Εξώφυλλο: Margarita philosophicamedia.public.gr/Books-PDF/9789604319220.pdfΕξώφυλλο:...

Εξώφυλλο

O Πτολεμαίος καθοδηγείται από τη Mούσα της Aστρονομίας

Aπό το έργο του Gregor Reisch Margarita philosophica

(Bασιλεία 1517)

Kάθε γνήσιο αντίτυπο φέρει την υπογραφή της συγγραφέως

∆ήmicroητρα Σφενδόνη - Mέντζου

Φιλοσοφία της Επιστήmicroης Εισαγωγή

Xηλής 19 Θεσσαλονίκη ΤΚ 55132

Tηλ 2310-453684 και 2310-997325

e-mail sfendoniedlitauthgr

ISBN 960-431-922-1

copy Copyright ∆ήmicroητρα Σφενδόνη - Mέντζου Εκδόσεις Ζήτη

Μάϊος 2004

Το παρόν έργο πνευmicroατικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνι-

κού νόmicroου (N21211993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήmicroερα) και τις διεθνείς

συmicroβάσεις περί πνευmicroατικής ιδιοκτησίας Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής

άδειας του εκδότη και συγγραφέα κατά οποιοδήποτε τρόπο ή microέσο αντιγραφή φωτοα-

νατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή εκmicroίσθωση ή δανεισmicroός microετάφραση διασκευή

αναmicroετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε microορφή (ηλεκτρονική microηχανική ή άλλη) και η

εν γένει εκmicroετάλλευση του συνόλου ή microέρους του έργου

Πρόλογος

Φιλοσοφία της Επιστήmicroης αποτελεί έναν από τους πιο εν-

διαφέροντες τοmicroείς του σύγχρονου στοχασmicroού Ως ανεξάρ-

τητος κλάδος αναπτύχθηκε στο τέλος του δέκατου ένατου και στις

αρχές του εικοστού αιώνα ιδιαίτερη όmicroως άνθιση άρχισε να γνω-

ρίζει στις δεκαετίες του rsquo30-rsquo40 Σήmicroερα microπορούmicroε να πούmicroε ότι

βρίσκεται στην καρδιά του σύγχρονου προβληmicroατισmicroού εφόσον

τα θέmicroατα που αφορούν στο χαρακτήρα και τη φύση της επιστή-

microης στην εγκυρότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου στον προσδιο-

ρισmicroό κριτηρίων για την οριοθέτηση της επιστηmicroονικής γνώσης

και στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής αλήθειας ndashγια να αναφέρω

ενδεικτικά microόνον microερικά από τα βασικάndash απασχολούν ιδιαίτερα

ένα microεγάλο microέρος της διεθνούς επιστηmicroονικής και φιλοσοφικής

κοινότητας

Θα πρέπει ωστόσο να πω ότι στην Ελλάδα ο κλάδος αυτός

άρχισε να καλλιεργείται αρκετά όψιmicroα σε σχέση microε τις άλλες

χώρες του ∆υτικού κόσmicroου και η διδασκαλία του εισήχθηκε στα

Πανεπιστήmicroια της χώρας microας κατά τις τελευταίες microόνο δεκαετίες

Τώρα όmicroως αναπτύσσεται ένα έντονο ενδιαφέρον όχι microόνον στον

Ακαδηmicroαϊκό κόσmicroο αλλά και στο ευρύ κοινό για θέmicroατα της

Φιλοσοφίας της Επιστήmicroης Παρατηρείται έτσι microια έντονη microετα-

φραστική δραστηριότητα microε την παρουσίαση στη γλώσσα microας

σηmicroαντικών ξενόγλωσσων βιβλίων παράλληλα όmicroως εmicroφανίζεται

και microία πλούσια συγγραφική παραγωγή

Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και το δικό microου εγχείρηmicroα

Έχοντας διδάξει ποικίλα θέmicroατα Φιλοσοφίας της Επιστήmicroης σε

προπτυχιακό και microεταπτυχιακό επίπεδο παράλληλα microε το ερευνη-

τικό microου έργο στο χώρο αυτό για δύο και πλέον δεκαετίες απο-

φάσισα να επιχειρήσω τη συγγραφή του παρόντος βιβλίου το

οποίο έχει χαρακτήρα εισαγωγικό Στόχος microου είναι να προσφέρω

στον αναγνώστη την ευκαιρία να σχηmicroατίσει κατrsquo αρχήν microία συ-

Η

viii ∆ήmicroητρα Σφενδόνη - Μέντζου

νολική εικόνα για το αντικείmicroενο της Φιλοσοφίας της Επιστήmicroης

και στη συνέχεια να παρακολουθήσει τη διερεύνηση σε βάθος

κάποιων βασικών θεmicroάτων microε εξαιρετικά σύγχρονο ενδιαφέρον

Στην Εισαγωγή λοιπόν επιχειρώ microία χαρτογράφηση και ταξι-

νόmicroηση των προβληmicroάτων που εξετάζονται στον κλάδο αυτό έτσι

ώστε microέσα από την παρουσίασή τους να σκιαγραφηθεί σε γενικές

γραmicromicroές το αντικείmicroενο ο σκοπός και ο ρόλος της Φιλοσοφίας

της Επιστήmicroης Στα επόmicroενα τρία Μέρη του βιβλίου έχω επιλέξει

να παρουσιάσω αναλυτικά κάποια θέmicroατα κεντρικού ενδιαφέρο-

ντος microε την παράλληλη εξέταση αντιπροσωπευτικών θεωριών

που αναπτύχθηκαν στον εικοστό κυρίως αιώνα

Στο Πρώτο Μέρος εξετάζω τα προβλήmicroατα που αναφέρονται

στη φύση και το χαρακτήρα των επιστηmicroονικών θεωριών της επι-

στηmicroονικής microεθόδου των κριτηρίων οριοθέτησης του επιστηmicroο-

νικού και της επιστηmicroονικής αλήθειας Την όλη συζήτηση την ε-

ντάσσω στο πλαίσιο της αντίθεσης microεταξύ του ορθολογικού και microη

ορθολογικού microοντέλου των επιστηmicroονικών θεωριών

Στο ∆εύτερο Μέρος επιχειρώ microία παρουσίαση του προβλήmicroα-

τος που αναφέρεται στο ρόλο των microοντέλων στην επιστήmicroη H

εξέταση του θέmicroατος γίνεται microέσα από την αντιπαράθεση ρεαλι-

σmicroού-αντιρεαλισmicroού microε ιδιαίτερη έmicroφαση στη ρεαλιστική προ-

σέγγιση εφόσον στόχος microου είναι να φωτισθεί ιδιαίτερα ο ρόλος

που παίζουν τα microοντέλα στην επιστήmicroη ως εξηγητικά σχήmicroατα

που έχουν ένα πραγmicroατικό αντίκρισmicroα στο φυσικό κόσmicroο

Στο Τρίτο Μέρος τέλος θεώρησα χρήσιmicroο να προβώ σε microια

πιο αναλυτική και σε βάθος διερεύνηση ενός κρίσιmicroου για τη

σύγχρονη επιστηmicroονική σκέψη προβλήmicroατος του προβλήmicroατος

που αναφέρεται στην πραγmicroατικότητα του microη παρατηρήσιmicroου εν

γένει και ειδικότερα στην πραγmicroατικότητα του φυσικού νόmicroου H

εξέταση του θέmicroατος αυτού παρέχει πρόσφορο έδαφος για να

τεθεί το πρόβληmicroα της αντίθεσης microεταξύ επιστηmicroονικού ρεαλισmicroού

και αντιρεαλισmicroού σε όλη του την ένταση

Μέσα λοιπόν από την εξέταση των δύο αντιτιθέmicroενων βασι-

κών τάσεων στο χώρο της Φιλοσοφίας της Επιστήmicroης επιχειρώ

Πρόλογος ix

να αναπτύξω τη δική microου άποψη η οποία εντάσσεται στο ευρύτε-

ρο πλαίσιο του επιστηmicroονικού ρεαλισmicroού Ταυτόχρονα όmicroως τη

δική microου εκδοχή του ρεαλισmicroού την εmicroπλουτίζω microε την Αριστο-

τελική αντίληψη για το φυσικό κόσmicroο και την επιστηmicroονική γνώ-

ση έχοντας την πεποίθηση ότι έτσι microπορεί να συγκροτηθεί microια

πιο σφαιρική και πλούσια σε περιεχόmicroενο απάντηση στην αντι-

ρεαλιστική ανάγνωση της Επιστήmicroης

Tη θέση microου αυτή την έχω αναπτύξει στο παρελθόν σε διάφο-

ρες ευκαιρίες microε τη microορφή ανακοινώσεων σε συνέδρια και δηmicroο-

σιεύσεων σε επιστηmicroονικά περιοδικά και συλλογικούς τόmicroους

Έτσι ένα microεγάλο microέρος από τα κεφάλαια κυρίως του πρώτου και

τρίτου Mέρους του βιβλίου προκύπτει από τα ακόλουθα άρθρα

και microελέτες microου ldquoIs there a Logic of Scientific Discovery A

Pragmatic-Realist Account of Rationality in Physical Theoryrdquo

Στο M Assimakopoulos (et al eds) Historical Types of Rational-

ity Proceedings of the First Greek-Soviet Symposium on Science

and Society (Athens 1990) ldquoΤhe Reality of Thirdness A Poten-

tial-Pragmatic Account of Laws of Naturerdquo Στο R Cohen (et al

eds) Realism and Anti-realism in the Philosophy of Science

(Kluwer 1992) σσ 75-97 ldquoΤhe Reality of the Unobservable in

Physical Theory An Account of C S Peircersquos Pragmatic Real-

ismrdquo Reflexatildeo PUCCAMP Campinas 57 (1993) 103-118 ldquoO

Χαρακτήρας του Φυσικού Νόmicroου Μια Πραγmicroατιστική-Ρεαλιστι-

κή Προσέγγισηrdquo Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 11 (1994)

134-149 ldquoLaws of Nature ante Res or in Rebusrdquo International

Studies in the Philosophy of Science 8 no 3 (1994) 229ndash242

Κλείνοντας το προλογικό αυτό σηmicroείωmicroα θα ήθελα να ευχα-

ριστήσω τη microεταπτυχιακή microου φοιτήτρια και υποψήφια διδάκτο-

ρα Έλενα Λάππα για τη βοήθειά της στο στάδιο της προετοιmicroα-

σίας για την έκδοση του βιβλίου αυτού

Μάϊος 2004 ∆ήmicroητρα Σφενδόνη - Mέντζου

Περιεχόmicroενα

Εισαγωγή

Τί είναι Φιλοσοφία της Επιστήmicroης 1

Μέρος Ι Ο χαρακτήρας των επιστηmicroονικών θεωριών

Κεφάλαιο 1

Ορθολογικά και microη ορθολογικά microοντέλα της Επιστήmicroης 23

Κεφάλαιο 2

Ορθολογικά microοντέλα επιστηmicroονικής αλλαγής

και κριτηρίων ορθολογικότητας 35

Κεφάλαιο 3

Θετικισmicroός και Αντι-ρεαλιστmicroός 41

Κεφάλαιο 4

Ο Ιστορικισmicroός των Thomas Kuhn και Paul Feyerabend 47

Κεφάλαιο 5

Η Κοινωνιολογία της Γνώσης 63

Κεφάλαιο 6

Το πρόβληmicroα της Επαγωγής και ο σκοπός της Επιστήmicroης 69

Κεφάλαιο 7

Ο Karl Popper το πρόβληmicroα της Επαγωγής

και η θεωρία της διαψευσιmicroότητας 75

xii Περιεχόmicroενα

Μέρος ΙΙ Ο ρόλος των microοντέλων στην Επιστήmicroη

Κεφάλαιο 1

Ο ρόλος των microοντέλων στη διαmicroόρφωση των επιστηmicroονικών

θεωριών 101

Κεφάλαιο 2

Η θεωρία των microοντέλων του Max Black 115

Κεφάλαιο 3

Η Θεωρία των microοντέλων της Mary Hesse 125

Κεφάλαιο 4

Η Θεωρία των microοντέλων του Rom Harreacute 131

Κεφάλαιο 5

Μοντέλα και Επιστηmicroονικός Ρεαλισmicroός 141

Μέρος ΙΙΙ Μη παρατηρήσιmicroο θεωρητικές οντότητες

και φυσικός νόmicroος

Κεφάλαιο 1

Το microη παρατηρήσιmicroο και οι θεωρητικές οντότητες 147

Κεφάλαιο 2

Το microη παρατηρήσιmicroο και ο φυσικός νόmicroος 155

Βιβλιογραφία 167

Εισαγωγή

ΤΤίί εείίννααιι ΦΦιιλλοοσσοοφφίίαα ττηηςς ΕΕππιισσττήήmicromicroηηςς

Φιλοσοφία της Επιστήmicroης1 όπως έχει διαmicroορφωθεί σήmicroερα

ως ανεξάρτητος κλάδος είναι θα microπορούσαmicroε να πούmicroε η

κατ εξοχήν πνευmicroατική δραστηριότητα που προσφέρει το έδαφος

για να επιτευχθεί η ενότητα της γνώσης κάτι το οποίο αποτελεί

επιτακτικό αίτηmicroα στην εποχή microας Παράλληλα συmicroβάλλει στην

προσπάθεια κατανόησης του χαρακτήρα της Επιστήmicroης αλλά και

κατάλυσης των διαχωριστικών γραmicromicroών ανάmicroεσα στις διάφορες

επιστήmicroες Θα microπορούσαmicroε δηλαδή να πούmicroε ότι η Φιλοσοφία

της Επιστήmicroης αποτελεί ένα είδος γέφυρας microεταξύ των Επιστη-

microών έτσι ώστε να microπορέσουν οι επιστήmicroονες να υπερβούν τα δια-

χωριστικά τείχη που υψώνονται από την έρευνα του ειδικού αντι-

κειmicroένου τους και να επιτύχουν microία ευρύτερη θέαση του συνολι-

κού πεδίου της γνώσης

Η πνευmicroατική αυτή δραστηριότητα έχει βαθιά τις ρίζες της

στην εσωτερική συγγένεια που συνδέει το φιλοσοφικό στοχασmicroό

microε την Επιστήmicroη και την επιστηmicroονική σκέψη Αυτό είναι κάτι το

οποίο ελπίζω να φανεί στη συνέχεια microέσα από την παρουσίαση

της προβληmicroατικής που αναπτύσσεται στους κόλπους της Φιλο-

σοφίας της Επιστήmicroης Πριν όmicroως περάσω στο θέmicroα αυτό θεωρώ

χρήσιmicroο να αναφερθώ στη σχέση που συνδέει ήδη από την αρχαι-

ότητα τη Φιλοσοφία microε την Επιστήmicroη

Η

2 ∆ήmicroητρα Σφενδόνη - Μέντζου

1 Σχέση Φιλοσοφίας και Επιστήmicroης

στενός δεσmicroός Φιλοσοφίας και Επιστήmicroης αποτελεί ένα από

τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της αρχαίας Ελληνικής σκέ-

ψης εφόσον η Φιλοσοφία είναι η πηγή microέσα από την οποία ανα-

δύθηκαν όλες οι επί microέρους επιστήmicroες Ως παράδειγmicroα microπορούmicroε

να αναφέρουmicroε κατrsquo αρχήν τους Ίωνες φιλοσόφους δηλαδή τον

Θαλή τον Αναξίmicroανδρο και τον Αναξιmicroένη Ο Θαλής microάλιστα

επέτυχε στα 585 πχ να προβλέψει την έκλειψη ηλίου η οποία

στάθηκε αφορmicroή να τερmicroατιστεί ο πόλεmicroος ανάmicroεσα στους Μήδες

και τους Λυδούς Άλλα χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα αρχαίων

φιλοσόφων που είχαν επιστηmicroονικές γνώσεις αποτελούν οι Ατο-

microικοί φιλόσοφοι και κυρίως ο ∆ηmicroόκριτος καθώς και οι Πυθα-

γόρειοι Οι τελευταίοι όπως είναι γνωστό ενέταξαν τη microελέτη

των Μαθηmicroατικών microέσα σrsquo ένα κοσmicroικό πλαίσιο όπου ο αριθmicroός

είχε microια microυστικιστική διάσταση αποτελούσε δηλαδή το κλειδί για

το θεϊκό κόσmicroο Μελέτησαν έτσι τις σχέσεις αριθmicroών και αρmicroο-

νίας microε βάση την πεποίθησή τους ότι ολόκληρο το ουράνιο στε-

ρέωmicroα ήταν microία αρmicroονία ένας αριθmicroός ∆εν θα microπορούσαmicroε

τέλος να microην αναφέρουmicroε τον Πλάτωνα και κυρίως τον Σταγειρί-

τη φιλόσοφο Αριστοτέλη ως χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα φιλο-

σόφων στο έργο των οποίων είναι εmicroφανής η βαθειά συγγένεια

Φιλοσοφίας και Επιστήmicroης Όπως είναι γνωστό η φιλοσοφία του

Πλάτωνα είναι εmicroποτισmicroένη microε πάρα πολλά στοιχεία από τη φι-

λοσοφία των Πυθαγορείων microε την ιδιαίτερη έmicroφαση που έδωσε

στα Μαθηmicroατικά Ο δε Αριστοτέλης microέσα από την αντιπαράθεσή

του προς τον δάσκαλό του Πλάτωνα τόνισε ιδιαίτερα το ρόλο

της εmicroπειρίας στην ανάπτυξη της γνώσης και ειδικότερα της επι-

στηmicroονικής γνώσης θέτοντας ταυτόχρονα τις βάσεις για τους

περισσότερους από τους βασικούς κλάδους των επιστηmicroών όπως

τις γνωρίζουmicroε σήmicroερα

Ο στενός δεσmicroός Φιλοσοφίας και Επιστήmicroης συνεχίσθηκε και

στη νεότερη Ευρωπαϊκή διανόηση Ο Descartes ο Γάλλος φιλό-

σοφος του 17ου αιώνα και θεmicroελιωτής του νεότερου Ορθολογι-

Ο

Εισαγωγή 3

σmicroού καθώς και του Μηχανιστικού Ντετερmicroινιστικού microοντέλου

του κόσmicroου στήριξε ένα microεγάλο microέρος του έργου του στη γνώση

της Αναλυτικής Γεωmicroετρίας και της Μηχανιστικής Φυσικής Ο

σύγχρονός του Γερmicroανός φιλόσοφος Leibniz εκτός από microεγάλος

φιλόσοφος υπήρξε και microεγάλος φυσικο-microαθηmicroατικός Παράλλη-

λα microάλιστα microε τον Νεύτωνα έθεσε τις βάσεις του απειροστικού

λογισmicroού Αλλά και αντίστροφα microεγάλοι επιστήmicroονες από την

Αναγέννηση και microετά έως τις microέρες microας όπως οι Κέπλερ Γαλι-

λαίος Νεύτων Εinstein Ηeisenberg ασχολήθηκαν microε τις φιλο-

σοφικές πτυχές και συνέπειες των ανακαλύψεών τους στο χώρο

της επιστήmicroης τους

Εκτός όmicroως από το δεσmicroό Φιλοσοφίας και Επιστήmicroης θα

microπορούσαmicroε να αναζητήσουmicroε κάποια σπέρmicroατα αυτού που σή-

microερα ονοmicroάζουmicroε Φιλοσοφία της Επιστήmicroης ndashόχι βέβαια microε την

έννοια ενός συστηmicroατικά διαρθρωmicroένου και αυτοδύναmicroου κλά-

δουndash ήδη στην Αρχαιότητα Ο Αριστοτέλης λχ εκτός από το

σηmicroαντικότατο έργο που παρήγαγε στο χώρο της Μεταφυσικής

και της Λογικής ασχολήθηκε επίσης microε προβλήmicroατα των θεmicroε-

λίων των επιστηmicroών και της επιστηmicroονικής microεθόδου καθώς και

microε τις έννοιες της αιτιότητας του χώρου του χρόνου του απεί-

ρου έννοιες οι οποίες κατέχουν σήmicroερα κεντρική θέση στον κορ-

microό τόσο των επιστηmicroών όσο και της Φιλοσοφίας της Επιστήmicroης

Άλλωστε όπως είναι γνωστό στο έργο του Σταγειρίτη φιλοσόφου

συναντούmicroε την πρώτη θεωρητική θεmicroελίωση των δύο βασικών

επιστηmicroονικών microεθόδων της Επαγωγής και της Παραγωγής Στη

συνέχεια από την Αναγέννηση έως τον 18ο αιώνα θα microπορούσα-

microε να περάσουmicroε σε ονόmicroατα όπως του Francis Βacon (1561ndash

1626) και του Νεύτωνα (1642-1727) και στη συνέχεια σε φιλο-

σόφους όπως ο John Locke (1632-1704) και ο David Ηume

(1711-76) Με την έλευση του 19ου αιώνα υπάρχει πλέον microία

συνειδητή διερεύνηση προβληmicroάτων επιστηmicroολογικού χαρακτή-

ρα microέσα στο έργο των F W Ηerschel (1792-1871) W Whewell

(1794-1866) και John J Μill (1806-73) στην Αγγλία και στη

συνέχεια των Αmicroερικανών Πραγmicroατιστών φιλοσόφων Charles S


Ρeirce (1839-1914) William James (1842-1910) και John Dewey

Τέλος στη Γαλλία σηmicroαντικότατο έργο στο χώρο αυτό παρή-

γαγαν ο Αugust Comte ιδρυτής του Θετικισmicroού στον 19ο αιώνα

και στη συνέχεια στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου

αιώνα o Ρierre Duhem και ο Ηenri Ρoincareacute ndashεπίσης θετικιστές

φιλόσοφοι γνωστοί ειδικότερα και ως συmicroβατιστέςndash ενώ στην

ίδια περίπου εποχή στην Αυστρία ο microεγάλος Φυσικός επιστή-

microονας και Φιλόσοφος Εrnst Μach

2 Προσπάθεια ορισmicroού της Φιλοσοφίας

της Επιστήmicroης

ς έρθουmicroε τώρα στο ερώτηmicroα Τί είναι η Φιλοσοφία της

Επιστήmicroης Θα πρέπει να πούmicroε ότι είναι πολύ δύσκολο να

δώσει κανείς έναν ορισmicroό τόσο περιεκτικό ώστε να καλύπτει

όλους τους τύπους και όλες τις τάσεις που έχουν διαmicroορφωθεί

στην περιοχή αυτή Ο ορισmicroός που συναντούmicroε στο Λεξικό του

Lalande είναι ο ακόλουθος Φιλοσοφία της Επιστήmicroης είναι

η κριτική microελέτη των αρχών των υποθέσεων και των αποτελεσmicroάτων των διαφόρων επιστηmicroών που έχει ως σκοπό της τον καθορισmicroό της λογικής προέλευσης της αξίας και της αντικειmicroενικής τους δύναmicroης2

Στον ορισmicroό αυτό θα microπορούσε να προσθέσει κανείς σrsquo ένα

πρώτο επίπεδο προσδιορισmicroού του περιεχοmicroένου της Φιλοσοφίας

της Επιστήmicroης και την εξής παρατήρηση Ο κλάδος αυτός περι-

λαmicroβάνει αφενός microεν τη διερεύνηση προβληmicroάτων εννοιολογικού

και microεθοδολογικού χαρακτήρα που είναι στενά δεmicroένα microε το έργο

και το περιεχόmicroενο της Eπιστήmicroης αφετέρου δε ασχολείται microε

προβλήmicroατα φιλοσοφικού περιεχοmicroένου που συνδέονται άmicroεσα

microε τέσσερις βασικούς κλάδους της Φιλοσοφίας δηλαδή microε τη

Α

Εισαγωγή 5

Λογική τη Γνωσιοθεωρία τη Μεταφυσική και την Ηθική Κατά

συνέπεια είναι πολύ δύσκολο να ορίσουmicroε microια σαφή διαχωρι-

στική γραmicromicroή ανάmicroεσα στη Φιλοσοφία και τη Φιλοσοφία της

Επιστήmicroης από τη microία microεριά καθώς και ανάmicroεσα στην Επιστήmicroη

και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης από την άλλη

3 Βασικοί τύποι προβληmicroάτων που αναπτύσσονται

στο χώρο της Φιλοσοφίας της Επιστήmicroης

α επιχειρήσω τώρα να παρουσιάσω microε συντοmicroία ορισmicroένες

βασικές κατηγορίες προβληmicroατισmicroού που αναπτύσσονται

σήmicroερα στο χώρο της Φιλοσοφίας της Επιστήmicroης και αφορούν

γενικά όλες τις επιστήmicroες και όχι κάποιους συγκεκριmicroένους κλά-

δους Θα πρέπει βέβαια να σηmicroειωθεί ότι η ταξινόmicroηση που θα

επιχειρήσω γίνεται microόνον για λόγους microεθοδολογικούς και ότι δεν

είναι η microοναδική που θα microπορούσε να κάνει κανείς Ας δούmicroε

όmicroως τώρα αυτές τις πολύ βασικές κατηγορίες προβληmicroατισmicroού

31 Προβλήmicroατα πολύ γενικού περιεχοmicroένου

Με βάση τα πορίσmicroατα των επί microέρους επιστηmicroών οι επιστή-

microονες καθώς και οι Φιλόσοφοι της Επιστήmicroης επιχειρούν να

αναπτύξουν τις ευρύτερες συνέπειες στις οποίες οδηγούν τα επι-

στηmicroονικά δεδοmicroένα και ανακαλύψεις τους έτσι ώστε να οδηγη-

θούν στη διαmicroόρφωση microιας κοσmicroοθεωρίας ή ενός κοσmicroοειδώλου

Ως παράδειγmicroα microπορούmicroε να αναφέρουmicroε το microηχανιστικό-ντετερ-

microινιστικό κοσmicroοείδωλο ή και το αντίθετό του δηλαδή το ιντετερ-

microινιστικό την ατοmicroική θεωρία της ύλης τις κοσmicroολογικές θεω-

ρίες για το ανοιχτό ή το κλειστό σύmicroπαν κοκ Θα πρέπει επίσης

να πούmicroε ότι οι επιπτώσεις microιας επιστηmicroονικής θεωρίας ή ανα-

κάλυψης microπορούν ακόmicroη να οδηγήσουν στην ανάπτυξη ενός

προβληmicroατισmicroού και στη διατύπωση θέσεων που υπερβαίνουν τα

όρια της κάθε ειδικής επιστήmicroης και περνούν στο χώρο της Ηθι-

Θ


κής ή της Θρησκείας Αντιπροσωπευτικά παραδείγmicroατα αποτε-

λούν η εξελικτική θεωρία του ∆αρβίνου στο χώρο της Βιολογίας

η διατύπωση της ldquoαρχής της απροσδιοριστίαςrdquo του Ηeisenberg

στο χώρο της Κβαντικής Φυσικής καθώς και οι διάφορες πρό-

σφατες ανακαλύψεις στο χώρο της Γενετικής

32 Προβλήmicroατα σχετικά microε θέmicroατα microεθόδου και κριτι-

κής αξιολόγησης των επιστηmicroονικών θεωριών

Στην κατηγορία αυτή περιλαmicroβάνονται ερωτήmicroατα τα οποία θα

δούmicroε αναλυτικά στο πρώτο Μέρος όταν περάσουmicroε στην εξέτα-

ση των επί microέρους θεωριών Ενδεικτικά όmicroως θα αναφέρω εδώ

microε ένα συνοπτικό τρόπο τα πιο αντιπροσωπευτικά ζητήmicroατα

Σκοπός Το ερώτηmicroα από το οποίο είναι φυσικό να ξεκινήσει

κανείς είναι το εξής Ποιος είναι ο σκοπός της Επιστήmicroης Είναι η

αναζήτηση της αλήθειας της πίστης της δηmicroιουργίας εξηγητικών

υποθέσεων και θεωριών ή microήπως η δηmicroιουργία κάποιων γενικών

προτάσεων που απλώς περιγράφουν τα φαινόmicroενα και διαθέτουν

εmicroπειρική επάρκεια

Κριτήρια Με ποιον τρόπο θα microπορέσουmicroε να διακρίνουmicroε την

Επιστήmicroη από τις άλλες microορφές γνώσης Πώς δηλαδή θα διαχω-

ρίσουmicroε το επιστηmicroονικό από το microη επιστηmicroονικό Και εδώ ακρι-

βώς τίθεται το πρόβληmicroα των κριτηρίων οριοθέτησης της Επιστή-

microης Μπορούmicroε να πούmicroε ότι υπάρχουν αντικειmicroενικά κριτήρια

για την επιλογή microεταξύ ανταγωνιστικών θεωριών ή microήπως δεν

υπάρχει κανένα κοινό microέτρο σύγκρισης που να microας επιτρέπει να

επιλέξουmicroε microία θεωρία έναντι κάποιας άλλης microε όρους ορθολογι-

κούς

Μέθοδος Συναφές είναι και το ερώτηmicroα που αναφέρεται στη

microέθοδο Μπορούmicroε να πούmicroε ότι η Επιστήmicroη διαθέτει microία προνο-

microιακή ποιοτικά ανώτερη microέθοδο από αυτές που ακολουθούνται

σε άλλες περιοχές πνευmicroατικής δραστηριότητας του ανθρώπου

Εισαγωγή 7

όπως λχ στην Τέχνη τη Θρησκεία κτλ ή microήπως όλες αυτές οι

περιοχές είναι ποιοτικά ισοδύναmicroες

Πρόοδος Τέλος τίθεται το ερώτηmicroα Υπάρχει πρόοδος στην

Επιστήmicroη Μπορούmicroε δηλαδή να πούmicroε ότι η πορεία ανάπτυξης

της Επιστήmicroης είναι τέτοια ώστε να την κάνει να πλησιάζει όλο

και πιο κοντά την αλήθεια ή microήπως κάθε φορά που γίνεται η

microετάβαση από τη microία θεωρία στην άλλη συντελείται απλά και

microόνο microια αλλαγή

33 Προβλήmicroατα που αναφέρονται στη σχέση της Επι-

στήmicroης microε το φυσικό κόσmicroο

Η οmicroάδα των ερωτηmicroάτων αυτών αποτελεί σήmicroερα ένα από τα

σηmicroαντικότερα σηmicroεία αντιπαράθεσης microεταξύ των δύο microεγάλων

ρευmicroάτων στο χώρο της Φιλοσοφίας της Επιστήmicroης microεταξύ δη-

λαδή του ρεαλισmicroού και του αντι-ρεαλισmicroού Στο πλαίσιο αυτού

του προβληmicroατισmicroού προκύπτουν ειδικότερα ερωτήmicroατα όπως

λχ αυτά που αναφέρονται στο χαρακτήρα των φυσικών νόmicroων

των επιστηmicroονικών θεωριών της επιστηmicroονικής εξήγησης κοκ

Ας δούmicroε λοιπόν microε συντοmicroία τον τρόπο microε τον οποίο αναπτύσ-

σεται η προβληmicroατική αυτή

Θεωρίες Όσον αφορά στη φύση και το χαρακτήρα των επι-

στηmicroονικών θεωριών τα ερωτήmicroατα που τίθενται αναφέρονται

κατrsquo αρχήν στη σχέση εmicroπειρίας και θεωρίας Ειδικότερα τα

ερωτήmicroατα αυτά microπορούν να διατυπωθούν ως εξής Ποια είναι η

σχέση της εmicroπειρικής παρατήρησης και του πειράmicroατος microε τη

θεωρία Κατά πόσο microπορούmicroε να πούmicroε ότι η θεωρία προκύπτει

από το πείραmicroα Με άλλα λόγια τί αντιπροσωπεύει η θεωρητική

γενίκευση των εmicroπειρικών παρατηρήσεων που οδηγεί στη διατύ-

πωση microιας θεωρίας Είναι κάτι που προκύπτει από την απλή ά-

θροιση των εmicroπειρικών ατοmicroικών δεδοmicroένων microέσα από microία επα-

γωγική πορεία ή microήπως προστίθεται και κάποιο στοιχείο που δεν

συνάγεται άmicroεσα από τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα και κατά συνέπεια

δεν microπορεί να είναι εmicroπειρικά επαληθεύσιmicroο


Και εδώ ακριβώς τίθεται το θεmicroελιώδες ερώτηmicroα Ποιος είναι

ο σκοπός της φυσικής θεωρίας Στο ερώτηmicroα αυτό έχουν δοθεί

ποικίλες απαντήσεις τις οποίες σε γενικές γραmicromicroές θα microπορού-

σαmicroε να ταξινοmicroήσουmicroε σε δύο βασικές θέσεις που αντιστοιχούν

στη ρεαλιστική από τη microία microεριά και στην αντι-ρεαλιστική ή

θετικιστική από την άλλη άποψη Οι microεν αντι-ρεαλιστές υποστη-

ρίζουν ότι οι θεωρίες αποτελούν προσπάθειες περιγραφής των

εmicroπειρικών φαινοmicroένων Η παρατήρηση τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα

αποτελούν το microοναδικό υλικό από το οποίο είναι φτιαγmicroένες οι

θεωρίες Η πραγmicroατικότητα συνίσταται microόνο σε ατοmicroικά ασύνδε-

τα microεταξύ τους δεδοmicroένα ή γεγονότα που ανήκουν microόνο στον

κόσmicroο της εν ενεργεία πραγmicroατικότητας

Από την άλλη microεριά οι ρεαλιστές αντιmicroετωπίζουν τη φυσική

θεωρία ως microία προσπάθεια εξήγησης του φυσικού κόσmicroου Υπο-

στηρίζουν δηλαδή ότι το κατ εξοχήν έργο του επιστήmicroονα είναι

να δώσει microέσα από τις θεωρίες εξηγήσεις που στηρίζονται σ ένα

βαθύτερο επίπεδο πραγmicroατικότητας όπου microπορεί κανείς να συ-

microπεριλάβει ldquoθεωρητικές οντότητεςrdquo όπως λχ ηλεκτρόνια ποζι-

τρόνια microαύρες τρύπες αλλά και φυσικές καταστάσεις διαδι-

κασίες και τάσεις Εκτός από την περιγραφή λοιπόν η θεωρία

προσφέρει κατά κύριο λόγο microία εξήγηση η οποία πάει πίσω και

πέρα από τα φαινόmicroενα

Μοντέλα Αναπόσπαστα δεmicroένη microε τα προβλήmicroατα που είδαmicroε

ότι προκύπτουν σχετικά microε το χαρακτήρα των επιστηmicroονικών

θεωριών είναι και η προβληmicroατική που συνδέεται microε τη χρήση

και το ρόλο των microοντέλων στην Eπιστήmicroη Το θέmicroα αυτό το πα-

ρουσιάζω αναλυτικά στο δεύτερο Μέρος του βιβλίου Προς το

παρόν εκείνο που πρέπει να σηmicroειώσουmicroε είναι ότι οι επιστή-

microονες δηmicroιουργούν κάποια microοντέλα που αποτελούν microέρος των

θεωριών τους για το φυσικό κόσmicroο Τέτοιου είδους microοντέλα είναι

για παράδειγmicroα το ατοmicroικό microοντέλο που αναφέρεται στη σύστα-

ση της ύλης το microηχανιστικό-ντετερmicroινιστικό microοντέλο που ανα-

φέρεται στους νόmicroους που διέπουν τα φυσικά φαινόmicroενα ή το

ηλεκτρο-microαγνητικό microοντέλο του Μaxwell που ενώνει το φαινόmicroε-

Εισαγωγή 9

νο του ηλεκτρισmicroού micro αυτό του microαγνητισmicroού Το ερώτηmicroα όmicroως

που τίθεται εδώ είναι το εξής Κατά πόσο microπορούmicroε να θεωρή-

σουmicroε ότι τα microοντέλα ndashδεδοmicroένου ότι αναφέρονται σε κάτι που

δεν είναι άmicroεσα προσιτό στην παρατήρησηndash ανταποκρίνονται σε

κάτι που υπάρχει πραγmicroατικά microέσα στο φυσικό κόσmicroο Η απά-

ντηση που θα δοθεί στο ερώτηmicroα αυτό όπως θα δούmicroε συνδέεται

άmicroεσα microε την τοποθέτηση του φιλοσόφου αλλά και του επιστή-

microονα όσον αφορά στο ρόλο που παίζουν τα microοντέλα στη συγκρό-

τηση των επιστηmicroονικών θεωριών Το δίληmicromicroα είναι το εξής

Μπορούmicroε να πούmicroε ότι τα επιστηmicroονικά microοντέλα αποτελούν

ουσιαστικό microέρος των επιστηmicroονικών θεωριών ή microήπως είναι

απλά εργαλεία τα οποία microας βοηθούν να ldquoκατασκευάσουmicroεrdquo τις

θεωρίες και στη συνέχεια τα πετούmicroε ως άχρηστα όπως ακριβώς

πετούmicroε τις σκαλωσιές όταν τελειώσει το χτίσιmicroο ενός σπιτιού

Θεωρητικοί όροι και microη παρατηρήσιmicroες οντότητες Η συζήτη-

ση που αναφέρεται στο χαρακτήρα των φυσικών θεωριών και στο

ρόλο των microοντέλων στην Επιστήmicroη οδηγεί παράλληλα και σ΄ ένα

προβληmicroατισmicroό ο οποίος έχει ως αντικείmicroενό του τους θεωρη-

τικούς όρους που εmicroπεριέχονται στο σώmicroα της Επιστήmicroης Γιατί

βέβαια η Επιστήmicroη δεν κλείνει microέσα στους κόλπους της microόνον

όρους που αναφέρονται σαφώς σε παρατηρούmicroενα ή παρατη-

ρήσιmicroα φαινόmicroενα αντικείmicroενα και ιδιότητες ∆εν αναφέρεται

δηλαδή microόνον στα φυτά στα δέντρα στα έmicroβια όντα σε χηmicroικές

ουσίες κοκ αλλά ασχολείται επίσης και microε τις ιδιότητες των

σωmicroάτων καθώς και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους Εκείνο

όmicroως που έχει εξαιρετική σηmicroασία είναι το γεγονός ότι όσο προ-

χωρεί η ανάπτυξη της Επιστήmicroης στο σώmicroα της προστίθενται

θεωρητικοί όροι που αντιπροσωπεύουν microη παρατηρήσιmicroες οντό-

τητες όπως είναι λχ τα microικροσωmicroάτια στο εσωτερικό της σύστα-

σης του ατόmicroου τα δυναmicroικά πεδία τα ηλεκτροmicroαγνητικά κύmicroα-

τα κοκ Οι όροι αυτοί αναφέρονται σε φαινόmicroενα διαδικασίες ή

οντότητες που ανήκουν στο microικρόκοσmicroο στο εσωτερικό δηλαδή

της σύστασης του ατόmicroου Εκείνο που χαρακτηρίζει αυτά είναι

ότι δεν γίνονται άmicroεσα αντιληπτά εφόσον παρατηρούνται microόνο


microε έmicromicroεσο τρόπο όπως για παράδειγmicroα microε τη χρήση ακτινο-

βολίας microε τον ιονισmicroό των ατόmicroων στο θάλαmicroο φυσσαλίδων

κοκ Κατά συνέπεια τίθεται microε ένα τρόπο δραmicroατικό το ερώτη-

microα Τί είναι το microη παρατηρήσιmicroο στην Eπιστήmicroη Αποτελεί απλώς

microία θεωρητική κατασκευή που σκοπό έχει να βοηθήσει στη δια-

τύπωση microιας θεωρίας και τίποτε περισσότερο ή microήπως ανα-

φέρεται σε κάτι που υπάρχει πραγmicroατικά Όλα τα ανωτέρω ερω-

τήmicroατα όπως θα έχει την ευκαιρία ο αναγνώστης να διαπιστώσει

στο τρίτο Μέρος συνδέονται άmicroεσα microε το πρόβληmicroα της παρατή-

ρησης Ποια είναι τα όρια της παρατήρησης Με άλλα λόγια σε

ποιο σηmicroείο θα πούmicroε ότι το αποτέλεσmicroα της παρατήρησης είναι

microόνο τα καθαρά εmicroπειρικά δεδοmicroένα και από ποιο σηmicroείο και

microετά θα θεωρήσει ο επιστήmicroονας ότι αυτό που ldquoβλέπειrdquo αποτελεί

συνισταmicroένη της εmicroπειρικής παρατήρησης και των θεωρητικών

του παραδοχών

Φυσικοί Νόmicroοι Στην κατηγορία των ερωτηmicroάτων σχετικά microε

το microη παρατηρήσιmicroο στην Eπιστήmicroη microπορεί να ενταχθεί microε έναν

τρόπο ουσιαστικό και το ερώτηmicroα που αφορά στο χαρακτήρα του

φυσικού νόmicroου Αυτό είναι ένα θέmicroα το οποίο εξετάζω σε βάθος

στο τρίτο Μέρος Εδώ τίθεται το εξής ερώτηmicroα Τί είναι ο φυσι-

κός νόmicroος Είναι απλώς το αποτέλεσmicroα microιας διαδικασίας που

εκφράζει την εξωτερική σχέση microεταξύ των διαφόρων εmicroπειρικών

φαινοmicroένων τις κανονικότητες microε τις οποίες εmicroφανίζονται τα

φυσικά φαινόmicroενα ή microήπως εκφράζει κάτι βαθύτερο κάποιες

εσωτερικές σχέσεις και όχι microία απλή αλληλουχία Η απάντηση

που θα δοθεί στο ερώτηmicroα αυτό εξαρτάται από τη γενικότερη

στάση του επιστήmicroονα ή Φιλοσόφου της Επιστήmicroης Και ο διάλο-

γος γίνεται κυρίως microεταξύ ρεαλιστών και αντιρεαλιστών-θετικι-

στών φιλοσόφων Οι microεν Θετικιστές ισχυρίζονται ότι ο νόmicroος δεν

εκφράζει τίποτε περισσότερο από microία εξωτερική σύνδεση ατοmicroι-

κών καθέκαστον δεδοmicroένων ενώ οι Ρεαλιστές πιστεύουν ότι ο

φυσικός νόmicroος είναι κάτι που υπάρχει ως microία φυσική οντότητα

Εδώ θα πρέπει να προσθέσουmicroε ότι οι συζητήσεις σχετικά microε

τους φυσικούς νόmicroους σε κάποιες περιπτώσεις έχουν ακόmicroη ένα

Εισαγωγή 11

στόχο Τίθενται δηλαδή ερωτήmicroατα τα οποία αναφέρονται στον

ντετερmicroινιστικό ή πιθανοκρατικό ή στατιστικό χαρακτήρα του

φυσικού νόmicroου Πιο συγκεκριmicroένα έως τα τέλη του 19ου αιώνα

όπως είναι γνωστό κυριαρχούσε η Νευτώνεια αντίληψη για τον

ντετερmicroινιστικό χαρακτήρα των φυσικών νόmicroων Με την εισχώ-

ρηση όmicroως της πιθανότητας και απροσδιοριστίας ήδη από τα τέλη

του 19ου αιώνα και στη συνέχεια microε την ανάπτυξη της Κβαντικής

Φυσικής η συζήτηση σχετικά microε τον ντετερmicroινιστικό ή microη χα-

ρακτήρα των φυσικών νόmicroων πήρε έναν εξαιρετικά έντονο χαρα-

κτήρα Και αυτό διότι αmicroφισβητήθηκε το κύρος και η δυνατότητα

της κλασικής Φυσικής να εξηγήσει τα φυσικά φαινόmicroενα που

παρατηρούνται στον κόσmicroο των κβαντικών φαινοmicroένων όπου

έκανε την εmicroφάνισή της microε τρόπο δραmicroατικό η έννοια της πιθανό-

τητας και απροσδιοριστίας

Θα πρέπει να πούmicroε ότι οι απαντήσεις που δόθηκαν και δίνο-

νται ακόmicroη και σήmicroερα σχετικά microε τα παραπάνω ερωτήmicroατα

αποτελούν άmicroεση συνάρτηση της γενικότερης τοποθέτησης του

επιστήmicroονα ή Φιλοσόφου της Επιστήmicroης όσον αφορά στο χαρα-

κτήρα της φυσικής πραγmicroατικότητας και εποmicroένως συνδέονται

και αυτά άmicroεσα microε το θεmicroελιώδες ερώτηmicroα που αναφέρεται στην

πραγmicroατικότητα του φυσικού νόmicroου

4 Προβλήmicroατα που τίθενται στο χώρο

της κάθε Επιστήmicroης χωριστά

πως σηmicroείωσα ήδη τα προβλήmicroατα που περιέγραψα ως εδώ

αφορούν γενικά το χώρο της Επιστήmicroης και όχι ειδικούς

κλάδους έρευνας Υπάρχουν όmicroως και ορισmicroένα ερωτήmicroατα που

προκύπτουν στο χώρο της κάθε microιας επιστήmicroης χωριστάsdot χωρίς

όmicroως αυτό να σηmicroαίνει ότι δεν έχουν ευρύτερες συνέπειες που

απλώνονται και σε άλλες γνωστικές περιοχές Θα αναφερθώ λοι-

πόν microε συντοmicroία στη συνέχεια στην προβληmicroατική που ανα-

πτύσσεται στους κόλπους των βασικών κλάδων των επιστηmicroών

Ό


Φυσική Πολλά από τα ερωτήmicroατα στα οποία αναφέρθηκα ώς

εδώ αφορούν κατά κύριο λόγο και σ ένα microεγάλο βαθmicroό το χώρο

της Φυσικής όπως λχ το πρόβληmicroα ντετερmicroινισmicroού ή της α-

προσδιοριστίας της αιτιότητας των θεωρητικών όρων και του microη

παρατηρήσιmicroου Εδώ θα microπορούσε να προσθέσει κανείς και τα

προβλήmicroατα που προέκυψαν microε τη διατύπωση της θεωρίας της

σχετικότητας του Εinstein όπως αυτό που αναφέρεται στο υπο-

κειmicroενικό στοιχείο που εισάγεται microε το σύστηmicroα αναφοράς στην

έννοια του χώρου-χρόνου και στην εξίσωση microάζας και ενέργειας

Μαθηmicroατικά Θα πρέπει κατ αρχήν να πούmicroε ότι τα Μαθηmicroα-

τικά αποτελούν ένα αξιωmicroατικό σύστηmicroα Ολόκληρο δηλαδή το

οικοδόmicroηmicroα των Μαθηmicroατικών στηρίζεται σε κάποιες πρώτες

αρχές ή αξιώmicroατα τα οποία λαmicroβάνονται ως αυταπόδεικτες αλή-

θειες Στη συνέχεια επιχειρείται microε την παραγωγική διαδικασία

να συναχθούν τα επιmicroέρους συmicroπεράσmicroατα Θα πρέπει επίσης να

προσθέσουmicroε ότι τα Μαθηmicroατικά είναι η κατrsquo εξοχήν Eπιστήmicroη

που έχει ένα φορmicroαλιστικό χαρακτήρα εφόσον όλο το σώmicroα της

αποτελείται από αριθmicroούς και σύmicroβολα που αποτελούν συmicroβα-

τικούς τύπους και δεν αποτελούν αναπαράσταση του κόσmicroου της

εmicroπειρίας

Τίθεται λοιπόν το εξής ερώτηmicroα Πώς φθάνουmicroε στη microαθη-

microατική αλήθεια Πού στηρίζεται λχ η εγκυρότητα προτάσεων

όπως οι ακόλουθες ldquo2+2 = 4rdquo ldquoόλες οι γωνίες ενός τριγώνου

ισούνται microε δύο ορθέςrdquo ldquoαπό ένα σηmicroείο εκτός ευθείας microπορούmicroε

να ορίσουmicroε microόνον microία παράλληλη γραmicromicroήrdquo Με άλλα λόγια το

ερώτηmicroα είναι από που αντλούν το κύρος τους τα Μαθηmicroατικά

Μπορούmicroε να πούmicroε ότι όλο το οικοδόmicroηmicroα των Μαθηmicroατικών

αποτελεί απλώς ένα λογικά συνεπές και συmicroβατικό κατασκεύα-

σmicroα του ανθρώπινου πνεύmicroατος ή microήπως στηρίζεται σε κάτι που

υπάρχει πραγmicroατικά Σε γενικές γραmicromicroές οι θετικιστές υποστη-

ρίζουν την πρώτη άποψη ενώ οι ρεαλιστές ισχυρίζονται ότι οι

microαθηmicroατικές αλήθειες έχουν microία πραγmicroατική και αντικειmicroενική

ύπαρξη ∆εν αποτελούν δηλαδή κατασκευάσmicroατα του ανθρώπι-

νου πνεύmicroατος αλλά ανακαλύπτονται ή συλλαmicroβάνονται από το

Εισαγωγή 13

νου microrsquo ένα τρόπο ανάλογο microrsquo αυτόν που το microάτι βλέπει τα αντι-

κείmicroενα του φυσικού κόσmicroου Όπως είναι γνωστό την άποψη

αυτή διατύπωσε στην αρχαιότητα ο Πλάτωνας στο πλαίσιο της

ιδεαλιστικής του θεωρίας και στους νεότερους Ευρωπαϊκούς

χρόνους ο Γάλλος φιλόσοφος R Descartes ο οποίος πίστευε στη

δυνατότητα του νου να συλλαmicroβάνει microrsquo έναν τρόπο ενορατικό την

αλήθεια Αλλά και στον εικοστό αιώνα υπήρξαν στοχαστές που

υποστήριξαν ένα είδος Πλατωνιστικής θεωρίας στα Μαθηmicroατικά

microε σηmicroαντικότερο υπέρmicroαχο τον Κurt Goumldel Βέβαια υπάρχει και

η αντίθετη άποψη που απορρίπτει τη δυνατότητα του ανθρώπου

για a priori γνώση και υποστηρίζει ότι αλήθειες αυταπόδεικτες

και microε απόλυτη βεβαιότητα δεν υπάρχουν Την άποψη αυτή υπο-

στήριξαν εκτός από τους κλασικούς Βρετανούς Εmicroπειριστές φι-

λοσόφους και οι Πραγmicroατιστές microε κύριο εκπρόσωπό τους τον

Αmicroερικανό φιλόσοφο C S Ρeirce στο δεύτερο microισό του 19ου και

στις αρχές του 20ου αιώνα

Βιολογία Μερικά από τα σηmicroαντικότερα προβλήmicroατα που

δηmicroιουργούνται σχετικά microε το χαρακτήρα του αντικειmicroένου της

Βιολογίας είναι αυτά που αναφέρονται στη σχέση της επιστήmicroης

αυτής microε τη Φυσική και τη Χηmicroεία Και πιο συγκεκριmicroένα στη

δυνατότητα να ορισθεί microία σαφής διαχωριστική γραmicromicroή microεταξύ

των βιολογικών από τη microια microεριά και των φυσικών ή χηmicroικών

φαινοmicroένων από την άλλη Με τη ραγδαία και εντυπωσιακή ανά-

πτυξη της Φυσικής υποστηρίχθηκε η άποψη ήδη από τον 19ο

αλλά εντονότερα στον 20ο αιώνα στην εποχή δηλαδή της κυ-

ριαρχίας του Λογικού Θετικισmicroού ότι η Βιολογία ndashόπως και όλες

οι άλλες επιστήmicroεςndash θα πρέπει να αναχθούν τελικά στη Φυσική

Με άλλα λόγια τα βιολογικά φαινόmicroενα είναι σε τελευταία ανά-

λυση φυσικά και κατά συνέπεια υπακούουν στη microηχανιστική

αιτιότητα όπως ακριβώς τα φυσικά Από την άλλη microεριά όmicroως

αναπτύχθηκε ήδη στον 19ο αιώνα ο αντίλογος στην άποψη αυτή

από τους καλούmicroενους βιταλιστές οι οποίοι εξέφρασαν την πε-

ποίθηση ότι τα βιολογικά φαινόmicroενα είναι ποιοτικώς διάφορα

από τα φυσικά και ως εκ τούτου θα πρέπει να ισχύει γι αυτά όχι


το ντετερmicroινιστικό microοντέλο της κλασικής φυσικής αλλά το τελε-

ολογικό Πέραν αυτών των προβληmicroατισmicroών microε την εντυπωσιακή

ανάπτυξη πλέον της Βιοχηmicroείας και της Γενετικής κατά τις τελευ-

ταίες δεκαετίες έχουν προκύψει σοβαρότερα προβλήmicroατα ηθικού

χαρακτήρα στα οποία θα αναφερθώ στη συνέχεια

Κοινωνικές και Ιστορικές Επιστήmicroες Το βασικό ερώτηmicroα που

τίθεται εδώ αναφέρεται στη σχέση των Ιστορικών και Κοινωνι-

κών επιστηmicroών από τη microια microεριά και Φυσικών από την άλλη

Μπορούmicroε δηλαδή να πούmicroε ότι οι νόmicroοι που διέπουν τα ιστορι-

κά και κοινωνικά φαινόmicroενα είναι ανάλογοι προς τους νόmicroους που

διέπουν τα φυσικά φαινόmicroενα ή microήπως πρόκειται για φαινόmicroενα

ποιοτικώς διάφορα τα οποία έχουν τη δική τους νοmicroοτέλεια Θα

microπορούσαmicroε για παράδειγmicroα να υποστηρίξουmicroε την άποψη ότι η

δυνατότητα πρόβλεψης που έχουν οι φυσικές επιστήmicroες microε βάση

τους φυσικούς νόmicroους προσφέρεται microε ανάλογο τρόπο και για τα

ιστορικά φαινόmicroενα ή microήπως εδώ υπεισέρχονται και άλλοι παρά-

γοντες που δεν microπορούν να περιοριστούν στο γενικό πλαίσιο ενός

νόmicroου microε καθολική ισχύ Θα ήταν δυνατόν λχ να προβλέψουmicroε

τις συνέπειες microιας κοινωνικής επανάστασης microε microαθηmicroατική ακρί-

βεια όπως συmicroβαίνει τουλάχιστον microε microία κατηγορία φυσικών

φαινοmicroένων Θα microπορούσε για παράδειγmicroα να προβλέψει κανείς

τις ραγδαίες εξελίξεις σε όλο το Ανατολικό microπλοκ που συντελέ-

σθηκαν πριν από microερικά χρόνια microε βάση τους νόmicroους του Μαρ-

ξιστικού ντετερmicroινιστικού microοντέλου σύmicroφωνα microε το οποίο τα

ιστορικά και κοινωνικά φαινόmicroενα διέπονται από microία νοmicroοτέλεια

όmicroοια micro αυτή των διαδικασιών που συmicroβαίνουν στον φυσικό

κόσmicroο

Εισαγωγή 15

5 Προβλήmicroατα που αναφέρονται στις σχέσεις

της Επιστήmicroης microε άλλους τοmicroείς

του Πολιτισmicroού και των αξιών

έτοιου είδους προβλήmicroατα είναι αυτά που αναφέρονται στη

σχέση της Επιστήmicroης microε τον τοmicroέα των αξιών της Θρησκείας

και του πολιτισmicroού Ερωτήmicroατα που τίθενται microέσα από αυτή την

οπτική είναι τα ακόλουθα

Επιστήmicroη και αξίες Θα πρέπει να θεωρήσουmicroε την Επιστήmicroη

ως ένα χώρο ανεξάρτητο και ουδέτερο σε σχέση microε τα θέmicroατα

των αξιών ή microήπως η Επιστήmicroη επηρεάζεται κατά την ανάπτυξή

της και επηρεάζει microε τα πορίσmicroατά της το χώρο αυτό

Επιστήmicroη και Θρησκεία Ποιες είναι οι επιπτώσεις των πορι-

σmicroάτων και των νέων ανακαλύψεων των διαφόρων επιστη-

microονικών κλάδων σε θέmicroατα θρησκευτικού ή θεολογικού περιεχο-

microένου ή ndashκαι αντίστροφαndash ποια είναι η επίδραση των θρησκευτι-

κών πεποιθήσεων στην άσκηση του έργου των επιστηmicroόνων και

στην ανάπτυξη της Επιστήmicroης

Επιστήmicroη και Πολιτισmicroός Ποια είναι η σχέση της Επιστήmicroης

microε το ευρύτερο πολιτισmicroικό πλέγmicroα αξιών Μπορούmicroε και ndashαν

ναιndash σε ποιο βαθmicroό να πούmicroε ότι η Eπιστήmicroη είναι προϊόν του

πολιτισmicroού microέσα στον οποίο αναπτύσσεται ή ότι επηρεάζεται

κατά τρόπο ουσιαστικό από τη διαmicroόρφωση του πολιτισmicroικού

πλαισίου Και το αντίστροφο microπορούmicroε να πούmicroε ότι οι επιστη-

microονικές ανακαλύψεις έχουν επίπτωση άmicroεσα ή έmicromicroεσα στη δια-

microόρφωση του πολιτισmicroού

Όλα αυτά αποτελούν πολύ βασικά ερωτήmicroατα που ενδιαφέ-

ρουν όχι microόνον τον Φιλόσοφο της Επιστήmicroης αλλά και κάθε σκε-

πτόmicroενο άνθρωπο δεν αποτελούν ωστόσο στόχο του παρόντος

βιβλίου Στη συνέχεια θα προχωρήσω στην παρουσίαση της βα-

θύτερης σχέσης που συνδέει τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης microε την

επιστηmicroονική σκέψη και πρακτική

Τ


6 Σχέση Φιλοσοφίας της Επιστήmicroης

microε την Επιστήmicroη

πό τη σύντοmicroη παρουσίαση που επεχείρησα των διαφόρων

τύπων προβληmicroατισmicroού που αναπτύσσονται στο χώρο της

Φιλοσοφίας της Επιστήmicroης ελπίζω ότι ο αναγνώστης έχει σχηmicroα-

τίσει ήδη microία εικόνα για τη σχέση του κλάδου αυτού microε την Επι-

στήmicroη Ας δούmicroε όmicroως πιο αναλυτικά ποια είναι αυτή και ποιο

είναι το έργο του Φιλοσόφου της Επιστήmicroης Θα πρέπει λοιπόν

να πούmicroε ότι ο Φιλόσοφος της Επιστήmicroης έχει ως αφετηρία του

και ως πρώτο υλικό για να ξεκινήσει το έργο του τις ανακαλύψεις

και τα πορίσmicroατα των επί microέρους επιστηmicroών Αυτό όmicroως δεν ση-

microαίνει ότι το έργο του επιστήmicroονα και του Φιλοσόφου της Eπι-

στήmicroης ταυτίζονται ή ndashπολύ περισσότεροndash ότι ο Φιλόσοφος της

Επιστήmicroης έχει ως στόχο του να επιβάλει κανόνες στην επιστηmicroο-

νική διαδικασία ή να υποδείξει στον επιστήmicroονα πώς να κάνει την

έρευνά του Είναι βέβαιο ότι υπάρχει ουσιαστική διάκριση microεταξύ

της επιστηmicroονικής πρακτικής και της θεωρητικής συζήτησης πά-

νω στα προβλήmicroατα που προκύπτουν από την πρακτική αυτή

Η σχέση λοιπόν microεταξύ των επιστηmicroών και της Φιλοσοφίας

της Επιστήmicroης διαmicroορφώνεται ως εξής Σrsquo ένα πρώτο επίπεδο

υπάρχει ο φυσικός κόσmicroος που αποτελεί το αντικείmicroενο της Επι-

στήmicroης Σε ένα δεύτερο επίπεδο έρχεται η Επιστήmicroη που έχει ως

έργο της να παρατηρήσει να περιγράψει και να προβλέψει τα

φυσικά φαινόmicroενα αλλά και να κατανοήσει και να εξηγήσει το

φυσικό κόσmicroο και τους κρυmicromicroένους microηχανισmicroούς που καθορίζουν

αιτιακά την εξέλιξη των φυσικών φαινοmicroένων Αποτέλεσmicroα όλων

αυτών είναι η διατύπωση φυσικών νόmicroων θεωριών και υποθέ-

σεων Τέλος σrsquo ένα τρίτο επίπεδο έρχεται η Φιλοσοφία της Επι-

στήmicroης για ν ασχοληθεί microε την κριτική ανάλυση και αξιολόγηση

του έργου των επιστηmicroών στο σύνολό τους να προβληmicroατισθεί

για το χαρακτήρα της επιστηmicroονικής γνώσης και των θεωριών

των εννοιών που χρησιmicroοποιεί η Επιστήmicroη των κριτηρίων οριο-

θέτησης του επιστηmicroονικού κλπ

Α

Εισαγωγή 17

Η επισήmicroανση όλων αυτών των χαρακτηριστικών δεν microπορεί

παρά να microας οδηγήσει στη συνειδητοποίηση της πιο σηmicroαντικής

διάστασης της Φιλοσοφίας της Επιστήmicroης που δεν είναι άλλη

από τον ενοποιητικό της ρόλο

7 Ο Ενοποιητικός ρόλος της Φιλοσοφίας


κείνο λοιπόν που έγινε φανερό ελπίζω microέσα από την πα-

ρουσίαση των διαφόρων ερωτηmicroάτων που απασχολούν τη

Φιλοσοφία της Επιστήmicroης είναι το γεγονός ότι ο προβληmicroατι-

σmicroός που αναπτύσσεται στους κόλπους της υπερβαίνει τα όρια

της κάθε ειδικής επιστήmicroης χωριστά προσφέροντας θα λέγαmicroε

microία γέφυρα κατανόησης και συνεννόησης microεταξύ των διαφόρων

επιmicroέρους επιστηmicroών

Με τον τρόπο αυτό η Φιλοσοφία της Επιστήmicroης παίζει ένα

ρόλο ενοποιητικό καλύπτοντας το microειονέκτηmicroα της διάσπασης

του συνολικού σώmicroατος της γνώσης που συντελείται microε την ανά-

πτυξη όλο και πιο ειδικών επιστηmicroονικών κλάδων ∆ιότι όπως

όλοι γνωρίζουmicroε όσο περισσότερο αυξάνονται οι ειδικότητες

στους κόλπους κάθε επιστήmicroης τόσο περισσότερο αναπτύσσεται

microια προσπάθεια να περιχαρακωθούν τα όρια του κάθε ειδικού

κλάδου και να επαναπροσδιοριστεί το αντικείmicroενο και η microέθοδος

microε όλο και πιο αυστηρά κριτήρια ∆εν πρέπει βέβαια να παρα-

βλέπουmicroε το γεγονός ότι η ανάπτυξη αυτή έχει το πλεονέκτηmicroα

ότι κάνει δυνατή την εισχώρηση σε microεγαλύτερο βάθος για την

πληρέστερη γνώση του αντικειmicroένου Στην Ιατρική λχ όπου η

εξειδίκευση έχει προχωρήσει σε τέτοιο βαθmicroό ώστε να υπάρχουν

πλέον ειδικότητες για κάθε microέρος και όργανο του σώmicroατος χωρι-

στά η εξειδίκευση αυτή έχει το ευεργετικό αποτέλεσmicroα της αύ-

ξησης σε θαυmicroαστό βαθmicroό των δυνατοτήτων διάγνωσης πρόβλε-

ψης και θεραπείας ενός τεράστιου αριθmicroού ασθενειών Μια ανά-

λογη ανάπτυξη παρατηρείται και στο χώρο της Βιολογίας της

Ε


Χηmicroείας της Βιοχηmicroείας της Φυσικής της Αστρονοmicroίας της Κο-

σmicroολογίας microε αποτέλεσmicroα να αποκαλύπτεται ένας άγνωστος ώς

τώρα κόσmicroος τόσο στην περιοχή του microικρόκοσmicroου όσο και του

microεγάκοσmicroου ευξάνοντας σε εκπληκτικό βαθmicroό τις δυνατότητές

microας κατανόησης και εξήγησης όλων αυτών των πτυχών και επιπέ-

δων της φυσικής πραγmicroατικότητας

Παρά τα αναmicroφισβήτητα ωστόσο πλεονεκτήmicroατά της η

εξειδίκευση έχει και ένα σοβαρό microειονέκτηmicroα Με την αυστηρή

οριοθέτηση του αντικειmicroένου και της microεθόδου του κάθε ειδικού

κλάδου δηmicroιουργείται αναπόφευκτα microια τέτοια διάσπαση της

γνώσης ώστε να καθίσταται δύσκολη ndashή και αδύνατηndash πολλές

φορές η επικοινωνία microεταξύ των διαφόρων επιστηmicroών

Τα στεγανά ακριβώς αυτά που έχουν δηmicroιουργηθεί κυρίως

από τις αρχές του εικοστού αιώνα έρχεται να καταλύσει η Φιλο-

σοφία της Επιστήmicroης microέσα από την ενασχόληση microε θέmicroατα που

υπερβαίνουν τα περιορισmicroένα όρια των ειδικών επιστηmicroών Γιατί

όπως είπαmicroε εκτός από τα ειδικά προβλήmicroατα που έχει να αντιmicroε-

τωπίσει κάθε ερευνητής microέσα στο δικό του χώρο υπάρχουν και

άλλα θεmicroελιώδη ζητήmicroατα που αφορούν στη microέθοδο γενικά της

Επιστήmicroης στην ερmicroηνεία και χρήση των εννοιών στα κριτήρια

για την οριοθέτηση του επιστηmicroονικού από το microη επιστηmicroονικό

στην έννοια της επιστηmicroονικής αλήθειας και ανακάλυψης κοκ

Όλα αυτά αφορούν την εν γένει επιστηmicroονική δραστηριότητα και

όχι κάποιον ειδικό κλάδο

Θεωρηmicroένη λοιπόν microέσα από αυτή την οπτική microπορούmicroε να

πούmicroε ότι η Φιλοσοφία της Επιστήmicroης είναι η κατ εξοχήν πνευ-

microατική ενασχόληση που προσφέρει το έδαφος για microία προσπάθεια

κατανόησης του χαρακτήρα της Επιστήmicroης αλλά και συνεννόη-

σης microεταξύ των διαφόρων επιστηmicroών Αποτελεί microε άλλα λόγια

ένα είδος γέφυρας microεταξύ των διαφόρων επιστηmicroονικών κλάδων

έτσι ώστε να microπορέσουν οι επιστήmicroονες να βρουν microία κοινή

γλώσσα επικοινωνίας και να οδηγηθούν έτσι σε microία συνολική

θεώρηση της γνώσης

Εισαγωγή 19

Η ουσιαστικότερη λοιπόν συmicroβολή της Φιλοσοφίας της Επι-

στήmicroης θεωρώ ότι είναι η δυνατότητα που προσφέρει για την

αποκατάσταση της ουσιαστικής ενότητας όχι microόνον microεταξύ των

επί microέρους επιστηmicroών αλλά και microεταξύ της επιστηmicroονικής σκέ-

ψης και του φιλοσοφικού στοχασmicroού Αυτό είναι κάτι που αποτε-

λεί επιτακτική ανάγκη για κάθε σκεπτόmicroενο άνθρωπο στην εποχή

microας

Σηmicroειώσεις 1 Ο όρος Φιλοσοφία της Επιστήmicroης προέρχεται από την Αγγλοσαξωνική

παράδοση (Ρhilosophy of Science) ενώ ο όρος Επιστηmicroολογία που επί-σης χρησιmicroοποιείται στην Ελλάδα προέρχεται από τη Γαλλική παρά-δοση (Eacutepistemologie) Τέλος θα πρέπει να σηmicroειωθεί ότι ο Αγγλικός όρος Εpistemology δηλώνει τη Θεωρία της Γνώσης (Γνωσιοθεωρία) Υπάρχει λοιπόν ένα πρόβληmicroα επιλογής του όρου στην Ελληνική γλώσσα όπου συνηθίζεται η χρήση του όρου Επιστηmicroολογία χωρίς ό-microως πάντα να είναι ο πιο κατάλληλος διότι έτσι δεν φαίνεται η στενή της σχέση της Φιλοσοφίας της Επιστήmicroης microε τη Φιλοσοφία στην οποία θα αναφερθώ στη συνέχεια

2 Lalande Vocabulaire Τechnique et critique de la Ρhilosophie (Ρaris 1951)

Kάθε γνήσιο αντίτυπο φέρει την υπογραφή της συγγραφέως

∆ήmicroητρα Σφενδόνη - Mέντζου

Φιλοσοφία της Επιστήmicroης Εισαγωγή

Xηλής 19 Θεσσαλονίκη ΤΚ 55132

Tηλ 2310-453684 και 2310-997325

e-mail sfendoniedlitauthgr

ISBN 960-431-922-1

copy Copyright ∆ήmicroητρα Σφενδόνη - Mέντζου Εκδόσεις Ζήτη

Μάϊος 2004

Το παρόν έργο πνευmicroατικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνι-

κού νόmicroου (N21211993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήmicroερα) και τις διεθνείς

συmicroβάσεις περί πνευmicroατικής ιδιοκτησίας Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής

άδειας του εκδότη και συγγραφέα κατά οποιοδήποτε τρόπο ή microέσο αντιγραφή φωτοα-

νατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή εκmicroίσθωση ή δανεισmicroός microετάφραση διασκευή

αναmicroετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε microορφή (ηλεκτρονική microηχανική ή άλλη) και η

εν γένει εκmicroετάλλευση του συνόλου ή microέρους του έργου

Πρόλογος































Η




































Πρόλογος ix

































Εισαγωγή



Κεφάλαιο 1


Κεφάλαιο 2



Κεφάλαιο 3


Κεφάλαιο 4


Κεφάλαιο 5


Κεφάλαιο 6


Κεφάλαιο 7





Κεφάλαιο 1


θεωριών 101

Κεφάλαιο 2


Κεφάλαιο 3


Κεφάλαιο 4


Κεφάλαιο 5




Κεφάλαιο 1


Κεφάλαιο 2



Εισαγωγή























Η



































Ο

Εισαγωγή 3





























































Α

Εισαγωγή 5






























Θ



























κούς





Εισαγωγή 7




































































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας




Πρόλογος































Η




































Πρόλογος ix

































Εισαγωγή



Κεφάλαιο 1


Κεφάλαιο 2



Κεφάλαιο 3


Κεφάλαιο 4


Κεφάλαιο 5


Κεφάλαιο 6


Κεφάλαιο 7





Κεφάλαιο 1


θεωριών 101

Κεφάλαιο 2


Κεφάλαιο 3


Κεφάλαιο 4


Κεφάλαιο 5




Κεφάλαιο 1


Κεφάλαιο 2



Εισαγωγή























Η



































Ο

Εισαγωγή 3





























































Α

Εισαγωγή 5






























Θ



























κούς





Εισαγωγή 7




































































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας







































Πρόλογος ix

































Εισαγωγή



Κεφάλαιο 1


Κεφάλαιο 2



Κεφάλαιο 3


Κεφάλαιο 4


Κεφάλαιο 5


Κεφάλαιο 6


Κεφάλαιο 7





Κεφάλαιο 1


θεωριών 101

Κεφάλαιο 2


Κεφάλαιο 3


Κεφάλαιο 4


Κεφάλαιο 5




Κεφάλαιο 1


Κεφάλαιο 2



Εισαγωγή























Η



































Ο

Εισαγωγή 3





























































Α

Εισαγωγή 5






























Θ



























κούς





Εισαγωγή 7




































































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας





Εισαγωγή



Κεφάλαιο 1


Κεφάλαιο 2



Κεφάλαιο 3


Κεφάλαιο 4


Κεφάλαιο 5


Κεφάλαιο 6


Κεφάλαιο 7





Κεφάλαιο 1


θεωριών 101

Κεφάλαιο 2


Κεφάλαιο 3


Κεφάλαιο 4


Κεφάλαιο 5




Κεφάλαιο 1


Κεφάλαιο 2



Εισαγωγή























Η



































Ο

Εισαγωγή 3





























































Α

Εισαγωγή 5






























Θ



























κούς





Εισαγωγή 7




































































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας






Κεφάλαιο 1


θεωριών 101

Κεφάλαιο 2


Κεφάλαιο 3


Κεφάλαιο 4


Κεφάλαιο 5




Κεφάλαιο 1


Κεφάλαιο 2



Εισαγωγή























Η



































Ο

Εισαγωγή 3





























































Α

Εισαγωγή 5






























Θ



























κούς





Εισαγωγή 7




































































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας




Εισαγωγή























Η



































Ο

Εισαγωγή 3





























































Α

Εισαγωγή 5






























Θ



























κούς





Εισαγωγή 7




































































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας






































Ο

Εισαγωγή 3





























































Α

Εισαγωγή 5






























Θ



























κούς





Εισαγωγή 7




































































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας




Εισαγωγή 3





























































Α

Εισαγωγή 5






























Θ



























κούς





Εισαγωγή 7




































































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας






























Α

Εισαγωγή 5






























Θ



























κούς





Εισαγωγή 7




































































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας




Εισαγωγή 5






























Θ



























κούς





Εισαγωγή 7




































































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας






























κούς





Εισαγωγή 7




































































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας




Εισαγωγή 7




































































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας







































Εισαγωγή 9






































































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας







































Εισαγωγή 11
































Ό




































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας







































Εισαγωγή 13






























































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας































κόσmicroο

Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας




Εισαγωγή 15
































Τ



































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας






































Α

Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας




Εισαγωγή 17
































Ε



































Εισαγωγή 19







microας






































Εισαγωγή 19







microας




Εξώφυλλο: Margarita philosophicamedia.public.gr/Books-PDF/9789604319220.pdfΕξώφυλλο:...

Documents

Transcript of Εξώφυλλο: Margarita philosophicamedia.public.gr/Books-PDF/9789604319220.pdfΕξώφυλλο:...