος για την Ελλάδα η Στροφή στην Οικονοµία της Γνώσηςκαι των Υπηρεσιών 149

ΕΝΟΤΗΤΑ 3Επιχειρηµατικές Συστάδες, Μικροµεσαίες Επιχειρήσεις και Καινοτοµία 155


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. Η Έννοια των Επιχειρηµατικών Συστάδων και ο Κύκλος Ζωής τους 161ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΣΤΑΔΕΣ 161

Η Γένεση των Βιοµηχανικών Περιοχών 162Η Οικονοµία των Μικρών Επιχειρήσεων και η Εύκαµπτη Παραγωγή 164Σύγχρονες Αντιλήψεις για τις Επιχειρηµατικές Συστάδες 169

Ο ΚΥΚΛΟΣ ΖΩΗΣ των ΣΥΣΤΑΔΩΝ 174Η Εµφάνιση/Γένεση της Συστάδας 175Περίοδος Ανάπτυξης της Συστάδας 179Περίοδος Παρακµής/Πτώσης της Συστάδας 181

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. Ανάπτυξη και Προώθηση της Καινοτοµίας και της Ανταγωνιστικότητας µέσω των Συστάδων 185Η ΣΗΜΑΣΙΑ & Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΜΕ ΣΤΙΣ ΣΥΣΤΑΔΕΣ 185

Η Σηµασία των ΜΜΕ και των Πολυεθνικών Μέσα στις Συστάδες 186Αρχές και Χαρακτηριστικά της Συστάδας 189Ανταγωνιστικά Πλεονεκτήµατα για τις ΜΜΕ 191

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ ΣΤΙΣ ΣΥΣΤΑΔΕΣ 194Η Τρίτη Ιταλία και η Συστάδα του Prato 198Καινοτοµικές Δυνατότητες σε µια Συστάδα 201Ο Κεντρικός Ρόλος της Μάθησης/Γνώσης 204

ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ ΤΗΣ SILICON VALLEY 206Η Γένεση & Ανάπτυξη της Συστάδας 207Παράγοντες Ανταγωνιστικής Επιτυχίας 208Η Επιτυχία δεν «Αντιγράφεται» 210

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 213

Περιεχόµενα


ΕΝΟΤΗΤΑ 4Η Καινοτοµία στην Ελλάδα και η έννοια του International Outsourcing 217


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. Καινοτοµικές Επιδόσεις και Στρατηγική της Ελληνικής Οικονοµίας στην Ε.Ε. 221Η ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1991-2005) 221

Ευρωπαϊκός Πίνακας Αποτελεσµάτων για την Καινοτοµία 22540 Χρόνια Πίσω από την Ευρωπαϊκή Ένωση 227

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 230

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10. Global Outsourcing: Ανταγωνιστικά Πλεονεκτήµατα και Κίνδυνοι από ένα Νέο Μοντέλο ΔιοίκησηςΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ «GLOBAL OUTSOURCING» 233

Το Νέο Μοντέλο Επιχείρησης 234Πιθανοί Κίνδυνοι από την «Ανάθεση σε Τρίτους» 237

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 238ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 239ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 241 Ευρωπαϊκή Ανταγωνιστικότητα και Ελληνική Πραγµατικότητα 241

ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΡΩΤΗ

Στην πρώτη ενότητα αυτού του συγγράµµατος (κεφάλαια 1-3) ερευνούµε τις θεωρη-τικές έννοιες της επιχειρηµατικότητας, της καινοτοµίας και των ‘συστηµάτων καινοτο-µίας’. Σκιαγραφούµε την προέλευση της επιχειρηµατικότητας, της καινοτοµίας και των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ και εστιάζουµε την προσοχή µας στην κατανόηση του πως και γιατί η καινοτοµία εµφανίζεται, ποιες είναι οι διασυνδέσεις µεταξύ της επιχειρη-µατικότητας και της καινοτοµίας και ποια κοινωνικοοικονοµικά στοιχεία επηρεάζουν τη διαδικασία της καινοτοµίας σε επίπεδο εταιρίας ή οργάνωσης όπως και σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Στο πρώτο κεφάλαιο προσπαθούµε να εξηγήσουµε πώς και γιατί οι διάφοροι ερευνητές και µελετητές συνδέουν συχνά την επιχειρηµατικότητα µε την καινοτοµία, καθώς επίσης γίνεται και µία παράθεση ποικίλλων ορισµών και τύπων της έννοιας της καινοτοµίας και της επιχειρηµατικότητας όπως τους συναντά ο ερευνητής στα δεδοµέ-να της διεθνούς βιβλιογραφίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο µελετούµε τις πηγές προέλευσης και τις αρχές της καινο-τοµίας και σκιαγραφούµε τα ανταγωνιστικά πλεονέκτηµα που οι καινοτοµίες φέρνουν στην επιχείρηση και σε ένα έθνος, και πώς µπορούν να κατακτηθούν. Στο τρίτο κεφάλαιο εστιάζουµε την προσοχή µας στα «συστήµατα καινοτοµίας», έχοντας ως εφαλτήριο την άποψη ότι η καινοτοµία και η επιχειρηµατικότητα λειτουρ-γούν αλληλο-δραστικά και εξελίσσονται µέσα σε αυτά. Επιπρόσθετα κάνουµε σαφές το γεγονός ότι παράγοντες όπως οι οργανωτικές δοµές, οι θεσµοί και άλλοι φορείς οι οποίοι από κοινού «συναναπτύσσονται και συνεξελίσσονται» δυναµικά σε ευθυγράµ-µιση µε την οικονοµική, πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη µιας χώρας ή/και µιας περιο-χής χρειάζεται να ληφθούν υπόψη σε κάθε σχετική προσπάθεια µελέτης και έρευνας.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΕΥΤΕΡΗ

Στην δεύτερη ενότητα (κεφάλαια 4-6) ορίζουµε τι ακριβώς είναι µια µικροµεσαία επι-χείρηση (ΜΜΕ) και προσδιορίζουµε τα πλέον σηµαντικά χαρακτηριστικά της δίνοντας ιδιαίτερη έµφαση στον κεντρικό και σηµαντικό ρόλο που διαδραµατίζουν οι επιχει-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ


ρηµατίες. Προσπαθούµε να δοµήσουµε το εννοιολογικό πλαίσιο µέσα στο οποίο λει-τουργούν οι µικροµεσαίες επιχειρήσεις οι οποίες αποτελούν τη σπονδυλική στήλη των οικονοµιών σε µια πλειοψηφία των χωρών της υφηλίου και της Ευρωπαϊκής Ένωσης ιδιαίτερα. Επιπρόσθετα, περιγράφουµε την έννοια της ‘εξέλιξης του ανταγωνισµού’ και πώς επιδρά στις ΜΜΕ και τον επιχειρηµατικό κόσµο γενικά. Αναλύουµε τη σηµασία των συνεταιριστικών συµµαχιών µεταξύ των επιχειρήσεων, οι οποίες φαίνεται ότι ενι-σχύουν την ανταγωνιστικότητα των ΜΜΕ λόγω και της διάχυσης της γνώσης και των πόρων και µπορούν επίσης να ενισχύσουν τις καινοτόµες ικανότητές τους. Στο τέταρτο κεφάλαιο µελετούµε τους διάφορους ορισµούς και τύπους των µι-κροµεσαίων επιχειρήσεων από την επιτροπή Bolton µέχρι τον ενιαίο ορισµό της Ευ-ρωπαϊκής Ένωσης το 2001. Διερευνούµε επίσης τα χαρακτηριστικά των ΜΜΕ, όπως, παραδείγµατος χάριν το στυλ διοίκησης και οι διάφορες µορφές µάνατζµεντ, ο ρόλος που διαδραµατίζουν οι επιχειρηµατίες, και επίσης οι επιχειρησιακοί περιορισµοί τους. Στο πέµπτο κεφάλαιο φέρνουµε στο προσκήνιο τον βασικό ρόλο που διαδραµα-τίζεται από τον ιδιοκτήτη/ διευθυντή στην επιβίωση και ανάπτυξη της µικρής επιχεί-ρησης και που είναι ένας από τους σηµαντικότερους καθοριστικούς παράγοντες της ανταγωνιστικότητας της ΜΜΕ. Στο έκτο κεφάλαιο εξετάζουµε πως τα επιχειρηµατικά δίκτυα, συνεργασίες και συµµαχίες επιδρούν στην ανταγωνιστικότητα των ΜΜΕ και τις καινοτόµες ικανότητες τους. Εισάγουµε την έννοια της εξέλιξης του ανταγωνισµού και την κλιµακούµενη διε-θνοποίηση των επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων µέσα του world wide web.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΡΙΤΗ

Στην τρίτη ενότητα (κεφάλαια 7 και 8) αναδεικνύουµε τα κυρίαρχα σηµεία της κείµενης βιβλιογραφίας από τα οποία αναδύονται ανάγλυφα οι τρόποι µε τους οποίους η αντα-γωνιστικότητα και οι καινοτόµες ικανότητες των Μικροµεσαίων Επιχειρήσεων (ΜΜΕ) µπορούν να ενισχυθούν µέσα στις συστάδες. Εξετάζουµε πώς οι επιχειρηµατικές συ-στάδες και τα επιχειρηµατικά δίκτυα επηρεάζουν την καινοτοµία µιας ΜΜΕ, πώς οι συστάδες και τα δίκτυα επηρεάζουν την ανταγωνιστικότητα των ΜΜΕ, προσδιορίζου-µε και ερευνούµε τις διάφορες συνδέσεις µεταξύ των διασυνδεδεµένων φορέων και πρωταγωνιστών µιας συστάδας, δηλ. πανεπιστήµια, ερευνητικά κέντρα, κυβερνήσεις, αρχές και ενώσεις και τη σηµασία καθενός από τους παραπάνω παράγοντες στη γενι-κότερη επιτυχία της συστάδας και τη σχέση µεταξύ του επιχειρηµατικού πνεύµατος, της καινοτοµίας και της επιχειρηµατικής συστάδας. Στο έβδοµο κεφάλαιο εξετάζουµε το παράδοξο του εντοπισµού (localisation) και την αναδυόµενη σηµασία της στην εποχή της παγκοσµιοποίησης. Καθορίζουµε την έννοια της συστάδας (business cluster) και του κύκλου ζωής της, από την γένεση, στην ανάπτυξη και στην παρακµή της.

13

Στο όγδοο κεφάλαιο εξετάζουµε το ρόλο των Μικροµεσαίων Επιχειρήσεων στη συστάδα και πώς επιδρά στην παραγωγικότητα, την ανταγωνιστικότητα και τη δυνα-τότητά τους για την καινοτοµία. Ερευνούµε επίσης την απόδοση καινοτοµίας µιας συ-στάδας καθώς επίσης και πώς η καινοτοµία µπορεί να προωθηθεί µέσα σε µια περιοχή. Η Σίλικον Βάλευ και η Τρίτη Ιταλία, (το µοντέλο Prato) περιγράφονται εν συντοµία για να ενισχύσουν την κατανόηση για το πώς µας µια συστάδα λειτουργεί, και ποιοι παρά-γοντες έχουν επιπτώσεις στην ανταγωνιστικότητα και την επιτυχία της.

ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΕΤΑΡΤΗ

Στην τέταρτη ενότητα (κεφάλαιο 9 και 10) εξετάζονται οι Ευρωπαϊκές και Εθνικές απο-γραφές της καινοτοµίας και εκεί προβάλει ανάγλυφη η υστέρηση και οι αδυναµίες της Ελληνικής Οικονοµίας έναντι των υπολοίπων κρατών µελών της Ε.Ε. στους δείκτες της καινοτοµίας. Στο δεύτερο µέρος της τέταρτης ενότητας µελετούµε πως και γιατί στην σύγχρονη διεθνοποιηµένη οικονοµία οι επιχειρήσεις πρέπει να επανασχεδιάσουν τις οργανωτικές τους δοµές συνάπτοντας στρατηγικές συµµαχίες, δίκτυα και συνεργασί-ες µε εταιρίες από όλο τον κόσµο. Περιγράφουµε το µοντέλο της νέας επιχείρησης που δίνει έµφαση στην ανάγκη για ευέλικτες επιχειρήσεις µε συγκεκριµένους στρα-τηγικούς πυρήνες, επιχειρηµατικά σχέδια και ξεκάθαρη επιχειρηµατική ταυτότητα, µε ταυτόχρονη ανάθεση σε τρίτους «outsourcing» όλων των υπολοίπων λειτουργιών της επιχείρησης. Στο ένατο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι Κοινοτικές και Εθνικές Απογραφές της και-νοτοµίας στην Ελλάδα από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 µέχρι και το 2005, αναδει-κνύοντας µια διαφαινόµενη πτώση της χώρας µας στους δείκτες της καινοτοµίας την τελευταία πενταετία, παρά τις πολιτικές και τα προγράµµατα στήριξης που εφαρµό-στηκαν για την αναδιάρθρωση της οικονοµίας της Ελλάδας. Στο δέκατο κεφάλαιο παρουσιάζεται ένα ερµηνευτικό πλαίσιο αναφορικά µε το «international outsourcing» (ανάθεση σε τρίτους). Εξετάζουµε πως οι επιχειρήσεις, δι-εθνώς τα τελευταία 20 χρόνια, έχουν περάσει από την «κάθετη ολοκλήρωση» στην διαρκώς αυξανόµενη τάση για παραγωγή και ανάπτυξη προϊόντων «έξω» από την επιχείρηση, το αποκαλούµενο στη διεθνή ορολογία «outsourcing». Το κεφάλαιο πα-ρουσιάζει επίσης τα πλεονεκτήµατα αλλά και τους κινδύνους των νέων οργανωσιακών δοµών των επιχειρήσεων.

Πρόλογος

ΕΝΟΤΗΤΑ 1

Οι Έννοιες της Επιχειρηµατικότητας,της Καινοτοµίας και των Συστηµάτων Καινοτοµίας

Στις τελευταίες δεκαετίες, έχει γίνει παγκοσµίως αποδεκτό ότι οι καινοτοµίες οποιου-δήποτε είδους είναι σηµαντικές πηγές αύξησης παραγωγικότητας. Θεωρούνται ως σηµαντικά µέσα µέσω των οποίων όχι µόνο οι οργανώσεις αλλά και οι χώρες µπο-ρούν να αποκοµίσουν και να στηρίξουν το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα στις διεθνείς ανταγωνιστικές αγορές. Ένα κεντρικό θέµα π.χ. για τις βιοµηχανικές και επιχειρηµατι-κές πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι ότι, σε απάντηση στην διεθνοποίηση (πα-γκοσµιοποίηση) και τις προκλήσεις της οικονοµίας της γνώσης, θέτει το συνδυασµένο στόχο ενδυνάµωσης της κοινωνικής συνοχής της και την βελτίωση της ανταγωνιστι-κότητας ώστε να αναδειχθεί ως η περισσότερο δυναµική και βασισµένη στη γνώση οικονοµία στον κόσµο µέσα στην επόµενη δεκαετία. Σύµφωνα µε την Commission of the European Communities (2000) το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο απαίτησε ένα προκλητικό πρόγραµµα για τις υποδοµές γνώσης, την ενδυνάµωση της καινοτοµίας και την οικο-νοµική µεταρρύθµιση και τον εκσυγχρονισµό των συστηµάτων κοινωνικής αλληλεγ-γύης και παιδείας. Η στρατηγική για να επιτύχει αυτό χαράχτηκε στη Λισσαβώνα στη διάσκεψη του Μαρτίου 2000. Μια ‘ανοικτή µέθοδος συντονισµού’ διατυπώθηκε ήδη µε την οικονοµική σύγκλιση των κρατών µελών. Με βάση δράσης την παραπάνω, το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο έδωσε έµφαση στη σηµασία δύο βασικών µηνυµάτων, δηλαδή ‘έρευνα’ και ‘καινοτοµία’ όπου τα κράτη µέλη πρέπει να συνδυάσουν τις προσπάθειές τους και να επινοήσουν τις πολιτικές για τη δηµιουργία των νέων δεξιοτήτων και των ικανοτήτων. Η καινοτοµία πρέπει να διέπει τους κόλπους της Ευρωπαϊκής οικονοµίας και να εναρµονισθεί µε όλες τις κοινότητες και τις επιµέρους κοινωνίες για να επιτευχθεί ο στόχος της Λισσαβόνας. Η καινοτοµία είναι το κλειδί για να µπορέσουν οι επιχειρή-σεις, µε έδρα την Ευρώπη, να γίνουν ανταγωνιστικές ανά τον κόσµο. Είναι συνεπώς ένα κύριο κοµµάτι της επιχειρηµατικής πολιτικής αλλά ταυτόχρονα και της ερευνητικής πολιτικής. Σύµφωνα µε την Commission (2000), τα συµπεράσµατα του Ευρωπαϊκού Συµβου-λίου στην Λισσαβόνα επικεντρώθηκαν σε δύο αναγκαιότητες:

• Απορρόφηση στο µέγιστο βαθµό των καινοτοµικών ωφελειών από τις επιµέρους εθνικές άλλα και συλλογικές Ευρωπαϊκές ερευνητικές προσπάθειες.

• Δηµιουργία πρόσφορου εδάφους και κατάλληλης υποδοµής για την ανάπτυξη και εξέλιξη καινοτόµων επιχειρήσεων.

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΕΝΟΤΗΤΑΣ


Αυτές οι προτεραιότητες αντανακλούν την σηµασία της καινοτοµίας και της επιχει-ρηµατικότητας ως τον ακρογωνιαίο λίθο για την δηµιουργία νέων προϊόντων, υπηρεσι-ών και διαδικασιών, καθώς επίσης και των συγκεκριµένων εµποδίων για την ανάπτυξη τέτοιου είδους καινοτοµιών. Η ανάγκη για καινοτοµία και επιχειρηµατικότητα αποτελεί το κλειδί στον ορίζοντα του 21ου αιώνα που θα υποκινήσει ολάκερο το κοινωνικό-οικονοµικό στερέωµα. Για να µπορέσει µια επιχείρηση να επιβιώσει σε ένα ολοένα και πιο ανταγωνιστικό κόσµο, ανεξάρτητα από το µέγεθός της, θα πρέπει να µπορεί να αντεπεξέλθει και να αναπροσαρµόζεται στις αλλεπάλληλες προκλήσεις. Κάθε επιχεί-ρηση θα πρέπει να είναι ‘ανοιχτή’ σε νέες ιδέες, διαδικασίες και µεθόδους οργάνωσης και να µπορεί να τις απορροφήσει δηµιουργικά. Οι στρατηγικές και µέθοδοι καινοτο-µίας και επιχειρηµατικότητας πρέπει να εφαρµόζονται σε κάθε σύγχρονη επιχείρηση. Εξίσου σηµαντικά είναι και τα εθνικά και περιφερειακά συστήµατα καινοτοµίας που ενθαρρύνουν την ανάπτυξη και εξέλιξη των ‘καινοτόµων επιχειρήσεων’. Τέτοια προγράµµατα απαιτούν κατάλληλες πολιτικές και δυναµικές που θα βοηθήσουν στην δηµιουργία και εξέλιξη καινοτόµων προσπαθειών, στην διάχυση της γνώσης και της τεχνολογίας και στην µεταφορά τους σε επιχειρηµατικούς κύκλους που θα µπορούν να τις απορροφήσουν και να τις χρησιµοποιήσουν δηµιουργικά. Όλα τα κράτη µέλη έχουν επικεντρωθεί σηµαντικά στην ανάγκη δηµιουργίας νέων δοµών και τεχνικών ανάπτυξης της καινοτοµίας και της µεταφοράς τεχνογνωσίας (Commission of the European Communities, 2000). Τα τρία κυρίαρχα χαρακτηριστικά που εντοπίζονται είναι:

• Νέες διοικητικές και οργανωσιακές δοµές, βασισµένες στο σύστηµα της καινοτοµί-ας και µεταφοράς τεχνογνωσίας.

• Ευρύτατη διάχυση της ανάγκης για καινοτοµία και ταυτόχρονα προώθηση συνερ-γασίας και διαλόγου ανάµεσα στην επιστήµη, την βιοµηχανία και το ευρύτερο κοι-νό.

• Ανάπτυξη στρατηγικού οράµατος και καινοτοµικού σχεδίου δράσης.

Η σηµασία της καινοτοµίας για µια οργάνωση οποιουδήποτε είδους και για µια χώρα συνολικά είναι αδιαφιλονίκητη στην βιβλιογραφία του µάνατζµεντ και τον επι-χειρηµατικό κόσµο του 21ου αιώνα. Και όµως, παρά τη γενική συναίνεση της ανάγκης να επενδύσει στις καινοτόµες πρακτικές και τις διαδικασίες που θα βοηθήσουν τις επι-χειρήσεις και τις χώρες για να γίνουν περισσότερο ανταγωνιστικές, η καινοτοµία, όπως και αν ορισθεί, αποδεικνύεται ως µια πολύ σύνθετη διαδικασία. Η καινοτοµία αποτελεί αντικείµενο της διεθνούς βιβλιογραφίας που προσεγγίζεται από διαφορετικές οπτικές γωνίες που καθιστούν συχνά πολύ ασαφές για κάποιον να αντιληφθεί τη θεµελιακή της φύση και να αποκτήσει µια σαφή κατανόηση αυτού που η συγκεκριµένη έννοια συνεπάγεται. Όταν τα στελέχη επιχειρήσεων στρέφονται στην επιστηµονική βιβλιογραφία του µάνατζµεντ αναζητώντας συµβουλές για το πώς να γίνουν καινοτόµοι στις οργανώσεις

19

ή τις επιχειρήσεις τους ή όταν προσπαθούν να κατανοήσουν την έννοια της καινοτοµί-ας και να ακολουθήσουν µια στρατηγική για να προωθήσουν την καινοτοµία, ανακα-λύπτουν ποικίλες και όχι µόνο διαφορετικές αλλά µερικές φορές και αντικρουόµενες ή πολύ ασαφείς συνταγές που είναι συχνά πάρα πολύ δύσκολο να εφαρµοστούν. Όπως παρατηρεί ο Wolfe (1994), «το πλέον σαφές θέµα που εντοπίζει κανείς στην βιβλιογρα-φία της καινοτοµίας είναι ότι τα ερευνητικά αποτελέσµατά του είναι πολύ ασαφή». Τα επίπεδα στα οποία η καινοτοµία αναλύεται στην σχετική βιβλιογραφία και στις διά-φορες ερευνητικές µελέτες που έχουν γίνει σε παγκόσµια κλίµακα καλύπτουν εθνικά και κοινωνικά συστήµατα, διεθνών και εθνικών οικονοµιών, βιοµηχανιών, οργανισµών, οµάδων και ατόµων. Συγγραφείς όπως οι Lundvall (1995) και Nelson (1993) εξετάζουν την καινοτοµία ως εθνικό και κοινωνικό σύστηµα που έχει επιπτώσεις σε ολόκληρη την οικονοµική και κοινωνική δοµή µιας χώρας. Ο Porter (1990) θεωρεί την καινοτοµία ως καθοριστικό παράγοντα των βιοµηχανικών δοµών, για την απόκτηση του ανταγω-νιστικού πλεονεκτήµατος, ενώ ο Drucker (1985) αναφέρεται στην καινοτοµία ως συ-γκεκριµένη λειτουργία του επιχειρηµατικού πνεύµατος σε ατοµικό επίπεδο και τελικά οι Rosenfeld και Servo (1991) εξετάζουν το ζήτηµα της καινοτοµίας σε οργανωσιακό επίπεδο. Πρέπει, εποµένως, να είναι προφανές ότι οι διαφορετικοί συγγραφείς και οι ερευ-νητές εξετάζουν το θέµα της καινοτοµίας από ποικίλες προοπτικές. Οι στόχοι µας, σε αυτή την ενότητα, περιλαµβάνουν την παρουσίαση των επικρατέστερων θεωρητικών σχολών προσδιορισµού και ερµηνείας της καινοτοµίας και τη διερεύνηση διασύνδε-σης της επιχειρηµατικότητας µε την καινοτοµία. Επιπρόσθετα, ένας ακόµη στόχος µας είναι να προβληθεί ανάγλυφα µια εικόνα, όσο το δυνατόν σαφέστερη, των επικρατέ-στερων προσεγγίσεων στην έννοια των συστηµάτων καινοτοµίας. Μερικοί συγγραφείς έχουν χαρακτηρίσει ήδη τον 21ο αιώνα ως ‘τον αιώνα της και-νοτοµίας’.

«Θεωρητικοί όπως ο Lester Thurow του ΜΙΤ (1999) και ο David Moss του Χάρβαρντ (1996) υποστηρίζουν ότι βρισκόµαστε πλέον σε µια τρίτη βιο-µηχανική επανάσταση, που χαρακτηρίζεται από τις γοργές εξελίξεις στη ροµποτική, τους υπολογιστές, λογισµικό, βιοτεχνολογία, τα νέα υλικά και τη µικροηλεκτρονική... Η πρώτη βιοµηχανική επανάσταση ήταν το αποτέλεσµα της δύναµης ατµού. Η µηχανή ατµού που κατασκεύασε ο James Watt το (1769) παρείχε µια εντυπωσιακή νέα πηγή δύναµης πέρα από εκείνες που υπήρχαν µέχρι τότε. Η ανακάλυψή του άλλαξε ριζικά τον τρόπο που οι άνθρωποι ζούσαν και εργαζόντουσαν. Η δεύτερη βιοµη-χανική επανάσταση προκλήθηκε από την εφεύρεση του δυναµό και της ηλεκτρικής ενέργειας. Σήµερα κανείς δεν µπορεί να φαντασθεί µια ζωή χωρίς ηλεκτρική ενέργεια – εδώ ίσως έχουµε ένα κρίσιµο τεστ αξίας που διαφοροποιεί µια επανάσταση σε σύγκριση µε µια σηµαντική καινοτο-

Προλεγόµενα


µία. Η δεύτερη βιοµηχανική επανάσταση δηµιούργησε τις µεγάλες εθνι-κές αγορές για προϊόντα µαζικής παραγωγής όπως τα αυτοκίνητα... Στην Τρίτη βιοµηχανική επανάσταση οι αγορές είναι διεθνείς (παγκόσµιες) και όχι πλέον εθνικές. Τα έθνη αποκτούν πλούτο εφόσον µπορούν µε επιτυ-χία να ανταγωνιστούν στις διεθνείς (παγκόσµιες) αγορές... όπως π.χ. η Σιγκαπούρη. Αυτό το µικρό έθνος των µόλις 3,3 εκατοµµυρίων κατοίκων, µε γεωγραφική έκταση µερικών εκατοντάδων τετραγωνικών µιλίων, έχει ανεβάσει στα ύψη το κατά κεφαλήν ΑΕΠ από $1060 το 1970, σε $32.810 το 1997 (πέντε διπλασιασµοί του βιοτικού επιπέδου σε µια µόνο γενιά) όπως αναφέρει η Παγκόσµια Τράπεζα, (1999)... Στην τρίτη βιοµηχανική επανάσταση, µικρές καινοτόµες χώρες αρκετά εύκαµπτες ώστε να µπο-ρούν να «επανα-εφεύρουν» τις βασικές δραστηριότητές τους σύµφωνα µε την παγκόσµια απαίτηση µπορεί να γίνουν πλούσιες πολύ γρήγορα. Το 1980, η Σινγκαπούρη δεν είχε καµία παραγωγή στους οδηγούς δισκε-τών για Η/Υ. Το 1982, αναδείχθηκε παγκόσµια κυρίαρχος δύναµη στην παραγωγή τους... Οι Grupp και Maital (2001), υποστηρίζουν ότι ακριβώς όπως οι χώρες γίνονται πλούσιες από την καινοτοµία, έτσι µπορούν και οι επιχειρήσεις. Στην τρίτη βιοµηχανική επανάσταση, οι επιχειρήσεις που υπερέχουν στην καινοτοµία έχουν γίνει απίστευτα δυνατές µηχανές για την παραγωγή πλούτου, εισοδήµατος και θέσεων εργασίας και προσφέ-ρουν παραδείγµατα επιχειρήσεων όπως η Microsoft, η Cisco-Systems και η General Electric... οι συγγραφείς διατείνονται ότι είναι ευρέως γνωστό ότι κατά µέσον όρο, το ένα τέταρτο όλων των εταιρικών κερδών προ-έρχεται από το 10% των προϊόντων των επιχειρήσεων – τα καινοτόµα 10%.» (Grupp και Maital, 2001, σελίδες xiv-xv)

Ο Drucker (1985) στο έργο του ‘Καινοτοµία και Επιχειρηµατικότητα’ υποστηρίζει ότι αυτές οι δύο έννοιες, συνδυασµένες, είναι οι κατευθυντήριες δυνάµεις αναζωογόνησης σε οποιαδήποτε επιχειρηµατική κοινωνία. Από τη δική του προοπτική (όπως επίσης και άλλων σηµαντικών µελετητών) η καινοτοµία γίνεται κατανοητή ως µια ταυτόχρο-νη διαδικασία της συνέχισης και του µετασχηµατισµού-ανάπτυξης. Όπως διατείνεται ο Drucker, ο Tomas Jefferson πίστευε ότι κάθε γενεά χρειάζεται µια νέα επανάσταση. Για τον Drucker, η καινοτοµία και η επιχειρηµατικότητα τείνουν να είναι επαυξητικές (ένα προϊόν, µια πολιτική, µια διαδικασία, ένα βήµα τη φορά). Οι δύο έννοιες στρέ-φονται προς µια ευκαιρία ή µια ανάγκη που είναι προσωρινή και θα εξαφανιστεί εάν δεν πραγµατοποιηθεί εγκαίρως ή εάν δεν πετύχει. Με άλλα λόγια, είναι πραγµατιστικοί και µπορούν υπό αυτήν τη µορφή να διατηρήσουν κάθε κοινωνία, οικονοµία, βιοµη-χανία, δηµόσια ή ιδιωτική επιχείρηση εύκαµπτη και αυτό-αναζωογονούµενη. Είναι η νέα έννοια µιας επανάστασης ‘η οποία δεν απολήγει στην καταστροφή δεδοµένου ότι ελέγχεται και έχει ένα θετικό στόχο και κατεύθυνση’.

ΟΡΙΣΜΟΙ και ΤΥΠΟΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ

Στις µεταπολεµικές δεκαετίες του περασµένου αιώνα η βιβλιογραφία των οικονοµικών και διοικητικών επιστηµών έχει επικεντρωθεί σηµαντικά στην παρουσία και στην εντα-τικοποίηση των καινοτόµων και δηµιουργικών ενεργειών σε διάφορες επιχειρήσεις τόσο στον µεταποιητικό τοµέα όσο και σε εκείνο των υπηρεσιών. Στο παρόν κεφάλαιο γίνεται µία παράθεση των ποικίλλων ορισµών και τύπων της έννοιας της καινοτοµίας όπως τους συναντά ο ερευνητής στα δεδοµένα της διεθνούς βιβλιογραφίας που στο-χεύει στην λειτουργική και χρηστική αποσαφήνιση της έννοιας της καινοτοµίας. Πολλοί συγγραφείς υποστηρίζουν ότι ο δηµιουργικός ανταγωνισµός καθιστά την καινοτοµία απαραίτητη για κάθε επιχείρηση που θέλει να επιβιώσει. Ο Nonaka και ο Kenney (1991) υποστηρίζουν ότι: «Ολοένα και περισσότερο η επιτυχία των επιχει-ρήσεων εξαρτάται από την αποτελεσµατικότητα της διοίκησης της καινοτοµίας... Για µας, καινοτοµία είναι η διαδικασία µέσα από την οποία η πληροφορία αναδύεται και επικεντρώνεται σε ένα προϊόν το οποίο καλύπτει ορισµένες ανθρώπινες ανάγκες. Η υγιής επιχείρηση αποτελεί σύστηµα ‘αρνητικής εντροπίας’ που συνεχώς δηµιουργεί νέα τάξη και νέες δοµές ώστε να επιβιώνει και να αναπτύσσεται... Για να παραµείνει ανταγωνιστική µια επιχείρηση πρέπει συνεχώς να δηµιουργεί καινούργιες στρατηγι-κές, καινούργια προϊόντα, νέες µεθόδους παραγωγής, διακίνησης και διάθεσης.» Αρκετοί θεωρούν ότι ο αυξηµένος ανταγωνισµός δεν προϋποθέτει κατά ανάγκη και αυξηµένη καινοτοµική δραστηριότητα. Οι επιστήµονες αυτοί υποστηρίζουν την ανάγκη να διερευνηθεί το ευρύτερο πλαίσιο που περιλαµβάνει τους οργανωτικούς και ψυχολογικούς παράγοντες που χαρακτηρίζουν την επιχείρηση και θα της δώσουν τη δυνατότητα να καινοτοµήσει. Όπως παρατηρεί ο Tom Peters (1994): «Το µοναδικό κεφάλαιο και πλεονέκτηµα στην Microsoft είναι η ανθρώπινη φαντασία, παρατηρεί ο συγγραφέας των New York Times Magazine Fred Moody... Κάθε φορά που το αναφέρει

Κεφάλαιο 1

Η Έννοια της Επιχειρηµατικότητας και της Καινοτοµίας


αυτό σε κάποιο ακροατήριο, στη συνέχεια αναρωτιέται ο ίδιος: ‘Αντιλαµβάνεται κανείς τι πάει να πει να ‘διοικείς’ την ανθρώπινη φαντασία;’ ...και συνεχίζει... δεν καταλαβαίνω τι σηµαίνει αυτό, αλλά αντιλαµβάνοµαι το ότι η φαντασία είναι το κύριο συστατικό στην νέα οικονοµία. Και αυτό σηµαίνει ότι πρέπει να βρούµε µια απάντηση στο ερώτη-µα µου σύντοµα.» Σύµφωνα µε τους Robinson και Stern (1997), µια επιχείρηση είναι δηµιουργική όταν οι εργαζόµενοι της παράγουν κάτι καινούργιο και πιθανότατα χρήσιµο χωρίς να το έχουν διδαχθεί η κάποιος να τους το έχει υποδείξει. Οι συγγραφείς διατυπώνουν ότι τα χειροπιαστά αποτελέσµατα της δηµιουργικότητας που είναι τόσο πολύτιµα για την µακροχρόνια επιβίωση και επιτυχία της επιχείρησης είναι οι βελτιώσεις (αλλαγές στο τι έχει ήδη γίνει) και οι καινοτοµίες (κάτι εντελώς καινούργιο για την επιχείρηση). Συχνά οι µάνατζερ θέλουν να είναι δηµιουργικοί αλλά αδυνατούν να κατανοήσουν τα θεµελιώδη συστατικά της δηµιουργικότητας. Η δηµιουργικότητα και η καινοτοµία περιλαµβάνουν τεχνικές που µπορούν να διδαχθούν και να εξελιχθούν, οι οποίες στη-ρίζονται τόσο στην συστηµατική χρησιµοποίηση επίσηµων εργαλείων όσο και στο απρόσµενο και την ξαφνική διαφώτιση. Τα κλασσικά µοντέλα επικοινωνίας µέσα στην επιχείρηση εµποδίζουν την καινοτοµία και την δηµιουργικότητα. Οι επιχειρήσεις κα-λούνται να υιοθετήσουν συστήµατα που προωθούν την επικοινωνία και την διάχυση γνώσης µέσα στην επιχείρηση. Σύµφωνα µε τον Rogers (1995), η διάχυση τεχνογνωσίας και καινοτοµίας είναι η διαδικασία µε την οποία µια καινοτοµία διαχέεται µέσω ορισµένων καναλιών µε το πέρασµα του χρόνου στα µέλη ενός κοινωνικού συστήµατος. Ο ίδιος ο συγγραφέας δί-νει ένα ευρύ ορισµό της καινοτοµίας: «Η καινοτοµία είναι µια ιδέα, µια πρακτική ή ένα αντικείµενο το οποίο θεωρείται καινούργιο από το άτοµο ή κάποια άλλη µονάδα υιο-θέτησης. Μετράει ελάχιστα, όσον αναφορά την ανθρώπινη συµπεριφορά, εάν η ιδέα είναι αντικειµενικά νέα από το στάδιο σύλληψης της. Ο τρόπος µε τον οποίο το άτοµο αντιλαµβάνεται τον νεωτερισµό της ιδέας καθορίζει και την αντίδραση του σε αυτήν. Εάν η ιδέα φαίνεται νέα στο άτοµο τότε αποτελεί µια καινοτοµία.» Η καινοτοµία µπορεί να διακριθεί σε δύο ξεχωριστές λειτουργίες σε ότι αφορά το χρόνο και τον τόπο στον οποίο λαµβάνει χώρα. Ένας τύπος καινοτοµίας αφορά την εξέ-λιξη νέων προϊόντων και διαδικασιών, ενώ ένας δεύτερος τύπος την βελτίωση στην γραµ-µή παραγωγής ενός προϊόντος ή µιας διαδικασίας. Η µακροχρόνια ανταγωνιστικότητα µιας επιχείρησης εξαρτάται από τη γραµµή παραγωγής της, µε άλλα λόγια από την ανταγωνιστικότητα των προϊόντων ή των υπηρεσιών της, ενώ η βραχυχρόνια ανταγω-νιστικότητα της από την αξιοπιστία και την κοστολόγησή τους. Τόσο οι µακροχρόνιες όσο και οι βραχυχρόνιες καινοτόµες διαδικασίες είναι κατεξοχήν κρίσιµες για την από-δοση µιας επιχείρησης αλλά πάντα σε άµεση συνάρτηση µε τις ευρύτερες τεχνολογι-κές στρατηγικές που έχει υιοθετήσει η επιχείρηση. Η πολυπλοκότητα της διαδικασίας και της έννοιας της καινοτοµίας καθώς και οι ποικίλοι τρόποι εµφάνισης της σε επιχειρήσεις και κλάδους διαφόρων ειδών δεν επι-

23

τρέπουν πάντα την χρήση ενός και µόνο ορισµού της καινοτοµίας. Το Εγχειρίδιο Oslo (2000) της Γενικής Γραµµατείας Έρευνας και Τεχνολογίας παραθέτει µια σειρά από βα-σικούς ορισµούς της έννοιας της καινοτοµίας που βασίζονται στην χρήση των αποτε-λεσµάτων των ερευνών που διεξάγονται από το 1990 µέχρι και σήµερα στις χώρες του ΟΟΣΑ για την καλύτερη κατανόηση της διαδικασίας της καινοτοµίας, και την χάραξη πολιτικών για την προώθηση της καινοτοµίας από κυβερνήσεις και οργανισµούς. Εδώ, αν και αυτονόητο, ας σηµειωθεί εξαρχής ότι ο όρος ‘προϊόν’ αναφέρεται τόσο στα αγα-θά, όσο και στις υπηρεσίες.

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΩΝ – (ΤΚΠΔ)

«Η τεχνολογική καινοτοµία προϊόντων και διαδικασιών περιλαµβάνει υλοποιηµένα τεχνολογικώς νέα προϊόντα και διαδικασίες, καθώς και σηµαντικές τεχνολογικές βελτιώσεις προϊόντων και διαδικασιών. Μια ΤΚΠΔ θεωρείται υλοποιηµένη εφόσον έχει γίνει εισαγωγή της στην αγο-ρά (όταν πρόκειται για καινοτοµία προϊόντος) ή εφόσον χρησιµοποιείται στο πλαίσιο µιας διαδικασίας παραγωγής (όταν πρόκειται για καινοτοµία διαδικασίας). Οι ΤΚΠΔ εµπεριέχουν µια σειρά από επιστηµονικές, τεχνο-λογικές, οργανωτικές, οικονοµικές δραστηριότητες. Επιχείρηση τεχνολο-γικής καινοτοµίας προϊόντων ή διαδικασιών είναι αυτή που έχει υλοποι-ήσει τεχνολογικώς νέα ή τεχνολογικώς σηµαντικά βελτιωµένα προϊόντα ή διαδικασίες στη διάρκεια της υπό µελέτη περιόδου.» (Εγχειρίδιο Oslo, 2000, σελ. 61)

Τεχνολογική Καινοτοµία Προϊόντων

• Τεχνολογικώς νέο προϊόν θεωρείται αυτό του οποίου τα τεχνολογικά χαρακτηριστι-κά ή η µέλλουσα χρήση διαφέρουν σε σηµαντικό βαθµό από αυτά των µέχρι την εµφάνισή του παραγοµένων προϊόντων. Αυτό το είδος καινοτοµίας µπορεί να περι-λαµβάνει χρήση ριζικά νέας τεχνολογίας ή συνδυασµό υπάρχουσων τεχνολογιών για νέες χρήσεις ή µπορεί να προέρχεται από τη χρήση νέας γνώσης. (Εγχειρίδιο Oslo, 2000, σελ. 62)

• Ένα τεχνολογικώς βελτιωµένο προϊόν, είναι ένα υπάρχον προϊόν του οποίου η αποδο-τικότητα έχει ενισχυθεί ή αναβαθµιστεί σε σηµαντικό βαθµό. Ένα απλό προϊόν µπο-ρεί να βελτιωθεί (δηλαδή να έχει καλύτερη αποδοτικότητα ή χαµηλότερο κόστος) χάρη στη χρήση υλικών ή συστατικών υψηλότερης απόδοσης, ενώ ένα σύνθετο προϊόν (που έχει δηµιουργηθεί από ολοκλήρωση περισσοτέρων του ενός τεχνικών υποσυστηµάτων) µπορεί να βελτιωθεί χάρη σε επιµέρους αλλαγές σε κάποιο από τα υποσυστήµατα του. (Εγχειρίδιο Oslo, 2000, σελ. 63)

Η έννοια της Επιχειρηµατικότητας και της Καινοτοµίας


Τεχνολογική Καινοτοµία Διαδικασίας

• Τεχνολογική καινοτοµία διαδικασίας θεωρείται η υιοθέτηση νέων ή σηµαντικά βελτι-ωµένων µεθόδων παραγωγής ή και παράδοσης προϊόντων, που µπορούν να εµπερι-έχουν αλλαγές στον εξοπλισµό ή στην οργάνωση της παραγωγής ή συνδυασµό των παραπάνω, όπως και να προέρχονται από τη χρήση νέας γνώσης. Η υιοθέτηση τέτοιων µεθόδων, άλλοτε στοχεύει στην παραγωγή ή παράδοση νέων ή τεχνολογικώς βελτιω-µένων προϊόντων που δεν µπορούν να παραχθούν ή να παραδοθούν µε τις παραδοσι-ακές µεθόδους, και άλλοτε αποσκοπεί σε αποτελεσµατικότερη παραγωγή ή παράδο-ση υπαρχόντων προϊόντων. (Εγχειρίδιο Oslo, 2000, σελ. 63)

ΤΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ

Χρησιµοποιώντας ως πλαίσιο αναφοράς και πάλι το Εγχειρίδιο Oslo (2000, σελ. 70-72) παρατίθεται µια σειρά από περιπτώσεις οι οποίες δεν πρέπει να θεωρούνται καινοτο-µίες προϊόντων ή διαδικασιών,• Η διακοπή µιας δραστηριότητας δεν αποτελεί ΤΚΠΔ, µπορεί όµως να επιφέρει βελ-

τιώσεις στην αποδοτικότητα µιας επιχείρησης. • Η προµήθεια επιπλέον τεµαχίων εξοπλισµού από ένα µοντέλο που ήδη χρησιµοποι-

είται, ακόµα και αν είναι ιδιαίτερα εξελιγµένο, δεν αποτελεί τεχνολογική καινοτοµία διαδικασίας. Ως νέο µοντέλο ορίζεται αυτό που διαθέτει σαφώς βελτιωµένες προ-διαγραφές και όχι αυτό που εµφανίζεται στο κατάλογο του κατασκευαστή µε νέο όνοµα ή αριθµό σειράς.

• Η Τεχνολογική Καινοτοµία Προϊόντων και Διαδικασιών απαιτεί αλλαγή στη φύση (ή στη χρήση) ενός προϊόντος ή διαδικασίας. Αντίθετα, οι αλλαγές στην τιµή ενός προ-ϊόντος ή στην παραγωγικότητα µιας διαδικασίας, που προκύπτουν αποκλειστικά και µόνο από αλλαγές στις τιµές των συντελεστών της παραγωγής, δεν θεωρείται καινοτοµία.

• Οι επιχειρήσεις που κατασκευάζουν απλά ή, συνηθέστερα, σύνθετα προϊόντα κατό-πιν παραγγελίας, πρέπει να αναλύουν κάθε προϊόν για να εξακριβώσουν αν εµπί-πτει στους ορισµούς ΤΚΠΔ που δόθηκαν παραπάνω. Τέτοια προϊόντα δεν αντιµε-τωπίζονται ως τεχνολογικές καινοτοµίες προϊόντων, εκτός αν τα χαρακτηριστικά τους διαφέρουν σηµαντικά από εκείνα των προϊόντων που παρήγαγε προηγουµέ-νως η επιχείρηση.

• Σε ορισµένους κλάδους, όπως αυτοί της ένδυσης και της υπόδησης, εµφανίζονται εποχιακές αλλαγές στα είδη των αγαθών ή των παρεχοµένων υπηρεσιών, που µπο-ρεί να σχετίζονται και µε αλλαγές στη µόδα. Στο χώρο αυτό, είναι συνηθισµένο να επανεµφανίζεται ένα συγκεκριµένο είδος µετά από µια περίοδο απουσίας, αυτό όµως δεν πρέπει να θεωρείται καινοτοµία, εκτός αν το προϊόν επανέρχεται τεχνο-λογικά βελτιωµένο.

• Ως διαφοροποίηση προϊόντος ορίζεται η υιοθέτηση µικρών τεχνικών (ή αισθητικών) µετατροπών που απευθύνονται σε ένα νέο κοµµάτι της αγοράς και στοχεύουν στην

25

βελτίωση της θέσης του προϊόντος ή της ανταγωνιστικότητας του. Η διαφοροποί-ηση µπορεί να θεωρηθεί καινοτοµία τεχνολογικώς βελτιωµένων προϊόντων µόνο στην περίπτωση που οι παραπάνω µετατροπές έχουν σηµαντικές επιπτώσεις στην αποδοτικότητα ή στις ιδιότητες του προϊόντος ή στη χρήση των υλικών ή των συ-στατικών του.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ και ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ

ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΚΑΙ ΝΕΟ-ΚΛΑΣΣΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ

Η κλασσική οικονοµική θεωρία ή, όπως αλλιώς ονοµάζεται, η κλασσική θεωρία της ανάπτυξης, εξετάζει τη λειτουργία της αγοράς ως µηχανισµό κατανοµής των πόρων στον οποίο οι λειτουργίες της ζήτησης αλληλεπιδρούν µε τις λειτουργίες της προσφο-ράς προκειµένου να καθοριστούν οι τιµές, να επιτευχθεί και να διατηρηθεί ισορροπία στην αγορά. Σύµφωνα µε τον Parkin (1997) οι, Adam Smith, Thomas Robert Malthus, και David Ricardo, οι διακεκριµένοι οικονοµολόγοι του 18ου και του 19ου αιώνα, ανέ-πτυξαν αυτήν την θεωρία. Η κλασσική οικονοµική θεωρία δεν εξετάζει τη δυναµική της ανάπτυξης αλλά θεωρεί ότι η οικονοµία λειτουργεί σύµφωνα µε τους αιτιοκρατικούς νόµους στους οποίους το µέλλον είναι µια προβλέψιµη επανάληψη του παρελθόντος. Προχωρά κατά τρόπο κανονικό σύµφωνα µε τους οικονοµικούς νόµους της προσφο-ράς και της ζήτησης, που είναι το αντίστοιχο των φυσικών νόµων. Ως εκ τούτου, η καινο-τοµία αντιµετωπίζεται ως µια ανεξήγητη και απροσδόκητη µετατόπιση στη λειτουργία της προσφοράς και τίποτε περισσότερο. Μέσα σε αυτό το σύστηµα, οι άνθρωποι εκλαµβάνονται ως λογικά όντα δεδοµέ-νου ότι, σύµφωνα µε τη θεώρηση αυτή, υπολογίζουν και προβλέπουν τις οικονοµικές συνέπειες κάθε δράσης τους, επιλέγοντας να προβούν σε εκείνες τις ενέργειες που θα µεγιστοποιήσουν τις αποδόσεις τους. Οδηγηµένη από τη µεγιστοποίηση κέρδους και χρηστικότητας η αγορά λειτουργεί αποτελεσµατικά για να βελτιστοποιήσει την κατα-νοµή των πόρων. Οι κλασσικοί οικονοµολόγοι του 18ου και 19ου αιώνα θεωρούσαν ότι η τεχνολογική αλλαγή και η συσσώρευση κεφαλαίου αποτελούν τις µηχανές της ανάπτυξης. Αλλά επίσης θεωρούσαν ότι ανεξάρτητα από το πόσο επιτυχείς είναι οι άνθρωποι στην εφεύρεση των παραγωγικότερων τεχνολογιών και την επένδυση σε νέα κεφάλαια, είναι µοιραίο να ζούνε σε επίπεδα απλής επιβίωσης. Αυτοί οι κλασσικοί οικονοµολόγοι είχαν βασίσει τα συµπεράσµατά τους στην πεποίθηση ότι η αύξηση πα-ραγωγικότητας προκαλεί αντίστοιχη αύξηση πληθυσµών, η οποία στη συνέχεια, γίνε-ται αιτία πτώσης της παραγωγικότητας. Θεωρούσαν ότι όποτε η οικονοµική ανάπτυξη αυξάνει τα εισοδήµατα επάνω από το επίπεδο επιβίωσης, ο πληθυσµός θα αυξάνε-ται. Και συνεχίζοντας αυτή τη γραµµή λογικής θεωρούσαν ότι η πληθυσµιακή αύξηση φέρνει µειωµένες επιστροφές που τείνουν να χαµηλώσουν την παραγωγικότητα. Κατά συνέπεια, τα εισοδήµατα πρέπει διαρκώς να µειώνονται στο επίπεδο επιβίωσης. Μόνο όταν τα εισοδήµατα βρίσκονται στο επίπεδο επιβίωσης η αύξηση πληθυσµών µπορεί



να ελέγχεται. Σε ένα τέτοιο σύστηµα η έννοια του νεωτερισµού, της επιχειρηµατικότη-τας και της καινοτοµίας είναι ασυµβίβαστες (Parkin, 1997). Η νεοκλασσική ανάπτυξη της οικονοµικής θεωρίας συνεχίζεται σύµφωνα µε Fonseca (2002), στο πλαίσιο αναφοράς που θεωρεί την καινοτοµία ως µια µεταβλητή στη λειτουργία προσφοράς-παραγωγής της ισορροπίας της αγοράς. Η νεοκλασσική θεωρία ανάπτυξης είναι µια θεωρία της οικονοµικής ανάπτυξης που εξηγεί πώς η απο-ταµίευση, η επένδυση και η οικονοµική ανάπτυξη ανταποκρίνονται στην αύξηση πλη-θυσµών και την τεχνολογική αλλαγή. Αυτή η θεωρία προτάθηκε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘50 από Robert Solow του MIT, και για αυτήν του απενεµήθη το βραβείο Νόµπελ στην οικονοµική επιστήµη (Parkin, 1997). Στη νεοκλασσική θεωρία ο ρυθµός τεχνολογικής αλλαγής επηρεάζει το ρυθµό οι-κονοµικής ανάπτυξης, αλλά η οικονοµική ανάπτυξη δεν επηρεάζει το ρυθµό της τε-χνολογικής αλλαγής. Πρόκειται µάλλον για την περίπτωση όπου η τεχνολογική αλλαγή καθορίζεται κατά τύχη. Όταν είµαστε τυχεροί, έχουµε επιτάχυνση της τεχνολογικής αλλαγής, και όταν είµαστε άτυχοι, ο ρυθµός της τεχνολογικής προόδου επιβραδύνεται. Αλλά δεν υπάρχει τίποτα που µπορούµε να κάνουµε για να επηρεάσουµε το ρυθµό της. Σύµφωνα µε Fonseca (2002), η καινοτοµία προκαλείται από ανεξάρτητες µετα-βλητές (εξωγενείς µεταβλητές) και µηχανισµούς και έτσι τα στελέχη που λειτουργούν µε λογικά κριτήρια δράσης µπορούν να την ελέγξουν, µέχρι ένα βαθµό, αλλά δεν µπο-ρούν να επηρεάσουν το ρυθµό της. Η καινοτοµία που προκαλείται συχνότερα από τε-χνολογικό και λιγότερο συχνά από οργανωσιακές αλλαγές διαταράζει την ισορροπία αγοράς, συνήθως µε την αλλαγή της θέσης και της µορφής της λειτουργίας παραγωγής και την αντικατάσταση του παράγοντα εργασίας της παραγωγής µε τον κεφαλαιακό παράγοντα. Συνεπώς, οι δυνάµεις αγοράς θα αντιδράσουν για να παραγάγουν µία νέα κατάσταση ισορροπίας. Εντούτοις, οι τεχνολογικές και οργανωτικές καινοτοµίες δεν εξη-γούνται σύµφωνα µε τον Fonseca στη νεοκλασσική οικονοµική θεωρία, αλλά εκλαµβάνο-νται απλά ως αιτίες που ενσωµατώνονται στο κεφάλαιο ή τη γνώση που είναι απαραίτητη για την διαχείριση του κεφαλαίου και των ανθρωπίνων πόρων. Αυτός ο τρόπος σκέψης οδήγησε τους νεοκλασσικούς οικονοµολόγους στην ανα-ζήτηση των συγκεκριµένων µεταβλητών και των περιστάσεων που γεννούν την και-νοτοµία για να βοηθήσουν έτσι τους µάνατζερ να την διαχειρισθούν. Σε επίπεδο βιο-µηχανίας, όµως, οι καινοτοµίες γίνονται κατανοητές ως επιλογές που γίνονται από τις οργανώσεις µε λογικά κριτήρια για να εξασφαλίζουν τις προσωρινές µονοπωλιακές θέ-σεις που θα µεγιστοποιούν τα κέρδη τους. Αυτό βασίστηκε στη σκέψη ότι αφού οι και-νοτοµίες διαταράζουν την ισορροπία της αγοράς απαιτείται κάποιο χρονικό διάστηµα πριν οι µηχανισµοί της αγοράς να µπορέσουν να αντιδράσουν και να αποκαταστήσουν την ισορροπία µεταξύ της προσφοράς και της ζήτησης. Η καινοτοµία, εποµένως, γίνε-ται µια πηγή, προσωρινά, τουλάχιστον, µονοπωλιακής δύναµης και επιτυχίας µεγαλύ-τερων από τα αναµενόµενα κέρδη. Ανεξάρτητα από το πόσο σηµαντική θεωρήθηκε η καινοτοµία στη νεοκλασσική οικονοµική θεωρία, συνέχισε να στερείται επαρκούς εξήγησης (Fonseca, 2002).

27

Η ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ SCHUMPETER

Η εξελικτική οικονοµική θεωρία, η πατρότητα της οποίας αποδίδεται στον Schumpeter (1942), είναι µία από τις πρώτες και µε τη µεγαλύτερη επίδραση οικονοµικές θεωρίες που εξηγούν την καινοτοµία και την επιχειρηµατικότητα και συνδέουν τις δύο έννοιες µεταξύ τους. Το κεντρικό αναλυτικό σχέδιο που διαχέεται σε ολάκερο το έργου του Schumpeter είναι η εξέλιξη των οικονοµικών συστηµάτων, ή ‘οι διαδικασίες της οικονο-µικής ανάπτυξης’ όπως τις χαρακτήρισε. Αυτές οι διαδικασίες είναι εγγενώς δυναµικές, σε αντιδιαστολή µε τις στατικές δοµές της θεωρίας της ισορροπίας, η οποία ρητά ή σι-ωπηρά πάντα ήταν και είναι ακόµα το κέντρο της παραδοσιακής θεωρίας (Schumpeter, 1934). Αυτό δεν σηµαίνει ότι Schumpeter απορρίπτει τη θεωρία της ισορροπίας, αλλά αντί-θετα, χρησιµεύει ως η απαραίτητη βάση για το δυναµικό µοντέλο του. Αυτό εµφανίζεται επειδή το καπιταλιστικό σύστηµα είναι, σύµφωνα µε τον Schumpeter (1942), από τη φύση του µια µορφή ή µια µέθοδος οικονοµικής αλλαγής που δεν είναι ποτέ στάσιµη. Η θεµελιώδης ώθηση που θέτει και κρατά την κεφαλαιοκρατική µηχανή σε κίνηση προέρχεται από την εισαγωγή των αποκαλούµενων νέων συνδυασµών (νέα καταναλω-τικά αγαθά, νέες µέθοδοι παραγωγής ή µεταφορά, νέες αγορές, νέες µορφές βιοµηχανικής οργάνωσης) που η κεφαλαιοκρατική επιχείρηση δηµιουργεί (Schumpeter, 1942). Ο Schumpeter υποστηρίζει ότι οι αποδιοργανωτικές διαδικασίες της ‘δηµιουργικής κα-ταστροφής’ που οδηγούν σε ‘νέους συνδυασµούς’, αποτελούν το µεγαλύτερο µέρος της οικονοµικής ανάπτυξης. Το µοντέλο της οικονοµικής ανάπτυξης του Schumpeter δεν είναι υποκατάστατο της θεωρίας της ισορροπίας αλλά µάλλον ένα απαραίτητο συµπλήρωµά της. Χωρίς αυτό είναι αδύνατο να γίνει κατανοητή η λειτουργία ενός οικονοµικού συστήµατος. Αλλά η στατική περιγραφή ενός οικονοµικού συστήµατος –οικονοµική ζωή από τη σκοπιά µιας κυκλικής ροής– είναι µια ουσιαστική δοµική µονάδα για το δυναµικό πρό-τυπο, και ο Schumpeter αφιερώνει ολόκληρο το πρώτο κεφάλαιο της εργασίας του ‘Η Θεωρία της Οικονοµικής Ανάπτυξης (1934)’ σε αυτό. Η ουσιαστική διαφορά µεταξύ της εξελικτικής προοπτικής του Schumpeter και των νεοκλασσικών οικονοµολόγων, όπως τους περιγράφω παραπάνω, είναι ότι ο Schumpeter χειρίζεται την αβεβαιότητα ως µία βασική ερµηνεία της οικονοµικής ανάπτυξης, ενώ στις οικονοµικές θεωρίες που πα-ρουσιάζω παραπάνω η έννοια της αβεβαιότητας απουσιάζει εντελώς. Ο Schumpeter ενδιαφέρεται να εξηγήσει γιατί η οικονοµική ανάπτυξη εµφανίζεται, και όχι απλά και µόνο να την αποδώσει σε ανεξήγητες µεταβλητές. Κατά συνέπεια τοποθετεί την καινο-τοµία µέσα στο οικονοµικό σύστηµα για πρώτη φορά αντί να την θεωρήσει ως εξωγενές σοκ στο οποίο τα οικονοµικά συστήµατα αντιδρούν. Ο Schumpeter δικαίως αναγνωρίζε-ται ως ο πατέρας της εξελικτικής οικονοµικής θεωρίας.

Η Έννοια της Καινοτοµίας και του Επιχειρηµατία

Ο Schumpeter δεν αρνείται την ύπαρξη της αυτόνοµης ανάπτυξης στα οικονοµικά συστήµατα (π.χ., λόγω µιας σχεδόν-αυτόµατης αύξησης στον πληθυσµό και το κεφά-



λαιο). Αλλά η θεµελιώδης ώθηση που θέτει και κρατά την κεφαλαιοκρατική µηχανή σε κίνηση προέρχεται από τα νέα καταναλωτικά αγαθά, νέες µεθόδους παραγωγής, νέες αγορές, και νέες µορφές βιοµηχανικής οργάνωσης που οι κεφαλαιοκρατικές επιχειρή-σεις δηµιουργούν:

«Η αργή και συνεχής χρονική αύξηση της εθνικής προσφοράς παραγωγι-κών µέσων και αποταµίευσης είναι προφανώς ένας σηµαντικός παράγο-ντας στην εξήγηση της πορείας της οικονοµικής ιστορίας στο πέρασµα των αιώνων, αλλά επισκιάζεται εντελώς από το γεγονός ότι η ανάπτυξη συνίσταται πρώτιστα στη χρησιµοποίηση των υπαρχόντων πόρων µε δι-αφορετικό τρόπο για την παραγωγή νέων αγαθών ανεξάρτητα από το εάν εκείνοι οι πόροι αυξάνονται ή όχι.» (Schumpeter, 1942, σελ. 64-65)

Ενώ οι ανάγκες των καταναλωτών αποτελούν τη θεµελιώδη δύναµη στη θεωρία της κυκλικής ροής, στη θεωρία της οικονοµικής αλλαγής οι παραγωγοί αναλαµβάνουν τον κυρίαρχο ρόλο:

«Οι καινοτοµίες στο οικονοµικό σύστηµα δεν πραγµατοποιούνται κατά τέτοιο τρόπο ώστε πρώτα οι νέες ανάγκες να προκύπτουν αυθόρµητα στους καταναλωτές και στη συνέχεια η παραγωγική µηχανή να αλλάζει κατεύθυνση εξαιτίας της πίεσής τους. Δεν αρνούµαστε την παρουσία αυτού του δεσµού. Ο παραγωγός, όµως, είναι εκείνος που ξεκινά την οι-κονοµική αλλαγή, και οι καταναλωτές εκπαιδεύονται από αυτόν εάν κάτι τέτοιο είναι απαραίτητο. Διδάσκονται να επιθυµούν νέα αγαθά, ή αγαθά που διαφέρουν από κάποια άποψη από εκείνα που συνήθως χρησιµο-ποιούσαν» (Schumpeter, 1942, σελ. 65)

Ο Schumpeter φαίνεται ήδη να προβλέπει τη σηµασία της διαχείρισης των ‘κενών’ για την επιτυχή εισαγωγή νέων προϊόντων και πρακτικών. Η εστίαση εντοπίζεται στον πα-ραγωγό και εδώ ο ‘επιχειρηµατίας’ εισέρχεται στο παλκοσένικο. Ο Schumpeter (1942, σελ. 65) καθορίζει την παραγωγή ως συνδυασµό υλικών και δυνάµεων που βρίσκο-νται µέσα στο βεληνεκές µας. Ο παραγωγός δεν είναι εφευρέτης (Schumpeter, 1947). Όλα τα συστατικά που χρειάζεται για το προϊόν ή την υπηρεσία του/ της, είτε φυσικά είτε άϋλα, υπάρχουν ήδη και είναι στις περισσότερες περιπτώσεις επίσης διαθέσιµα. Η βασική κατευθυντήρια δύναµη πίσω από τη δοµική οικονοµική ανάπτυξη είναι η εισαγωγή των νέων συνδυασµών υλικών και δυνάµεων, όχι η δηµιουργία των νέων δυνατοτήτων:

«Οι νέοι συνδυασµοί είναι πάντα παρόντες, συσσωρευµένοι σε αφθονία από άτοµα κάθε είδους. Είναι επίσης συχνά γνωστοί και αποτελούν αντι-

29

κείµενα συζητήσεων για επιστήµονες και λογοτέχνες. Σε άλλες περιπτώ-σεις, δεν υπάρχει τίποτα που χρειάζεται να ανακαλυφθεί για αυτούς, επει-δή είναι αρκετά προφανείς... Ουσιαστικά, λοιπόν, οι ηγέτες εκπληρώνουν τις λειτουργίες τους περισσότερο εξαιτίας της θέλησής τους και λιγότερο εξαιτίας των πνευµατικών τους ανησυχιών, περισσότερο µε ‘το κύρος’ και ‘την προσωπική τους αξία’, και όχι εξαιτίας πρωτότυπων σκέψεων, κοκ. Η οικονοµική ηγεσία ειδικότερα πρέπει ως εκ τούτου να διαφοροποιηθεί από ‘την εφεύρεση’. Εφ’ όσον δεν τεθούν σε εφαρµογή, οι εφευρέσεις θα παραµείνουν οικονοµικά άσχετες. Και για να µεταφέρει κανείς µια βελτί-ωση στην πράξη είναι ένας στόχος εξ ολοκλήρου διαφορετικός από την εφεύρεσή της, και ένας στόχος, επιπλέον, που απαιτεί εξ ολοκλήρου δι-αφορετικά είδη δεξιοτήτων... Εποµένως δεν συνιστάται, και µάλιστα θα µπορούσε να είναι και εξ’ ολοκλήρου παραπλανητικό το να τονίζεται το στοιχείο της εφεύρεσης τόσο πολύ όπως το κάνουν πολλοί συγγραφείς.» (Schumpeter, 1942, σελ. 88-89)

Η καινοτοµία σύµφωνα µε τον Schumpeter ορίζεται ως η πραγµατοποίηση νέων συνδυασµών. Αυτή η προσέγγιση της έννοιας καλύπτει τις ακόλουθες πέντε περιπτώ-σεις:

i. Η εισαγωγή ενός νέου αγαθού –µε το οποίο οι καταναλωτές δεν είναι ακόµη εξοι-κειωµένοι– ή µια νέα ποιότητα ενός αγαθού.

ii. Η εισαγωγή µιας νέας µεθόδου παραγωγής, η οποία δεν έχει ακόµη δοκιµασθεί εµπειρικά από τον σχετικό κατασκευαστικό κλάδο, που δεν είναι αναγκαίο, µε κα-νένα τρόπο, να στηρίζεται επάνω σε µια νέα επιστηµονική ανακάλυψη, και µπορεί επίσης να υπάρχει σε έναν νέο τρόπο εµπορικής διαχείρισης ενός προϊόντος.

iii. Το άνοιγµα µιας νέας αγοράς, δηλαδή µιας αγοράς στην οποία η χώρα που εξετά-ζεται δεν είχε µέχρι στιγµής δραστηριοποιηθεί, άσχετα µε το εάν αυτή η αγορά προϋπήρχε ή όχι.

iv. Η κατάκτηση µιας νέας πηγής πρώτων υλών ή ηµικατεργασµένων αγαθών, και πάλι ανεξάρτητα από εάν αυτή η πηγή προϋπήρχε ή εάν πρέπει να δηµιουργηθεί εξαρ-χής.

v. Η εισαγωγή νέας µορφής οργάνωσης οποιασδήποτε βιοµηχανίας, όπως π.χ. η δη-µιουργία µιας µονοπωλιακής θέσης (π.χ. µέσω δηµιουργίας ενός ‘trust’) ή αντίθετα τον διαµελισµό µιας µονοπωλιακής θέσης. (Schumpeter, 1942, σελ.66)

Οι Επιχειρηµατίες και οι Venture Capitalists

Ο Schumpeter είναι αρκετά ρεαλιστής και διαπιστώνει ότι η πραγµάτωση των νέων συνδυασµών περιλαµβάνει κάτι περισσότερο από ‘µια πράξη θέλησης’ και απαιτεί έλεγ-χο των µέσων παραγωγής. Στις περισσότερες περιπτώσεις ο επιχειρηµατίας πρέπει να



καταφύγει στην ‘πίστωση’ ειδικά επειδή οι περισσότερες από τις νέες επιχειρηµατικές δραστηριότητες δεν έχουν εισοδήµατα από προηγούµενη παραγωγή. Συνεπώς, εάν ένα άτοµο φιλοδοξεί να γίνει επιχειρηµατίας αυτός/ ή πρέπει να πετύχει στην προσπά-θεια άντλησης κεφαλαίων, να πείσει δηλαδή κάποιο ή κάποια άτοµα να στηρίξουν και να χρηµατοδοτήσουν τις ιδέες του/ ης. Η παροχή πίστωσης προέρχεται από έναν δεύτερο ήρωα στο παιχνίδι της οικονο-µικής αλλαγής, ‘τον κεφαλαιοκράτη’. Ο Schumpeter προέβλεψε την δηµιουργία επεν-δυτών της µορφής των «venture capitalists»:

«Επειδή το µεγαλύτερο µέρος των χρηµάτων που κυκλοφορούν ρέουν σε ευδιάκριτα καθιερωµένα κανάλια, στις περισσότερες των περιπτώσε-ων το µεγαλύτερο µέρος των πόρων του καπιταλιστή αποτελείται από τα κεφάλαια, τα οποία αποτελούν και τα ίδια το αποτέλεσµα της επιτυ-χούς καινοτοµίας και του επιχειρηµατικού κέρδους» (Schumpeter, 1942, σελ.72)

Σύµφωνα µε τον Schumpeter (1942), οι venture capitalists είναι, τελικά και δικαι-ωµατικά και οι ίδιοι επιχειρηµατίες. Καθότι, πρώτον, είναι αυτοί που διατρέχουν οικο-νοµικό κίνδυνο (ο επιχειρηµατίας διακινδυνεύει µόνο τη φήµη του). Δεύτερον, επειδή το κεφάλαιο δεν είναι τίποτε παραπάνω από την παρεκτροπή καθιερωµένων παραγό-ντων παραγωγής σε νέες χρήσεις, ο venture capitalist απαιτείται να είναι πρόσωπο τολ-µηρό και να εκφράζεται δυναµικά. Πρέπει να υπαγορεύσει µια νέα κατεύθυνση στην παραγωγή. Η βασική δοµή στο µοντέλο οικονοµικής ανάπτυξης του Schumpeter έχει δύο ευδιάκριτες ‘σφαίρες’ σε ένα ουδέτερο περιβάλλον. Είναι, από τη µια µεριά ένα µισό-κλειστο σύστηµα της κυκλικής ροής, η οποία ή βρίσκεται σε ισορροπία ή επιδιώκει να τη δηµιουργήσει. Από την άλλη µεριά, το συµβιοτικό ζεύγος του επιχειρηµατία και του χορηγού αναζητά διαρκώς νέους τρόπους για να προκαλέσει την αλλαγή στην ει-ρηνική αλλά ‘βαρετή’, από τη στερεότυπη µορφή της, ζωή της κυκλικής ροής. Και οι δύο σφαίρες λειτουργούν µέσα σε µια ατελείωτη δεξαµενή νέων συνδυασµών (π.χ., επιστηµονική γνώση και τεχνολογικές εφευρέσεις), αλλά µόνο ο επιχειρηµατίας –που υποστηρίζεται από τον κεφαλαιοκράτη– είναι σε θέση να εισαγάγει νέους συνδυα-σµούς και νέες ρουτίνες στην κυκλική ροή. Επιπλέον, ο Schumpeter χρησιµοποιεί έναν ορισµό που διαχωρίζει σαφέστατα τις δύο ‘σφαίρες’:

«Ο καθένας είναι επιχειρηµατίας µόνο όταν πραγµατώνει ‘νέους συν-δυασµούς’ και χάνει αυτόν τον χαρακτήρα µόλις η επιχείρησή του ωρι-µάσει και αφού σταθεροποιηθεί αρχίζει και αυτός, όπως άλλοι άνθρω-ποι, να ασχολείται µε την καθηµερινή διοίκηση της επιχείρησής του.» (Schumpeter, 1942, σελ. 78)

31

Ένα βασικό στοιχείο της επιχειρηµατικότητας είναι η δυνατότητα διαχείρισης της αβεβαιότητας. Αυτό χρειάζεται να διευκρινιστεί περισσότερο σε σχέση µε το δυναµικό σύνδεσµο µεταξύ των δύο ‘σφαιρών’. Από τη στιγµή που µια νέα εισαγωγή στερεώ-νεται στην κυκλική ροή, τα µέχρι εκείνη τη στιγµή σταθερά στοιχεία του συστήµατος αλλάζουν και η ισορροπία ανατρέπεται. Ο Schumpeter (1934) υποστηρίζει ότι αυτό καθιστά τον ακριβή υπολογισµό όχι µόνο γενικά αδύνατο, αλλά ειδικότερα δύσκολο στην προσπάθεια προγραµµατισµού νέων επιχειρήσεων. Κατά συνέπεια, οι επιτυχείς επιχειρηµατίες δεν µπορούν να διαχειρισθούν µε επιτυχία την αβεβαιότητα στην κυ-κλική ροή. Αυτό στο οποίο είναι σχετικά καλοί είναι στην πρόβλεψη του είδους της βελτίωσης που ένας συγκεκριµένος νέος (αλλά υπάρχων και γνωστός) συνδυασµός θα επιφέρει στην καθιερωµένη δοµή της κυκλικής ροής, και στην πραγµάτωση αυτών των βελτιώσεων. Ο Schumpeter δεν ενδιαφέρεται τόσο πολύ για την προσωπικότητα των επιχειρη-µατιών και για τους συγκεκριµένους παράγοντες της αλλαγής, αλλά για τη µέθοδο µε την οποία αυτοί λειτουργούν, µε το µηχανισµό της αλλαγής. Βλέπει τον επιχειρηµατία «απλά ως φορέα του µηχανισµού της αλλαγής» (Schumpeter, 1934, σελ.61). Αυτές οι αλ-λαγές (δηλ., η εµφάνιση των νέων αγορών και τα νέα επιστηµονικά ευρήµατα) παρά-γονται από την εξελικτική πορεία του κοινωνικοοικονοµικού συστήµατος και θα είχαν εµφανιστεί ούτως ή άλλως, αλλά απαιτείται να πραγµατοποιηθούν από ένα ενεργούν άτοµο: «τον επιχειρηµατία». Οι θεωρίες του Schumpeter αποτελούν µια σηµαντική συµβολή στη µελέτη της τεχνολογικής αλλαγής, της καινοτοµίας και της επιχειρηµα-τικότητας. Επιπρόσθετα, ο Schumpeter προτείνει µια ισχυρή σύνδεση της επιχειρη-µατικότητας και της καινοτοµίας όπως την περιγράψαµε παραπάνω. Σταθεροποιείται από τα παραπάνω η αντίληψη ότι όταν η τρέχουσα οικονοµική ανάλυση προσπαθεί να ερµηνεύσει το λογικό πλαίσιο της ανάπτυξης ή της εφαρµογής της καινοτοµίας και την έννοια του επιχειρηµατία, η ανάλυση στηρίζεται τελικά λιγότερο ή περισσότερο στα κριτήρια που πρώτος περιέγραψε ο Schumpeter.

ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ & ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ MAX WEBER

Ο κεντρικός ρόλος που διαδραµατίζει η επιχειρηµατικότητα στην καινοτοµία και αντί-στροφα, σύµφωνα µε το έργο του Schumpeter, µας υποκινεί να ερευνήσουµε τους κοι-νωνιολογικούς και πολιτιστικούς παράγοντες που επηρεάζουν την επιχειρηµατικότητα επικεντρώνοντας την προσοχή µας στις ιστορικές διαδροµές της επιχειρηµατικότητας και συγκεκριµένα στις εργασίες του Max Weber, ‘Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύ-µα του Καπιταλισµού (1930)’ και ‘Οι Θεωρίες της Οικονοµικής και Κοινωνικής Οργάνωσης (1947)’. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι το µέγεθος και η σπουδαιότητα των έργων του Weber, και του πλήθους των ακαδηµαϊκών και ερευνητικών εργασιών που σχετίζονται µε αυτό, είναι τόσο σηµαντικά και ογκώδη ώστε να µην επιτρέπουν να αποτολµήσου-µε να τα χειρισθούµε µε λεπτοµερή τρόπο στο παρόν κεφάλαιο. Αυτό που ακολουθεί είναι µια επιλεκτική περίληψη θεµελιωδών εννοιών στο έργο του Weber που σχετίζο-νται µε την έννοια της επιχειρηµατικότητας.



Στη διάρκεια του Μεσαίωνα η πληθυσµιακή αύξηση και τα δεδοµένα των φυσικών πόρων της Ευρώπης σε συνδυασµό µε τις βελτιωµένες τεχνικές παραγωγής, διευκό-λυναν και την επέκταση της παραγωγής και την επέκταση των αγορών. Έτσι στον 14ο αιώνα, η επέκταση της αγοράς ήταν η αρχική δύναµη που οδήγησε στην πτώση του µεσαιωνικού συστήµατος βιοτεχνίας ακριβώς όπως η επέκταση του εµπορίου ήταν η αρχική δύναµη που επέφερε την πτώση του συστήµατος των γαιοκτηµόνων δύο αιώ-νες νωρίτερα. Στο τέλος του 15ου αιώνα, ελάχιστα µόνο αποµεινάρια της αγροτικής φεουδουαρχικής µορφής οικονοµίας παρέµειναν. Πολλές περιοχές καπιταλιστικής ορ-γάνωσης άκµασαν στη βόρεια και νότια Ευρώπη και βρισκόντουσαν στα πρόθυρα επέ-κτασης στην συνολική οικονοµική ζωή της Ευρώπης. Μόνο µια ουσιαστική προϋπόθεση του καπιταλιστικού συστήµατος απουσίαζε: κάποιο πρότυπο ηθικής που ήταν συµβατό µε τη συσσώρευση του κεφαλαίου. (Lehmann και Roth, 1993)

Ηθική συµβατή µε τον Καπιταλισµό

Σύµφωνα µε τους Lehmann και Roth (1993), τα επικρατούντα ηθικά πρότυπα ήταν αρ-νητικά προς τις δραστηριότητες που στόχευαν στην αναζήτηση και τη συσσώρευση πλούτου. Εφόσον η καπιταλιστική παραγωγή ήταν σκόπιµο να συνεχίσει την αύξησή της, µια εξ’ ολοκλήρου νέα ιδεολογία ήταν απαραίτητη για να προσδώσει ηθική κύρωση στην κτητική συµπεριφορά. Όπως υποστηρίζουν οι συγγραφείς, η κύρωση ήρθε στο πλαίσιο ενός καθολικά νέου διανοητικού κλίµατος, το οποίο επρόκειτο να προξενήσει όχι µόνο τη γέννηση της σύγχρονης φιλοσοφίας και της προτεσταντικής θρησκευτικής µεταρρύθµισης, αλλά και της σύγχρονης επιστήµης. Οι συγγραφείς προτείνουν, επί-σης, ότι ενώ η ερµηνεία του Luther για τις χριστιανικές διδασκαλίες δεν ήταν ιδιαίτερα ευµενής για τη βιοµηχανία και το εµπόριο, η µεταρρύθµιση που εισήγαγαν οι John Calvin, John Knox, και οι πουριτανοί στον 16ο αιώνα ήταν περισσότερο θετική απένα-ντί τους. Πράγµατι, υιοθέτησαν τόσο έντονα ευνοϊκή στάση απέναντι στην απόκτηση πλούτου από τη χρήσιµη εργασία και τη δίκαιη και συνετή χρήση του κεφαλαίου ώστε οι απόψεις τους να έχουν περιγραφεί ως ‘η προτεσταντική ηθική’, η οποία προώθησε και ενθάρρυνε την ανάπτυξη του καπιταλισµού στη βόρεια Ευρώπη. Ο Max Weber, ο γερµανός κοινωνιολόγος και οικονοµολόγος, στο έργο του ‘Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύµα του Καπιταλισµού’ (1930), προώθησε αυτή τη θέση στον 19ο αιώνα.

«Ο Weber ξεκινά το δοκίµιό του µε τίτλο ‘η προτεσταντική ηθική και το πνεύµα του καπιταλισµού’ µε τη διαβεβαίωση ότι ήταν γενικευµένη η άποψη των συγχρόνων του ότι υπήρξε µια στενή σχέση µεταξύ θρησκεί-ας και κοινωνίας. Ειδικά θεώρησε ότι οι διαφορές µεταξύ Διαµαρτυροµέ-νων και Καθολικών άσκησαν µια ισχυρή επίδραση στην κοινωνική δοµή και την κοινωνική θέση. Σε µια κοινωνία που αποτελείται από διάφορα θρησκευτικά δόγµατα τα υψηλότερα στρώµατα, τα περισσότερο προ-ηγµένα και περισσότερο σύγχρονα στοιχεία, ήταν σίγουρα περισσότε-ρο προτεσταντικά παρά καθολικά: διανοούµενοι, επιχειρηµατίες και στελέχη, υπάλληλοι λευκού κολάρου, ακόµη και ειδικευµένοι εργάτες.

33

Το φορτίο της απόδειξης δεν ανήκε σε εκείνους που υιοθετούσαν αυτήν την υπόθεση αλλά σε εκείνους που θα την αρνούνταν.» (Lehmann και Roth 1993, σελ. 73)

Σύµφωνα µε τον Max Weber, ο Προτεσταντισµός ήταν θετικά διακείµενος στην ανάπτυξη των προσωπικών ιδιοτήτων οι οποίες ενθάρρυναν την επιχειρηµατική δρα-στηριότητα. Από αυτή την άποψη, η θρησκευτική µεταρρύθµιση των Διαµαρτυρο-µένων συνέβαλε στην καπιταλιστική ανάπτυξη και την οικονοµική σκέψη. Ο Προτε-σταντισµός θεωρεί την απόκτηση κεφαλαίου ως αρετή και όχι ως αµαρτία, και αντί οι έµποροι να θεωρούνται ως ‘µη-Χριστιανοί’ εξαιτίας των δραστηριοτήτων τους για το κέρδος, έφτασαν στο σηµείο να θεωρούνται ως στυλοβάτες της εκκλησίας και της κοινότητας. Η αναζήτηση κέρδους, ανεξάρτητα από τις υλικές ανάγκες και την αρετή της λιτότητας, έγινε αναπόσπαστο τµήµα της προτεσταντικής ηθικής όπως έγινε και η αυτονοµία του ατόµου. Ενωµένη µε την έννοια της αξιοπρέπειας και της ηθικής αξίας της εργασίας, η προτεσταντική έµφαση στην λιτότητα εξυπηρέτησε το καπιταλιστι-κό σύστηµα καλά, γιατί ενθάρρυνε την αποταµίευση και τη συσσώρευση κεφαλαίου. (Lehmann και Roth, 1993) Εξ’ άλλου, σύµφωνα µε τον Swedberg (1998), ο Weber στις εργασίες του για την οικονοµική κοινωνιολογία συγκρίνει και αντιπαραβάλλει δύο τύπους οικονοµιών: εκεί-νες που είναι στατικές και στόχος τους είναι το µίσθωµα και ο πλούτος και εκείνες που είναι δυναµικές και στοχεύουν στο κέρδος και τη συσσώρευση κεφαλαίου. Στον δεύτερο τύπο οικονοµίας ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι η έννοια της ‘ευκαιρίας’ είναι καθοριστική δεδοµένου ότι η δραστηριότητα που στοχεύει στο κέρδος είναι σε γενικές γραµµές ένας τύπος δράσης που προσανατολίζεται στην εκµετάλλευση των ευκαιριών που υπάρχουν στην αγορά. Ο Swedberg σηµειώνει ότι Weber παρουσίασε µια πολύ χρή-σιµη τυπολογία για τα διαφορετικά είδη καπιταλισµού: ‘λογικός καπιταλισµός’ και ‘πο-λιτικός καπιταλισµός’ και ‘παραδοσιακός εµπορικός καπιταλισµός’ στα οποία ορίζει πώς αυτός αντιλαµβάνεται τον επιχειρηµατία,

«Η τελευταία αυτών των τριών κατηγοριών αντιπροσωπεύει ένα είδος καπιταλισµού που υπήρχε σε πολύ παλαιούς ιστορικούς χρόνους και που αποτελείται από τις αρκετά συστηµατικές µορφές εµπορίου και ανταλλαγής χρηµάτων. Ο πολιτικός καπιταλισµός αφορά ουσιαστικά την εξασφάλιση κέρδους µέσω της πολιτικής επαφής ή κάτω από την άµε-ση πολιτική προστασία, και υπήρχε τόσο στην αρχαιότητα όσο και στο σύγχρονο κόσµο. Ο λογικός καπιταλισµός είναι αυτό που σήµερα συχνά αποκαλούµε καπιταλισµός της ελεύθερης αγοράς. Ο πρωταγωνιστής δεν είναι εδώ ο χαρακτηριστικός έµπορος (όπως στον παραδοσιακό εµπορικό καπιταλισµό) ή το πολιτικό-οικονοµικό πρόσωπο (όπως στον πολιτικό καπιταλισµό), αλλά η σύγχρονη επιχείρηση της οποίας ηγείται ένας επιχειρηµατίας (το κινητήριο πνεύµα), που προσανατολίζεται στην εκµετάλλευση των ευκαιριών της αγοράς.» (Swedberg, 1998, p.13)



Σε αυτό το σηµείο, σηµειώνουµε ότι Weber αναγνωρίζει τον επιχειρηµατία ως, τον πρωταγωνιστή του καπιταλιστικού συστήµατος και τον/ την ορίζει ως ‘το κινούµενο πνεύ-µα’ που προσανατολίζεται στις ευκαιρίες της αγοράς. Αυτό ευθυγραµµίζεται µε τα επι-χειρήµατα του Schumpeter ότι ο επιχειρηµατίας είναι ένα δυναµικό πρόσωπο ή µια οργάνωση που επιδιώκει ‘νέους συνδυασµούς’ και τις ευκαιρίες της αγοράς εκεί όπου οι άλλοι αποτυγχάνουν να τις δουν. Επιπρόσθετα, η κατάρρευση της φεουδαρχικής κοινωνίας γέννησε την απελευθέ-ρωση του εργατικού δυναµικού που επιτρέπει στο µεµονωµένο εργάτη να επιδιώξει την απασχόληση εκεί όπου οι αµοιβές είναι υψηλότερες και επιτρέποντας ταυτόχρονα τον µεµονωµένο επιχειρηµατία να αποδεσµευτεί από την ευθύνη του κλασσικού φε-ουδαρχικού Λόρδου απέναντι στο εργατικό του δυναµικό. Ο εργαζόµενος µπορεί να κινηθεί ελεύθερα και ο επιχειρηµατίας µπορεί να προσλάβει ή να απολύσει σύµφωνα µε τις ανάγκες του εργοστασίου του/ της. Κατά συνέπεια ο βιοµηχανικός καπιταλισµός αναπτύχθηκε, πέρα από την επίδραση του θρησκευτικού πνεύµατος, και εξαιτίας άλ-λων αλλαγών κοινωνιολογικής φύσης όπως το εργοστάσιο που καθιερώθηκε ως η µονάδα της παραγωγής, η εφαρµογή της επιστήµης και της τεχνολογίας στις µεθόδους παραγωγής και διανοµής και η ανάπτυξη των ελεύθερων αγορών και του παγκόσµι-ου εµπορίου που λειτουργούν µε βάση τις ανταγωνιστικές πρακτικές, (Henderson και Parsons, 1965).

ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Σε αυτό το σηµείο επιβάλλεται να δηµιουργήσουµε µια σαφέστερη εικόνα για το τι είναι η επιχειρηµατικότητα και πώς συνδέεται µε την καινοτοµία. Όπως αναφέραµε ήδη, το έργο του Schumpeter όπως και το έργο του Weber ορίζουν τον επιχειρηµατία ενώ ο πρώτος συνδέει επίσης το επιχειρηµατικό πνεύµα µε την καινοτοµία. Οι τρέ-χοντες ορισµοί στηρίζονται, σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό, στην περιγραφή της επιχειρηµατικότητας και της καινοτοµίας που ο Schumpeter παρουσίασε στα έργα του που δηµοσιεύθηκαν στην δεκαετία του 1930 (όπως ήδη προαναφέραµε σε αυτό το κεφάλαιο). Ο ακόλουθος πίνακας παρέχει µια σύντοµη επιλογή των ορισµών του επι-χειρηµατία όπως παρουσιάζονται από τον Dollinger (1999):

35

Πίνακας 1. Πηγή: Dollinger, 1999, σελ. 4

Κατά συνέπεια σύµφωνα µε τον Dollinger (1999):

«Επιχειρηµατικότητα είναι η δηµιουργία καινοτόµου οικονοµικής οργά-νωσης (ή δικτύου οργανώσεων) µε σκοπό το κέρδος ή την ανάπτυξη σε περιβάλλον ρίσκου και αβεβαιότητας.» (Dollinger, 1999, σελ. 4)

Όπως υποστηρίζει ο Dollinger ο όρος της οικονοµικής οργάνωσης αφορά σε µια οργάνωση της οποίας σκοπός είναι να κατανεµηθούν οι σπάνιοι πόροι. Αυτό µπορεί να είναι µια νέα επιχείρηση/ εταιρία, µια επιχειρησιακή µονάδα µέσα σε µια εταιρία, ένα δίκτυο ανεξάρτητων οργανώσεων, ή µία µη-κερδοσκοπική οργάνωση. Η έννοια της δηµιουργίας καλύπτει σύµφωνα µε τον Dollinger τις κατηγορίες «νέων συνδυα-σµών» που ο Schumpeter πρότεινε όπως φαίνεται στον παραπάνω πίνακα, νέο προϊόν, νέα υπηρεσία, νέες πηγές πρώτων υλών, κοκ... Τελικά η επιχειρηµατικότητα υπάρχει σε συνθήκες ρίσκου (κινδύνου) και αβεβαιότητας. Το ρίσκο (ο κίνδυνος) αναφέρεται στη µεταβλητότητα των εκβάσεων ή/ και επιστροφών ενώ η αβεβαιότητα αναφέρεται στο γεγονός ότι το περιβάλλον γύρω από τον επιχειρηµατία, την κοινωνία, την οικονοµία

Πηγή Ορισµός

Knight (1921) Κέρδη από την ανάληψη αβεβαιότητας και κινδύνου

Schumpeter (1934) Πραγµάτωση νέων συνθέσεων – νέα προϊόντα, νέες υπηρεσίες,νέες πηγές πρώτων υλών, νέες µέθοδοι παραγωγής, νέες αγορές,νέες µορφές οργάνωσης

Hoselitz (1952) Ανάληψη αβεβαιότητας... συντονισµός παραγωγικών πόρων..εισαγωγή καινοτοµιών και παροχή κεφαλαίου

Cole (1959) Σκόπιµη δραστηριότητα για την έναρξη και ανάπτυξη µιαςεπιχείρησης που στοχεύει στο κέρδος

McClelland (1961) Μέτρια ανάληψη κινδύνου

Casson (1982) Αποφάσεις και κρίσεις για το συντονισµό σπάνιων πόρων

Gartner (1985) Δηµιουργία νέων οργανισµών

Stevenson, Roberts & Grousbeck (1989)

Η αναζήτηση ευκαιριών ασχέτως µε τους ελεγχόµενους αυτήν τηνπερίοδο πόρους



και τις οργανώσεις δεν µπορεί να είναι απόλυτα γνωστό. Ως εκ τούτου οι επιχειρηµα-τίες στηρίζονται στην κατανόησή των αιτίων και των αιτιατών στο περιβάλλον τους και έχουν την εµπιστοσύνη στις εκτιµήσεις τους για τον τρόπο µε τον οποίο ο κόσµος λειτουργεί. Επιπρόσθετα, σηµειώνει ο Dollinger (1999), δύο όροι πρέπει να υπάρχουν για να ανθήσει η επιχειρηµατικότητα,

«Πρώτον, πρέπει να υπάρξει ελευθερία: ελευθερία να εδραιωθεί µια επι-χειρηµατική δραστηριότητα, και ελευθερία να µπορεί κανείς να είναι δη-µιουργικός και καινοτόµος µε αυτή την επιχείρηση. Δεύτερον, πρέπει να υπάρξει ευηµερία: ευνοϊκές οικονοµικές καταστάσεις που προσδίνουν στην επιχειρηµατική οργάνωση την δυνατότητα να κερδίσει και να ανα-πτυχθεί» (Dollinger, 1999, σελ. 6)

Εδώ και πάλι η επιχειρηµατικότητα συνδέεται µε την καινοτοµία, αλλά όπως είχε δηλώσει ο Weber στην εργασία του για την Προτεσταντική ηθική, το περιβάλλον των επιχειρήσεων, δηλαδή οι κοινωνικές και οικονοµικές καταστάσεις µιας συγκεκριµένης περιφέρειας ή µιας χώρας µπορούν να επηρεάσουν και την επιχειρηµατικότητα και την καινοτοµία. Με αυτές τις σχέσεις θα ασχοληθούµε αργότερα στην παρούσα ενό-τητα και στα κεφάλαιο που αφορούν ‘τα συστήµατα καινοτοµίας’. Είναι, όµως, απαραί-τητο να µνηµονευθεί εδώ ότι ο Schumpeter στην εργασία του µε τίτλο ‘Η Οικονοµική Ιστορία και η Επιχειρηµατική Ιστορία’(1949), αναγνωρίζει ρητά την άνοδο αυτού που θεωρεί ως συλλογική επιχειρηµατικότητα, προσθέτοντας σε µια άλλη διάσταση την επιχειρηµατικότητα ως πράξη όχι ενός ατόµου αλλά µιας οµάδας ανθρώπων.

«Η επιχειρηµατική λειτουργία δεν πρέπει να ενσωµατωθεί... σε ένα µεµο-νωµένο φυσικό πρόσωπο. Κάθε κοινωνικό περιβάλλον έχει τους δικούς του τρόπους για να ικανοποιήσει την επιχειρηµατική λειτουργία... µπο-ρεί να ικανοποιηθεί και συχνά όντως ικανοποιείται συνεταιριστικά. Με την ανάπτυξη των µεγάλης κλίµακας εταιριών αυτό έχει αποκτήσει προ-φανώς σηµαντική σπουδαιότητα: οι ικανότητες που ένα µεµονωµένο άτοµο δεν µπορεί να συνδυάζει µπορούν να δοµηθούν σε µια εταιρική προσωπικότητα και, επιπρόσθετα, οι ιδρυτικές φυσικές προσωπικότητες πρέπει αναπόφευκτα ως ένα ορισµένο σηµείο, και πολύ συχνά σε µεγάλη έκταση, να αλληλο-αντιδράσουν µεταξύ τους». (Schumpeter, 1949, σελ. 260-261)

Συνοψίζοντας όσα ήδη έχουµε εξετάσει, θα µπορούσαµε να υποστηρίξουµε ότι επιχειρηµατίες, νέοι ή ώριµοι στην ηλικία, γυναίκες, φυλετικές ή εθνικές µειονότητες, τα δηµιουργικά άτοµα, και άλλα, αρχίζουν τις επιχειρηµατικές τους δραστηριότητες, επηρεασµένοι από τους παράγοντες της «ώθησης» ή της «έλξης» ολοένα και περισσό-

37

τερο εξαιτίας των πολιτιστικών αλλαγών που έχει φέρει η Εποχή της Πληροφορίας. Οι κοινωνικοί και πολιτιστικοί λόγοι εξηγούν σύµφωνα µε τον Weber (1930), τον Scase (2002), και άλλους γιατί µερικές κατηγορίες ανθρώπων επιδείχνουν µεγαλύτερη επι-χειρηµατικότητα από άλλους. Αν και επισηµαίνουµε µια σύνδεση µεταξύ της επιχει-ρηµατικότητας και της καινοτοµίας, αυτό δεν σηµαίνει ότι οι καινοτοµίες προκύπτουν µόνο από τους επιχειρηµατίες. Ο Schumpeter, και πολλοί από τους συγγραφείς και τους ερευνητές που παρουσιάζονται στον πίνακα 1, προηγουµένως, υποστηρίζουν ότι οι επιχειρηµατίες είναι οι δηµιουργοί ‘νέων συνδυασµών’. Οι ορισµοί της επιχειρηµατι-κότητας όπως τους έχουµε παρουσιάσει παραπάνω, ρητά ή σιωπηρά περικλείουν και την έννοια της καινοτοµίας.


ΠΡΑΚΤΙΚΗ και ΑΡΧΕΣ της ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ

Η σύνδεση µεταξύ της επιχειρηµατικότητας και της καινοτοµίας προκύπτει επίσης από τις γνωστές εργασίες του Drucker (1985) ο οποίος υποστηρίζει ότι η καινοτοµία είναι η συγκεκριµένη λειτουργία της επιχειρηµατικότητας. Είναι ο τρόπος µε τον οποίο ο επιχειρηµατίας είτε δηµιουργεί τους νέους πλούτο-παραγωγικούς πόρους είτε ενισχύ-ει τους υπάρχοντες πόρους µε την αυξηµένη δυνατότητα για τη δηµιουργία του νέου πλούτου. Ο Drucker υποστηρίζει ότι η καινοτοµία µπορεί να παρουσιαστεί ως µεθοδο-λογία που µπορεί να διδαχθεί και µπορεί να εφαρµοστεί. Ο επιχειρηµατίας πρέπει σκό-πιµα και συστηµατικά να ανιχνεύσει τις πηγές καινοτοµίας, τις αλλαγές και τις ενδείξεις που δηµιουργούν τις ευκαιρίες για µια επιτυχή καινοτοµία. Ο επιχειρηµατίας σύµφωνα µε τον συγγραφέα οφείλει να γνωρίζει και να εφαρµόζει τις ‘αρχές’ της επιτυχούς και-νοτοµίας. Αυτό που όλοι οι επιτυχείς επιχειρηµατίες έχουν από κοινού δεν είναι ένας συγκεκριµένος τύπος προσωπικότητας αλλά µάλλον µια αφοσίωση στη συστηµατική πρακτική της καινοτοµίας (Drucker, 1985). Ο Drucker στην εργασία του ‘Καινοτοµία και Επιχειρηµατικότητα’, (1985) προσπα-θεί να εξηγήσει πώς αυτός αντιλαµβάνεται την έννοια της επιχειρηµατικότητας επειδή θεωρεί ότι υπάρχει µια µεγάλη σύγχυση γύρω από τον κατάλληλο ορισµό του όρου. Υποστηρίζει ότι µερικοί ερευνητές χρησιµοποιούν τον όρο για να περιγράψουν είτε τις µικρές επιχειρήσεις είτε τις νέες επιχειρήσεις. Στην πράξη, εντούτοις, πολλές καθιε-ρωµένες µεγάλες επιχειρήσεις συµµετέχουν στην επιτυχή επιχειρηµατικότητα και ανα-φέρει ως παραδείγµατα, µεταξύ άλλων, την αλυσίδα των McDonalds και την General Electric Corporation. Για τον Drucker, οι επιχειρήσεις που συµµετέχουν µε επιτυχία στην επιχειρηµατι-κότητα έχουν µερικά κοινά χαρακτηριστικά, πέραν του εάν είναι µικρές ή νέες. Ο όρος

Κεφάλαιο 2

Η Καινοτοµία ως Στρατηγικήκαι ως Ανταγωνιστικό Πλεονέκτηµα


της επιχειρηµατικότητας, λοιπόν, αναφέρεται όχι στο µέγεθος ή την ηλικία µιας επιχεί-ρησης αλλά σε ένα ορισµένο είδος δραστηριότητας. Η επιχειρηµατικότητα είναι ένα ειδικό χαρακτηριστικό ενός ατόµου ή µιας οργάνωσης. Η καινοτοµία βρίσκεται στην καρδιά της επιχειρηµατικότητας και αποτελεί την προσπάθεια να δηµιουργηθεί σκόπιµη, εστιασµένη αλλαγή στην οικονοµική ή κοινωνική δυνατότητα µιας επιχείρησης (Drucker, 1985). Όπως έχουµε αναφέρει στο κεφάλαιο ένα, ο Schumpeter στην εργασία του 1949 προέβλεψε και προσδιόρισε την ανάπτυξη της συλλογικής επιχειρηµατικότητας. Ο Drucker υποστηρίζει ότι οι επιχειρηµατίες καινοτοµούν και ότι η καινοτοµία απο-τελεί συγκεκριµένη λειτουργία της επιχειρηµατικότητας. Είναι η δραστηριότητα που ενισχύει τους υπάρχοντες ή νέους πόρους µε τη δυνατότητα για τη δηµιουργία νέου πλούτου. Η καινοτοµία δηµιουργεί νέο πλούτο. Όλοι οι πόροι στη φύση παραµένουν ‘εν δυνάµει’ δηµιουργοί νέου πλούτου έως ότου κάποιος έχει την ικανότητα να εµφυ-σήσει στους πόρους τη δυνατότητα για δηµιουργία νέου πλούτου. Οτιδήποτε αλλάζει τη φύση των υπαρχόντων πόρων προκειµένου να αποκοµιστούν οικονοµικά πλεονε-κτήµατα από αυτούς αποτελεί µια καινοτοµία. Ο Drucker υποστηρίζει ότι δεν είµαστε σε θέση να αναπτύξουµε µια περιεκτική και επαρκή θεωρία που αφορά στην καινο-τοµία, αλλά µάλλον καταλαβαίνουµε την πρακτική της καινοτοµίας. Έχουµε τη γνώση που προσδιορίζει πότε, που και πώς πρέπει συστηµατικά να ψάξουµε για τις καινο-τόµες ευκαιρίες και πώς πρέπει να υπολογίσουµε την πιθανή επιτυχία ή την αποτυχία τους. Σε αυτό το σηµείο, και πέρα από την εξήγηση της έννοιας της καινοτοµίας και της επιχειρηµατικότητας, παρουσιάζουµε τις απόψεις και τις προτάσεις του Drucker ανα-φορικά µε το που υπάρχουν καινοτόµες ευκαιρίες και ποιες είναι οι αρχές της καινοτο-µίας. Έτσι, από µια αφηρηµένη και θεωρητική ανάλυση της επιχειρηµατικότητας και της καινοτοµίας κινούµαστε προς µια πιο προσεκτική εξέταση για το πώς η καινοτοµία αντιµετωπίζεται στον κόσµο των επιχειρήσεων.

ΠΗΓΕΣ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ

Οι περισσότερες καινοτοµίες προκύπτουν από µια συνειδητή, σκόπιµη αναζήτηση ευκαιριών καινοτοµίας. Πιο συγκεκριµένα ο Drucker (1985) προσδιορίζει επτά πηγές ευκαιριών καινοτοµίας. Οι πρώτες τέσσερις είναι τοµείς των ευκαιριών που υπάρχουν µέσα σε µια επιχείρηση ή µια βιοµηχανία και υπό αυτήν τη µορφή γίνονται «ορατές» κυρίως στους ανθρώπους που εργάζονται στη συγκεκριµένη επιχείρηση, βιοµηχανία ή οργάνωση παροχής υπηρεσιών. Τρεις πρόσθετες πηγές ευκαιριών υπάρχουν έξω από µια επιχείρηση στο κοινωνικό και πολιτισµικό της περιβάλλον. Ας δούµε κάπως περισσότερο αναλυτικά παρακάτω τις διάφορες πηγές καινοτοµίες µέσα και έξω από τις επιχειρήσεις, τους οργανισµούς και τις βιοµηχανίες:

i. Το απρόσµενο ή απροσδόκητο. Αναφέρεται στην ξαφνική, στην απρόσµενη επι-τυχία. Είναι η λιγότερο ριψοκίνδυνη και συνάµα λιγότερο κοπιώδης. Είναι η ευκο-λότερη και απλούστερη µορφή ευκαιρίας καινοτοµίας. Υποστηρίζει ότι οι απροσ-

41

δόκητες επιτυχίες, οι απροσδόκητες αποτυχίες ή τα απροσδόκητα γεγονότα είναι παραγωγικές πηγές ευκαιριών καινοτοµίας. (Drucker, 1985, σελ.53)

ii. Η δυσαρµονία. Αποτελεί µια αντίφαση ανάµεσα στο τι έπρεπε να συµβεί και τι συνέβη. Μπορεί να αποτελέσει σύµπτωµα κάποιας ευκαιρίας για καινοτοµία. Συ-νήθως οι δυσαρµονίες εκδηλώνονται στα στατιστικά δεδοµένα και τις ποιοτικές εκτιµήσεις που περιέχουν οι εκθέσεις που παίρνουν στα χέρια τους τα ανώτερα στελέχη µιας επιχείρησης. Η δυσαρµονία αποτελεί σύµπτωµα κάποιας αλλαγής και συνεπώς µιας καινοτόµου ευκαιρίας. Μια δυσαρµονία µέσα στη λογική ή το ρυθµό µιας διαδικασίας είναι µια δυνατότητα από την οποία οι ευκαιρίες καινοτοµίας µπο-ρούν να προκύψουν. Μια άλλη πηγή είναι δυσαρµονία µεταξύ των οικονοµικών πραγµατικοτήτων. Μια δυσαρµονία µεταξύ των προσδοκιών και των αποτελεσµά-των µπορεί επίσης να ανοίξει τις δυνατότητες για την καινοτοµία. (Drucker, 1985, σελ. 75).

iii. Καινοτοµία βασιζόµενη σε λειτουργική ανάγκη. Σε αντίθεση µε την περίπτωση του απρόσµενου και την δυσαρµονία, η ανάγκη ξεκινάει από την δουλειά που πρέπει να γίνει. Είναι πολύ συγκεκριµένη και πολύ σαφής. Τελειοποιεί µια δουλειά που πρέπει να γίνει, µια διαδικασία, για να εκµεταλλευτεί µια καινούργια γνώση. Σε αντίθεση µε την καινοτοµία που βασίζεται στα απροσδόκητα περιστατικά ή τις δυσαρµονίες, οι ανάγκες διαδικασίας είναι πολύ συγκεκριµένες και αρχίζουν µε την εκµετάλλευση µιας ανάγκης. Το 1909, π.χ., ένας στατιστικός της AT&T προέβλεψε ότι µε την αύξηση του αριθµού των τηλεφωνηµάτων µετά από 15 περίπου χρόνια κάθε ανύπαντρη γυναίκα στις ΗΠΑ θα έπρεπε να εργαστεί ως χειρίστρια τηλεφωνικών κέντρων. Η ανάγκη διαδικασίας ήταν προφανής και µέσα σε δύο έτη η επιχείρηση ανέπτυξε και εγκατέστησε το αυτόµατο τηλεφωνικό κέντρο. (Drucker, 1985, σελ. 88-90)

iv. Αλλαγές στη δοµή του κλάδου της οικονοµίας ή στη δοµή της αγοράς. Συχνά οι δο-µές της αγοράς είτε στις µεταποιητικές επιχειρήσεις είτε στον κλάδο των υπηρεσι-ών φαίνεται να παραµένουν σταθερές. Ωστόσο οι ισορροπίες µοιάζει να γίνονται ολοένα και πιο εύθραυστες. Όταν κάτι αλλάξει στον κλάδο η επιχείρηση πρέπει να έχει την δυνατότητα αλλά και την ικανότητα να περάσει στην αντεπίθεση και να εκµεταλλευθεί την αλλαγή για να επιβιώσει ή και να πρωτοπορήσει. Τα διευθυντικά στελέχη και ο επιχειρηµατίας τείνουν συχνά να θεωρήσουν ότι οι δοµές βιοµηχα-νίας και αγοράς είναι σταθερές, αλλά µπορούν –και συχνά– µπορεί να αλλάξουν µέσα σε µια νύχτα. Τέτοιες αλλαγές δηµιουργούν τεράστιες ευκαιρίες για καινοτο-µία. (Drucker, 1985, σελ. 96-97)

v. Δηµογραφικά στοιχεία ή δηµογραφικές αλλαγές. Αυτό αναφέρεται στις εξωτερικές για την επιχείρηση αλλαγές ως προς το µέγεθος, την ηλικία, την εκπαίδευση, τη σύνθεση και την γενικότερη δοµή του πληθυσµού. Αυτές οι αλλαγές επηρεάζουν σε σηµαντικό βαθµό τις αποφάσεις για τα προϊόντα και τις υπηρεσίες που θα πρέ-πει να παραχθούν, να αγορασθούν και καταναλωθούν. Από τις εξωτερικές πηγές καινοτοµίας, οι δηµογραφικές αλλαγές είναι οι πιο αξιόπιστες, καθώς παρέχουν τους

Η Καινοτοµία ως Στρατηγική και ως Ανταγωνιστικό Πλεονέκτηµα


χρόνους που θα συµβούν αλλά τα άτοµα που ευθύνονται για τη χάραξη πολιτικής συχνά τις παραµελούν. Οι αλλαγές στους αριθµούς κατοίκων, κατανοµής ηλικιών, εκπαίδευσης, επαγγελµάτων και γεωγραφικής θέσης µπορούν να δηµιουργήσουν τις καινοτόµες ευκαιρίες, οι οποίες ανταµείβουν ιδιαίτερα και περικλείουν τον λι-γότερο κίνδυνο µεταξύ ποικίλων επιχειρηµατικών δράσεων. (Drucker, 1985, σελ. 110)

vi. Αλλαγές στις αντιλήψεις, στις διαθέσεις και στο νόηµα. Το νόηµα των δυο φράσεων ‘το ποτήρι είναι µισοάδειο’ και ‘το ποτήρι είναι µισογεµάτο’ διαφέρει σηµαντικά και ως προς την διαδικασία αντίληψης και ως προς τις συνέπειες της. Η αλλαγή στην αντίληψη ενός στελέχους για το πώς δηλαδή να βλέπει το ποτήρι από µισοάδειο σε µισογεµάτο µπορεί να δηµιουργήσει µεγάλες ευκαιρίες καινοτοµίας. (Drucker, 1985, σελ. 122)

vii. Νέα γνώση, επιστηµονική και µη-επιστηµονική. Η καινοτοµία που βασίζεται στη γνώση διαφέρει από όλες τις άλλες καινοτοµίες στα βασικά χαρακτηριστικά της. Είναι αυτή που προσελκύει τη δηµοσιότητα, που φέρνει το χρήµα, είναι όπως την χαρακτηρίζει ο συγγραφέας ο ‘σούπερ-σταρ’ της επιχειρηµατικότητας. Είναι αυτό που συνήθως εννοούν οι άνθρωποι όταν µιλούν για καινοτοµία. Ανάµεσα στις και-νοτοµίες που έγραψαν ιστορία, αυτές που στηρίζονται στην γνώση βρίσκονται σε πιο ψηλά επίπεδα. Οι βασισµένες στη γνώση καινοτοµίες διαφέρουν από όλες τις άλλες καινοτοµίες στα βασικά χαρακτηριστικά τους: οι χρόνοι προετοιµασίας είναι εκτενέστεροι, τα ποσοστά αποτυχίας είναι υψηλότερα, είναι δύσκολο να προβλε-φθούν και έτσι θέτουν µεγαλύτερες προκλήσεις στους επιχειρηµατίες. (Drucker, 1985, σελ. 131)

ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ

Ο Drucker προσδιορίζει ορισµένες αρχές της καινοτοµίας. Υποστηρίζει ότι η σκόπιµη καινοτοµία αρχίζει µε την ανάλυση των πηγών νέων ευκαιριών, όπως αυτές παρου-σιάστηκαν και αναλύθηκαν παραπάνω. Επίσης προτείνει ότι η καινοτοµία πρέπει να είναι απλή και εστιασµένη. Η καινοτοµία πρέπει να πετυχαίνει µόνο ένα πράγµα προ-κειµένου να αποδώσει σωστά και αποτελεσµατικά. Όσο πιο σύνθετη είναι µια καινο-τοµία τόσο µεγαλύτερος θα είναι ο αριθµός των προβληµάτων και των απροσδόκη-των αποτυχιών που θα πρέπει να αντιµετωπισθούν. Σύµφωνα µε τον Drucker (1985) η καλύτερη επιβράβευση που µια οποιαδήποτε καινοτοµία µπορεί να κερδίσει είναι οι άλλοι άνθρωποι να πουν: «αυτό είναι τόσο προφανές, γιατί δεν έχει το είχα εγώ ποτέ σκε-φτεί αυτό». Ακόµη και στην περίπτωση που µια καινοτοµία εισάγει ένα νέο προϊόν/ µια υπηρεσία ή ανοίγει µια νέα αγορά πρέπει να εστιασθεί σε έναν συγκεκριµένο τοµέα αγοράς και να καλύψει µια συγκεκριµένη ανάγκη. Επιπλέον, σύµφωνα µε τον συγγραφέα, οι αποτελεσµατικές καινοτοµίες ξεκινούν σε µικρό µέγεθος. Δεν είναι µεγαλεπήβολες. Προσπαθούν να κάνουν ένα συγκεκριµέ-νο πράγµα. Μια απλή καινοτοµία που έδωσε στη σουηδική βιοµηχανία ‘σπίρτων’ ένα

43

ουσιαστικά παγκόσµιο µονοπώλιο για περισσότερο από µισό αιώνα ήταν το γέµισµα κάθε σπιρτόκουτου µε τον ίδιο ακριβώς αριθµό σπίρτων: ‘µια καινοτοµία που επέτρε-ψε την αυτοµατοποίηση της γραµµής παραγωγής’. Ο Drucker (1985) διατείνεται ότι οι εντυπωσιακές (οι «παρατραβηγµένες») ιδέες που στοχεύουν να δηµιουργήσουν µια επανάσταση σε ένα βιοµηχανικό τοµέα κατά πάσα πιθανότητα είναι καταδικασµένες σε αποτυχία. Είναι καλύτερο σύµφωνα µε τον συγγραφέα για µια καινοτοµία να ξεκι-νήσει ως ένα πρόγραµµα περιορισµένης κλίµακας, στο οποίο εµπλέκονται λίγα άτοµα από το τµήµα Ε&Α (έρευνας και ανάπτυξης), ένας µέτριος προϋπολογισµός και στοχεύ-ει σε µια εξειδικευµένη αγορά. Η επιχείρηση, µε αυτό τον τρόπο, έχει την ευχέρεια να αλλάξει στην πορεία του χρόνου, οποιαδήποτε από τα συστατικά που θα βοηθήσουν την καινοτοµία να πετύχει και επιπλέον να αποφύγει µια αποτυχία που θα µπορούσε να κοστίσει ακριβά στην εταιρεία σε ανθρώπινους και χρηµατικούς πόρους. Επιπλέον, µια καινοτοµία πρέπει να στοχεύσει να γίνει ο ρυθµιστής των στάνταρτ, να προηγείται των υπολοίπων. Όπως διατείνεται ο Drucker (1985), µια καινοτοµία δεν πρέπει να στοχεύσει να εξελιχθεί σε µια ‘µεγάλη επιχείρηση’. Κανείς δεν γνωρίζει ούτε και µπορεί να προβλέψει εάν και πότε µια καινοτοµία θα καταλήξει να γίνει µια µεγά-λη ή µια µέτρια επιχείρηση. Αυτό που είναι σηµαντικό για τον επιχειρηµατία είναι να στοχεύσει µέσω των καινοτοµιών του/ της να γίνει ρυθµιστής των στάνταρτ, είτε κα-τορθώνοντας να εξουσιάσει βαθµιαία µια ολόκληρη βιοµηχανία, όπως έκανε η εταιρία Intel στην αγορά της Πληροφορικής Τεχνολογίας, είτε να ηγείται µιας ‘εξειδικευµένης προνοµιακής αγοράς’ όπως κάνει η Ferrari στα σπορ αυτοκίνητα. Η καινοτοµία, πάνω από όλα, αφορά την εργασία και όχι την µεγαλοφυία. Απαιτεί γνώση, σκληρή, εστιασµένη και σκόπιµη εργασία. Όπως εξηγεί ο συγγραφέας, τις πε-ρισσότερες φορές, οι καινοτόµοι εστιάζουν σε ένα συγκεκριµένο τµήµα. Ο Thomas Edison, π.χ., υπήρξε αναµφισβήτητα ένας καινοτόµος και σπουδαίος επιστήµονας που εστίασε όλες τις προσπάθειες και τα ταλέντα του στον τοµέα της ηλεκτρικής ενέργει-ας. Όπως συµβαίνει µε οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα, η επιχειρηµατικότητα και η καινοτοµία απαιτούν, κατά την άποψη του Drucker, ταλέντο και δηµιουργικότητα αλλά ακόµη περισσότερο απαιτούν συστηµατικές και εστιασµένες προσπάθειες, επιµέλεια, εµµονή και αφοσίωση στην εργασία. Η ανάλυση του Drucker χρησιµοποιείται εδώ ως το θεµέλιο στην κατανόηση της καινοτοµίας και της επιχειρηµατικότητας στον πραγµατικό επιχειρηµατικό κόσµο, µε παραδείγµατα πού χρειάζεται να ψάξει κανείς για καινοτόµες ευκαιρίες και πώς να καθιερώσει µια στρατηγική για καινοτοµία. Οι επιχειρηµατίες, πάνω από όλα, είτε είναι άτοµα που ξεκινούν τις δικές τους επιχειρήσεις τους είτε επιχειρηµατικές οργανώσεις που θέλουν να συνεχίσουν να αναπτύσσονται, θεωρούν, ή τουλάχιστον πρέπει να θεωρήσουν την καινοτοµία ως στρατηγική, ως µια τρέχουσα διαδικασία που θα αποφέρει κέρδη και ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα στην εταιρία.



Η ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ως ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ

Θα επικεντρωθούµε τώρα στο έργο του Michael Porter, έναν από τους πρώτους µε-λετητές που αναγνώρισε το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα που οι καινοτοµίες φέρνουν στην επιχείρηση και σε ένα έθνος, και πώς µπορεί αυτές να κατακτηθούν. Αυτό το µέ-ρος του 2ου κεφαλαίου στοχεύει να ενισχύσει την κατανόηση της έννοιας της καινο-τοµίας µε την παρουσίαση ενός καταλόγου των πλέον χαρακτηριστικών αιτιών γέννη-σης καινοτοµιών. Στην εργασία του ‘Το Ανταγωνιστικό Πλεονέκτηµα των Εθνών’ (1990), ο Porter αναπτύσσει µια θεωρία που ερµηνεύει την επιτυχία Εθνών σε συγκεκριµένες βιοµηχανίες, και τις επιπτώσεις της θεωρίας του για εταιρίες και εθνικές οικονοµίες. Οι ιδέες και οι έννοιες της θεωρίας του ισχύουν επίσης σε πολιτικές ή γεωγραφικές περιο-χές µικρότερες από ένα έθνος. Ενδιαφέρεται να εξηγήσει πώς το άµεσο «περιβάλλον» µιας εταιρίας διαµορφώνει την ανταγωνιστική επιτυχία της στο διάβα του χρόνου και γιατί µερικές οργανώσεις ευηµερούν ενώ άλλες αποτυγχάνουν. Ο Porter υποστηρίζει ότι οι εταιρίες δεν θα πετύχουν τελικά εκτός αν θεµελιώσουν τις στρατηγικές τους στη βελτίωση και την καινοτοµία, είναι πρόθυµες να ανταγωνιστούν και κατέχουν µια πλή-ρη κατανόηση του εθνικού τους περιβάλλοντος και των τρόπων να το βελτιώσουν. Σε µια προηγούµενη εργασία του µε τίτλο ‘Ανταγωνιστικό Πλεονέκτηµα, Δηµιουργία και Διατήρηση Εξαιρετικής Απόδοσης’ (1985), ο Porter προσδιόρισε τι σηµαίνει για αυτόν η έννοια του ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος.

«Το ‘ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα’ αφορά στο πώς πραγµατικά µια εταιρία θέτει γενικές στρατηγικές σε εφαρµογή. Πώς µια εταιρία πετυχαίνει ένα βιώσιµο πλεονέκτηµα δαπανών; Πώς µπορεί να διαφοροποιηθεί από τους ανταγωνιστές της; Πώς µια εταιρία επιλέγει ένα τοµέα δραστηρι-ότητας έτσι ώστε το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα µπορεί να αναπτυχθεί από µια εστιασµένη στρατηγική; Πότε και πώς µπορεί µια εταιρία να αποκοµίσει το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα από τον ανταγωνισµό µε µια συντονισµένη στρατηγική σε συναφείς βιοµηχανίες; Πώς η αβεβαιότητα εισάγεται στην αναζήτηση του ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος; Πώς µπορεί µια εταιρία να υπερασπίσει την ανταγωνιστική θέση της;» (Porter, 1985, σελ. xvi)

Για τον Porter (1990), οι εταιρίες δηµιουργούν και συντηρούν το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα µε την αντίληψη ή την ανακάλυψη νέων και βελτιωµένων τρόπων αντα-γωνισµού σε µια βιοµηχανία και τη µεταφορά τους στην αγορά, η οποία αποτελεί τελι-κά µια πράξη καινοτοµίας. Ο Porter βλέπει την καινοτοµία σε πολύ ευρύ ορίζοντα και ως έµφυτη στο στρατηγικό και ανταγωνιστικό πλαίσιο της εταιρίας.

45

«Η καινοτοµία περιλαµβάνει όχι µόνο νέες τεχνολογίες αλλά και νέες µε-θόδους ή τρόπους δράσης που εµφανίζονται µερικές φορές ως αρκετά εγκόσµιοι. Η καινοτοµία µπορεί να φανερωθεί στο σχεδιασµό ενός νέου προϊόντος, µια νέα διαδικασία παραγωγής, µια νέα προσέγγιση στο µάρ-κετινγκ ή έναν νέο τρόπο εκπαίδευσης και οργάνωσης. Μπορεί να πε-ριλάβει ουσιαστικά οποιαδήποτε δραστηριότητα στην αλυσίδα αξιών.» (Porter, 1990, σελ. 579)

Για τον Porter, ένα µεγάλο µέρος της καινοτοµίας δεν είναι ριζοσπαστικό αλλά µάλ-λον σωρευτικό και αυξητικό, αποτελούµενο από µικρές ανακαλύψεις και προόδους και όχι από ριζοσπαστικές τεχνολογικές ή άλλου είδους εφευρέσεις. Υποστηρίζει ότι η καινοτοµία είναι τόσο αποτέλεσµα της οργανωτικής µάθησης όσο και τυπικών δρα-στηριοτήτων έρευνας και ανάπτυξης. Απαιτεί επίσης επενδύσεις στην ανάπτυξη δεξιο-τήτων και γνώσεων. Ο Porter εξηγεί τη σηµασία της καινοτοµίας στη δηµιουργία ενός ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος για την εταιρία. Οι καινοτόµες ευκαιρίες αναπτύσσο-νται συνήθως από κάποια ασυνέχεια ή αλλαγή στη δοµή βιοµηχανίας που µπορεί, τε-λικά, να προσδώσει ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα στην επιχείρηση που κατορθώνει να αντιληφθεί και να εκµεταλλευθεί την ευκαιρία. Σύµφωνα µε τον Porter (1990), οι πέντε πιο χαρακτηριστικές αιτίες των καινοτοµιών που µετατοπίζουν το ανταγωνιστι-κό πλεονέκτηµα είναι οι ακόλουθες:

1. Νέες τεχνολογίες. Η τεχνολογική αλλαγή δηµιουργεί νέα προϊόντα, νέες δυνατότη-τες για το σχεδιασµό ενός υπάρχοντος προϊόντος, νέους τρόπους µάρκετινγκ, πα-ράδοσης και συναφών υπηρεσιών ακόµη και νέες βιοµηχανίες. Για τον συγγραφέα, είναι ο πλέον κοινός δηµιουργός στρατηγικής καινοτοµίας.

2. Νέες ή µετατοπιζόµενες ανάγκες αγοραστών. Όταν οι άνθρωποι αλλάζουν προτε-ραιότητες ή αναπτύσσουν νέες ανάγκες γεννιέται µια καινοτόµος ευκαιρία που θα µπορούσε να οδηγήσει σε απόκτηση ανταγωνιστικού πλεονεκτήµατος την επιχεί-ρηση που µπορεί να ανταποκριθεί σε αυτές τις αλλαγές.

3. Η εµφάνιση ενός νέου τοµέα βιοµηχανίας. Μια άλλη ευκαιρία να δηµιουργηθεί ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα παρουσιάζεται όταν εµφανίζεται ένας νέος τοµέας σε µια βιοµηχανία ή όταν διάφορα υπάρχοντα τµήµατα ανασυγκροτούνται. Αυτό θα µπορούσε να οδηγήσει σε νέους πελάτες, νέους τρόπους µάρκετινγκ και προσέγγι-σης συγκεκριµένων πελατών και νέους τρόπους παραγωγής συγκεκριµένων προϊ-όντων.

4. Μετατόπιση προστιθέµενων δαπανών ή διαθεσιµότητας. Τα ανταγωνιστικά πλεο-νεκτήµατα είναι συχνά αποτελέσµατα αλλαγών στις προστιθέµενες δαπάνες όπως, εργασία, πρώτες ύλες, ενέργεια, µεταφορά, µηχανήµατα, κ.ο.κ. Τέτοιες αλλαγές µπορούν να µετατοπίσουν το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα στις επιχειρήσεις που ήταν σε θέση να βελτιστοποιήσουν τις διαδικασίες οργάνωσης και διοίκησης σύµ-φωνα µε τις νέες καταστάσεις.



5. Αλλαγές στους κυβερνητικούς κανονισµούς. Άλλα ερεθίσµατα στην καινοτοµία, που µπορεί τελικά να οδηγήσουν σε ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα, είναι οι αλλαγές σε κυβερνητικούς κανονισµούς που αφορούν στα πρότυπα προϊόντων, προστασί-ας περιβάλλοντος, εµπόδια εισόδου, περιορισµούς εµπορίου, κ.ο.κ. Μικρές ή ευ-έλικτες επιχειρήσεις που µπορούν να προσαρµοστούν γοργά σε τέτοιες αλλαγές µπορούν να κερδίσουν ένα πλεονέκτηµα ενάντια στις καθιερωµένες βιοµηχανικές επιχειρήσεις που έχουν δοµήσει τις δραστηριότητές τους πάνω σε συγκεκριµένα καθεστώτα κυβερνητικών κανονισµών.

(Porter, 1990, σελ. 45-47)

Ο Porter (1990) παρουσιάζει το σηµαντικό ρόλο των πληροφοριών στη διαδικασία καινοτοµίας. Μερικές φορές, µπορεί να είναι το αποτέλεσµα της επένδυσης σε Ε&Α ή σε έρευνα αγοράς, αλλά αρκετά συχνά είναι απλά ένας µη συµβατικός τρόπος σκέψης, που βοηθά να κοιτάξει κανείς στη σωστή κατεύθυνση στον σωστό χρόνο. Η καινοτοµία για τον Porter είναι, µε λίγες εξαιρέσεις, το αποτέλεσµα ασυνήθιστης προσπάθειας. Οι επιχειρήσεις που καινοτοµούν δεν είναι συχνά µεγάλες ή κατεστηµένες επιχειρήσεις, αλλά µάλλον νέες ευέλικτες ή µικρές επιχειρήσεις. Στην έρευνά του, ανακαλύπτει ότι όπου οι καινοτόµοι είναι µεγάλες εταιρίες, είναι συχνά νεοεισερχόµενοι σε µια νέα βιο-µηχανική δραστηριότητα έχοντας ήδη µια καθιερωµένη θέση σε µια άλλη βιοµηχανία. Η καινοτόµος εταιρία είναι αυτή που ακολουθεί µε πείσµα την καινοτοµία στη στρατη-γική της. Για τον Porter η καινοτοµία είναι ο τρόπος µε τον οποίο µια επιχείρηση κερδίζει και διατηρεί ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα. Πρέπει να είναι σύµφυτη στη στρατηγική και το ανταγωνιστικό πλαίσιο αναφοράς µιας επιχείρησης.

ΑΤΟΜΙΚΗ και ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΣΕ ΑΤΟΜΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

Όπως παρατηρείται στην διεθνή βιβλιογραφία σηµαντικό µερίδιο των ερευνητών επικεντρώνονται στην ανάλυση και διερεύνηση της καινοτοµίας σε ατοµικό επίπεδο. Αυτό έχει οδηγήσει αρκετούς επιστήµονες σε µια προσπάθεια να αποµονώσουν τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ενός ατόµου που συνδέονται ή και φαίνεται να συνδέονται µε καινοτοµικές δραστηριότητες και δηµιουργική λύση των προβληµάτων που προκύπτουν στην εργασία. Ένας από τους πλέον γνωστούς ερευνητές που επιχεί-ρησε να ορίσει την καινοτοµία µε άξονα τα χαρακτηριστικά µιας προσωπικότητας είναι ο Kirton (1976) στο µοντέλο της «προσαρµοστικότητας – καινοτοµίας». Στο έργο του υποστηρίζει ότι,

«Η προσαρµοστικότητα και η καινοτοµία είναι ένας βασικός άξονας της προσωπικότητας του ατόµου που σχετίζεται µε την επιχειρησιακή αλλα-γή... µε άλλα λόγια κάποιοι άνθρωποι από την φύση τους προσαρµόζο-νται ενώ κάποιοι άλλοι καινοτοµούν.» (West, 1990, σελ. 17)

47

Το έργο του Kirton (1976) έχει αµφισβητηθεί από πολλούς ερευνητές µεταξύ των οποίων και από τους Torrance και Horng (1980) οι οποίοι υποστήριξαν µεταξύ άλλων ότι το εγγενές πρόβληµα της θεωρίας του Kirton είναι ότι αποκλείει τους κοινωνικούς και τους οργανωσιακούς παράγοντες οι οποίοι µπορούν να επηρεάσουν την καινοτο-µία και την δηµιουργικότητα. Ένα σηµαντικό µέρος της βιβλιογραφίας εξετάζει την καινοτοµία σε ατοµικό επίπε-δο ερευνώντας διάφορες παραµέτρους της καινοτοµίας µέσα στα πλαίσια του οργα-νωσιακού περιβάλλοντος. Σύµφωνα µε τους Farris (1973), Pelz και Andrews (1976), η σχετική ελευθερία της επιλογής αναφέρεται στο πως η συµπαράσταση και καθοδήγηση ενός εργαζόµενου από τον προϊστάµενο του θα επιφέρει µια θετική ροπή στον εργαζόµενο προς την και-νοτοµία. Οι έρευνες του Isen et al (1987) επικεντρώθηκαν σε µία µορφή θετικού κινήτρου στην καινοτοµία. Με άλλα λόγια οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι οι άνθρωποι είναι πιο δηµιουργικοί και καινοτόµοι όταν ξέρουν ότι θα επιβραβευθούν για τις ιδέες τους, έστω και µε ένα συµβολικό µικρό δώρο. Άλλες πάλι έρευνες εξέτασαν τα αποτελέσµατα που µπορεί να έχουν οι διαφορε-τικοί τύποι ηγεσίας σε µια επιχείρηση πάνω στην δυνατότητα των ατόµων να καινο-τοµήσουν. Πολλοί επιστήµονες µεταξύ των οποίων και οι Peters και Waterman (1982) προτείνουν ένα συµµετοχικό σύστηµα ηγεσίας ως την καλύτερη πηγή ανάπτυξης και προώθησης της καινοτοµίας στην επιχείρηση. Ένας από τους πιο σηµαντικούς παράγοντες στην καινοτοµία σε ατοµικό επίπεδο είναι η ανατροφοδότηση και η αναγνώριση στον εργαζόµενο των προσπαθειών και των επιτευγµάτων του. Η έλλειψη αυτής της παραµέτρου λειτουργεί ανασταλτικά στην υποκίνηση των εργαζοµένων µε άµεση συνέπεια την παρεµπόδιση της καινοτοµίας. Η τελευταία σηµαντική παράµετρος της καινοτοµίας σε ατοµικό επίπεδο αφορά το οργανωσιακό σχήµα της επιχείρησης. Ο Kanter (1983) υποστήριξε ότι τα απαρχαιωµέ-να γραφειοκρατικά µοντέλα εµποδίζουν την καινοτοµία και την µεταφορά τεχνογνω-σίας. Ο Lovelace (1986) έρχεται να συµπληρώσει τον Kanter υποστηρίζοντας ότι ένα δηµοκρατικό, συµµετοχικό µοντέλο οργάνωσης µιας επιχείρησης θα δώσει την δυνα-τότητα στο άτοµο-εργαζόµενο να αναπτύξει την δηµιουργικότητα και την καινοτοµία και θα βοηθήσει στην µεταφορά τεχνογνωσίας.

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΣΕ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ

Ένα σηµαντικό µέρος της βιβλιογραφίας του µάνατζµεντ έχει επικεντρωθεί στα χα-ρακτηριστικά της επιχείρησης και στο πως και σε ποιο βαθµό αυτά συµβάλλουν στην ανάπτυξη της καινοτοµίας και της µεταφοράς τεχνογνωσίας. Έµφαση δίνεται κυρίως στη δοµή της επιχείρησης, στις γνώσεις των υπευθύνων για την καινοτοµία, στην ηλι-κία της επιχείρησης, στις στρατηγικές καθώς και στο περιβάλλον και την κουλτούρα της.



Οι Kimberly και Evanisko (1981) καταλήγουν στο συµπέρασµα και συµφωνούν µε την θεωρία του Schumpeter ότι το µέγεθος της επιχείρησης δεν έχει θετική επίδραση στην ταχύτητα µε την οποία υιοθετούνται οι καινοτοµίες. Το ερωτηµατικό που προκύ-πτει από την έρευνα τους αφορά τον καθεαυτό προσδιορισµό από τους συγγραφείς της έννοιας του µεγέθους µιας επιχείρησης και εάν αυτό προσδιορίζεται σε αριθµό εργαζοµένων ή σε οικονοµικά µεγέθη. Οι παράγοντες που εµφανίζονται να έχουν απορροφήσει την µεγαλύτερη προσοχή από διάφορους ερευνητές είναι αυτοί που έχουν σχέση µε την δοµή µια επιχείρησης. Ο Zaltman et al. (1973) αναγνωρίζει τρεις παράγοντες, τον συγκεντρωτισµό, την τυπικό-τητα, και την πολυπλοκότητα, οι οποίοι φαίνεται να έχουν αντίθετες συνέπειες τόσο στο ξεκίνηµα όσο και σε όλη την διάρκεια της καινοτοµικής διαδικασίας. Οι συγγραφείς καταλήγουν στο συµπέρασµα ότι ο αυξηµένος συγκεντρωτισµός στην λειτουργία µιας επιχείρησης εµποδίζει την ανάπτυξη καινοτοµιών από τα πρώτα στάδια. Οι ίδιοι υπο-στηρίζουν ότι ένα πιο δηµοκρατικό και «ανοιχτό» σύστηµα διοίκησης είναι αυτό που ανοίγει διαύλους επικοινωνίας ανάµεσα σε όλα τα µέλη της επιχείρησης και συνεπώς διευκολύνει την ανάπτυξη της καινοτοµίας και της µεταφοράς τεχνογνωσίας. Συνεχίζοντας οι συγγραφείς επισηµαίνουν την τυπικότητα ως ακόµα ένα παράγοντα που επηρεάζει αρνητικά την καινοτοµία στα πρώτα στάδια της. Εδώ πρέπει να αναφέ-ρουµε ότι η τυπικότητα ορίζεται ως ο βαθµός προσήλωσης των µάνατζερ σε αρχές και κανόνες που διέπουν τις λειτουργίες µιας επιχείρησης. Όσο πιο αυστηροί και τυπικοί είναι οι κανόνες τόσο πιο δύσκολα οι µάνατζερ µπορούν να υιοθετήσουν νέες ιδέες και αντιλήψεις. Από τα στοιχεία του ο Zaltman et al. καταλήγει στο συµπέρασµα ότι η πολυπλο-κότητα µιας επιχείρησης λειτουργεί θετικά για την ανάπτυξη καινοτοµιών στα αρχικά στάδια αλλά µετατρέπεται σε ανασταλτικό παράγοντα στα στάδια της εφαρµογής της καινοτοµίας. Η ποικιλία στην επιχείρηση θα την ωθήσει σε µια πληθώρα νέων ιδεών και αντιλήψεων που ενώ θα την οδηγήσουν σε αυξηµένη γνώση και αντίληψη των καινο-τοµιών στην συνέχεια θα παρουσιαστούν προβλήµατα όσο αναφορά την εφαρµογή, υιοθέτηση και συµφωνία πάνω σε µερικές καινοτόµες προσπάθειες. Ο επόµενος παράγοντας που φαίνεται να επιδράει στην καινοτοµία αφορά την επιχειρηµατική γνώση των καινοτοµιών ή µε άλλα λόγια το κατά πόσο η επιχείρηση διαθέτει τους µηχανισµούς ή το προσωπικό το οποίο θα µπορέσει να εντοπίσει την καινοτοµία τόσο µέσα στην επιχείρηση όσο και έξω από αυτήν στο προσκείµενο περι-βάλλον της (Rogers, 1995; Kimberly και Evanisko, 1981). Οι Aiken και Alford (1970) υποστηρίζουν ότι η σχετική ηλικία µιας επιχείρησης λει-τουργεί ανασταλτικά για την ανάπτυξη και διάχυση καινοτοµιών µιας και συνηθέστερα οι παλιές επιχειρήσεις λειτουργούν µε γραφειοκρατικά µοντέλα διοίκησης. Ωστόσο οι Kimberly και Εvanisko (1981) εντόπισαν αρκετές περιπτώσεις όπου παρά την ύπαρξη γραφειοκρατίας οι επιχειρήσεις λειτουργούσαν καινοτοµικά µε στόχο να διατηρήσουν την ανταγωνιστικότητα τους και την θέση τους στην κοινωνία.

49

Μια µερίδα ερευνητών µελέτησε την σχέση που υπάρχει ανάµεσα στην στρατηγική της επιχείρησης και την καινοτοµία στους κόλπους της. Οι Brooks-Rooney et al. (1987) συνεχίζοντας το έργο του Meyer (1982) στα Αµερικάνικα νοσοκοµεία κατέληξαν ότι η στρατηγική των επιχειρήσεων επηρεάζει σε σηµαντικό βαθµό το είδος και το επίπεδο της καινοτοµίας. Το περιβάλλον της επιχείρησης καθώς και η κουλτούρα της προσδιο-ρίζονται ως ακόµα δύο παράγοντες σηµαντικοί για την καινοτοµία και την µεταφορά τεχνογνωσίας. Παρατηρείται γενικώς µια αυξανόµενη τάση στη διεθνή βιβλιογραφία για την προώθηση ενός περιβάλλοντος µέσα στην επιχείρηση που θα προωθεί την και-νοτοµία και την µεταφορά τεχνογνωσίας, (Bower, 1965). Επιπρόσθετα ο Handy (1985) κάνει λόγο για ένα µοντέλο επιχείρησης ‘ανοιχτό’, ικανό να προσαρµόζεται στις αλλα-γές του περιβάλλοντος, βασισµένο στην οµαδικότητα, ένα περιβάλλον επικοινωνίας που ενδυναµώνει την καινοτοµία και την µεταφορά τεχνογνωσίας.


Η ΕΝΝΟΙΑ των «ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ»

Η έννοια των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ αποτελεί µια νέα προσέγγιση στη µελέτη της καινοτοµίας (και της επιχειρηµατικότητας), η οποία άρχισε να αναδύεται στη διεθνή βιβλιογραφία του µάνατζµεντ τις τελευταίες δυο δεκαετίες και θεµελιώθηκε κυρίως µε τις γνωστές εργασίες του Lundvall (1992) και του Nelson (1993). Στην ίδια περίπου χρονική περίοδο η ανάπτυξη των εθνικών συστηµάτων καινοτοµίας απετέλεσε (και φαίνεται ότι θα συνεχίσει να αποτελεί και στον 21ο αιώνα) τον στόχο πολλών χωρών που προσπαθούν να ενδυναµώσουν τις βιοµηχανικές και οικονοµικές τους επιδόσεις. Η προσέγγιση της καινοτοµίας µε την έννοια ‘του συστήµατος καινοτοµίας’ στηρίζεται στην άποψη ότι οι διαδικασίες καινοτοµίας συµβαίνουν στο πέρασµα του χρόνου και επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες. Η έννοια των συστηµάτων καινοτοµίας µεταφέ-ρει την άποψη ότι οι καινοτοµίες δεν αποτελούν µεµονωµένα, ξεχωριστά φαινόµενα µέσα σε µια εταιρία, αλλά δηµιουργούνται από την αλληλεπίδραση διάφορων οντοτήτων, πρω-ταγωνιστών και δοµών. Η προσέγγιση της καινοτοµίας µέσα από την έννοια των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ αποτελεί ένα πολύ ελκυστικό και σύγχρονο εργαλείο για όσους έχουν επιφορτισθεί µε τις ευθύνες χάραξης Εθνικής Πολιτικής και Στρατηγικής εθνικών οικονοµιών και διεθνών οργανισµών όπως π.χ. για την Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων στην οποία αναφερθήκαµε εν συντοµία στα εισαγωγικά σχόλια αυτής της ενότητας. Σύµφω-να µε τον Edquist (1997), η προσέγγιση των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ θεωρείται σή-µερα ως ένα χρήσιµο και πολλά υποσχόµενο αναλυτικό εργαλείο για την πληρέστερη κατανόηση της διαδικασίας της καινοτοµίας καθώς επίσης και της παραγωγής και της διάδοσης της γνώσης στο οικονοµικό σύστηµα. Ο συγγραφέας υποστηρίζει επίσης ότι η συγκεκριµένη προσέγγιση είναι ιδιαίτερα χρήσιµη και συναφής από την άποψη της χάραξης πολιτικών για την καινοτοµία.

Κεφάλαιο 3

Η Έννοια και τα Χαρακτηριστικάτων Συστηµάτων Καινοτοµίας


Με βάση τα παραπάνω ενώ στα πρώτα δύο κεφάλαια αυτής της ενότητας ερευνή-σαµε την έννοια της καινοτοµίας και της επιχειρηµατικότητας και τη διασύνδεση των δύο εννοιών στο τρίτο κεφάλαιο ερευνάµε την έννοια των συστηµάτων της καινοτοµί-ας. Όπως θα δούµε, τα συστήµατα καινοτοµίας µπορούν να έχουν εθνικό, περιφερεια-κό ή τοπικό χαρακτήρα. Διαµορφώνονται από τις συγκεκριµένες και χαρακτηριστικές οικονοµικές και κοινωνικές συνθήκες και παράγοντες που επικρατούν σε µια χώρα. Για να κατανοήσουµε την ανταγωνιστικότητα µιας χώρας αλλά και τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήµατα συγκεκριµένων επιχειρήσεων και επιχειρηµατικών τοµέων µιας χώρας πρέπει να ερευνήσουµε το συγκεκριµένο σύστηµα καινοτοµίας της χώρας. Σηµαντικοί παράγοντες όπως ιδρύµατα, αρχές και διοικήσεις τόσο σε τοπικό, περιφερειακό όσο και σε εθνικό επίπεδο µπορούν να έχουν επιπτώσεις στην απόδοση και τις καινοτοµι-κές ικανότητες των επιχειρήσεων. Στόχος του παρόντος κεφαλαίου είναι να ερευνήσει την έννοια και τα βασικά χαρακτηριστικά των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ αρχίζοντας µε µια ιστορική προσέγγιση σε κείµενα των Karl Marx και Max Weber στα οποία φαίνεται να βρίσκονται οι ρίζες τους.

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ

Αν και οι ορολογίες που αφορούν στα ‘συστήµατα καινοτοµίας ή τα εθνικά συστήµατα καινοτοµίας’ εµφανίστηκαν µόλις πριν δυο-τρεις δεκαετίες, ερευνώντας τις θεωρητικές θέσεις και τα συγγράµµατα των επιφανών κλασικών οικονοµολόγων-κοινωνιολόγων όπως του Karl Marx και του Max Weber, µπορούµε να εντοπίσουµε τις ιστορικές ρίζες της έννοιας των συστηµάτων καινοτοµίας στις σκέψεις τους. Μέσα από µια προσεκτική διερεύνηση προκύπτει ότι αυτοί οι συγκεκριµένοι επιστήµονες υπήρξαν πρωτοπόροι σκαπανείς στην εξήγηση της δυναµικής συσχέτισης της φύσης των κοινωνιολογικών και οικονοµικών φαινοµένων και προσέφεραν ένα ευρηµατικό κοινωνιολογικό πρί-σµα στην αξιολόγηση της εξέλιξης των σύγχρονων οικονοµιών µέσα από την ιστορική προοπτική. Στα µισά του 19ου αιώνα, ο Karl Marx διαµόρφωσε την ‘θεωρία της ιστορίας’, η οποία επηρέασε σε σηµαντικό βαθµό τα έργα και τις σκέψεις άλλων κοινωνικών επι-στηµόνων, και σύµφωνα µε ορισµένους συγγραφείς, αποτέλεσε µια κεντρική δύναµη για την ανάπτυξη και εξέλιξη όλων των κοινωνικών επιστηµών. Η θεωρία του έφερε στο προσκήνιο τις αρχές πάνω στις οποίες βασίζονται οι σχέσεις µεταξύ των διαφορε-τικών µορφών κοινωνικών, οικονοµικών, πολιτικών, και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Ακόµη σηµαντικότερο είναι ότι ο Marx διατεινόταν πως είχε εντοπίσει την κινητήρια δύναµη που βρίσκεται πίσω από τους σπουδαιότερους κοινωνικούς µετασχηµατι-σµούς της παγκόσµιας ιστορίας. Ο Marx ορίζει τα ‘οικονοµικά’ ως την επιστήµη που µελε-τά πως οι ιστορικά διαµορφωµένες οικονοµικές σχέσεις των συστηµάτων δηµιουργούνται, λειτουργούν και αλλάζουν. Δεν κάνει µια καθαρή διάκριση µεταξύ των επιστηµών της κοινωνιολογίας και των οικονοµικών και στην πραγµατικότητα υπήρξε ο πρώτος µελε-τητής που παρουσίασε κοινωνικές ιδιότητες στα θεωρητικά οικονοµικά. Σύµφωνα µε τον Karl Marx,

53

«Ούτε οι νοµικές σχέσεις ούτε οι πολιτικές µορφές θα µπορούσαν να εί-ναι κατανοητές από µόνες τους ή µε βάση την αποκαλούµενη ανάπτυξη της ανθρώπινης νόησης, αλλά αντίθετα προέρχονται από υλικές κατα-στάσεις της ζωής, το σύνολο των οποίων ο Hegel ενσωµατώνει στον όρο «πολιτισµένη κοινωνία» και η ανατοµία αυτής της πολιτισµένης κοι-νωνίας πρέπει να αναζητηθεί στην πολιτική οικονοµία. Στην κοινωνική παραγωγή της ύπαρξής τους, τα άτοµα, εισέρχονται αναπόφευκτα σε προκαθορισµένες σχέσεις, οι οποίες είναι ανεξάρτητες από τη θέλησή τους, δηλαδή παραγωγικές σχέσεις αντίστοιχες του δεδοµένου σταδίου της ανάπτυξης των υλιστικών δυνάµεων παραγωγής. Το σύνολο αυτών των σχέσεων της παραγωγής αποτελεί την οικονοµική δοµή της κοι-νωνίας, το πραγµατικό θεµέλιο, πάνω στο οποίο αναδύεται ένα νοµικό και πολιτικό εποικοδόµηµα και στο οποίο αντιστοιχούν συγκεκριµένες µορφές κοινωνικής συνείδησης. Ο τρόπος παραγωγής της υλικής ζωής ρυθµίζει τη γενική διαδικασία της κοινωνικής, πολιτικής και διανοητικής ζωής. Δεν είναι η συνείδηση των ατόµων που καθορίζει την ύπαρξή τους, αλλά η κοινωνική τους ύπαρξη που καθορίζει τη συνείδησή τους. Σε ένα ορισµένο στάδιο ανάπτυξης, οι υλικές παραγωγικές δυνάµεις της κοι-νωνίας έρχονται σε σύγκρουση µε τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής ή µε τις σχέσεις ιδιοκτησίας στα πλαίσια των οποίων έχουν λειτουργήσει έως τώρα. Από τις µορφές ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάµεων αυ-τές οι σχέσεις µετατρέπονται στα δεσµά τους. Στη συνέχεια αρχίζει µια εποχή κοινωνικής επανάστασης. Οι αλλαγές στο οικονοµικό στερέωµα οδηγούν αργά ή γρήγορα στο µετασχηµατισµό ολόκληρου του απέ-ραντου εποικοδοµήµατος. Στη µελέτη τέτοιων µετασχηµατισµών, είναι απαραίτητο να ξεχωρίζουµε µεταξύ του υλικού µετασχηµατισµού των οικονοµικών όρων της παραγωγής, που µπορούν να προσδιοριστούν µε την ακρίβεια της φυσικής επιστήµης, και των νοµικών, πολιτικών, θρη-σκευτικών, καλλιτεχνικών ή των φιλοσοφικών – εν ολίγοις των ιδεολογι-κών µορφών µέσω των οποίων τα άτοµα αποκτούν συνείδηση αυτής της σύγκρουσης και επιδιώκουν να την εκδιώξουν... καµία κοινωνική τάξη δεν καταστρέφεται προτού όλες οι παραγωγικές δυνάµεις για τις οποίες είναι επαρκής δεν έχουν αναπτυχθεί, και νέες ανώτερες σχέσεις παρα-γωγής δεν αντικαθιστούν ποτέ παλαιότερες προτού να ωριµάσουν οι υλικοί όροι τις ύπαρξής τους µέσα στα πλαίσια της παλαιάς κοινωνίας. Σε γενικές γραµµές, οι ασιατικοί, οι αρχαίοι, οι φεουδαρχικοί και οι αστικοί τρόποι παραγωγής µπορούν ίσως να υποδειχθούν ως οι ακρογωνιαίοι λίθοι που συνετέλεσαν στην πρόοδο και την οικονοµική ανάπτυξη της κοινωνίας. Ο αστικός τρόπος παραγωγής αποτελεί την τελευταία αντα-γωνιστική µορφή της κοινωνικής διαδικασίας της παραγωγής... αλλά οι παραγωγικές δυνάµεις που αναπτύσσονται µέσα στην αστική κοινωνία δηµιουργούν επίσης τους υλικούς όρους για µια λύση αυτού του αντα-γωνισµού». (Marx, 1971, σελ. 20-22)

Η Έννοια και τα Χαρακτηριστικά των Συστηµάτων Καινοτοµίας


Σύµφωνα µε τους Howard και King (1985), στο έργο του ‘η κριτική της πολιτικής οικονοµίας’ ο Marx τονίζει την υπεροχή της ‘οικονοµικής δοµής’ στην ερµηνεία όλων των άλλων πτυχών της κοινωνίας, συµπεριλαµβανοµένων των επικρατούντων ‘µορ-φών κοινωνικής συνείδησης’. Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι οι εξηγήσεις του Marx για το σύνολο των οικονοµικών φαινοµένων (µέθοδοι κατανοµής πόρων, διανοµή του εισοδήµατος, καταµερισµός της εργασίας, και δυναµικοί νόµοι της οικονοµικής ανά-πτυξης) είναι βασισµένες στις ιστορικά συγκεκριµένες κοινωνικές σχέσεις του συναφή τρόπου παραγωγής και βασίζονται στη φύση των σχέσεων µεταξύ των οικονοµικών φορέων (Howard και King, 1985, σελ. 42), «όταν αλλάζουν αυτές οι σχέσεις τότε αλλά-ζουν και οι οικονοµικοί νόµοι που στηρίζονται σε αυτές τις σχέσεις».

Η Οικονοµική Κοινωνιολογία του Max Weber

Μερικές δεκαετίες αργότερα, στην αρχή του 20ου αιώνα, ο Max Weber υπήρξε ένας από τους επιφανείς γερµανούς οικονοµολόγους και κοινωνιολόγους, οι οποίοι προ-σπάθησαν να εντοπίσουν τα διακριτικά χαρακτηριστικά των κεφαλαιοκρατικών κοι-νωνικών και οικονοµικών δοµών. Για τον Weber η έννοια της «κοινωνικής οικονοµίας» προϋποθέτει τη συνεργασία περισσότερων της µιας εκ των κοινωνικών επιστηµών προκειµένου να αναλυθούν αποτελεσµατικά τα οικονοµικά φαινόµενα. Σύµφωνα µε τον Weber, στην οικονοµική θεωρία, τα άτοµα καθοδηγούνται αποκλειστικά από υλικά ενδιαφέροντα εντούτοις όµως η συµπεριφορά τους δεν είναι απαραιτήτως προσανα-τολισµένη στη συµπεριφορά άλλων ατόµων, ούτε επηρεάζεται από παραδοσιακούς ή συναισθηµατικούς παράγοντες. Οι µόνοι τύποι ενεργειών που αναλύονται στην οικο-νοµική θεωρία είναι κατά συνέπεια εκείνοι που είναι αµιγώς οικονοµικοί, ενώ οι σχέσεις της οικονοµίας µε την πολιτική, τους νόµους, τη θρησκεία, και άλλους θεσµούς αγνο-ούνται. Μπορούµε να συνοψίσουµε τη θέση του Weber ως ακολούθως: η οικονοµική κοινωνιολογία σε αντιδιαστολή µε την οικονοµική θεωρία λαµβάνει υπόψη της την κοινωνική δοµή και εξετάζει τι είδους αντίκτυπο έχουν οι παραδόσεις και τα συναισθή-µατα στις οικονοµικές ενέργειες. Επιπρόσθετα, εξετάζει, τα οικονοµικά συναφή όπως και τα ανακλαστικά οικονοµικά φαινόµενα και όχι µόνο τα οικονοµικά φαινόµενα. Σύµ-φωνα µε την Θεωρία της Κοινωνικής και Οικονοµικής Οργάνωσης (1947),

«Ο Weber ανοίγει το κεφάλαιο µε την εµφατική δήλωση ότι αυτό που πρόκειται να παρουσιάσει δεν είναι σε καµία περίπτωση µια ‘οικονοµική θεωρία’... αυτό που παρουσιάζει είναι µάλλον µία περιγραφή της κοινω-νικής, ή κατά προτίµηση της θεσµικής δοµής των συστηµάτων της οικο-νοµικής δραστηριότητας και πάνω από όλα της έκτασης των διαφόρων παραλλαγών στις οποίες αυτές οι δοµές υπόκεινται... δύο βαθιά εδραιω-µένες πεποιθήσεις κυριαρχούν στο έργο του... η πρώτη είναι η πεποίθη-ση της θεµελιώδους µεταβλητότητας των κοινωνικών θεσµών. Σύµφωνα µε τον συγγραφέα, το θεσµικό σύστηµα του σύγχρονου δυτικού κόσµου

55

δεν αποτελεί µοναδική ‘φυσική επιλογή’... αλλά µόνο µια από τις ποικίλες πιθανές περιπτώσεις κοινωνικής εξέλιξης. Άλλες ριζοσπαστικά διαφορε-τικές δοµές, όπως εκείνες που εντοπίζουµε στους µεγάλους ασιατικούς πολιτισµούς, δεν αποτελούν ‘αναχαιτισµένα στάδια’ σε µια πορεία ανά-πτυξης που οδηγεί στην ίδια κατεύθυνση αλλά είναι απλά διαφορετικά θεσµικά συστήµατα... η δεύτερη συναφής πεποίθηση είναι αυτή της έµφυτης αστάθειας των κοινωνικών δοµών. Για τον Weber, η κοινωνία των ανθρώπων και κατά βάση η κατάσταση της ανθρώπινης δράσης και του χαρακτήρα των πιθανών ανθρώπινων αντιδράσεων σε αυτή την κα-τάσταση, γίνεται αντικείµενο επιθέσεων από βαθιά ριζωµένες εντάσεις που καθιστούν τη συντήρηση οποιασδήποτε δεδοµένης κατάστασης αβέβαιη.» (Henderson και Parsons, 1965, σελ. 31-32)

Όπως πρέπει να γίνει κατανοητό από τη σύντοµη εξέταση µερικών από τις απόψεις των Marx και Weber που παρουσιάζεται παραπάνω, οι διαδικασίες καινοτοµίας επη-ρεάζονται από πολλούς παράγοντες. Εµφανίζονται στην αλληλεπίδραση µεταξύ θε-σµικών και οργανωτικών στοιχείων, τα οποία λαµβανόµενα µαζί ονοµάζονται ‘συστή-µατα καινοτοµίας’. Κατά συνέπεια, εάν θέλουµε να περιγράψουµε, να καταλάβουµε, να εξηγήσουµε και ίσως ακόµη και να επηρεάσουµε τις διαδικασίες της καινοτοµίας, πρέπει να λάβουµε υπόψη µας όλους τους σηµαντικούς παράγοντες που διαµορφώ-νουν και επηρεάζουν τις καινοτοµίες. Όπως θα δούµε στις σελίδες που ακολουθούν στη διαδικασία της καινοτοµίας οι εταιρίες αλληλεπιδρούν µε άλλες οργανώσεις, όπως άλλες εταιρίες αλλά και πανεπιστήµια, ερευνητικά ιδρύµατα, τράπεζες επενδύσεων, κυβερνητικά υπουργεία, κ.ο.κ. Επιπρόσθετα, κοινωνικά πρότυπα και θεσµοί, όχι απα-ραιτήτως οικονοµικοί στη φύση τους, µπορούν να λειτουργήσουν θετικά ή αρνητικά προκαλώντας αναστολές ή κίνητρα για καινοτοµία – όπως, π.χ. νόµοι, υγειονοµικές διατάξεις, πολιτιστικές νόρµες, κοινωνικοί κανόνες και τεχνικά πρότυπα που διαµορ-φώνουν επίσης τη συµπεριφορά εταιριών. Η αλληλεπίδραση και οι σχέσεις µεταξύ των διάφορων φορέων, θεσµών και δρώντων προσώπων διαµορφώνουν το σύστηµα της καινοτοµίας.

ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ

Στον πυρήνα της σύγχρονης σκέψης για τις διαδικασίες καινοτοµίας, οι µελετητές προ-σπαθούν να περιγράψουν, να εξηγήσουν, να κατανοήσουν και να επηρεάσουν ενδεχο-µένως τη δοµή και το δυναµισµό των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’. Αυτή είναι η νέα προ-σέγγιση στη µελέτη της καινοτοµίας στην οικονοµία, όπως προαναφέραµε, η οποία υποστηρίζει ότι οι διαδικασίες καινοτοµίας επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες και τις αλληλεπιδράσεις µεταξύ αυτών των παραγόντων.



Bengt-Åke Lundvall

Σύµφωνα µε Lundvall (1992) ένας από τους πρώτους και πολύ ευρείς ορισµούς για το τι συνιστά ένα σύστηµα έχει δοθεί από τον Boulding (1985) και λέει συγκεκριµένα ‘οτιδήποτε που δεν είναι χάος’. Ο Lundvall προτείνει ότι ένα σύστηµα συντίθεται από ένα αριθµό στοιχείων και τις σχέσεις µεταξύ αυτών των στοιχείων. Η θεωρία του ξεκινά διαπιστώνοντας ότι η καινοτοµία είναι ένα πανταχού παρόν φαινόµενο στη σύγχρονη οικονοµία. Οποιονδήποτε τοµέα µιας οικονοµίας και αν εξετάσουµε θα βρούµε πάντα µια τρέχουσα διαδικασία µάθησης, αναζήτησης και εξερεύνησης που οδηγεί τελικά σε νέες αγορές, προϊόντα, και µορφές οργάνωσης όπως και νέων τεχνικών (Lundvall, 1992). Ως εκ τούτου,

«Ένα σύστηµα καινοτοµίας αποτελείται από στοιχεία και σχέσεις που αλληλεπιδρούν στην παραγωγή, τη διάχυση και τη χρήση νέας, και οι-κονοµικά χρήσιµης, γνώσης και ένα εθνικό σύστηµα καλύπτει στοιχεία και σχέσεις είτε τοποθετηµένα είτε ριζωµένα µέσα στα σύνορα ενός έθνους–κράτους... είναι ένα κοινωνικό σύστηµα όπου η µάθηση είναι η κεντρική δραστηριότητα και επίσης µια κοινωνική δραστηριότητα...είναι επίσης ένα δυναµικό σύστηµα που χαρακτηρίζεται από ανατροφοδότη-ση και αναπαραγωγή.» (Lundvall, 1995, σελ. 2)

Στη συνέχεια ο συγγραφέας προχωρά σε µια πιο λεπτή διάκριση µεταξύ του περιορισµέ-νου (ή αυστηρού) και του ευρύ ορισµού της έννοιας του «συστήµατος καινοτοµίας»,

«Ο περιορισµένος ορισµός θα περιελάµβανε τις οργανώσεις και τα ιδρύ-µατα που εµπλέκονται στην αναζήτηση και εξερεύνηση – όπως τα τµή-µατα Ε&Α, τα τεχνολογικά ιδρύµατα και τα πανεπιστήµια. Ο ευρύς ορι-σµός... περιλαµβάνει όλες τις πτυχές και όλα τα µέρη της οικονοµικής δο-µής και της θεσµικής οργάνωσης που έχουν επιπτώσεις στην διαδικασία της µάθησης, καθώς επίσης στην αναζήτηση και εξερεύνηση – το σύστη-µα παραγωγής, το σύστηµα µάρκετινγκ και το χρηµατοοικονοµικό σύ-στηµα παρουσιάζονται ως υποσυστήµατα στα οποία πραγµατοποιείται η διαδικασία της µάθησης... συνεπώς το να καθοριστεί λεπτοµερώς ποια υποσυστήµατα και ποιοι κοινωνικοί θεσµοί πρέπει να συµπεριληφθούν, ή να αποκλειστούν στην ανάλυση του συστήµατος είναι µια διαδικασία που πρέπει να βασίζεται τόσο στην ιστορική ανάλυση όσο και σε θεω-ρητικές εκτιµήσεις... ένας ορισµός του συστήµατος καινοτοµίας πρέπει, ως ένα βαθµό, να παραµένει ανοικτός και ευµετάβλητος στο ποια υπο-συστήµατα πρέπει να συµπεριληφθούν και ποιες διαδικασίες πρέπει να µελετηθούν.» (Lundvall, 1995, σελ.12-13)

57

Γίνεται αντιληπτό και σαφές ότι προκειµένου να µελετηθεί η καινοτοµία µέσα σε µια επιχείρηση, σε µια συστάδα επιχειρήσεων (business clusters), σε περιφέρειες, σε έθνη, ή και σε άλλες γεωγραφικές ή οικονοµικές µονάδες, χρειάζεται να εξετάζουµε τις διαφορετικές πτυχές του οικονοµικού και του κοινωνικού περιβάλλοντος που έχουν άµεση ή έµµεση επίπτωση στην επιχειρηµατικότητα και την καινοτοµία. Οι τρόποι µε τους οποίους η γνώση διαχέεται στο οικονοµικό σύστηµα, το πώς τα τοπικά ιδρύµατα, οι φορείς και οι κυβερνήσεις διαµορφώνουν και επιδρούν στο περιβάλλον µιας επιχεί-ρησης έχει µια καθοριστική επίδραση στο ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα και τις δυνατό-τητες των επιχειρήσεων.

Nelson Richard και Rosenberg Nathan

Στο εισαγωγικό κεφάλαιο των Nelson και Rosenberg στο βιβλίο του Nelson (1993) ‘Εθνι-κά Συστήµατα Καινοτοµίας: Μια συγκριτική ανάλυση’ οι συγγραφείς δεν παραθέτουν κά-ποιον συγκεκριµένο ορισµό του ‘συστήµατος καινοτοµίας’. Το βιβλίο του Nelson είναι δοµηµένο πάνω σε συγκριτικές µελέτες 15 κρατών και εξετάζει τις οµοιότητες και τις διαφορές των θεσµών, των µηχανισµών και των γενικών παραγόντων που υποστηρί-ζουν και διαµορφώνουν την τεχνολογική καινοτοµία. Οι Nelson και Rosenberg ερευ-νούν τα ‘εθνικά συστήµατα καινοτοµίας’ παραθέτοντας και ερµηνεύοντας χωριστά και λεπτοµερώς τους τρεις όρους – καινοτοµία, εθνικό και σύστηµα – που συνιστούν την έννοια. Σε ό,τι αφορά την καινοτοµία, οι Nelson και Rosenberg δεν παραθέτουν ένα συγκε-κριµένο ορισµό. Για αυτούς, η ‘καινοτοµία’ ως έννοια περιλαµβάνει τις διαδικασίες µε τις οποίες οι εταιρίες συλλαµβάνουν και σχεδιάζουν προϊόντα και εφαρµόζουν στην πράξη διαδικασίες παραγωγής που είναι νέα γι’ αυτούς, εάν όχι για τη χώρα τους ή και ολάκερο τον πλανήτη (Nelson και Rosenberg, 1993, σελ. 4). Για τους Nelson και Rosenberg το ‘σύστηµα’ ούτε δηµιουργείται ούτε αναπτύσσεται. Σύµφωνα µε τους συγγραφείς,

«Η έννοια του συστήµατος περιλαµβάνει το σύνολο των θεσµών των οποίων οι αλληλεπιδράσεις καθορίζουν την καινοτόµο απόδοση... εγχώ-ριων εταιριών. Δεν υπάρχει καµία υπόθεση ότι το σύστηµα, υπό κάποια έννοια, σχεδιάστηκε συνειδητά, ή ακόµα και ότι το σύνολο των εµπλε-κόµενων θεσµών εργάζονται µαζί οµαλά και µε συνοχή. Εν αντιθέσει, η έννοια του ‘συστήµατος’ είναι αυτή του συνόλου των θεσµικών φορέων που από κοινού διαδραµατίζουν το σηµαντικότερο ρόλο στον επηρεα-σµό της καινοτόµου απόδοσης. Ο ευρύς ορισµός της έννοια της καινο-τοµίας που έχουµε υιοθετήσει µας έχει αναγκάσει να διευρύνουµε την σκέψη µας πέρα από τους φορείς που πραγµατοποιούν την έρευνα και την ανάπτυξη. Πράγµατι, ένα πρόβληµα µε τον ευρύ ορισµό της καινο-τοµίας είναι ότι δεν παρέχει κανέναν συγκεκριµένο οδηγό για το τι ακρι-βώς πρέπει να συµπεριληφθεί στο σύστηµα καινοτοµίας, και τι µπορεί να αποκλειστεί.» (Nelson και Rosenberg, 1993, σελ. 4-5)



Για τους συγγραφείς, το ‘σύστηµα’ της καινοτοµίας δεν σχεδιάζεται συνειδητά και η καινοτοµία είναι αντικείµενο µιας πλατιάς θεώρησης. Το τελευταίο συστατικό στο εθνικό σύστηµα καινοτοµίας για τους Nelson και Rosenberg είναι η έννοια του όρου ‘εθνικό’. Αυτό που οι συγγραφείς έµµεσα υποστηρίζουν είναι µία προσέγγιση του όρου ‘συστήµατα καινοτοµίας’ ως θέµα που αφορά οικονοµικούς τοµείς αντί µιας εθνικής προσέγγισης,

«Αφ’ ενός, η έννοια µπορεί να είναι πάρα πολύ πλατειά. Το σύστηµα των θεσµών που υποστηρίζουν την τεχνολογική καινοτοµία σε έναν τοµέα, για παράδειγµα στον κλάδο της φαρµακευτικής, µπορεί να σχετίζεται ελάχιστα µε το σύστηµα των θεσµών που υποστηρίζουν τις καινοτοµί-ες σε έναν άλλο τοµέα, π.χ. την αεροναυπηγική. Αφ’ ετέρου, σε πολλούς τοµείς της τεχνολογίας, συµπεριλαµβανοµένου της φαρµακευτικής και της αεροναυπηγικής, διάφοροι θεσµοί είναι διεθνείς ή λειτουργούν σε διεθνές επίπεδο. Πράγµατι, για πολλούς από τους συµµετέχοντες σε αυ-τήν την µελέτη, ένα από τα βασικά ενδιαφέροντα ήταν η εξερεύνηση του εάν, και στην συνέχεια µε ποιους τρόπους η έννοια των ‘εθνικών’ συστη-µάτων έχει οποιαδήποτε σηµασία σήµερα. Οι εθνικές κυβερνήσεις ενερ-γούν σαν να έχει. Εντούτοις, η υπόθεση ότι έχει και η πραγµατικότητα, µπορεί να µην συµβαδίζουν» (Nelson και Rosenberg, 1993, σελ. 5)

Charles Edquist

Μια άλλη προσέγγιση στην έννοια των συστηµάτων καινοτοµίας προτείνει ο Edquist (1997), ο οποίος υποστηρίζει στην εργασία του ότι οι καινοτοµίες είναι η σηµαντικότε-ρη πηγή αύξησης της παραγωγικότητας, της υλικής ευηµερίας και επίσης αποτελούν µια σηµαντική αιτία καταστροφής των παλαιών τύπων εργασίας και της δηµιουργίας νέων µορφών απασχόλησης. Για τον Edquist οι καινοτόµες διαδικασίες δηµιουργού-νται και εξελίσσονται στη πάροδο του χρόνου και επηρεάζονται από ποικίλους αλλη-λοεξαρτώµενους και αλληλεπιδρώντες παράγοντες. Οι εταιρίες σπάνια καινοτοµούν µεµονωµένα. Στην αναζήτηση καινοτόµων δυνατοτήτων συνεργάζονται µε άλλες εταιρίες µε σκοπό την ανταλλαγή, ανάπτυξη και απορρόφηση γνώσεων, πληροφοριών και άλλων πόρων. Οι εταιρίες µπορεί να είναι άλλες επιχειρήσεις όπως προµηθευτές, πελάτες, ανταγωνιστές ή πανεπιστήµια, ερευνητικά εργαστήρια, χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί και τράπεζες, κυβερνητικοί φορείς, κ.λπ. Κατά ένα µεγάλο µέρος οι θεσµοί διαµορφώνουν τη συµπεριφορά των εταιριών. Σύµφωνα µε τον συγγραφέα, η έννοια των θεσµών περικλείει τους νόµους, τα τεχνικά πρότυπα, τα κίνητρα για καινοτοµία, τις υγειονοµικές διατάξεις, πολιτιστικά πρότυπα και περιορισµούς. Οι διάφοροι φορείς και οι οργανώσεις που λειτουργούν κάτω από ορισµένα θεσµικά πλαίσια είναι τα στοιχεία του ‘συστήµατος’ που δηµιουργούν και χρησιµοποιούν τη γνώση για οικονοµικούς λό-γους και στόχους, ενώ η καινοτοµία αναδύεται µέσα σε ένα τέτοιο σύστηµα.

59

Στο βιβλίο του, ‘Συστήµατα Καινοτοµίας, Τεχνολογίες, Ινστιτούτα και Οργανώσεις’, ο Edquist (1997) προσπαθώντας να ορίσει το εθνικό σύστηµα καινοτοµίας ακολουθεί την γραµµή του Nelson και του Rosenberg, ορίζοντας χωριστά τους τρεις όρους που περιγράφουν την έννοια, δηλαδή, ‘εθνικό’, ‘καινοτοµία’, ‘σύστηµα’. Αρχίζοντας από τον όρο καινοτοµία ο Edquist (1997) υποστηρίζει ότι οι διάφοροι συγγραφείς που υιοθετούν την έννοια του ‘συστήµατος καινοτοµίας’ δίνουν διαφο-ρετικές ερµηνείες στον όρο καινοτοµία. Για αυτόν, δεν υπάρχει ένας κακός ή καλός, ένας χρήσιµος ή µη χρήσιµος ορισµός της καινοτοµίας. Υποστηρίζει ότι όταν κάποιος ενδιαφέρεται να εξετάσει τα ‘συστήµατα καινοτοµίας’ πρέπει εξ’ αρχής να προσδιορί-σει εάν ενδιαφέρεται για καινοτοµίες στις τεχνολογικές διαδικασίες, τις οργανωσιακές καινοτοµίες, τις καινοτοµίες προϊόντων, τις θεσµικές και οργανωτικές αλλαγές ένα συν-δυασµό µερικών από αυτές ή όλες µαζί. Συνεπώς, τα εννοιολογικά εργαλεία που θα χρησιµοποιήσει για την προσέγγισή του στα ‘συστήµατα καινοτοµίας’ θα καθοριστούν από την απόφασή του. Η έννοια του ‘εθνικού συστήµατος καινοτοµίας’ για τον Edquist (1997) πρέπει να συ-ζητηθεί από κοινού µε το περιφερειακό σύστηµα και το σύστηµα τοµέων οικονοµίας. Ο Edquist φαίνεται να απορρίπτει τον όρο ‘εθνικό’, όπως προαναφέραµε ακολουθώ-ντας τη γραµµή των Nelson και Rosenberg και προτείνει ότι τα ‘συστήµατα καινοτοµί-ας’ πέρα από το επίπεδο του ‘εθνικού’ και µπορούν και πρέπει να προσδιοριστούν και να µελετηθούν,

«Ένα σύστηµα καινοτοµίας µπορεί να είναι ‘υπερεθνικό’ µε διάφορες ση-µασίες της έννοιας: µπορεί να είναι πραγµατικά παγκόσµιο, ή µπορεί να περιλαµβάνει µόνο ένα µέρος της υφηλίου (π.χ., την Ευρωπαϊκή Ένωση). Μπορεί επίσης να είναι ‘περιφερειακό’ µέσα σε µια χώρα, παράδειγµα αυτής της περίπτωσης αποτελεί η περιοχή Silicon Valley στην Καλιφόρ-νια... Ένα σύστηµα καινοτοµίας µπορεί επίσης να είναι υπερεθνικό και περιφερειακό µέσα σε µια χώρα ταυτόχρονα, όπως είναι µέρος της Γερ-µανίας, της Γαλλίας, και του Ηνωµένου Βασιλείου... Μπορούµε να κάνου-µε τη διαφοροποίηση ανάµεσα σε ένα υπερεθνικό σύστηµα σε επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε εθνικό επίπεδο, και σε περιφερειακό/ τοπικό επίπεδο... Πέρα από τη γεωγραφική διάσταση, µπορούµε να µιλήσουµε για συστήµατα καινοτοµίας σε οικονοµικούς τοµείς (δηλ., συστήµατα που περιλαµβάνουν µόνο ένα µέρος του περιφερειακού, εθνικού, ή δι-εθνούς συστήµατος)... Τα συστήµατα τοµέων οικονοµίας καθορίζονται από οµαδικές τεχνολογίες, οι οποίες µπορούν, αλλά δεν είναι απαραίτη-το να περιορίζονται µόνο σε ένα βιοµηχανικό κλάδο.»(Edquist, 1997, p. 11)



Το ‘σύστηµα καινοτοµίας’, σύµφωνα µε τον Edquist (1997), µπορεί να είναι υπερε-θνικό, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό και συγχρόνως να αφορά οικονοµικούς τοµείς µέσα σε οποιεσδήποτε από τις προηγούµενες γεωγραφικές οροθεσίες. Ο συγγραφέας προσδιορίζει διάφορους πιθανούς συνδυασµούς και υποστηρίζει για ακόµα µια φορά ότι η τελική επιλογή του ορισµού εναπόκειται στο αντικείµενο της συγκεκριµένης µε-λέτης. Επιπρόσθετα υποστηρίζει ότι οι προσεγγίσεις που δίνει αλληλοσυµπληρώνουν παρά αποκλείουν η µια την άλλη. Έχοντας παραθέσει τους ορισµούς των όρων ‘εθνι-κό’ και ‘καινοτοµία’, ο Edquist θεωρεί περισσότερο σηµαντική την παροχή ενός ορι-σµού για την τρίτη έννοια, αυτή του ‘συστήµατος’. Υποστηρίζει ότι οι προσεγγίσεις του Lundvall (1995) και των Nelson και Rosenberg (1993) είναι ασαφείς στη διευκρίνιση των ορίων του συστήµατος, και προτείνει έτσι τον ακόλουθο ορισµό,

«Ένας τρόπος να προσδιορισθεί το ‘σύστηµα’ είναι να συµπεριληφθούν σε αυτό όλοι οι σηµαντικοί οικονοµικοί, κοινωνικοί, πολιτικοί, οργανωτι-κοί, θεσµικοί, και άλλοι παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη, τη διάχυση και τη χρήση των καινοτοµιών... υπό την προϋπόθεση ότι η έν-νοια της καινοτοµίας έχει ορισθεί, το κρίσιµο ζήτηµα µετατίθεται στο να προσδιορισθούν όλοι εκείνοι οι σηµαντικοί παράγοντες...το οποίο κατά γενική οµολογία, είναι πιο εύκολο στην θεωρία παρά στην πράξη. Απλά δεν γνωρίζουµε λεπτοµερώς όλους τους παράγοντες που είναι καθορι-στικοί για την καινοτοµία και συγκεκριµένα για όλους τους τύπους και-νοτοµιών... παρόλο αυτά... για την ώρα... θα προσδιορίσουµε το ‘σύστη-µα’ ώστε να περιλαµβάνει όλους τους σηµαντικούς και καθοριστικούς παράγοντες που επηρεάζουν την καινοτοµία. Ένα πλεονέκτηµα αυτού του ορισµού είναι ότι είναι ανοικτός, υπό την έννοια ότι δεν αποκλείει εξ’ αρχής κάποιους συγκεκριµένους παράγοντες. Ένα µειονέκτηµα είναι ότι είναι ασαφής...» (Edquist, 1997, σελ. 14-15)

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ των «ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑΣ»

Έχοντας ορίσει την έννοια των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ το επόµενο βήµα είναι να προσδιοριστούν οι παράγοντες (που αναφέρθηκαν αλλού ως καθοριστικοί παράγο-ντες ή στοιχεία) που συνθέτουν την προσέγγιση των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’. Πρέπει να σηµειωθεί ότι διάφοροι µελετητές έχουν αποδώσει άλλοι µεγαλύτερη και άλλοι µι-κρότερη σηµασία στα διάφορα χαρακτηριστικά στοιχεία των συστηµάτων. Στις σελί-δες που ακολουθούν θα προσπαθήσουµε να απαριθµήσουµε και να ερευνήσουµε µε κάποιες λεπτοµέρειες τα χαρακτηριστικά που οι διάφορες προσεγγίσεις ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ έχουν από κοινού.

61

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ «ΜΑΘΗΣΗΣ»

Παρά τις κάπως διαφορετικές ερµηνείες της καινοτοµίας που δίνονται από τους διά-φορους µελετητές, όλοι εµφανίζονται να τοποθετούν την καινοτοµία στο ίδιο κέντρο εστίασης. Θεωρούν την καινοτοµία ως διαδικασία παραγωγής νέας γνώσης ή σύνθε-σης υπάρχουσας γνώσης σε νέες µορφές και στη συνέχεια τη µεταµόρφωσή της σε προϊόντα ή διαδικασίες που έχουν κάποια οικονοµική σπουδαιότητα. Σύµφωνα µε τον Lundvall (1995), η µάθηση αποτελεί την κεντρική δραστηριότητα στο σύστηµα και εί-ναι θεµελιώδης στη διαδικασία της καινοτοµίας. Ένα χαρακτηριστικό γνώρισµα των σύγχρονων οικονοµιών είναι ότι κατορθώνουν να αναπτύσσουν τους µηχανισµούς και τις ικανότητές τους να µάθουν. Η βασική και εφαρµοσµένη έρευνα θεσµοθετείται ολο-ένα και περισσότερο και συνδέεται µε την επιστήµη µέσω των τµηµάτων έρευνας και ανάπτυξης, των δηµόσιων και ιδιωτικών ερευνητικών εργαστηρίων, των ιδρυµάτων και των πανεπιστηµίων (Johnson, 1995). Επιπρόσθετα, ο Johnson υποστηρίζει ότι οι οικονοµικές δραστηριότητες στοχεύουν σαφώς στην αυξανόµενη γνώση προκειµένου να δηµιουργηθούν ερεθίσµατα για καινοτοµία και θεωρεί την οικονοµία ως διαδικασία της επικοινωνίας και σωρευτικής αιτιολογίας όπου η µάθηση µπορεί να θεωρηθεί εν-νοιολογικά ως η πηγή της καινοτοµίας. Για τον Lundvall, πολλά και διαφορετικά δρώντα πρόσωπα και φορείς εµπλέκονται στις διαδικασίες µάθησης και την καθηµερινή εµπειρία στις δραστηριότητες των µη-χανικών, των πωλητών και άλλων στελεχών,

«Τέτοιες δραστηριότητες περιλαµβάνουν να ‘µαθαίνω–στην–πράξη’, την αύξηση της αποδοτικότητας των διαδικασιών παραγωγής (Arrows, 1962), να ‘µαθαίνω–κάνοντας–χρήση’, την αύξηση της αποδοτικότητας της χρήσης των σύνθετων συστηµάτων (Rosenberg, 1982), και να ‘µα-θαίνω–από–αλληλεπίδραση’, εµπλέκοντας χρήστες και παραγωγούς σε µια αλληλεπίδραση που έχουν ως αποτέλεσµα την δηµιουργία καινοτο-µικών προϊόντων (Lundvall, 1988)» (Lundvall, 1995, σελ. 9)

Ο Edquist (1997) υποστηρίζει ότι αυτήν την περίοδο βιώνουµε την ‘οικονοµία της γνώσης’ και την ‘οικονοµία της µάθησης’. Για αυτόν, ζωτικής σηµασίας στόχος είναι η ανάλυση της γνώσης και της µάθησης ως πτυχών του συστήµατος καινοτοµίας, συµπε-ριλαµβανοµένων των τυπικών συστηµάτων Ε&Α, του εκπαιδευτικού συστήµατος και του συστήµατος κατάρτισης, καθώς επίσης και άλλων διαδικασιών µάθησης που είναι σύµφυτες στις τυπικές οικονοµικές δραστηριότητες.

Η Έννοια της Διάχυση Πληροφοριών και Γνώσης

Στο πλαίσιο των διαφόρων ερευνών για καινοτοµία έχουν επισηµανθεί ποικίλοι παρά-γοντες (ανθρώπινοι, κοινωνικοί και πολιτισµικοί) που είναι σηµαντικοί για την ανάπτυ-



ξη της καινοτοµίας σε επιχειρηµατικό επίπεδο και που βασίζονται κυρίως στην έννοια της ‘εκµάθησης’ (Εγχειρίδιο Όσλο 2000, σελ. 45). Όλοι οι παράγοντες που θα αναπτυ-χθούν σε λιγότερο ή και περισσότερο βαθµό στις επόµενες σελίδες σχετίζονται και εξαρτώνται σε µεγάλο βαθµό από την επικοινωνία, τα κανάλια µεταφοράς πληροφορι-ών και δεξιοτήτων µέσα στην επιχείρηση ή και µεταξύ επιχειρήσεων. Ένα από τα πλέ-ον σηµαντικά συστατικά που αποτελεί για µερικούς ερευνητές και τον κρίκο ανάµεσα στην έρευνα και στην τεχνολογία είναι η γνώση και η µεταφορά της. Ορισµένα είδη πληροφοριών µπορούν να µεταφερθούν µόνο µεταξύ ατόµων που κατέχουν την εµπειρία και την γνώση να τα αξιοποιήσουν ενώ άλλα απαιτούν ακόµη και την µετακίνηση του ιδίου του προσώπου-φορέα της γνώσης. Επικοινωνία είναι η διαδικασία µέσα από την οποία τα µέλη που συµµετέχουν δηµιουργούν και µοιράζο-νται πληροφορίες µεταξύ τους για να καταλήξουν σε µια αµοιβαία κατανόηση (Πιπερό-πουλος, 2004). Η ‘διάχυση’ είναι ένα συγκεκριµένο είδος επικοινωνίας µε την οποία µια καινούργια γνώση ανταλλάσσεται και µεταφέρεται. Σύµφωνα µε το εγχειρίδιο Όσλο (2000, σελ. 97),

«Ως διάχυση ορίζεται ο τρόπος µε τον οποίο διαδίδονται οι καινοτοµίες µέσα από εµπορικά ή άλλα κανάλια, από τη στιγµή της πρώτης υλοποίη-σης τους οπουδήποτε στον κόσµο, σε άλλες χώρες ή περιοχές, όπως και σε άλλους κλάδους/ αγορές και επιχειρήσεις.»

Το σηµαντικότερο πρόβληµα στην µεταφορά και διάχυση γνώσης και τεχνογνωσί-ας είναι η ελλιπής επικοινωνία µεταξύ των ατόµων-φορέων καθώς και η έλλειψη εξει-δικευµένων ποµπών και δεκτών της επικοινωνίας. Κατά συνέπεια για την ανάπτυξη της καινοτοµίας γίνεται επιτακτική η ανάγκη να «µάθει» η επιχείρηση ως σύνολο την έννοια της µεταφοράς τεχνογνωσίας και πως µπορεί αυτή να επιτευχθεί. Το εγχειρίδιο Όσλο (2000, σελ. 45-46) παρουσιάζει τους σηµαντικότερους παράγο-ντες µεταφοράς γνώσης οι οποίοι παρατίθενται στην παρούσα ενότητα.

• Σύνδεσµοι µεταξύ επιχειρήσεων. Επίσηµοι και ανεπίσηµοι σύνδεσµοι µεταξύ των επιχειρήσεων µπορούν να συµβάλουν στην παραγωγή ροής πληροφοριών που µε την σειρά της συµβάλλει στην ανάπτυξη της καινοτοµίας ή ακόµη και να οδηγή-σουν την επιχείρηση στο να γίνει πιο δεκτική απέναντι στην µεταφορά τεχνογνωσί-ας και καινοτοµίας. Τα δίκτυα αυτά µπορούν να αφορούν µικρές και µεγάλες επιχει-ρήσεις µεταξύ τους, επιχειρήσεις πελάτες και προµηθευτές, ερευνητικά ιδρύµατα ιδιωτικού ή δηµόσιου φορέα, ανταγωνιστικές επιχειρήσεις καθώς και το κράτος.

• Τεχνολογικοί φύλακες. Η παρουσία έµπειρων δεκτών ή ατόµων που διαθέτουν και την πείρα και την εκπαίδευση αλλά συνάµα και τα απαραίτητα µέσα ώστε να συµ-βαδίζουν µε τις εξελίξεις, νέες τεχνολογίες, νέα γνώση και να διατηρούν επαφές µε τα προαναφερθέντα δίκτυα µεταφοράς πληροφοριών, µπορεί να διευκολύνουν την ροή γνώσης.

63

• Διεθνείς διασυνδέσεις. Οι διεθνείς διασυνδέσεις αποτελούν ένα από τα πιο σηµα-ντικά συστατικά της µεταφοράς τεχνογνωσίας, επιστηµονικής γνώσης και τεχνολο-γιών αιχµής. Αυτές οι διασυνδέσεις δεν πρέπει να περιορίζονται µόνο στις µεγάλες πολυεθνικές εταιρίες µε τα οργανωµένα τµήµατα έρευνας και ανάπτυξης ανά τον κόσµο αλλά να φτάνουν ακόµα και τις πιο µικρές επιχειρήσεις.

• Κινητικότητα. Η κινητικότητα αναφέρεται στο βαθµό µε τον οποίο το εξειδικευµέ-νο τεχνικό ή επιστηµονικό προσωπικό επηρεάζει την ταχύτητα διάχυσης και µετα-φοράς τεχνογνωσίας.

• Πρόσβαση. Η δυνατότητα απεριόριστης και απρόσκοπτης πρόσβασης επιχειρήσε-ων µεταποίησης και υπηρεσιών στα ερευνητικά ινστιτούτα τεχνολογικής ανάπτυ-ξης δηµοσίου τοµέα.

• Δηµιουργία τεχνοβλαστών και εταιριών έντασης γνώσης. Η δηµιουργία τεχνοβλα-στών και εταιριών έντασης γνώσης που συχνά περιλαµβάνει και τις µετακινήσεις εξειδικευµένων ατόµων αποτελεί ένα πολύτιµο µέσο για την εµπορευµατοποίηση ιδεών και εξελίξεων που λαµβάνουν χώρα στα ερευνητικά ινστιτούτα.

• Δεοντολογία, συστήµατα αξιών, εµπιστοσύνης και ειλικρίνειας. Τα θέµατα δεοντο-λογίας, αξιών, εµπιστοσύνης και ειλικρίνειας επηρεάζουν σε σηµαντικό βαθµό την αποτελεσµατικότητα των δικτύων µεταφοράς γνώσης και την επικοινωνία µεταξύ των ατόµων και των επιχειρήσεων. Οι λεπτοί επιχειρησιακοί διακανονισµοί, η σπου-δαιότητα και η οικονοµική σηµασία που έχει µια ιδέα ή µια πληροφορία καθιστούν επιτακτική την ανάγκη για τον προκαθορισµό ορισµένων κανόνων λειτουργίας των δικτύων, και διαµόρφωση ενός πλαισίου επικοινωνίας και ανταλλαγής πληροφορι-ών βασιζόµενο πάνω σε αυτές τις αρχές.

• Γνώση που κωδικοποιείται. Τα διπλώµατα ευρεσιτεχνίας τόσο του ειδικευµένου τύ-που όσο και των επιστηµονικών περιοδικών αποτελούν µια µορφή κωδικοποιηµέ-νης γνώσης.

«ΟΛΙΣΤΙΚΟ» ΣΥΣΤΗΜΑ

Επιπλέον, τα συστήµατα καινοτοµίας µπορούν να χαρακτηριστούν ως ‘ολιστικά’ υπό την έννοια ότι αντίθετα µε τις θεωρίες της καινοτοµίας που εξετάσαµε στα δυο πρώτα κε-φάλαια αυτής της ενότητας η συγκεκριµένη προσέγγιση προσπαθεί να καλύψει µια ευ-ρεία ποικιλία, εάν όχι όλους, τους καθοριστικούς παράγοντες που συµβάλλουν στη δι-αδικασία της καινοτοµίας. Επιπρόσθετα, αυτή η προσέγγιση ερευνά την καινοτοµία σε διεθνές, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό πλαίσιο ή σε κάποιον τοµέα της οικονοµίας. Σύµφωνα µε τον Edquist (1997), η παραδοσιακή προσέγγιση του ΟΟΣΑ στην µέτρη-ση της καινοτοµίας ήταν να µετράει τις τεχνικές αλλαγές και την καινοτοµία µε βάση τον τύπο των συλλεγοµένων στοιχείων που αφορούσαν την Ε&Α και την τεχνολογική αλλαγή. Η µέθοδος αυτή χαρακτηριζόταν από την πολύ περιορισµένη προσέγγιση στα συστήµατα Ε&Α εστιάζοντας κυρίως στις εισαγωγές πόρων όπως χρήµατα και προ-σωπικό στο σύστηµα της Ε&Α. Όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας, ένας λόγος για τον



οποίο τα συστήµατα καινοτοµίας υπερβαίνουν αυτή την περιορισµένη προσέγγιση, είναι ότι οι διαδικασίες καινοτοµίας αναπτύσσονται και εκτός των τυπικών (επίσηµων) τµηµάτων Ε&Α, µέσω π.χ. των διαδικασιών ‘µαθαίνω-στην-πράξη’, ‘µαθαίνω-κάνοντας-χρήση’, της ‘διάχυσης γνώσης’, κ.λ.π.... Επιπλέον, όπως είδαµε στα προηγούµενα κεφά-λαια αυτής της ενότητας, κοινωνιολογικοί παράγοντες, καθώς επίσης και ποικίλοι άλ-λοι παράγοντες επιδρούν στη διαδικασία της καινοτοµίας, και αυτοί όλοι µπορούν να συµπεριληφθούν σε ένα ‘σύστηµα καινοτοµίας’.

ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ

Όπως προτείνει ο Edquist (1997), τα ‘συστήµατα καινοτοµίας’ είναι µια διεπιστηµονική προσέγγιση, και θα µπορούσε καλύτερα να τους δοθεί ο χαρακτηρισµός της ‘πολιτικό-οικονοµικής’ προσέγγισης, ακριβώς επειδή δεν είναι µόνο οι οικονοµικοί παράγοντες που επιδρούν στην καινοτοµία και συµπεριλαµβάνονται στα ‘συστήµατα καινοτοµίας’, αλλά επίσης και οργανωτικοί, θεσµικοί, κοινωνικοί και πολιτικοί παράγοντες. Σύµφωνα µε τα λόγια του συγγραφέα,

«Το σύστηµα της καινοτοµίας πρέπει να εξεταστεί ως ένα ‘σύνολο’ επειδή πολλά από τα στοιχεία του –λίγο πολύ– είναι πολύ στενά συνδεδεµένα το ένα µε το άλλο. Διαφορετικά, δεν θα υπήρχε ‘σύστηµα’. Αλλά είναι επίσης επιτακτικό µερικές φορές να ασχολούµαστε µόνο µε µέρη του συστή-µατος – µε ένα κάθε φορά ή µε µερικά ταυτόχρονα καθώς συνδέονται µεταξύ τους.» (Edquist, 1997, σελ. 18)

Τα ‘συστήµατα καινοτοµίας’ εξελίσσονται, µε το πέρασµα του χρόνου, όπως και οι θε-σµοί και οι οργανώσεις µέσα σε µια χώρα. Ο Nelson (1993) στην εργασία του µε τίτλο ‘Εθνικά Συστήµατα Καινοτοµίας: Μια συγκριτική ανάλυση’, που αναφέραµε ήδη παρα-πάνω, επιχειρεί να περιγράψει, να αναλύσει, να συγκρίνει και να κατανοήσει τις οµοιό-τητες και τις διαφορές στα συστήµατα καινοτοµίας 15 χωρών. Αρχίζει τη µελέτη κάθε περίπτωσης µε µια προσεκτική εξέταση του ιστορικού παρελθόντος κάθε χώρας. Η οικονοµική ιστορία κάθε χώρας σκιαγραφείται προσεκτικά από την περίοδο της βιο-µηχανικής επανάστασης, στην περίοδο µεταξύ των δύο παγκόσµιων πολέµων, και την εποχή µετά τον Β’ παγκόσµιο πόλεµο. Στην ίδια εργασία ο Nelson υποστηρίζει ότι πρέ-πει να τονίζεται η ιστορική διάσταση σε ένα εθνικό σύστηµα καινοτοµίας δεδοµένου ότι ασκεί υψηλή επίδραση στον καθορισµό και την κατανόηση της κατεύθυνσης και των διαδικασιών της καινοτοµίας. Οι Edquist και Lundvall (1993) στην συγκριτική τους µελέτη των ‘συστηµάτων και-νοτοµίας’ της Δανίας και της Σουηδίας υποστηρίζουν ότι,

«Το Δανέζικο και το Σουηδικό ‘σύστηµα καινοτοµίας’ παρουσιάζουν αρ-κετά διαφορετικά χαρακτηριστικά. Υποστηρίζεται ότι τα χαρακτηριστικά

65

αυτά είναι συνυφασµένα µε τις οικονοµικές δοµές, την κοινωνική και θε-σµική οργάνωση, και ότι έχουν δυνατές και βαθιές ρίζες στην οικονοµική ιστορία κάθε µιας εκ των δύο χωρών.» (Edquist και Lundvall, 1993, σελ. 265)

Ο Edquist (1997) υποστηρίζει ότι θεµέλιο της ανάλυσης των ‘συστηµάτων καινοτο-µίας’ πρέπει να είναι η ιστορική προοπτική του έθνους. Υποστηρίζει ότι αυτή η προ-σέγγιση προσφέρει πλεονεκτήµατα στην µελέτη των διαδικασιών της καινοτοµίας, δεδοµένου ότι οι καινοτοµίες αναπτύσσονται µε το πέρασµα του χρόνου. Ο Edquist πιστεύει οι καινοτοµίες κατά την ανάπτυξή τους επηρεάζονται από πολλούς παράγο-ντες, όπως οργανώσεις, θεσµούς και άλλους φορείς που ‘συν-αναπτύσσονται’ και ‘συν-εξελίσσονται’ δυναµικά παράλληλα µε την οικονοµική, πολιτική και κοινωνική ανάπτυ-ξη της χώρας.

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Όπως ερευνά και περιγράφει στην εργασία του ο Nelson (1993), τα εθνικά συστήµατα καινοτοµίας διαφόρων χωρών συµβαίνει να είναι αρκετά διαφορετικά. Ο Edquist (1997) πηγαίνει ένα βήµα παραπέρα και προτείνει ευθυγραµµισµένος µε τον Porter (1990) ότι διαφορές υπάρχουν όχι µόνο µεταξύ των χωρών αλλά και µεταξύ των περιφερειακών, τοπικών και οικονοµικών τοµέων ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ µέσα στην ίδια χώρα. Επι-πλέον, υποστηρίζει ότι σε µερικές χώρες η παραγωγή που βασίζεται στις πρώτες ύλες είναι σηµαντική (όπως συµβαίνει στη Δανία και την Σουηδία) ενώ σε άλλες χώρες η παραγωγή που βασίζεται σε ένταση γνώσης κυριαρχεί, όπως συµβαίνει στην Ιαπωνία και τη Νότια Κορέα όπου η πολιτική τεχνολογίας, το ανθρώπινο δυναµικό, η γνώση και η ικανότητα έχουν αναπτυχθεί ως υποκατάστατα της έλλειψης φυσικών πόρων. Αποτελεί εξαιρετικής σπουδαιότητας θέµα η συνειδητοποίηση ότι οι προδιαγρα-φές των στοιχείων των ‘εθνικών συστηµάτων καινοτοµίας’ διαφέρουν µεταξύ των χω-ρών. Όπως υποστηρίζει ο Lundvall (1995),

«Η εστίαση στα εθνικά συστήµατα αντικατοπτρίζει το γεγονός ότι οι εθνικές οικονοµίες διαφέρουν αναφορικά µε τη δοµή του συστήµατος παραγωγής και την γενικότερη θεσµική τους οργάνωση. Συγκεκριµένα, θεωρούµε ότι οι βασικές διαφορές στις ιστορικές εµπειρίες, τη γλώσσα και τον πολιτισµό θα αντικατοπτριστούν στην εθνική ιδιοσυγκρασία αναφορικά µε την: εσωτερική οργάνωση των εταιριών, τις σχέσεις µε-ταξύ εταιριών, τον ρόλο του δηµόσιου τοµέα, την θεσµική οργάνωση του χρηµατοπιστωτικού τοµέα, την ένταση και την οργάνωση της Ε&Α...οι σχέσεις µεταξύ αυτών των στοιχείων είναι επίσης σηµαντικές...η ορ-γάνωση και οι στρατηγικές του δηµόσιου τοµέα, συµπεριλαµβανοµένης της ευθύνης του για την εκπαίδευση και την Ε&Α, και του χρηµατοπιστω-τικού τοµέα επιδρούν στον τρόπο που οι εταιρίες οργανώνουν και µορ-φοποιούν δίκτυα.» (Lundvall, 1995, σελ.13-14)



Σύµφωνα µε τον Edquist (1997), χρειάζεται να εστιάσουµε την προσοχή µας στις διαφορές µεταξύ των ποικίλλων ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ σε εθνικό, περιφερειακό, τοπικό επίπεδο ή σε επίπεδο τοµέα οικονοµίας. Όπως το θέτει ο συγγραφέας χωρίς την σύγκριση µεταξύ των υπαρχόντων συστηµάτων είναι αδύνατο να υποστηριχτεί σε τι συνίσταται η εξειδίκευση ενός συστήµατος,

«Δεν µπορεί να υποστηρίξουµε ότι µια χώρα ξοδεύει πολλά στον τοµέα της Ε&Α ή ότι το σύστηµά της αποδίδει ικανοποιητικά – ή όχι. Αυτό συµ-βαίνει επειδή η έννοια του ιδανικού απουσιάζει από τα ‘συστήµατα και-νοτοµίας’. Κατά συνέπεια οι συγκρίσεις µεταξύ ενός υπάρχοντος συστή-µατος και ενός ιδανικού συστήµατος δεν είναι δυνατές.» (Edquist, 1997, σελ. 21)

Ο Edquist (1997) υποστηρίζει ότι δεν µπορούµε να ορίσουµε ένα ιδανικό ‘σύστηµα καινοτοµίας’ δεδοµένου ότι η καινοτοµία από τη φύση της βασίζεται σε µια εξελικτική διαδικασία µάθησης και υπόκειται, εποµένως, σε συνεχείς αλλαγές. Το σύστηµα δεν θα επιτύχει ποτέ την ισορροπία δεδοµένου ότι σύµφωνα µε τον Schumpeter οι ‘δηµι-ουργικές καταστροφές’ αλλάζουν συνεχώς την ισορροπία, και συνεπώς σύµφωνα µε τον Edquist οι εξελικτικές διαδικασίες είναι ανοιχτές και εξαρτώνται από την εκάστοτε πορεία που θα ακολουθηθεί. Είναι αδύνατο να προβλεφθεί εάν η ιδανική πορεία θα αξιοποιηθεί καν, δεδοµένου ότι δεν ξέρουµε ποια είναι. Οι διαδικασίες, σύµφωνα µε το συγγραφέα, αλλάζουν, τουλάχιστον εν µέρει, τυχαία και απαιτούν χρόνο. Εξαιτίας της αδυναµίας προσδιορισµού ενός ιδανικού µοντέλου προκύπτει ότι µόνο µέσα από τη σύγκριση των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ το τι είναι καλό ή τι είναι κακό, τι έχει υψηλή ή χαµηλή αξία για µια µεταβλητή των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’, µπορεί να προσδιο-ριστεί και να εξηγηθεί. Οι συγκρίσεις, εποµένως, καθίστανται χρήσιµες για τη χάραξη πολιτικών, για τον προσδιορισµό προβληµάτων και για την εφαρµογή στρατηγικών ‘benchmarking’.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ - ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ - ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ

Η προσέγγιση της καινοτοµίας ως ‘σύστηµα’ στηρίζεται στην έννοια ότι οι διαδικασίες καινοτοµίας εµφανίζονται µε το πέρασµα του χρόνου και επηρεάζονται από πολλούς παράγοντες. Έχουµε ήδη αναφέρει ότι η έννοια των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ φέρνει στο προσκήνιο την εκτίµηση ότι οι καινοτοµίες δεν αναπτύσσονται ως µεµονωµένα, και διακριτά φαινόµενα µέσα σε µια εταιρία, αλλά δηµιουργούνται από την αλληλεπί-δραση διάφορων οντοτήτων, φορέων και λειτουργών. Οι εταιρίες, όταν καινοτοµούν, σύµφωνα µε τον Edquist (1997), συνεργάζονται λίγο πολύ µε άλλες οργανώσεις, όπως πελάτες, ανταγωνιστές, προµηθευτές υλών – συµπεριλαµβανοµένης της γνώσης και του κεφαλαίου, µέσα στα πλαίσια συγκεκριµένων θεσµών όπως οι νόµοι, τα πρότυπα, οι πολιτιστικές συνήθειες, οι πολιτικές, οι κρατικοί κανονισµοί κ.λπ. Φυσικά δεν πρέπει

67

να ξεχνάει κανείς, σύµφωνα µε το συγγραφέα. και τους άλλους φορείς που επιδρούν στις διαδικασίες της καινοτοµίας όπως, τα πανεπιστήµια, τα σχολεία, τα ιδρύµατα κα-τάρτισης και εξειδίκευσης, τα κυβερνητικά εργαστήρια, τα δηµόσια και ιδιωτικά ερευ-νητικά ιδρύµατα, κ.λπ... Όπως προκύπτει από την παραπάνω ανάλυση ένα από τα ση-µαντικά στοιχεία που επιδρούν στην επιχειρηµατική ανταγωνιστικότητα και την καινο-τοµική επίδοση επικεντρώνεται στις σχέσεις µεταξύ πανεπιστηµίων και επιχειρήσεων, και στο ρόλο που οι θεσµοί, οι φορείς, και οι κυβερνήσεις διαδραµατίζουν παρέχοντας έναυσµα και υποστήριξη σε αυτές τις σχέσεις. Από την ανωτέρω επιχειρηµατολογία σχετικά µε τον πυρήνα της φύσης των ‘συστη-µάτων καινοτοµίας’ προκύπτει ότι τα διάφορα στοιχεία του συστήµατος χαρακτηρίζο-νται από υψηλά επίπεδα αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης, τα οποία και καθορί-ζουν τελικά τις διαδικασίες καινοτοµίας, π.χ.,

«Η µακροπρόθεσµη καινοτοµική επίδοση των εταιριών σε βιοµηχανίες που στηρίζονται σε επιστηµονικές γνώσεις εξαρτάται έντονα από την αλληλεπίδραση αυτών των εταιριών και των πανεπιστηµίων (ή άλλων οργανώσεων που διεξάγουν σχετική βασική έρευνα).» (Edquist, 1997, σελ. 21)

Με βάση τα παραπάνω, σύµφωνα µε τον Edquist (1997), αποτελεί θέµα µεγάλης σηµασίας η εξέταση και σκιαγράφηση των σχέσεων που υπάρχουν µεταξύ των διαφο-ρετικών στοιχείων του συστήµατος. Ό συγγραφέας υποστηρίζει ότι αυτές οι σχέσεις είναι εξαιρετικά σύνθετες και τις περισσότερες φορές χαρακτηρίζονται από µηχανι-σµούς αµοιβαιότητας, αλληλεπίδρασης και ανατροφοδότησης σε πολυάριθµους και συνεχόµενους κύκλους.

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ, ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΚΑΙ ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΕΣ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ

Ένα άλλο χαρακτηριστικό των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ είναι ότι καλύπτουν καινο-τοµίες προϊόντων, υπηρεσιών και διαδικασίες καθώς επίσης και τις οργανωτικές και-νοτοµίες. Οι καινοτοµίες προϊόντων και διαδικασιών περιλαµβάνονται ρητά από τους µελετητές στις έννοιες ‘συστηµάτων καινοτοµίας’. Οι Nelson και Rosenberg (1993) το-νίζουν τη σηµασία την οποία διαδραµατίζουν εταιρικά ή βιοµηχανικά εργαστήρια στη διαδικασία της καινοτοµίας και την περιγράφουν ως ακολούθως:

«Μια δυνατότητα που αφιερώνεται στην έρευνα και την ανάπτυξη των νέων ή βελτιωµένων προϊόντων και διαδικασιών... που στελεχώνεται από επιστηµονικό προσωπικό πανεπιστηµιακής εκπαίδευσης και από µηχα-νικούς.» (Nelson και Rosenberg, 1993, σελ. 10)



Τις καινοτοµίες προϊόντων περιλαµβάνει στη δική του προσέγγιση της έννοιας των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ σε σχετική εργασία του και ο Lundvall (1995),

«Ένας τρόπος για να διευκρινιστεί πώς η δοµή της παραγωγής και της θεσµικής οργάνωσης, από κοινού, επιδρούν στο ποσοστό και την κατεύ-θυνση της καινοτοµίας είναι να εστιάσουµε στις καινοτοµίες προϊόντων, και τις ρίζες τους στην αλληλεπίδραση µεταξύ των παραγωγών και των χρηστών–καταναλωτών.» (Lundvall, 1995, σελ. 10)

Τα συστήµατα της προσέγγισης καινοτοµίας πρέπει επίσης, σύµφωνα µε τον Edquist (1997), να περιλαµβάνουν την οργανωτική καινοτοµία. Ο συγγραφέας προτεί-νει ότι υπάρχουν καλοί και στερεοί λόγοι για τους οποίους η προσέγγιση των ‘συστη-µάτων καινοτοµίας’ πρέπει να δώσει περισσότερη έµφαση στην οργανωτική αλλαγή και καινοτοµία, οι οποίες όπως υποστηρίζει, αποτελούν πηγές παραγωγικότητας, ανά-πτυξης και ανταγωνιστικότητας. Τα συγκεκριµένα επιχειρήµατά του υπέρ της θέσης ότι πρέπει να συµπεριληφθούν οι οργανωτικές καινοτοµίες στην έννοια των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ ακολουθούν παρακάτω,

«Οι οργανωτικές αλλαγές είναι σηµαντικές πηγές αύξησης της ανταγω-νιστικότητας και της παραγωγικότητας και µπορούν έντονα να επηρε-άσουν την απασχόληση. Οι οργανωτικές και τεχνολογικές αλλαγές είναι πολύ συναφείς και αλληλένδετες στον πραγµατικό κόσµο, και η οργανω-τική αλλαγή αποτελεί συχνά µια προϋπόθεση για να είναι επιτυχής η και-νοτοµία τεχνολογικής διαδικασίας. Όλες οι τεχνολογίες δηµιουργούνται από ανθρώπους και είναι, από αυτή την άποψη, υποκείµενα ‘κοινωνικής µορφοποίησης’. Και αυτό επιτυγχάνεται στα πλαίσια συγκεκριµένων ορ-γανωτικών µορφών.» (Edquist, 1997, σελ. 24)

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ «ΘΕΣΜΩΝ»

Ένα από τα πλέον εντυπωσιακά κοινά χαρακτηριστικά της προσέγγισης των ‘συστηµά-των καινοτοµίας’ είναι η έµφαση που όλοι οι µελετητές αποδίδουν στο ρόλο των θε-σµών. Όπως χαρακτηριστικά έχουν σηµειώσει το 1997 οι Edquist και Johnson, η έννοια των θεσµών γίνεται ολοένα και πιο σηµαντική στη θεωρία της καινοτοµίας και αντιµε-τωπίζεται πλέον ως ένα κυρίαρχο χαρακτηριστικό στη διαδικασία της καινοτοµίας. Πα-ρόλα αυτά, σηµειώνουν οι συγγραφείς, παραµένουν πολλά προβλήµατα σχετιζόµενα µε το ρόλο των θεσµών στα ‘συστήµατα καινοτοµίας’ κυρίως λόγω της εννοιολογικής ασάφειας και του γεγονότος ότι οι διάφοροι µελετητές έχουν δώσει διαφορετικούς ορισµούς στην έννοια του όρου του θεσµού. Οι Edquist και Johnson δίνουν τον δικό τους ορισµό για τους θεσµούς, ο οποίος είναι αρκετά ανοικτός και επιτρέπει έτσι στους θεσµούς να διαδραµατίσουν διπλό ρόλο, πρώτον µε την διαµόρφωση των αντιλήψε-

69

ων, απόψεων και ενεργειών των ανθρώπων και δεύτερον µε την συναινετική συµµόρ-φωση στις αποφάσεις των φορέων,

«Από την άποψη της διαµορφωµένης, τυποποιηµένης συµπεριφοράς: οι θεσµοί συνιστούν σύνολα κοινών συνηθειών, ρουτίνας, θεσπισµένων πρακτικών, που ρυθµίζουν τις σχέσεις και τις αλληλεπιδράσεις µεταξύ των ατόµων και των οµάδων. Αυτός ο ορισµός συλλαµβάνει την κλασσι-κή ουσία της έννοιας και σχετίζεται µε τη διαδραστική µάθηση, η οποία αποτελεί τη σύνδεσή µεταξύ θεσµών και καινοτοµιών.» (Edquist και Johnson, 1997, σελ. 46)

Ο ρόλος των θεσµών είναι κρίσιµης σπουδαιότητας στη διαδικασία της καινοτοµίας όπως µπορεί κανείς να υποθέσει διαπιστώνοντας τον κεντρικό ρόλο που τους προσ-δίδουν οι σηµαντικότεροι συγγραφείς που ασχολούνται µε το θέµα των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’.

• Για τον Lundvall (1995, σελ. 10), η θεσµική οργάνωση (µιας συγκεκριµένης εταιρίας, µιας συστοιχίας εταιριών, ή ενός έθνους) είναι η δεύτερη πλέον σηµαντική διάστα-ση του ‘συστήµατος καινοτοµίας’.

• Οι Nelson και Rosenberg (1993, σελ. 1) υποστηρίζουν ότι οι έρευνές τους έχουν δο-µηθεί, αναπτυχθεί και παρουσιασθεί πολύ προσεκτικά ώστε να ρίξουν άπλετο φως στους θεσµούς και τους µηχανισµούς που υποστηρίζουν την τεχνολογική καινοτο-µία σε διάφορες χώρες.

• Εξ άλλου οι Carlsson και Jacobsson (1997, σελ. 268), ορίζουν τα τεχνολογικά συστή-µατα ως δίκτυο ή δίκτυα των φορέων που αλληλεπιδρούν σε έναν συγκεκριµένο τοµέα τεχνολογίας κάτω από µια ιδιαίτερη θεσµική υποδοµή για να επιτευχθεί η παραγωγή, η διάχυση και η χρήση της τεχνολογίας.

Ο Edquist (1997) τονίζει επίσης τη σηµασία και τον κεντρικό ρόλο των θεσµών στη διαδικασία της καινοτοµίας και υποστηρίζει ότι ο ρόλος τους πρέπει να εξεταστεί προσεκτικά σε οποιοδήποτε ‘σύστηµα καινοτοµίας’, σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό επίπεδο ή ακόµη και σε επίπεδο τοµέα οικονοµίας. Μετά την εξέταση διαφόρων ορι-σµών του όρου ‘θεσµός’, όπως τους παρουσιάζουν διάφοροι ερευνητές και µελετητές στη σχετική βιβλιογραφία, ο συγγραφέας προτείνει ότι οι θεσµοί πρέπει να αντιµετω-πισθούν υπό δύο κύριες έννοιες,

«Η πρώτη ότι είναι ‘πράγµατα που διαµορφώνουν τη συµπεριφορά’ όπως νόρµες, κανόνες, και νόµοι, και η δεύτερη ότι συνιστούν ‘επίσηµες ή τυπικές δοµές µε έναν ρητό στόχο’, δηλαδή αυτό που συνήθως αποκα-λούµαι οργανώσεις.» (Edquist, 1997, σελ. 26)


Ολάκερη η ανάλυση και εξέταση της έννοιας των ‘συστηµάτων καινοτοµίας’ όπως την παρουσιάσαµε µε τα παραπάνω, µπορούµε να υποστηρίξουµε πως θεµελιώνει την άποψη ότι διερεύνηση της επιχειρηµατικότητας και της καινοτοµίας απαιτεί πλήρη κατανόηση του περιβάλλοντος µέσα στο οποίο οι έννοιες υπάρχουν.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Aiken, M. and Alford, R. (1970) ‘Community structure and innovation: The case of urban renewal’, American Sociological Review, Vol. 35, pp. 650–655.

Bower, M. (1965) ‘Nurturing innovation in an organisation’, in Steiner, G.A. (Ed.): The Creative Organisation, Chicago University Press, USA.

Brooks-Rooney, A., Rees, A. and Nicholson N. (1987) ‘The development of mangers as effective organisational resources: a summary of findings in the wool textiles in-dustry’, MRC/ESRC Social and Applied Psychology Unit, University of Sheffield, Memono. 916.

Carlsson, B. and Jacobsson, S. (1997) ‘Diversity Creation and Technological Systems: A Technology Policy Perspective’, in Edquist, C. (Ed.): Systems of Innovation: Technolo-gies, Institutions and Organisations, Pinter, London.

Commission of the European Communities, (2000) ‘Communication from the Commis-sion to the Council and the European Parliament: Innovation in a Knowledge-driven Εconomy’, [www pdf document] http://www.cordis.lu/ innovation/en/policy/com-munications/com2000.htm (accessed 28 August 2003).

Dollinger, M. J. (1999) Entrepreneurship Strategy and Resources, 2nd ed., Prentice Hall, USA.

Drucker, P. F. (1985) Innovation and Entrepreneurship, Harper Business, USA.Edquist, C. (1997) Systems of Innovation: Technologies, Institutions and Organisations,

Pinter, London.Edquist, C. and Johnson, B. (1997) ‘Institutions and Organisations in Systems of Innova-

tion’, in Edquist, C. (Ed.): Systems of Innovation, Technologies: Institutions and Organi-sations, Pinter, London.

Farris, G.F. (1973) ‘The Technical Supervisor: Beyond the Peter principle, Technical Re-view, Vol. 75, April.


Fonseca, J. (2002) Complexity and Innovation in Organisations, Routledge, London.Grupp, H. and Maital, S. (2001) Managing New Product Development and Innovation: A

Microeconomic Toolbox, Edward Elgar Publishing, UK. Handy, C. (1985) Understanding Organisations, Penguin, Harmondsworth.Henderson, A.M. and Parsons, T. (1965) Max Weber: The Theory of Social and Economic

Organisation, 2nd ed., The Free Press, USA. Howard, M.C. and King, J.E. (1985) The Political Economy of Marx, 2nd ed., Longman

Group Limited, UK. Isen, A.M., Daubman, K.A. and Nowicki, G.P. (1987) ‘Positive affect facilitates creative

problem solving’, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 71, pp. 1122– 1131.

Johnson, B. (1995) ‘Institutional Learning’, in Lundvall, B.A. (Ed.): National systems of in-novation: Towards a theory of innovation and interactive learning, Pinter, New York.

Kanter, R.M. (1983) The Change Masters, Simon and Schuster, USA.Kimberly, J.R. and Evanisko, M.J. (1981) ‘Organisational Innovation: The influence of

individual, organisational, and contextual factors on hospital adoption of techno-logical and administrative innovations’, Academy of Management Journal, Vol. 24, pp. 689–713.

Kirton, M.J. (1976) ‘Adaptors and Innovators: A description and measure’, Journal of Ap-plied Psychology, Vol. 6, pp. 6–10.

Lehmann, H. and Roth, G. (1993) Weber’s Protestant Ethic: Origins, Evidence, Contexts, Cambridge University Press, USA.

Lovelace, R.F. (1986) ‘Stimulating creativity through managerial intervention’, R&D Management, Vol. 16, pp. 161–174.

Lundvall, B.A. (1995) National systems of innovation: Towards a theory of innovation and interactive learning, Pinter, New York.

Marx, K. (1971) Critique of Political Economy, Lawrence and Wishart, London.Meyer, A.D. (1982) ‘Adapting to environmental jolts’, Administrative Science Quarterly,

Vol. 27, pp. 515–537.Nelson, R.R. (1993) National innovation systems: A comparative analysis, Oxford Univer-

sity Press, New York.Nelson, R.R. and Rosenberg, N. (1993) ‘Technical Innovation and National Systems’, in

Nelson, R.R. (Ed.): National innovation systems: A comparative analysis, Oxford Uni-versity Press, New York.

Nonaka, I. and Kenney, M. (1991) ‘Towards a New Theory of Innovation Management: A case study comparing canon inc. and Apple computer inc.’, Journal of Engineering and Technology Management, Vol.8, pp. 67–83.

Oslo Manual (1997) OECD Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Techno-logical Innovation Data, OECD Publications, France

73Βιβλιογραφία

Parkin, M., Powell, M. and Matthews, K. (1997) Economics, 3rd ed., Addison Wesley Longman Limited, England.

Pelz, D.C. and Andrews, F.M. (1976) Productive Climates for Research and Development, Ann Arbor Michigan Institute of Social Research, University of Michigan.

Peters, T.J. (1994) Crazy Times Call for Crazy Organisations, Vintage Books, USA.Peters, T.J. and Waterman, R.H. (1982) In Search of Excellence: Lessons from America’s Best

Run Companies, Harper and Row, USA.Πιπερόπουλος, Γ. (2004) Επικοινωνώ άρα Υπάρχω, Δηµόσιες Σχέσεις και Επικοινωνία, 7η

έκδοση, ΖΥΓΟΣ, Θεσσαλονίκη.Porter, M.E. (1985) Competitive Advantage: Creating and sustaining superior perform-

ance, The Free Press, USA.Porter, M.E. (1990) The competitive advantage of nations, The Free Press, USA.Robinson, A.G. and Stern, S. (1997) Corporate Creativity: How innovation and improve-

ment actually happen, 1st ed., Berrett-Koehler Publishers Inc., USA.Rogers, E.M. (1995) Diffusion of Innovations, 4th ed., Free Press, USA.Rosenfeld, R. and Servo, J.C (1991) ‘Facilitating innovation in large organisations’, in J.

Henry and D. Walker (Eds.): Managing Innovation, The Open University, London. Scase, R. (2002) Living in the corporate zoo, life and work in 2010, Capstone Publishing,

UK.Schumpeter, J.A. (1934) The Theory of Economic Development: An Inquiry into Profits,

Capital, Credit, Interest and the Business Cycle, Oxford University Press, London.Schumpeter, J.A. (1942) Capitalism, Socialism and Democracy, George Allen & Unwin,

London. Schumpeter, J.A. (1947) ‘The Creative Response in Economic History’, in Clemence, R.

(Ed.): Essays: Joseph A. Schumpeter, Transaction Publishers, USASchumpeter, J.A. (1949) ‘Economic History and Entrepreneurial History’, in Clemence, R.

(Ed.): Essays: Joseph A. Schumpeter, Transaction Publishers, USA.Swedberg, R. (1998) ‘Max Weber’s Vision of Economic Sociology’, Journal of Socio-Eco-

nomics, Vol. 27, No. 4, pp. 535–555. Torrance, E.P. and Horng, R.G. (1980) ‘Creativity and style of learning and thinking char-

acteristics of adaptors and innovators’, The Creative Adult and Child Quarterly, Vol. 5, pp. 80–85.

West, M.A. and Farr, J.L. (1990) Innovation and Creativity at work: Psychological and or-ganisational strategies, John Wiley & Sons Ltd, England.

Wolfe, R.A. (1994) ‘Organisational Innovation: review, critique and suggested research directions’, Journal of Management Studies, Vol. 31, No. 3, pp. 405–431.

Zaltman, G., Duncan, R. and Holbek J. (1973) Innovations and Organisations, Wiley, USA.

ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ48% των Ελληνικών ΜΜΕ Παρουσιάζουν Αύξηση των Διεθνών Επιχειρηµατικών Συµ-βολαίων/ Συµφωνιών (του Πάνου Γεωργίου Πιπερόπουλου, Ph.D.*)

Στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα η βιβλιογραφία των οικονοµικών και διοικη-τικών επιστηµών είχε επικεντρωθεί σηµαντικά στην παρουσία και στην εντατικοποίη-ση των καινοτόµων και δηµιουργικών ενεργειών σε διάφορες επιχειρήσεις τόσο στον τοµέα της µεταποίησης όσο και σε εκείνο των υπηρεσιών. Αρκετές από τις ερευνητικές προσπάθειες στηρίχθηκαν στις υποθέσεις του θεωρητικού σχήµατος του Schumpeter (1942) ο οποίος επικεντρώθηκε στα χαρακτηριστικά της επιχείρησης (µέγεθος και οι-κονοµικές δυνατότητες) και της αγοράς ως προσδιοριστικών παραγόντων της καινοτο-µίας και της δηµιουργικότητας. Συγκεκριµένα ο Schumpeter είχε ορίσει την καινοτοµία ως εξής: «...Εφόσον δεχόµαστε ότι η παραγωγή σε οικονοµικούς όρους δεν είναι τίποτα άλλο από ένα συνδυασµό παραγωγικών υπηρεσιών, τότε µπορούµε να εκφράσουµε την ίδια έννοια δηλώνοντας ότι η καινοτοµία συνδυάζει παράγοντες µε νέους τρόπους ή αποτελείται από νέους συνδυασµούς». Στη συνέχεια ο Nonaka και ο Kenney (1991) υποστήριξαν ότι,

«Ολοένα και περισσότερο η επιτυχία των επιχειρήσεων εξαρτάται από την αποτελεσµατικότητα της διοίκησης της καινοτοµίας... Για µας, καινο-τοµία είναι η διαδικασία µέσα από την οποία η πληροφορία αναδύεται και επικεντρώνεται σε ένα προϊόν το οποίο καλύπτει ορισµένες ανθρώπι-νες ανάγκες. Η υγιής επιχείρηση αποτελεί σύστηµα «αρνητικής εντροπί-ας» που συνεχώς δηµιουργεί νέα τάξη και νέες δοµές ώστε να επιβιώνει και να αναπτύσσεται... Για να παραµείνει ανταγωνιστική µια επιχείρηση πρέπει συνεχώς να δηµιουργεί καινούργιες στρατηγικές, καινούργια προϊόντα, νέες µεθόδους παραγωγής, διακίνησης και διάθεσης...»

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

75

Σύµφωνα µε τον Peter Drucker (1985), η καινοτοµία είναι το συγκεκριµένο εργαλείο των νεωτεριστών επιχειρηµατιών, το µέσο µε το οποίο εκµεταλλεύονται την αλλαγή ως ευκαιρία για µια διαφορετική επιχείρηση ή µια διαφορετική υπηρεσία. Η καινοτοµία µπορεί να παρουσιαστεί ως µεθοδολογία, µπορεί να διδαχτεί, µπορεί να εφαρµοστεί. Οι επιχειρηµατίες πρέπει να αναζητούν σκόπιµα τις πηγές της καινοτοµίας, τις αλλαγές και τα συµπτώµατα τους, που υποδηλώνουν ευκαιρίες για επιτυχηµένη καινοτοµία. Και οφείλουν να γνωρίζουν και να εφαρµόζουν τις αρχές της επιτυχηµένης καινοτοµίας. Πέρα από την καινοτοµία τα τελευταία χρόνια µια ακόµη έννοια αυτή της ‘εξέλιξης του ανταγωνισµού’ που περιγράφει την διαρκώς αυξανόµενη διεθνοποίηση του αντα-γωνισµού, απασχολεί όχι µόνο τους ακαδηµαϊκούς ερευνητές αλλά και τους επιχειρη-µατίες στις αναπτυγµένες και αναπτυσσόµενες χώρες του κόσµου. Για παράδειγµα η ΟΝΕ στην οποία συµµετέχουν τα περισσότερα από τα αρχικά 15 κράτη-µέλη της Ευ-ρωπαϊκής Ένωσης και το συναφές νοµοθετικό περίβληµα έδωσε στις επιχειρήσεις που εδρεύουν σε κάποια χώρα της Ε.Ε. την δυνατότητα να αναζητήσουν επιχειρηµατικές ευκαιρίες και να ανταγωνιστούν σε ολόκληρη την Ε.Ε. µε πολύ µεγαλύτερη ευκολία από ότι στο παρελθόν. Από την άλλη πλευρά, η διεθνοποίηση του ανταγωνισµού σηµαίνει και άµεση αύξηση των κινδύνων και των εξωτερικών απειλών για κάθε επιχείρηση η οποία οφείλει να συνειδητοποιήσει ότι ο ανταγωνισµός πλέον µπορεί να «χτυπήσει» από παντού και όχι µόνο από εταιρίες που εδρεύουν στην ίδια γεωγραφική περιοχή, καθιστώντας ακόµη πιο επιτακτική την ενδυνάµωση της ανταγωνιστικότητας των επι-χειρήσεων µέσα από την καινοτοµία. Η διεθνοποίηση ή όπως κάποιοι την αποκαλούν η «παγκοσµιοποίηση» συνιστά την εξέλιξη του ανταγωνισµού. Σύµφωνα µε τον Castro (2000), η διεθνοποίηση «ελευθέρωσε» τις εταιρίες από τους φυσικούς και γεωγραφι-κούς περιορισµούς και από διάφορες εθνικές δεσµευτικές πολιτικές. Σύµφωνα µε τους συγγραφείς η διεθνοποίηση είναι το αποτέλεσµα τριών παραγόντων:

(1) Της σηµαντικής µείωσης του κόστους µεταφοράς αγαθών .(2) Της ραγδαίας ανάπτυξης των τηλεπικοινωνιακών και πληροφορικών τεχνολογιών

και συστηµάτων. (3) Της σταδιακής αποµάκρυνσης των περιορισµών του διεθνούς εµπορίου και της

ελεύθερης κυκλοφορίας κεφαλαίων και χρήµατος.

Επιπρόσθετα οι Narula and Hagedoorn (1999), θεωρούν την διεθνοποίηση ως την διαρκώς αυξανόµενη σύγκλιση στα επίπεδα κατανάλωσης και µισθών των πολιτών ανάµεσα σε πολλές χώρες του κόσµου και την ταυτόχρονη διεθνοποίηση εταιριών σε αυτές τις χώρες. Οι συγγραφείς πιστεύουν ότι η διεθνοποίηση είναι περισσότερο επικεντρωµένη στην αποκαλούµενη τριάδα των βιοµηχανικών χωρών, τις ΗΠΑ, την Ευρώπη και την Ιαπωνία, σε ποικίλους επιχειρηµατικούς τοµείς της οικονοµίας µε έµ-φαση κυρίως σε τοµείς που εξαρτώνται από την διάχυση γνώσεων, πληροφοριών αλλά και τοµείς που στηρίζονται στην τεχνολογία και την καινοτοµία.

Παραρτήµατα


Σύµφωνα µε τα στοιχεία που παραθέτει το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των ΜΜΕ (2002) 20% των ΜΜΕ στους κόλπους της Ε.Ε. ασχολούνται µε το εξαγωγικό εµπόριο.

Αύξηση του Ανταγωνισµού τα τελευταία 5 χρόνια, ανά µέγεθος επιχείρησης

Σχεδιάγραµµα 1. Πηγή: European Commission, Observatory of European SMEs 2002, No. 1.

Σύµφωνα µε το σχεδιάγραµµα 1 από το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των ΜΜΕ ένα ποσοστό της τάξης του 50-60% των ΜΜΕ αντιµετωπίζουν αυξηµένο ανταγωνισµό από επιχειρήσεις του εξωτερικού, ενώ σηµαντικά µικρότερο είναι το ποσοστό, 25-45% ανά-λογα µε το µέγεθος της επιχείρησης που αντιµετωπίζουν εγχώριο ανταγωνισµό. Επι-πρόσθετα σύµφωνα µε στοιχεία του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου των ΜΜΕ σχεδόν ένα τρίτο όλων των ΜΜΕ καταγράψανε αύξηση του αριθµού των διεθνών επιχειρηµα-τικών συµφωνιών/ συµβολαίων την τελευταία πενταετία, µε το ποσοστό να κυµαίνεται από 30% για τις πολύ µικρές επιχειρήσεις σε 50% για τις µεσαίες επιχειρήσεις.

77

Ποσοστά ΜΜΕ που έχουν περισσότερα διεθνή επιχειρηµατικά συµβόλαιασυνεργασίας από ότι 5 χρόνια νωρίτερα, 1999 and 2001, ανά χώρα

Σχεδιάγραµµα 2. Πηγή: European Commission, Observatory of European SMEs 2002, No. 1.

Σύµφωνα µε το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο των ΜΜΕ, σχεδιάγραµµα 2, οι ΜΜΕ των κρατών µελών της Ε.Ε. παρουσιάζουν αύξηση των διεθνών επιχειρηµατικών συµ-βολαίων που κυµαίνεται από 26% για χώρες όπως η Γερµανία και η Γαλλία σε 37% για χώρες όπως το Ηνωµένο Βασίλειο και το Βέλγιο και σε εκπληκτικά ποσοστά της τάξης του 48% για την Ελλάδα και 62% για την Ιρλανδία. Η ραγδαία εξέλιξη, ανάπτυξη και διάχυση σε όλους τους τοµείς της οικονοµίας και της κοινωνίας στις αναπτυγµένες και αναπτυσσόµενες χώρες του κόσµου, των πληροφοριακών και επικοινωνιακών τεχνολογιών, δηλαδή των Information and Communication Technologies, η εξέλιξη, σε ταχύτητα, λειτουργικότητα και προσβα-σιµότητα του παγκόσµιου ιστού, World Wide Web, και του ηλεκτρονικού εµπορίου, e-commerce, έχουν εντατικοποίηση την διεθνοποίηση του ανταγωνισµού και έχουν ανοίξει νέες προοπτικές αλλά και προκλήσεις για τις µικροµεσαίες και µεγάλες επιχει-ρήσεις.



Στον αιώνα που ήδη διανύουµε η καινοτοµία, η µεταφορά τεχνογνωσίας αλλά και η δηµιουργικότητα, όπως είχα σηµειώσει σε προηγούµενο άρθρο µου στην ΗΜΕΡΗΣΙΑ, είναι τα κλειδιά της επιβίωσης και τα εφαλτήρια επικερδούς προώθησης στον χρόνο για όλες τις επιχειρήσεις. Για να µπορέσει µια επιχείρηση να επιβιώσει σε ένα ολοένα και πιο ανταγωνιστικό κόσµο, ανεξάρτητα από το µέγεθός της, θα πρέπει να µπορεί να αντεπεξέλθει και να αναπροσαρµόζεται στις αλλεπάλληλες προκλήσεις. Κάθε επιχεί-ρηση θα πρέπει να είναι «ανοιχτή» σε νέες ιδέες, διαδικασίες και µεθόδους οργάνωσης και να µπορεί να τις απορροφήσει δηµιουργικά. Οι στρατηγικές και µέθοδοι καινοτο-µίας και µεταφοράς τεχνογνωσίας πρέπει να εφαρµόζονται σε κάθε σύγχρονη επιχεί-ρηση. Εξίσου σηµαντικά είναι και τα εθνικά και περιφερειακά συστήµατα καινοτοµίας που ενθαρρύνουν την ανάπτυξη και εξέλιξη των «καινοτόµων επιχειρήσεων». Τέτοια προγράµµατα απαιτούν κατάλληλες πολιτικές και δυναµικές που θα βοηθήσουν στην δηµιουργία και εξέλιξη καινοτόµων προσπαθειών, στην διάχυση της γνώσης και της τεχνολογίας και στην µεταφορά τους σε επιχειρηµατικούς κύκλους που θα µπορούν να τις απορροφήσουν και να τις χρησιµοποιήσουν δηµιουργικά. Οι προοπτικές και οι προκλήσεις του 21ου αιώνα στους κόλπους της Ενωµένης Ευ-ρώπης και της διεθνοποιηµένης οικονοµίας της ελεύθερης αγοράς θα απαιτήσουν από την Ελληνική οικονοµία και τις ελληνικές κυβερνήσεις να προσαρµοστούν µε γεωµε-τρική ταχύτητα σε σύγχρονα, καινοτόµα και δηµιουργικά συστήµατα περιφερειακής ανάπτυξης και σε προσεκτικό και επιστηµονικό σχεδιασµό µέσο -και- µακροπρόθε-σµων οικονοµικών στρατηγικών ώστε να γεφυρώσουµε το χάσµα που χωρίζει την ελ-ληνική οικονοµία από της αντίστοιχες της ΕΕ και του ΟΟΣΑ. Η Ελλάδα οφείλει να επι-κεντρωθεί σηµαντικά στην ανάγκη δηµιουργίας νέων δοµών και τεχνικών ανάπτυξης της καινοτοµίας και της µεταφοράς τεχνογνωσίας βασισµένα στους ακόλουθους τρεις άξονες:

• Νέες διοικητικές και οργανωσιακές δοµές, βασισµένες στο σύστηµα της καινοτοµί-ας και µεταφοράς τεχνογνωσίας.

• Ευρύτατη διάχυση της ανάγκης για καινοτοµία και ταυτόχρονα προώθηση συνερ-γασίας και διαλόγου ανάµεσα στην επιστήµη, την βιοµηχανία και το ευρύτερο κοι-νό, ανάµεσα στα πανεπιστήµια/ τεχνολογικά κέντρα, τις επιχειρήσεις και το κρά-τος.

• Ανάπτυξη στρατηγικού οράµατος και καινοτοµικού σχεδίου δράσης.

Το γεγονός ότι το 48% των ελληνικών ΜΜΕ έχουν ήδη διασυνδέσεις σε διεθνή κλί-µακα απ΄ ότι είχαν µόλις πριν µία πενταετία, σε συνδυασµό µε πολιτικές βασισµένες στους παραπάνω 3 άξονες, µπορεί να αποτελέσει το σκληρό υπογάστριο πάνω στο οποίο µπορεί να θεµελιωθεί ένα ευοίωνο µέλλον για τον επιχειρηµατικό κόσµο της πατρίδας µας.

* 27-28/11/2004 Εφηµερίδα Ηµερησία, Οικονοµία επιχειρήσεις και αγορές, σελίδα 42 Άρθρο «Αυξήθηκαν 48% τα συµβόλαια ελληνικών εταιριών στο εξωτερικό» (www.imerisia.gr)

79

ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΕΙΨΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣΠληγές της Ελληνικής Μικροµεσαίας Επιχείρησης(του Πάνου Γεωργίου Πιπερόπουλου, Ph.D.*)

Κάθε οικονοµικός οργανισµός ιδιωτικού, δηµόσιου, κερδοσκοπικού ή µη χαρακτήρα έχει µια αποστολή και ένα σύνολο στόχων που δικαιολογούν την ύπαρξη και την οικο-νοµική δραστηριότητα του. Η αποτελεσµατικότητα, η µακροζωία αλλά και η ανταγωνι-στικότητα κάθε οργανισµού και επιχείρησης εξαρτάται από το σωστό και δηµιουργικό µάνατζµεντ σε καθηµερινό επίπεδο αλλά και από την ύπαρξη ενός γενικού στρατηγι-κού σχεδίου που δίνει κατεύθυνση και προσδιορίζει την φιλοσοφία της επιχείρησης. Η Ελλάδα, όπως και ολάκερη η Ευρωπαϊκή Ένωση, στηρίζει την οικονοµία της στις µικροµεσαίες επιχειρήσεις και ειδικότερα στην Πολύ Μικρή Επιχείρηση (0-9 άτοµα). Οι «µικροί» αυτοί επιχειρηµατίες είναι στην πλειοψηφία τους αυτοδίδακτοι, εµπει-ρικά καταρτισµένοι στο χώρο του µάνατζµεντ και δυστυχώς οι περισσότεροι αρκετά διστακτικοί στην εφαρµογή των νέων τεχνικών διοίκησης και στρατηγικής των επιχει-ρήσεων. Συχνά κατά τις επαφές και τις διάφορες συνοµιλίες µας µε επιχειρηµατίες, 50αρηδες και 60αρηδες ακούµε να επαναλαµβάνονται διάφορες φράσεις που τείνουν να γίνουν κλισέ στον ελληνικό επαγγελµατικό χώρο,

«η επιχείρηση πάει καλά γιατί να αλλάξω τον τρόπο διοίκησης µου», «το κράτος φταίει που η επιχείρηση µου δεν πάει καλά», «τι έχουν να µου πούνε και αυτοί οι νέοι µαστεράδες (κάτοχοι πτυχίων Μάστερ) που δεν έχουν δουλέψει ποτέ στην ζωή τους», «εµένα µε ενδιαφέρει να βγάζω ένα καλό µεροκάµατο και να συντηρώ την οικογένειά µου»

Και βέβαια δεν ευθύνεται το Κράτος αποκλειστικά για κάθε επιχείρηση που δεν πάει καλά, αλλά και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου φαίνεται το Κράτος να έχει «ξεχά-σει» τους µικρούς επιχειρηµατίες αλλά και τα έργα υποδοµής που παίζουν καθοριστικό ρόλο για την ανάπτυξη και την ενδυνάµωση της ανταγωνιστικότητας των διαφόρων οικονοµικών κλάδων. Ερευνητικές προσπάθειες που αφορούν στον τύπο και την άσκηση διοίκησης (µά-νατζµεντ στυλ) σε ελληνικές επιχειρήσεις παραγωγής και διάθεσης αγαθών και υπηρε-σιών φέρνουν συχνά στο προσκήνιο µια αξιόλογη και ενδιαφέρουσα περίπτωση ανα-ντιστοιχίας µεταξύ ευγενών ή καλών προθέσεων και πρακτικών εφαρµογών. Με άλλα λόγια, συχνά Έλληνες και ξένοι ερευνητές διαπιστώνουν ότι Έλληνες µάνατζερ, µεσαί-ων και ανωτέρων επιπέδων, ενώ δηλώνουν προτίµηση για άσκηση των καθηκόντων τους µε γνώµονα τη σύγχρονη θεωρία του συµµετοχικού, «ανοιχτού» στυλ διοίκησης, η πρακτική της καθηµερινότητας και κυρίως η Ελληνική επιχειρησιακή πραγµατικότη-τα τους εντάσσει στη σφαίρα του γραφειοκρατικού, «συγκεντρωτικού» διοικητικού στυλ.



Μέρος της προβληµατικής που προκύπτει ερµηνεύεται µε επιτυχία από σχετικές εργασίες όπου διαπιστώνεται µεταξύ πολλών άλλων ότι τόσο το στυλ του µάνατζµεντ όσο και η επιχειρησιακή κουλτούρα έχει ως βάση το ιδιοκτησιακό καθεστώς. Οι Έλ-ληνες ιδιοκτήτες και ταυτόχρονα µάνατζερ της επιχείρησης δεν υιοθετούν εύκολα τις σύγχρονες µεθόδους διοίκησης ενώ παράλληλα στερούν από τα διοικητικά στελέχη τους τις δυνατότητες εφαρµογής των σύγχρονων τεχνικών διοίκησης, επίλυσης προ-βληµάτων και υποκίνησης προσωπικού. Επαληθεύεται δυστυχώς µε αρνητικές επι-πτώσεις η κλασική εικόνα του ανθρώπου που διαθέτει και το πεπόνι και το µαχαίρι. Τόσο τα οικονοµικά όσο και τα ιστορικά δεδοµένα που αφορούν επιχειρηµατικές δραστηριότητες στην Ελλάδα δίνουν ανάγλυφη την εικόνα µιας χώρας που κατάφερε να βρίσκεται στο µεταίχµιο των αναπτυσσοµένων οικονοµιών του κόσµου «κερδίζο-ντας» την τελευταία θέση στην Ευρωπαϊκή Ένωση όπου υπάρχει ως πλήρως ισότιµο µέλος και το πλέον πρόσφατο µέλος της ΟΝΕ! Έτσι, το παράδοξο της κατ΄ επίφαση ‘συµµετοχικής’ και ουσιαστικά γραφειοκρατι-κής διοίκησης πολλών Μικροµεσαίων Επιχειρήσεων στέκεται εµπόδιο στην ανταγωνι-στικότητα των ελληνικών προϊόντων και υπηρεσιών. Σαν συνέπεια η παραγωγικότητα και το κόστος παραγωγής, η ταχύτητα και η ποιότητα εξυπηρέτησης πελατών είναι υποπολλαπλάσια εκείνου γειτονικών χωρών του αναπτυσσόµενου κόσµου και των αντίστοιχων ευρωπαϊκών χωρών µε αποτέλεσµα την εµφανή µείωση της ανταγωνιστι-κότητας των ελληνικών επιχειρήσεων η οποία σε µακροχρόνια προοπτική µπορεί να οδηγήσει και στην εξάλειψη πολλών από αυτές. Σε πρόσφατη έρευνά µας µε περιορισµένο αριθµό βορειοελλαδικών επιχειρήσεων (χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί, πληροφορική, τροφίµων-ποτών, βιοµηχανικών προ-ϊόντων) εντοπίστηκε ότι ενώ το επιθυµητό στυλ διοίκησης είναι το συµµετοχικό η κα-θηµερινή πραγµατικότητα αποδεικνύει µια έντονη ροπή προς το γραφειοκρατικό στυλ διοίκησης, που κυµαίνεται από 60% έως και 97%, όπως φαίνεται στο διάγραµµα 1.

Το στυλ Διοίκησης είναι...

Διάγραµµα 1

81

Τα στοιχεία της έρευνάς µας σκιαγραφούν µε κατηγορηµατικό τρόπο τις απαρχαι-ωµένες µεθόδους διοίκησης που εφαρµόζονται στην πλειοψηφία των ελληνικών µι-κροµεσαίων επιχειρήσεων. Έτσι από τα στοιχεία του διαγράµµατος 2 διαπιστώνουµε ότι η διοίκηση καθορίζεται και ασκείται κατά 87% και πλέον, ανεξαρτήτως οικονοµικού κλάδου, µε την συµµετοχή των διευθυντικών στελεχών, ή/και αποκλειστικά από των ιδιοκτήτη/διευθυντή/πρόεδρο της εταιρείας. Σε καµία από τις επιχειρήσεις δεν υπήρξε συµµετοχή των εργαζοµένων στην δι-οίκηση της επιχείρησης ή τουλάχιστον στον σχεδιασµό του διοικητικού στυλ. Βέβαια πολλοί θα αναρωτηθούν, µα δεν είναι λογικό οι διευθυντές να αποφασίζουν για την τύχη της επιχείρησης και την διοίκηση της; Η απάντηση µας…είναι υποχρεωτικά κατα-φατική! Εδώ ίσως να κρύβεται ένα κοµβικό σηµείο αναφοράς που δεν έχει γίνει αντιλη-πτό στον απαραίτητο βαθµό από τις περισσότερες ελληνικές επιχειρήσεις καθώς είναι άλλη έννοια η «διοίκηση» της επιχείρησης και άλλη η «στρατηγική διοίκησή» της.

Η Διοίκηση της Επιχείρησης ασκείται...


Ως γνωστόν, η διοίκηση, το management, ορίζεται διεθνώς ως ο τρόπος δουλειάς µε άλλους και µέσω άλλων για την επιτυχία των αντικειµενικών στόχων του οργανι-σµού, αλλά και του συνόλου των µελών που τον απαρτίζουν. Επιπρόσθετα η διοίκηση είναι το σύνολο των λειτουργιών (λήψη αποφάσεων, προγραµµατισµός, οργάνωση, διεύθυνση, έλεγχος) που περιγράφουν ή τουλάχιστον θα έπρεπε να περιγράφουν τη συµπεριφορά και τις αρµοδιότητες των διοικητικών και όχι µόνο στελεχών µιας επι-χείρησης. Σύµφωνα µε τις σύγχρονες θεωρίες του µάνατζµεντ οι υπεύθυνοι τµηµάτων στον τοµέα ευθύνης τους, αλλά και όλοι οι υπάλληλοι θα έπρεπε να σκέπτονται και να ενεργούν σαν «µικροί επιχειρηµατίες», σε συνεργασία µε το διοικητικό συµβούλιο της επιχείρησης. Αυτό απαιτεί βέβαια ένα «ανοιχτό-δηµοκρατικό» στυλ διοίκησης µε τους εργαζοµένους να έχουν την δυνατότητα και τις αρµοδιότητες να λάβουν αποφά-



σεις που αφορούν την δουλειά τους και τα προβλήµατά που εµφανίζονται καθηµερινά αλλά συνάµα να έχουν και την ευθύνη των πράξεών τους. Χρειάζονται οι κατάλληλες υποδοµές µέσα στην επιχείρηση όπως τα κανάλια επικοινωνίας, η συγκρότηση οµά-δων εργασίας, η εκπαίδευση των εργαζοµένων σε διάφορους τοµείς της επιχείρησης ώστε να νιώσουν ενεργά συµµέτοχη στην όλη παραγωγική διαδικασία και όχι απλά ένα µικρό γρανάζι της, αλλά και η σταδιακή οριζοντίωση της πυραµίδας της ιεραρχίας και των αποµακρυσµένων διευθυντικών στελεχών από την «γραµµή παραγωγής». Από την άλλη πλευρά η στρατηγική µιας επιχείρησης είναι αυτή που κάνει την επι-χείρηση ένα «συντονισµένο σύνολο» και όχι απλά µια συλλογή και συνύπαρξη διαφο-ρετικών τµηµάτων. Η ενότητα και η λογική απορρέουν από τις στρατηγικές αποφά-σεις του διοικητικού συµβουλίου ή/και του ιδιοκτήτη-ιδρυτή της επιχείρησης και της προσδίδουν την δικιά της «φιλοσοφία» αυτό που σήµερα αποκαλούµε «οργανωσιακή κουλτούρα». Η στρατηγική της επιχείρησης είναι το όραµα της που γίνεται πράξη. Σύµφωνα πάντα µε τα στοιχεία της έρευνάς µας, όπως φαίνεται στο διάγραµµα 3, στις µισές περίπου επιχειρήσεις η εκάστοτε στρατηγική έχει ορισθεί επίσηµα και έχει διανεµηθεί µε έντυπο ή άλλο µέσο στους εργαζοµένους, ενώ στις υπόλοιπες υπάρχει µια γενική στρατηγική που συνήθως δεν ανακοινώνεται παρά µόνο στα ανώτερα στε-λέχη αλλά και που δεν έχει πάρει, τις περισσότερες φορές, µια τυπική και ξεκάθαρη µορφή. Η απουσία στρατηγικής και οράµατος που θα εµπνεύσει και θα οδηγήσει την επιχείρηση τόσο βραχυπρόθεσµα όσο και µακροπρόθεσµα προς την ολοκλήρωση των προγραµµάτων της και την εκπλήρωση των στόχων της είναι η απαρχή της προ-βληµατικής των περισσότερων ελληνικών επιχειρήσεων. Φράσεις όπως,

«Στοχεύουµε στην µεγιστοποίηση των κερδών», «Στοχεύουµε στο να αυξήσουµε τις πωλήσεις και να µειώσουµε το κόστος παραγωγής», «Στο-χεύουµε να επεκταθούµε και σε άλλες δραστηριότητες και αγορές»

κατηγορηµατικά δεν αποτελούν στρατηγικές διοίκηση αλλά δυστυχώς αντικατοπτρί-ζουν µεγάλο µερίδιο της ελληνικής επιχειρηµατικής ζωής. Ο έλληνας εργαζόµενος σε κάθε βαθµίδα και θέση πρέπει να νιώσει ότι είναι ένα σηµαντικό κοµµάτι της επιχείρη-σης και να λειτουργήσει µε όλα τα µέσα και τις αρµοδιότητες που θα του παρέχει το κατάλληλο µάνατζµεντ και το ψυχοκοινωνικό περιβάλλον για την επίτευξη των στρα-τηγικών θέσεων της επιχείρησης.

83

Στρατηγική της Επιχείρησης


Οι προοπτικές και οι προκλήσεις του 21ου αιώνα στους κόλπους της Ενωµένης Ευρώπης και της παγκοσµιοποιηµένης οικονοµίας της ελεύθερης αγοράς θα απαιτή-σουν από τους Έλληνες επιχειρηµατίες να προσαρµοστούν µε γεωµετρική ταχύτητα σε σύγχρονα, καινοτόµα και δηµιουργικά συστήµατα διοίκησης, και σε προσεκτικό και επιστηµονικό σχεδιασµό στρατηγικών διοίκησης ώστε να επιβιώσουν καταρχήν αλλά και να γεφυρώσουν στην συνέχεια το χάσµα της ανταγωνιστικότητος που χωρίζει την ελληνική οικονοµία από της αντίστοιχες της ΕΕ και του ΟΟΣΑ.

* 15-16/11/2003 Εφηµερίδα Ηµερησία, Μικροµεσαίες επιχειρήσεις, σελίδα 22 Άρθρο «Γραφειοκρατία και έλλειψη στρατηγικής διοίκησης, εµπόδια για τις µικροµεσαίες επιχειρή-σεις» (www.imerisia.gr)



Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΑΣΔυναµική και Δηµιουργική στις ΗΠΑ και Ευρώπη... Απούσα στην Ελλάδα...(του Πάνου Γεωργίου Πιπερόπουλου, Ph.D.*)

«Ο επιχειρηµατίας», έλεγε ο Γάλλος οικονοµολόγος Ζ. Μπ. Σέι γύρω στα 1800, «µετα-φέρει οικονοµικούς πόρους από µία περιοχή χαµηλότερης σε µια περιοχή υψηλότε-ρης παραγωγικότητας και µεγαλύτερης απόδοσης». Σύµφωνα µε τον Πήτερ Ντρά-κερ, η επιχειρηµατικότητα στηρίζεται στις ίδιες αρχές, είτε ο επιχειρηµατίας είναι µια υπάρχουσα µεγάλη οργάνωση είτε κάποιο άτοµο το οποίο ξεκινάει µόνο του τη δική του νέα επιχείρηση. Η επιχειρηµατικότητα απαιτεί συστηµατικότητα, οργάνωση και συγκεκριµένους στόχους. Υπάρχει η ανάγκη θαρραλέας αντιµετώπισης από τους µε-µονωµένους επιχειρηµατίες των αποφάσεων που αφορούν τους δικούς τους ρόλους και τις δικές τους δεσµεύσεις. Στον 21ο αιώνα έρευνες και στατιστικά στοιχεία φέρνουν στο φως της δηµοσιότη-τας µια διαρκώς ανερχόµενη δύναµη αλλά και δυναµική της οικονοµίας, την γυναίκα επιχειρηµατία. Οι σύγχρονες θεωρίες του µάνατζµεντ (Moore, Buttner και Lavoie) και οι αντίστοιχες έρευνες σε Ευρώπη και Αµερική «ορίζουν» την γυναίκα επιχειρηµατία να έχει τα εξής χαρακτηριστικά, να είναι η ‘κεφαλή’ µιας επιχείρησης, να έχει ιδρύσει και ξεκινήσει µια επιχείρηση, να κατέχει τουλάχιστον το 50% της επιχείρησης, να είναι ενεργά συµµέτοχη στην διοίκηση της επιχείρησης και συνεπώς να αποδέχεται το ρίσκο της επιχει-ρηµατικότητας. Οι γυναίκες, όσες είχαν την οικονοµική αλλά και κοινωνική δυνατότητα σε µια εµ-φανώς ανδροκρατούµενη κοινωνία, στην περίοδο µέχρι την δεκαετία του 1970 επέ-λεγαν κατά πλειοψηφία σπουδές µε θεωρητική κατεύθυνση και τις σχολές των καλών τεχνών. Το ίδιο το σύστηµα ωθούσε τις γυναίκες προς τις επιχειρήσεις του τοµέα των υπηρεσιών, και ήταν σύνηθες φαινόµενο οι γυναίκες να παίρνουν θέσεις γραµµατέων και όχι διοικητικές ή να απασχολούνταν αποκλειστικά µε το αντικείµενο των σπουδών τους. Οι περισσότερες επιχειρήσεις που ανήκαν σε γυναίκες είχαν µικρό αριθµό ερ-γαζοµένων, συνήθως µέχρι 10. Ελάχιστες ήταν οι περιπτώσεις των επιχειρήσεων που ξεπερνούσαν αυτήν την δυναµική και ελάχιστη ήταν και η βιβλιογραφία σχετικά µε τις επιχειρηµατικότητα των γυναικών. Αναµφισβήτητα η πολύ αργή ένταξη της γυναίκας στους επιχειρηµατικούς χώρους, στους αποκαλούµενους entrepreneurs κατά τον Γάλλο Σέι, όπως αναφέραµε, έχει να κάνει µε πολυδιάστατες κοινωνικό-ψυχολογικές προεκτάσεις µιας αµιγώς ανδροκρα-τούµενης επιχειρηµατικής κοινωνίας από τα τέλη του Δευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου. Σύµφωνα µε την έρευνα του Hakim η γυναίκα στις δεκαετίες µετά τον Β΄ Παγκόσµιο Πόλεµο και µέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, απασχολούνταν στις κατώτερες, λι-γότερο απαιτητικές σε δεξιότητες και τεχνικές δουλειές, και συνήθως µε τους χαµηλό-τερους µισθούς, µε ελάχιστες προοπτικές και δικαιώµατα. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της ερευνάς (Hakim 1991),

85

• Περίπου 25% των νέων γυναικών επέλεγαν συστηµατικά την καριέρα τους από το λύκειο ακόµη,

• 28% των γυναικών απλά ήθελαν να δηµιουργήσουν οικογένεια και δεν ενδιαφέρο-νταν να δουλέψουν,

• Περίπου 47% χαρακτηρίζονταν ως «ντρίφτερς-µετακινούµενες» δούλευαν κατά ανάγκη ή κατά περίσταση για όσο χρειαζόταν για να συντηρηθούν ή µέχρι να κά-νουν οικογένεια,

• Μέχρι την δεκαετία του 1970 οι γυναίκες κατείχαν το 5% µόλις όλων των επιχειρή-σεων της Αµερικής.

Καθώς ο αριθµός των εργαζοµένων γυναικών διαρκώς αυξάνεται τις τελευταίες δεκαετίες, το αντικείµενο της επαγγελµατικής εξέλιξης της γυναίκας έχει πάρει σηµα-ντικές προεκτάσεις και διαστάσεις (Gutek και Larwood, 1989). Για πολλές δεκαετίες η γυναίκα αντιµετωπίζονταν ως «ένας τυπικός και µη φιλόδοξος εργάτης» ο οποίος παρέµενε στην δουλειά µέχρι να παντρευτεί ή αποκτήσει παιδιά. Στην ουσία υπήρ-χαν ελάχιστες θεωρίες για την «γυναίκα επαγγελµατία» καθόσον υπήρχαν ελάχιστες τέτοιες γυναίκες. Όπως δήλωναν οι ίδιοι συγγραφείς

«οι άντρες κυνηγούσαν την καριέρα, ενώ οι γυναίκες απασχολούνταν σε προσωρινές δουλειές ή σε δουλειές δευτερευούσης σηµασίας ως προς την οικογένεια και τις οικογενειακές υποχρεώσεις» (Gutek και Larwood)

Το Κέντρο Επιχειρηµατικής Έρευνας Γυναικών αποτελεί τον πιο αξιόπιστο φορέα ερευνών σχετικά µε την γυναικεία επιχειρηµατικότητα και απασχόληση στην αγορά εργασίας της Αµερικής (Center for Women’s Business Research). Τα στοιχεία των ερευ-νών του έρχονται να αναδείξουν την γυναικεία επιχειρηµατικότητα και να αφυπνίσουν τις κοινωνίες και τις οικονοµίες για µια νέα και διαρκώς αναπτυσσόµενη δύναµη µε απεριόριστες προοπτικές αλλά και ανάγκες, την γυναίκα επιχειρηµατία. Σύµφωνα µε στοιχεία της έρευνας του 2002, 6,2 εκατοµµύρια ιδιωτικές επιχειρήσεις majority women-owned businesses, απασχολούν 9,2 εκατοµµύρια εργαζόµενους και δηµιουρ-γούν $1.15 τρισεκατοµµύρια δολάρια σε πωλήσεις. Σε συνδυασµό µε τις επιχειρήσεις στις οποίες η γυναίκα είναι κατά 50% ιδιοκτήτρια,

• Το 2002 ο αριθµός των επιχειρήσεων στις οποίες η γυναίκα είναι κύριος µέτοχος ή κατά το ήµισυ ανέρχεται σε 10,1 εκατοµµύρια ιδιωτικές επιχει-ρήσεις ή το 46% όλων των ιδιωτικών επιχειρήσεων της Αµερικής.



Η Εικόνα των Επιχειρήσεων στην Αµερική

Διάγραµµα 1. Πηγή: Centre for Women’s Business Research 2003

• Συνολικά οι επιχειρήσεις αυτές απασχολούν 18,2 εκατοµµύρια εργαζοµένους και αποδίδουν $2,32 τρισεκατοµµύρια δολάρια σε πωλήσεις.

• Περίπου ένας στους εφτά Αµερικάνους εργαζοµένους απασχολείται σε ιδιωτική επι-χείρηση που ανήκει σε γυναίκες εξ’ ολοκλήρου ή κατά 50%.

• Οι επιχειρήσεις αυτές αυξάνονται και επεκτείνονται ταχύτερα από ότι η οικονοµία στο σύνολο της. Μεταξύ του 1997 και του 2002, υπολογίζει ότι ο αριθµός των επι-χειρήσεων που διοικούνται και ανήκουν σε γυναίκες αυξήθηκε κατά σχεδόν 11% ή 1 ½ φορά παραπάνω από ότι όλες οι ιδιωτικές επιχειρήσεις (6%).

• Η αύξηση της απασχόλησης ήταν 18% σχεδόν διπλάσια από τον µέσο όρο (8%), όπως επίσης πολύ ισχυρή ήταν η αύξηση των πωλήσεων σε 32% σε σύγκριση µε το µέσο όρο της οικονοµίας ο οποίος ήταν 24%. Σχεδόν οι µισές εκ των ιδιωτικών επι-χειρήσεων της Αµερικής ανήκουν στην πλειοψηφία τους ή κατά 50% σε γυναίκες.

Οι επιχειρήσεις µε ισοδύναµη ιδιοκτησία (50%):

• Από το 2002, υπολογίζεται ότι 3.9 εκατοµµύρια ιδιωτικές επιχειρήσεις αυτής της φύσεως λειτουργούν στην Αµερική. Ο αριθµός αυτός αντιστοιχεί σε 18% όλων των επιχειρήσεων της Αµερικής.

• Οι επιχειρήσεις αυτές απασχολούν περίπου 9,0 εκατοµµύρια εργαζοµένους και απο-δίδουν περισσότερο από $1,17 τρισεκατοµµύρια σε πωλήσεις.

• Τα στοιχεία της έρευνας έδειξαν ότι ανάµεσα στο 1997 και 2002, ο αριθµός των ιδι-ωτικών επιχειρήσεων ισοδύναµης ιδιοκτησίας αυξήθηκε κατά 6%, ο αριθµός των εργαζοµένων κατά 8% και ο όγκος των πωλήσεων κατά 24%.

87

Το 2002, λειτουργούσαν 166.212 ιδιωτικές επιχειρήσεις ισοδύναµης ιδιοκτησίας µε έσοδα τουλάχιστον $1 εκατοµµυρίου δολαρίων και 6.902 επιχειρήσεις που απασχο-λούν 100 και περισσοτέρους εργαζοµένους.

• Το µεγαλύτερο ποσοστό των ιδιωτικών επιχειρήσεων ισοδύναµης ιδιοκτησίας αφορά των τοµέα/ κλάδο των υπηρεσιών µε ποσοστό 35%. Λιανικό εµπόριο 19%, χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί, ασφάλειες και κτηµατοµεσιτικά-εκµισθώσεις 10%, κατασκευαστικές 10%, άλλες 16% και λοιπές βιοµηχανίες 10% είναι οι κλάδοι στους οποίους ανθίζουν τέτοιου είδους επιχειρήσεις.

Επιχειρήσεις Ισοδύναµης Ιδιοκτησίας κατά Κλάδο

Διάγραµµα 2. Πηγή: Centre for Women’s Business Research 2003

Και ενώ τα συντριπτικά ποσοστά αυτά ισχύουν για την Αµερικάνικη οικονοµία οι Ευρωπαϊκές Οικονοµίες φαίνεται να «ανδροκρατούνται περισσότερο». Έτσι όπως φαί-νεται στο παρακάτω διάγραµµα 3, τα αποτελέσµατα του οποίου βασίζονται σε ένα υπό-σύνολο περίπου 3,025 ΜΜΕ, µόλις το 22% όλων των entrepreneurs είναι γυναίκες. Σύµφωνα µε τα στοιχεία της έρευνας οι γυναίκες ιδιοκτήτες σε ποσοστό 24% µε 29% βρίσκονται στους κλάδους του λιανικού εµπορίου, των επιχειρηµατικών και προσωπι-κών υπηρεσιών, ενώ το χαµηλότερο ποσοστό αφορά τους κλάδους των µεταφορών και της επικοινωνίας µε ποσοστό γυναικείας ιδιοκτησίας µόλις του 11%. Στο διάγραµ-µα 3 φαίνεται ότι σε έξι χώρες της Ευρώπης παραπάνω από το 25% των ΜΜΕ ανήκει σε γυναίκες επιχειρηµατίες, Γαλλία, Λουξεµβούργο, Ολλανδία, Βέλγιο, Φιλανδία και Ελβε-τία. Τα χαµηλότερα ποσοστά αφορούν την Ελλάδα, την Αυστρία, το Ηνωµένο Βασίλειο και την Δανία, µε 14 έως 16%.



Ποσοστό γυναικών ιδιοκτητών Ευρωπαϊκών ΜΜΕ, κατά χώρα

Διάγραµµα 3. Πηγή: Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο ΜΜΕ, 2002

Η χώρα µας ουραγός για άλλη µια φορά στην Ευρωπαϊκή Ένωση δεν δείχνει να έχει δηµιουργήσει τις κοινωνικές υποδοµές που θα δεχτούν και θα αναδείξουν την γυναίκα επιχειρηµατία. Μήπως ήρθε ο καιρός να το... τολµήσουµε;

* 6-7/09/2003 Εφηµερίδα Ηµερησία, Επιχειρήσεις, σελίδα 18Άρθρο «Απούσα η γυναίκα επιχειρηµατίας στην Ελλάδα» (www.imerisia.gr)

Πάνος Γ. Πιπερόπουλοςafroditi.uom.gr/uompress/book55.pdf · 2013. 12. 16. ·...

Documents

Transcript of Πάνος Γ. Πιπερόπουλοςafroditi.uom.gr/uompress/book55.pdf · 2013. 12. 16. ·...