ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ...

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Τομέας Ανθρωπιστικών Κοινωνικών Επιστημών και Δικαίου Σχολή Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών

Κώστας Θεολόγου

ΕΝΟΤΗΤΑ 4. ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΝΙΤΣΕΪΚΟΥ ΥΠΕΡΑΝΘΡΩΠΟΥ Ή Ο ΝΙΤΣΕ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΕΛΛΗΝΕΣ

Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons.

Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.

ΑΔΕΙΑ ΧΡΗΣΗΣ

ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΝΙΤΣΕΪΚΟΥ ΥΠΕΡΑΝΘΡΩΠΟΥ

Αρχικά τον Νίτσε (1844-1900) μάς τον έκανε ευρύτερα γνωστό στην Ελλάδα ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1957),1 με την διατριβή του επί υφηγεσία στις θέσεις του Νίτσε σχετικά με το Δίκαιο και την Πολιτεία.2 Ακολούθησε μια μετάφραση για την Γέννηση της Τραγωδίας3 και του Τάδε έφη Ζαρατούστρα.4 Ο Καζαντζάκης υπήρξε μέγας θαυμαστής και οπαδός του Νίτσε, τον οποίο ενδεχομένως αξιοποίησε ως άλλοθι για ορισμένες φιλοφασιστικές επιλογές του. Στη σύγχρονη εποχή μάς τον ξαναθύμισε ο Αμερικανός εβραίος καθηγητής Ίρβιν Γιάλομ (1931-)5 και αμέσως μετά η κινηματογραφική εκδοχή (2007) του λογοτεχνικού βιβλίου του. Ο Γιάλομ φαίνεται να διαθέτει κάποιο λογοτεχνικό ή εμπορικό ακαταλόγιστο για την αυθαιρεσία με την οποία δημοσιεύει τα «παραφιλοσοφικά» αφηγηματικά κοκτέιλ στα μυθιστορήματά του.

-------------------------------------------------------------------------- 1 Γράφει ο Καζαντζάκης για την πρώτη επαφή του με τα κείμενα του Νίτσε: Στην αρχή με κατατρόμαξε. Τίποτα δεν του ’λειπε: αναίδεια κι αλαζονεία, μυαλό απροσκύνητο, λύσσα καταστροφής, σαρκασμός, κυνισμός, ανόσιο γέλιο, όλα τα νύχια, τα δόντια και τα φτερά του Εωσφόρου. http://tvxs.gr/taxonomy/term/501 (23.11.2013) 2 Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και της πολιτείας(1909). 3 Νίτσε, Φ. 1912, 1965, Η γέννησις της τραγωδίας, Αθήνα: Γ. Δ. Φέξη (με τίτλο: Η γένεση της τραγωδίας). 4 Νίτσε, Φ. 1913, 1965, Τάδε έφη Ζαρατούστρας, Αθήνα: Γ.Δ. Φέξη. 5 Γιάλομ, Ί., 2001, στο Όταν έκλαψε ο Νίτσε μτφ. Ε. Ανδριτσάνου, Γ. Ζέρβας Αθήνα: Άγρα.

3


Βαθμηδόν, εμφανίστηκε στη μοντέρνα Ελλάδα εκ νέου η σημασία της φιλοσοφίας στην καθημερινή ζωή του δυτικού πολιτισμού μας, εφόσον είχε προηγηθεί το άλλο ευπώλητο του ρώσικης καταγωγής Καναδοεβραίου καθηγητή Λου Μαρίνοφ (1951-).6 Στην ίδια εκδοτική γραμμή ο Στέλιος Ράμφος (1939-) έγραψε το δικό του σχολιάζοντας ή διαλεγόμενος με δύο βιβλία του Νίτσε που παρουσιάζουν θεματολογικό ενδιαφέρον,7 εφόσον αναφέρονται στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ηθική και σκέψη.8 Όλα τα παραπάνω δείχνουν ένα τοπίο ευκολίας για ιδιοποιήσεις της φιλοσοφίας σε μαζικό επίπεδο9 και είναι βιβλία εκλαϊκευτικά ή λογοτεχνικές εκδοχές της φιλοσοφικής γραφής περί ένα φιλόσοφο που κατηγορήθηκε και ενόχλησε. Και τούτη η αναφορά σε λογοτεχνικές εκδοχές της φιλοσοφίας ή μάλλον σε εκλαϊκευμένες απλοποιήσεις της μού θυμίζει τον Bertrand Russell (1872-1970) που έβαλε κατά του Νίτσε αποκαλώντας τον λογοτέχνη και όχι ακαδημαϊκό φιλόσοφο.10 Ωστόσο, αυτοί οι δύο φιλόσοφοι, εξέφρασαν ορισμένες ομολογουμένως εκπληκτικά παρόμοιες απόψεις αναφορικά με τη γνώση, τη γλώσσα και το νου, τόσο παρόμοιες ώστε να ισχυριστεί κανείς ότι ήταν πιθανό ο Ράσελ να είχε επηρεαστεί από το Νίτσε σε αυτά τα ζητήματα.11

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

6 Μάρινοφ, Λ. 2002, Πλάτωνας όχι Πρόζακ, μτφ. Α. Αλαβάνου, Αθήνα: Πατάκη. 7 Ράμφος, Σ., 2009, Νίτσε για καλό γούστο, Αθήνα: Αρμός. 8 Τα βιβλία που χρησιμοποίησε διαλεκτικά ο Στέλιος Ράμφος, για να γράψει το δικό του είναι τα Πέρα από το καλό και το κακό (1886) και Γενεαλογία της Ηθικής (1887). 9 Πρβλ. Κουτούγκος, Α., 2006, «Τι είναι η Φιλοσοφία;» Cogito, 4, Φεβρουάριος 2006, σ. 62- 63. 10 Βλ. Russell, B., 1945, History of Western Philosophy, New York: Simon & Schuster, σσ.760, 762-6, 772-3. 11 Sullivan, S., 2009, “Nietzsche’s anticipation of Russell”, The Bertrand Russell Society Quarterly, 140-141, Nov. 2008-Febr. 2009

4


Ο τρόπος, πάντως, που ο ίδιος ο Ράσελ αναφερόταν εξόχως υποτιμητικά στον Νίτσε κανονικά θα απέκλειε αυτό το ενδεχόμενο.12 Το κείμενο αδιαφορεί για την φιλοσοφική ή τη λογοτεχνική ποιότητα του Νίτσε. Εξετάζει μόνο την πολιτική απήχηση που έχουν για τους Νεοέλληνες οι απόψεις του στο έργο Also Sprach Zarathustra.13 Στο βιβλίο αυτό πραγματεύεται με κυνικό ύφος την ηθική ιδέα που διαμορφώνει τον Υπεράνθρωπο, τον Übermensch. Η σύλληψη προήλθε από την πεποίθηση του μέσου ανθρώπου, που θεωρεί ότι δεν θα υπήρχαν κάποια ηθικά όρια, εάν δεν υπήρχε κάποιος Άλλος για να καθορίσει την ηθικότητα ή τη λογική. Η υπέρβαση αυτής της ψευδαίσθησης καθιστά «υπεράνθρωπο» τον κανονικό άνθρωπο. Αυτός θα μπορούσε να είναι οποιοσδήποτε απορρίπτει τους κανόνες της κοινωνίας (και εδώ σημειώνω το κοινωνικό συμβόλαιο) και αποφασίζει να ζήσει βάσει ενός δικού του ηθικού κώδικα. Αν θέλει κάποιος να λέγεται σπουδαίος, πρέπει να μπορεί να είναι ο πιο μοναχικός, ο πιο καλά κρυμμένος, ο πιο αφύσικος, ο άνθρωπος πέρα από το καλό και το κακό, ο κυρίαρχος των αρετών του, ο αφειδώς προικισμένος με θέληση, και να έχει την υπεροχή να μπορεί να είναι εξίσου μια συνολική, όπως και μια πολύπτυχη προσωπικότητα, με μεγάλη ευρύτητα στην πλήρη έκτασή της.

----------------------------------------------------------------------------------------

(http://www.lehman.edu/deanhum/philosophy/BRSQ/09feb/sullivan.htm, 1.12.13) 12 Είναι διάσημο το φιλμάκι: http://www.youtube.com/watch?v=8XkjI8IZNww στο οποίο ο Ράσελ σχεδόν γελοιοποιεί τον Γερμανό φιλόσοφο (προσπελάστηκε στις10.10.2013). 13 εκδόθηκε το 1883-5 σε 50 μόλις αντίτυπα.

5


Αυτά, όμως, είναι εξίσου και τα χαρακτηριστικά ενός τρομοκράτη, όπως τα παραθέτει ο μηδενιστής στοχαστής και καθοδηγητής του αναρχισμού Σεργκέι Γκενάντιεβιτς Νετσάγιεφ (1847-1882) στην Κατήχηση του Επαναστάτη (1869).14 Σε νεότερη λογοτεχνία αυτά τα χαρακτηριστικά τα παραθέτει με γλαφυρό τρόπο ο Χόρχε Σεμπρούν (1923- 2011), ο οποίος παραπέμπει συχνά σε μια εκτενή σχετική βιβλιογραφία, από τον Αριστοτέλη και τον Θωμά Ακινάτη μέχρι τον Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι και τον Σεργκέι Νετσάγι- εφ.15 Το Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα είναι ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία, και είναι παρεξηγημένο από πολλές πλευρές: το επικαλέστηκαν πολύ διαφορετικές μεταξύ τους κοσμοθεωρίες και ιδεολογίες, ο αναρχισμός, ο φασισμός και ο εθνικισμός και του απέδωσαν ποικίλες ερμηνείες. Αυτό οφείλεται εν μέρει στην ποιητική και συχνά αινιγματική μορφή του. Γι’ αυτόν τον λόγο σημειώνεται στην ελληνική έκδοση ότι το έργο περιλαμβάνεται σ’ εκείνα που σφράγισαν βαθιά τη δυτική σκέψη.16 Δεν θα ασπαζόμασταν ανεπιφύλακτα αυτό τον ισχυρισμό. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

14 Νετσάγιεφ, Σ., 2004, Η κατήχηση του επαναστάτη: Μιχαήλ Μπακούνιν: Απάντηση στον Νετσάγιεφ, μτφ. Ζ. Σαρίκας, Αθήνα: Πανοπτικόν. Τα κείμενα των Ρώσων αναρχικών διατίθενται στους ιστότοπους: http://kropot.free.fr/Netchaiev-catechismeR.htm (προσπελάστηκε στη 1.10.2013, Netchaïev, S. 1869, Le catéchisme du révolutionnaire) και

http://www.marxists.org/reference/archive/bakunin/works/1866/catechism.htm (προσπελάστηκε στις 15.11.2013, Bakunin, M. 1866, Revolutionary Catechism). Στο αναφερόμενο βιβλίο περιλαμβάνεται πληρέστερα ο κατηχητικός διάλογος ανάμεσα στον Νετσάγιεφ και στον Μπακούνιν. 15 Σεμπρούν, Χ., 1992, Η Επιστροφή του Νετσάγιεφ, μτφ. Κ. Θεολόγου, Αθήνα: Εξάντας. Το πρωτότυπο βιβλίο κυκλοφόρησε στα γαλλικά: Semprún, J. 1989, Netchaïev est de retour,Paris: Jean Claude Lattès. Μάλιστα, το 1991 μεταφέρθηκε στην οθόνη χωρίς μεγάλη εισπρακτική απήχηση. 16 Νίτσε. Φρ., 1998, Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, μτφ. Ζήσης Σαρίκας, Σκόπελος: Νησίδες και επανέκδοση από τις εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2008.

6


Η σύλληψη ενός υπεράνθρωπου από τον Νίτσε σκιαγραφεί ένα άτομο που ξεφεύγει από τη λογική του κοπαδιού και είναι σε θέση να διαμορφώσει μια νέα προοπτική για τον εαυτό του χωρίς να επιβάλει δογματικά αυτή την προοπτική στους άλλους. Η προκείμενη στην επιχειρηματολογία του Νίτσε υποστηρίζει ότι ο Θεός δεν υπάρχει, και εφόσον δεν υπάρχει κατά συνέπεια δεν είναι εφικτή ούτε μια αντικειμενική ηθικότητα ούτε κάποια εγγενής ή έμφυτη αξία, εφόσον δεν υπάρχει κάποιο υπέρτατο ον ώστε να θέσει σε πρώτη φάση ένα πλαίσιο ηθικής και αξιών. Ο νιτσεϊκός υπεράνθρωπος είναι ο θεός του εαυτού του, του προσδίδει ηθικότητα και αξία και νιώθει ότι κάνει τα πάντα σωστά κρίνοντας μόνο από τις δικές του αποφάσεις και επιλογές.

Ο Υπεράνθρωπος αυτός δεν είναι ούτε σκλάβος ούτε αφέντης και δεν επιβάλει τη βούληση του επί των άλλων. Ο Νίτσε τον θεωρεί ανεξάρτητο άτομο που έχει τη δύναμη να απεμπολήσει τα ορμέμφυτα και τα ένστικτα του κοπαδιού και να καταστεί αφέντης της αυτοπειθαρχίας του. Ο Υπεράνθρωπος είναι ένας χαρακτήρας που δηλώνει ότι δεν πρέπει να εμπλέκεται σε αποτιμήσεις περί του καλού ή του κακού. Αυτές οι ενασχολήσεις στερούνται νοήματος, είναι παραλογισμοί, διχοτομίες και ταιριάζουν σε απλοϊκά μυαλά, όχι στο δικό του. Τέτοιες ενατενίσεις τις ονομάζει ξεπερασμένες ή παιδικές. Μόνο που η φιλοσοφία εμπλέκεται σχεδόν με εμμονή σε αυτά τα ανόητα για τον Νίτσε ανθρώπινα προβλήματα. Στην πιο ακραιφνή εκδοχή του ο Υπεράνθρωπος αποζητεί να αντικαταστήσει ή να υποκαταστήσει την παραδοσιακή ή κρατούσα ηθικότητα με τις δικές του αξίες. Ο Υπεράνθρωπος ενσαρκώνει το επόμενο εξελικτικό βήμα του ανθρώπου. Ο κάθε άνθρωπος πρέπει να απαντήσει στο ερώτημα «ποιο είναι το νόημα της ζωής». Άλλοι λένε ο Θεός και ο Παράδεισος, άλλοι λένε η επιδίωξη της απόλυτης αντικειμενικής αλήθειας, αλλά ο Υπεράνθρωπος θα εμβολιάσει τη ζωή με νόημα που δεν βασίζεται στην προκατάληψη. Βρίσκει αξία και νόημα στην εμπειρία της ζωής του, επειδή αυτή η εμπειρία, αυτό το βίωμα δεν μπορούν να εξηγηθούν με βάση κάποια επιχειρηματολογία ή με βάση τη λογική.

7


Θα ισχυριζόταν, λοιπόν, ο Υπεράνθρωπος ότι το νόημα της ζωής είναι ο θάνατος, ότι τελικά πεθαίνεις, άρα κάνε τη ζωή σου να έχει νόημα ώστε να είναι αξιόλογη και αξιοβίωτη». Με άλλα λόγια ο Υπεράνθρωπος ενσαρκώνει τη Βούληση για εξουσία (der Wille zur Macht). Μόνο που η άποψη αυτή ότι ο Υπεράνθρωπος ενσαρκώνει τη βούληση για εξουσία δεν έχει διατυπωθεί ακριβώς από τον ίδιο τον Νίτσε.17

Όταν κλονίστηκε η υγεία του Νίτσε τη διαχείριση της πνευματικής ιδιοκτησίας του ανέλαβε η αδελφή του (Elisabeth Förster-Nietzsche). Ένας φίλος του Νίτσε, ο Heinrich Köselitz, είχε την ιδέα να εκδοθούν μετά θάνατον επιλεγμένα χωρία από τα τετράδια των σημειώσεών του. Μεταξύ του 1894 και 1926, η Elisabeth κανόνισε την έκδοση του 20τομου έργου Großoktavausgabe των γραπτών του Νίτσε σε επιμέλεια του C. G. Naumann.18 Σε αυτή την έκδοση, ακολουθώντας την παραίνεση του Köselitz, περιέλαβε και από ανέκδοτα αποσπάσματα που δημοσιεύτηκαν μετά θάνατον. Αυτά τα αποσπάσματα τα συγκέντρωσε σε ενιαίο τόμο και τον τιτλοφόρησε der Wille zur Macht. Ισχυρίστηκε μάλιστα ότι αυτό το κείμενο αποτελούσε ουσιαστικά το μείζον έργο (magnum opus), που έλπιζε να συγγράψει ο Νίτσε με ακριβή τίτλο Η Βούληση για εξουσία, μια απόπειρα επανεκτίμησης όλων των αξιών. Η πρώτη γερμανική έκδοση που περιείχε 483 παραγράφους σημειώσεων, εκδόθηκε το 1901, με επιμελητές τους: Η. Köselitz, Ernst Horneffer και August Horneffer, υπό τη διεύθυνση της Elisabeth. -----------------------------------------------------------------------------------

17 Ο Bernd Jung έχει επεξεργαστεί (σε 282 σελίδες) μια εμπεριστατωμένη μελέτη με τίτλο: Der "Wille zur Macht" kein Buch von Friedrich Nietzsche στην οποία αντικρούει την απόδοση της συγγραφής του βιβλίου Der Wille zur Macht στον Νίτσε. Η μελέτη διατίθεται στον δικτυακό τόπο http://nietzsche.ralfj.de/ (15.11.2013). 18 Nietzsche's Werke (Großoktavausgabe), Leipzig: Kröner, 1919.

8


Αυτή η έκδοση εκτοπίστηκε από την δεύτερη έκδοση του 1906, που δεν είχε σχέση με την πρώτη εφόσον περιείχε 1067 παραγράφους σημειώσεων. Αυτή η δεύτερη ανθολογία, ας πούμε, είναι γνωστή ως Η Βούληση για Εξουσία. Ο υπότιτλος Μια απόπειρα επανεκτίμησης όλων των αξιών εμφανίζεται εσωτερικά στο πρωτοσέλιδο της πρώτης έκδοσης. Αποτέλεσε το 15ο τόμο της έκδοσης (1901) των Απάντων του.19 Αυτή η αυθαίρετη έκδοση και τιτλοφόρηση του βιβλίου επέτρεψε μεταγενέστερες αναφορές στον Υπεράνθρωπο ως υπέρτατη και απόλυτη ενσάρκωση της βούλησης για εξουσία, αλλά όχι απαραιτήτως επί των άλλων. Η πιο πολύτιμη εξουσία είναι εκείνη που ασκεί κανείς επί του εαυτού του, εφόσον όποιος δεν μπορεί να εξουσιάσει τον εαυτό του αναπόφευκτα θα εξουσιαστεί από τους άλλους. Λέει ο Μπέρτραντ Ράσελ ότι παρόλο που ο Νίτσε ήταν ένας καθηγητής πανεπιστημίου, εντούτοις χαρακτηρίζεται ως λογοτεχνικός φιλόσοφος και όχι ως ακαδημαϊκός.20 Η γενικότερη φιλοσοφία του έμοιαζε πολύ με εκείνη του Βάγκνερ στο Δαχτυλίδι του Νίμπελουγκ (1876). Ο Υπεράνθρωπος του Νίτσε μοιάζει πολύ με τον Ζίγκφριντ με τη διαφορά ότι ο πρώτος γνωρίζει ελληνικά. Καταδικάζει τη χριστιανική αγάπη, επειδή την αντιλαμβάνεται ως ένα προϊόν φόβου. Ουδέποτε κατάφερε ο Νίτσε να αντιληφθεί ότι μπορεί κανείς να νιώσει μιαν αγάπη οικουμενική, συμπαντική, επειδή ο ίδιος νιώθει έναν φόβο για τα πάντα και τρέφει ένα μίσος για όλα. Ο ευγενής άνθρωπος, όπως ονομάζει τον Υπεράνθρωπο, κατά την ίδια σύλληψη που ο Πλάτων (427 ή 424 π.Χ.–348/347 π.Χ.) εννοιολογεί τον φιλόσοφο βασιλέα, είναι ο φαντασμένος εαυτός του. Το πλάσμα αυτό στερείται παντελώς από κάθε είδους συμπόνια, είναι ανελέητος.21

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

19 Στα αγγλικά εμφανίστηκε σε μεταγραφή και επιμέλεια του Walter Kaufmann (ed.) 1968, The Will to Power, New York: Vintage, περ. σ. 600. 20 Πρβλ. υποσημ. 12 παραπάνω.

9


Ο αφοσιωμένος στον Νίτσε εκδότης και μεταφραστής Ζήσης Σαρίκας συγκέντρωσε δοκίμια από διάφορους στοχαστές (Nancy Love, Rudolf E. Kuenzli, Alan D. Schrift, Philippe Raynaud, Roderick Stackelberg, Maria Deppermann, Bernard Edelman, Friedrich Nietzsche, Max Horkheimer) σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες που εξετάζουν αυτό που ο Σαρίκας ονομάζει πολιτικό σύμπαν του Νίτσε.22 Στα εν λόγω δοκίμια παρουσιάζεται η εξελικτική πορεία του Νίτσε από τα πρώτα ως τα τελευταία έργα του και δίνονται οι συντεταγμένες του ως προς τα φιλοσοφικά και ιδεολογικά ρεύματα της εποχής του. Συνάμα αναλύεται και η κριτική που άσκησε ο Νίτσε στο φιλελεύθερο-δημοκρατικό κράτος με αναφορά και στον Καρλ Μαρξ. Σε αυτά τα δοκίμια παρουσιάζεται και η ιδιοποίηση του Νίτσε, η εκμετάλλευσή ορισμένων στοιχείων-συνθημάτων της σκέψης του από το χιτλερικό καθεστώς και από τους θεωρητικούς του ναζισμού, μάλλον προσφυώς ποιούντες. Ας δούμε μια βασική αιτία για αυτό τον προσεταιρισμό του Υπεράνθρωπου ως ναζιστικού ιδεώδους. --------------------------------------------------------------- 21 Russell, Β., 1947, History of the Western Philosophy, London: Unwin & Allen, σ. 788-800. 22 Σαρίκας Ζ. (επιμ.) 2004, Ο Νίτσε και η πολιτική: Ολοκληρωτισμός ή δημοκρατία; Σκόπελος Νησίδες [επανέκδοση: Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2008].

10


Ο άνθρωπος είναι ασθένεια, μας λέει ο Νίτσε,23 διότι το να είσαι άνθρωπος σημαίνει να είσαι γεμάτος αντιθέσεις, δηλαδή ένα ζωικό εγώ που έχει στραφεί εναντίον του εαυτού του και συμμετέχει εναντίον του εαυτού του. Για τον Νίτσε, αυτή η ασθένεια προέρχεται από την επίμονη προσκόλληση του ανθρώπου στο πτώμα και στο σώμα του μη- ανθρώπινου Ιουδαιο-Χριστιανού θεού του, και αυτή η προσκόλληση αναχαιτίζει την ανάδυση του υπεράνθρωπου, ο οποίος αποτελεί την μετα-ανθρώπινη θεραπεία στην ασθένεια που καλείται άνθρωπος.24 Ο Υπεράνθρωπος είναι όλα όσα δεν είναι ο άνθρωπος. Αυτή η μετα-ανθρώπινη μορφή είναι βαθιά αντιδιαλεκτική.25 Ο Υπεράνθρωπος θεραπεύει κάθε κερματισμό του ανθρώπου, επιφέροντας αρμονική ενότητα στο πνεύμα και στο σώμα, στο συναίσθημα και στη λογική, στην επιθυμία και στην πράξη. Κατά συνέπεια, ο Νίτσε εκλαμβάνει τον μη-ανθρώπινο Ιουδαιο-Χριστιανό θεό και τον μετα-ανθρώπινο υπεράνθρωπο ως δύο αντιθετικές δυνάμεις που ορίζουν την αρρώστια που λέγεται άνθρωπος. Δηλαδή ο σύγχρονος άνθρωπος μέχρι να γίνει υπεράνθρωπος και να σωθεί είναι εμποτισμένος στα βάσανα της ηθικής του Εβραίου Χριστού-Θεού και της Εκκλησίας του. Είναι εύκολο να βασίσει κάποιος ακόμη και αντίθετες μεταξύ τους πολιτικές θέσεις αντλώντας από τη νιτσεϊκή φιλοσοφία και από τον νιτσεϊκό υπεράνθρωπο, διότι ο Νίτσε δεν έχει μια συγκροτημένη πολιτική φιλοσοφία. --------------------------------------------------------------- 21 Russell, Β., 1947, History of the Western Philosophy, London: Unwin & Allen, σ. 788-800. 22 Σαρίκας Ζ. (επιμ.) 2004, Ο Νίτσε και η πολιτική: Ολοκληρωτισμός ή δημοκρατία; Σκόπελος Νησίδες [επανέκδοση: Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2008]. 23 Nietzsche, F., 1887, Zur Genealogie der Moral, Leipzig: Verlag von C. G. Neumann. 24 Nietzsche, F. 2003, The Genealogy of Morals, transl. H. B. Samuel, New York: Dover. σ. 57 25 Deleuze, G., 1962, Nietzsche et la philosophie, Paris: PUF.

11


Όταν ο Δανός Georg Brandes (1842-1927) παρουσίασε τις ιδέες του Νίτσε σε ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό κοινό στις δημόσιες διαλέξεις του το 1888, εστίαζε στις δηλητηριώδεις επιθέσεις του φιλοσόφου στην ηθικότητα και σε αυτό που ο Brandes ονόμαζε (με την εκ των υστέρων έγκριση του Nietzsche) «αριστοκρατικός ριζοσπαστισμός». Ο Νίτσε πρωταρχικά ενδιαφερόταν για τα ζητήματα της αξίας και του πολιτισμού, της κουλτούρας, ιδίως για την αξία της ηθικότητας και της επίδρασής της στον πολιτισμό. Αυτή η φιλοσοφική άποψη του Νίτσε θεωρείται ως βαθιά ανελεύθερη: αυτό που έχει σημασία είναι οι σπουδαίοι άνθρωποι όχι το κοπάδι. Η προκείμενη εκείνης της ισότητας που υπάρχει σε όλες τις σύγχρονες ηθικές και πολιτικές θεωρίες, η προκείμενη δηλαδή που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο αποδέχεται την ίση αξία ή την ισοσθενή αξιοπρέπεια του κάθε ατόμου απλώς απουσιάζει από το έργο του Νίτσε.26 Συνεπώς, τι είδους πολιτική προτείνει ο φιλόσοφος, εφόσον απορρίπτει αυτή την προκείμενη της ισότητας; Στη βιβλιογραφία τα τελευταία 25 χρόνια κυριαρχούν δύο θέσεις: η μια υποστηρίζει ότι ο Νίτσε ενστερνίζεται αριστοκρατικές μορφές κοινωνικής διάταξης, ας το πούμε άποψη αριστοκρατικής πολιτικής,27 και η άλλη δεν δέχεται ότι ο Νίτσε έχει την παραμικρή πολιτική φιλοσοφική θέση- και αυτό ας το πούμε άποψη αντι-πολιτικής.28 ------------------------------------------------------------- 26 Ed. (ed.) 2010, Stanford Encyclopedia of Philosophy, “4. Nietzsche's Lack of a Political Philosophy” στο: Nietzsche's Moral and Political Philosophy, διαθέσιμο στο: http://plato.stanford.edu/entries/nietzsche-moral-political/ (12.11.2013). 27 Detwiler, B., 1990. Nietzsche and the Politics of Aristocratic Radicalism, Chicago: University of Chicago Press 28 Hunt, L., 1985. “Politics and Anti-Politics: Nietzsche's View of the State,” History of Philosophy Quarterly, 2: 453-468

12


Πριν από λίγα χρόνια ένας άλλος μελετητής του εισηγήθηκε μια τρίτη θέση,29 ότι δηλαδή ο Νίτσε ενδιαφερόταν για την κανονιστική νομιμότητα της κρατικής εξουσίας, αλλά διατηρούσε τον σκεπτικισμό του ότι καταλύοντας τη θρησκεία, δεν θα ήταν δυνατό να επιτύχει μια αποτελεσματική κανονιστική συναίνεση σε μεγάλο τμήμα της κοινωνίας που δεν είχε έλθει σε επαφή με την άσκηση της κρατικής εξουσίας καθεαυτήν. Κατά πόσο ο Νίτσε ενδιαφερόταν για αυτά τα ζητήματα έχει αμφισβητηθεί.30

Τα τεκμήρια μάς οδηγούν να συνηγορήσουμε υπέρ της δεύτερης άποψης, της «αντι-πολιτικής». Ακόμη κι εγώ ως απλός αναγνώστης της φιλοσοφίας ή της λογοτεχνίας του Νίτσε μπορώ να ισχυριστώ ότι ο Φρίντριχ έχει ισχυρές και αδιαπραγμάτευτες απόψεις για τα πάντα: από τη γερμανική κουζίνα μέχρι την απαράμιλλη υπεροχή (κατά τη γνώμη του) των μελοδραμάτων του Bizet και για πολλά αμιγώς πολιτικά ζητήματα. Το ερμηνευτικό ερώτημα, όμως, είναι κατά πόσο οι σκόρπιες παρατηρήσεις και οι ασύνδετες μεταξύ τους εξάρσεις μπορούν να συγκροτήσουν ένα συστηματικό σύνολο θέσεων πάνω σε φιλοσοφικής σημασίας ερωτήματα. Η γνώμη μας είναι ότι δεν θα μπορούσε να συγκροτηθεί ένα συστηματικό σύνολο συνεκτικών φιλοσοφικών θέσεων για δύο λόγους: α) διότι έπασχε από όσα τον ταλαιπωρούσαν και πέθανε πρώιμα και β) διότι ο φίλος του και η αδελφή του δεν φρόντισαν –εκ των υστέρων αποτιμώντας- τη διαφύλαξη της πνευματικής υστεροφημίας του. Επέτρεψαν καινοφανείς και αντιφατικές ερμηνείες στο έργο του εκδίδοντας σημειώσεις που δεν τις είχε ολοκληρώσει. -------------------------------------------------------------

29 Shaw, T., 2007. Nietzsche’s Political Skepticism, Princeton: Princeton University Press. 30 Leiter, B., 2009. “Review of Shaw (2007)”, Notre Dame Philosophical Reviews, 2009.01.21, διαθέσιμο στον ιστότοπο: http://ndpr.nd.edu/news/23891/?id=15105

13


Ενδιαφερόταν ο Νίτσε για την πολιτική φιλοσοφία; Η Martha Nussbaum γράφει ότι: «Ο Νίτσε ισχυριζόταν ότι ήταν πολιτικός στοχαστής, και μάλιστα επιφανής»,31 αλλά δεν τεκμηριώνει με πηγές αυτή την θέση της. Και κατά την ίδια, ο Νίτσε ανακοινώνει ότι ήταν κομιστής καινοφανών χαρούμενων ρευμάτων και μάλιστα πολιτικών.32 Ωστόσο, ο Νίτσε δεν υποστηρίζει ότι αυτά τα κύματα ή ρεύματα υπήρξαν πολιτικά. Η ίδια αναρχική σχεδόν στάση φαίνεται να υποστηρίζεται στον Ζαρατούστρα όπου ο Νίτσε αποκαλεί το κράτος ως το ψυχρότερο από όλα τα τέρατα και σημειώνει προσφυώς πως ό,τι κι αν λέει το κράτος ψεύδεται. Τα πάντα γύρω από το κράτος είναι ψευδή. Μόνον εκεί που τελειώνει το κράτος αρχίζει ο άνθρωπος που δεν είναι περιττός.33 Φυσικά, μονάχα αυτός ο άνθρωπος ενδιαφέρει πραγματικά τον Νίτσε. Αυτός ο άνθρωπος είναι εκείνος που εκτιμά την μοναξιά του, αυτήν ακριβώς που παραβιάζει η αγορά της πολιτικής, στην οποία συμμετέχουν, όπως λέει, θεατρίνοι και ηθοποιοί σπουδαίων πραγμάτων. Τα σπουδαία συμβαίνουν μακριά από την αγορά και από τη δόξα,34 κοντολογίς, τα σπουδαία πράγματα και οι σπουδαίοι άνθρωποι οφείλουν να απέχουν πολύ μακριά από τα πεδία της πολιτικής και της οικονομίας. Αυτές οι αναφορές του Νίτσε φαίνεται ότι υποστηρίζουν την «αντιπολιτική» άποψη που αποτιμά τη φιλοσοφία του. Βάσει αυτής της ανάλυσης ο Νίτσε συχνά-πυκνά εκφράζει απόψεις για πολιτικά ζητήματα, αλλά, αν ιδωθούν σε συνολικά συμφραζόμενα, δεν συγκροτούν κάποια θεωρητική ερμηνεία οποιουσδήποτε ζητήματος της πολιτικής φιλοσοφίας. -------------------------------------------------------------

31 Nussbaum, M., 1997, “Is Nietzsche a Political Thinker?” International Journal of Philosophical Studies, 5: 1. 32 στο Ecce Homo: Wie man wird, was man is (1888/1908). 33 Kaufmann, W. (ed.), 1954, The Portable Nietzsche, New York: Viking, I:11. 34 Όπ. Παρ., I:12.

14


Εντέλει, μάλλον είναι πιο εύστοχο να αναγιγνώσκουμε τον Νίτσε ως ένα μοραλιστή, δηλαδή κάποιον που έχει απόψεις σχετικά με την ανθρώπινη προκοπή και ευημερία και τις οποίες θέλει να μεταδώσει τουλάχιστον σε κάποιους εκλεκτούς.35

Αλλά ακόμη και χωρίς μια πολιτική φιλοσοφία, παραμένουν ενοχλητικά ορισμένα ερωτήματα σχετικά με την κριτική που ασκεί ο Νίτσε στην ηθικότητα και στις πολιτικές επιπλοκές της. Όταν, λόγου χάρη, ο Νίτσε αρνείται ότι η ηθικότητα εμποδίζει τον άνθρωπο να αποκτήσει την ανώτερη δυνατή εξουσία και υπεροχή, μπορεί να αντιτάξει κάποιος ότι αυτό επιφέρει μια διεστραμμένη οπισθοδρόμηση. Σαφώς η έλλειψη ηθικότητας στην πολιτική πρόνοιας του ανύπαρκτου πλέον κοινωνικού κράτους και των δημοσίων θεσμών επιτρέπει τη σταθερή εξάπλωση της φτώχειας και της απελπισίας από γενιά σε γενιά. Αυτό, συνάμα, διαμορφώνει την καθημερινή μάχη για τον επιούσιο και τη μόνιμη ανασφάλεια ως βασικά χαρακτηριστικά της καθημερινότητας των περισσότερων ανθρώπων και, βεβαίως, μια τέτοια καθημερινότητα δεν επιτρέπει στους ανθρώπους να προκόψουν και να ευημερήσουν. Δεν είναι δυνατό να δούμε τους παρόντες κινδύνους τους οποίους διατρέχει ο κόσμος ασπαζόμενοι ότι υπάρχει περίσσεια συμπόνια και ελάχιστος εγωισμός γύρω μας.36 Διότι, ο Νίτσε στην πρώιμη κριτική που άσκησε στην ηθικότητα απευθυνόταν στους δημόσιους άντρες, τους οποίους χαρακτήριζε αντιχριστιανούς, που δεν φέρονται ηθικά. Υποστήριζε ότι κάνουν τους συμπονετικούς, πηγαίνουν στην εκκλησία, κοινωνούν και δεν φέρονται εγωιστικά, αλλά υπηρετούν το κράτος. -------------------------------------------------------------

35 Το γράφει στον Αντίχριστο (1895, Der Antichrist, σ. 70), αλλά μάλλον είναι μια γενικότερη θέση του. Βλ. Nietzsche, F. 2006. The Antichrist, trans. H.L. Mencken, New York: Alfred A. Knopf. 36 Foot, P. 1973. “Nietzsche: The Revaluation of Values”, reprint. in: Richardson & Leiter (2001), σ. 168.

15


Ασφαλώς σε μια πιο ηθική και δίκαιη κοινωνία με τη γνήσια δέσμευσή της στην κοινωνική δικαιοσύνη και στην ανθρώπινη ισότητα, θα είχαμε πολλούς ποιητές και φιλοσόφους, περισσότερη δημιουργικότητα και θαυμαστά επιτεύγματα. Σε τέτοιες περιόδους κρίσιμης υποχώρησης του κοινωνικού βρίσκει ευκαιρία να γεμίσει το κενό αυτό ο αριβισμός του ολοκληρωτισμού και να παραπλανήσει γοητευτικά τον θυμωμένο πολίτη πίσω από την φιλοσοφικά διατυπωμένη οργή και τον ελκυστικό κυνισμό του Ζαρατούστρα. Εν κατακλείδι, ο Νίτσε δεν συγκροτεί -για λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω- ένα πολιτικό πρόγραμμα ή φιλοσοφία, αλλά μάλλον μιαν αυστηρή αγωγή ή ένα αυστηρό σύστημα για την επίτευξη των ατομικών δυνατοτήτων μας –τουλάχιστον όσοι εκλεκτοί μπορούν να το κάνουν. Συνοψίζοντας: σε επίπεδο φιλοσοφίας οι πολιτικές χρωστικές του νιτσεϊκού Υπεράνθρωπου είναι ανύπαρκτες. Σε επίπεδο ερμηνευτικών σχημάτων μπορούν να αποκτήσουν οποιαδήποτε βολική απόχρωση, επιλέγοντας να θρυμματίσουν απόψεις από ένα ευρύ φάσμα που εκτείνεται από τον νεοναζιστικό ολοκληρωτισμό μέχρι τον αναρχικό ακτιβισμό ή την τρομοκρατία. Αν οι νεοναζιστές και οι φασίστες θέλουν να μοιάζουν με τους αναρχικούς ή τρομοκράτες αντιπάλους τους ή εάν πάλι οι αναρχικοί τρομοκράτες δεν έχουν πρόβλημα να μοιάζουν με τους νεοναζιστές φασίστες, ας διατηρήσουν τα νιτσεϊκά θραύσματα ή αποσπάσματα στη σκέψη τους προτείνοντας πομφόλυγες περί ενός Υπερανθρώπου για τον οποίο ο Νίτσε, μάλλον, δεν είχε ιδέα.

16


Abstract: The political pigments of the nitzschean Übermensch or Nietzsche and the modern Greeks This article focuses on the ideological appropriation of the nietzschean philosophy and discusses the conceptual dissolution of a specific notion of Nietzsche’s thought, notably Übermensch, by political groups with notorious extreme political views. It also refers to the introduction of Nietzsche’s thought in Greece, the books of philosophy and the films about philosophy as modern trends in our urban culture; its narrative follows the path of a permanent question, whether the nietzschean constitution of Übermensch is qualified enough and affords to incarnate a concrete, political in this case, philosophy or a composed political standpoint. To the article’s opinion when the neo- Nazis embrace nietzschean fragments of thought in their own ideological apparatus, they identify themselves with corresponding claims by the anarchists or terrorist opponents of theirs. By preserving such claims, smithereens of the diversified nietzschean philosophical spectrum, they seem to suggest theoretical bubbles about an Übermensch, of whom Nietzsche, probably, had no idea. Key words: Nietzsche, Übermensch, political philosophy, totalitarianism, anarchism.

17


Το άρθρο αποσκοπεί να θίξει την ευκολία ιδεολογικού σφετερισμού της νιτσεϊκής φιλοσοφίας εν γένει αλλά και να σχολιάσει διευκρινιστικά την εννοιολογική κατάχρηση ενός συγκεκριμένου στοιχείου της νιτσεϊκής σκέψης, του Übermensch, από πολιτικές ομάδες με οιονεί ολοκληρωτικές απόψεις. Θα αναφερθούμε στην εμφάνιση της σκέψης του Νίτσε στην Ελλάδα, στη μόδα της φιλοσοφίας στο αναγνωστικό και φιλοθέαμον κοινό της χώρας έχοντας ως αφηγηματικό άξονα την διερώτηση κατά πόσο η νιτσεϊκή συγκρότηση του Υπεράνθρωπου διαθέτει πολιτικές αποχρώσεις και μπορεί να ενσαρκώσει μια σαφή, πολιτική εν προκειμένω, φιλοσοφία ή μια συγκροτημένη πολιτική θέση. Λέξεις κλειδιά: Νίτσε, Υπεράνθρωπος, πολιτική φιλοσοφία, ολοκληρωτισμός, αναρχισμός.

18

ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ

Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο « Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ...

Documents

Transcript of ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ...