[1]

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ :

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΣ – ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

«Μικρή μικρή νοικοκυρά - Μεγάλη πίτα κάνει.»

Άνοιξη! Την υποδέχονται τα πρώτα φτερουγίσματα των χελιδονιών, τα καταπράσιναλιβάδια, τα ολάνθιστα δέντρα, οι μυρωδιές και τα χρώματα. Μέσα σ’ αυτό το σκηνικό«Ανάστασης» της φύσης και η μέλισσα έρχεται να τρυγήσει το νέκταρ των λουλουδιών γιανα προσφέρει στον άνθρωπο το «θεϊκό» μέλι!

Σας καλωσορίζουμε και σας προσκαλούμε να γνωρίσουμε έναν θαυμαστό μικρόκοσμο, μιακοινωνία πρότυπο συνεργασίας, εργατικότητας και δημιουργίας, την κοινωνία τηςΜέλισσας, έναν κόσμο λουλουδιών, χρωμάτων, γεύσεων, και αρωμάτων. Μια κοινωνίαστην οποία «ουδείς εσθίειν άρτον αργόν».

Σαν μια «κυψέλη» δημιουργίας εργαστήκαμε, αντλώντας πληροφορίες από το διαδίκτυο ,βιβλιοθήκη, εμπειρίες και γνώσεις από τις εξορμήσεις μας στη φύση, από συνεντεύξειςμελισσοκόμων και την διδακτική επίσκεψή μας.

Για να πετύχουμε τους στόχους μας αποτελέσαμε ομάδες εργασίας, υποτάξαμε το «Εγώ»στο «εμείς», αναδείξαμε το εγώ μέσα από το εμείς και τη συλλογική προσπάθεια.

Τα ονόματα των ομάδων μας εμπνευσμένα από τη Μέλισσα και τον κόσμο της………

1η ομάδα «Τρελομελισσοκομία» (Νίκη, Θεανώ, Ντίνα, Αγορέτα)

2η ομάδα «Αμβροσία και νέκταρ» (Αμβρόσιος,Γιώργος,Αλέξανδρος)

3η ομάδα «Μελυγειλλον» (Βάσω, Αμαλία, Χρήστος)

4η ομάδα «Μαρτσέλο» (Γιώργος,Ευτυχία,Δημήτρης)

5η ομάδα «Μελι-νστάιν» (Αναστασία, Μαρίνα, Βανέσα)

Και το συναρπαστικό ταξίδι άρχισε…!!!

[2]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ενότητα 1

Κοινωνία των μελισσών - κατοικία

Οργάνωση της κοινωνίας των μελισσών (φυσιολογία - οργάνωση - συνύπαρξη - εργασίες- ρόλοι)

Η κατοικία των μελισσών (μορφολογία και δομή κυψέλης - εξέλιξη )

Ενότητα 2

Προϊόντα από τις μέλισσες - οικονομία

Προϊόντα της μέλισσας ( ποια είναι, πώς παράγονται, πού χρησιμοποιούνται)

Ο αντίκτυπος της μελισσοκομίας στην οικονομία (ατομικό επίπεδοί τοπικό επίπεδο,εθνικό επίπεδο, παράδειγμα οικονομίας)

Ενότητα 3

Περιβάλλον - υγεία

Η μέλισσα και τα προϊόντα της, ως παράγοντες που επηρεάζουν την υγεία του ανθρώπου( μέλι - φαρμακευτικά προϊόντα - τσίμπημα αλλεργίες)

Μέλισσα και περιβάλλον: Μια αμφίδρομη σχέση ζωής ( επικονίαση - χλωρίδα - τροφή -καιρός - συνθήκες - μόλυνση - ακραίες συνθήκες- πυρκαγιές)

Ενότητα 4Μελισσοκομία - ιστορία - τεχνολογία

Εξέλιξη της μέλισσας και της μελισσοκομίας αντίστροφα

Ενότητα 5

Άνθρωπος - Επιστήμες

Ποιες επιστήμες σχετίζονται με τη μέλισσα και τα προϊόντα της.

Τα αποτελέσματα των παραπάνω ευρημάτων στη ζωή του ανθρώπου.

[3]

ΕΝΟΤΗΤΑ 1

Η φυσιολογία της μέλισσας - Μέλισσα

Οι μέλισσες είναι κοινωνικά έντομα του είδους Apis mellifica και ανήκουν στην τάξη τωνΥμενοπτέρων. Ζουν σε οικογένειες που αριθμούν συνήθως 50.000 άτομα και αποτελούνταιαπό μία βασίλισσα, χιλιάδες εργάτριες και κηφήνες.

Η βασίλισσα είναι η μητέρα όλου του μελισσιού. Είναι η μόνη που έχει την ικανότητα ναγεννά, το μόνο αληθινό θηλυκό της κυψέλης.

Οι εργάτριες είναι ατελή θηλυκά. Κάνουν όλες τις δουλειές της κυψέλης: καθάρισμα,εκτροφή γόνου, συλλογή τροφών, νερού, πρόπολης, κτίσιμο κηρηθρών.

Οι κηφήνες, τα αρσενικά της κυψέλης γεννιούνται την Άνοιξη και πεθαίνουν το χειμώνα.Στη μέλισσα, όπως σε κάθε έντομο, διακρίνουμε το κεφάλι, το θώρακα και την κοιλιά.

Στο κεφάλι διακρίνουμε:α) Δύο σύνθετα μάτια Καθένα από αυτά συγκροτείται από 3000 ομματίδια. Αυτάδιακρίνουν τα χρώματα που διακρίνει και το ανθρώπινο μάτι. Η μόνη διαφορά έγκειται στοότι η μέλισσα διακρίνει το υπεριώδες και δεν διακρίνει το κόκκινο. Το μάτι του ανθρώπουβλέπει 20-30 εικόνες το δευτερόλεπτο, ενώ το μάτι της μέλισσας βλέπει ταυτόχρονα 300εικόνες. Τα σύνθετα μάτια χρησιμεύουν για να βλέπει μακριά έξω από την κυψέλη και γιατον προσανατολισμό σε σχέση με τον ήλιο όταν πετάει.β) 3 απλά μάτια στο κάτω μέρος του κεφαλιού για την κοντινή όραση στην κυψέλη και γιανα βοηθούν τα σύνθετα μάτια.γ) Δύο κεραίες που αποτελούνται από ένα κορμό και ένα τμήμα από 11 άρθρα. Οι κεραίεςέχουν αισθητήρια όργανα.δ) Το στόμα με τις δύο σιαγόνες και την προβοσκίδα (γλώσσα). ΄Οσο πιο μακριά είναι ηπροβοσκίδα μιας εργάτριας, τόσο καλύτερη συλλέκτρια είναι.

Ο θώρακας αποτελείται από τρεις ενωμένους δακτυλίους. Σε κάθε δακτύλιο έχει έναζευγάρι πόδια ενώ στο δεύτερο και τρίτο έχει κολλημένα δύο ζευγάρια φτερά.

Τα πόδια αποτελούνται από διαρθρωμένα κομμάτια. Ξεκινώντας από το θώρακα έχουμε:Ισχίο, τροχαντήρας, μηρός, κνήμη, ταρσός (πέλμα). Το πέλμα απολήγει σε δύο νύχια και μιαβεντούζα (αρόλειον).

Το κάθε ζευγάρι ποδιών χρησιμεύει σε κάποια από τις δουλειές της εργάτριας. Το πρώτοζευγάρι χρησιμεύει στον καθαρισμό των κεραιών. Το δεύτερο χωρίζει τα κουβάρια τηςγύρης. Το τρίτο ζευγάρι είναι έτσι φτιαγμένο, σαν καλάθι στο εξωτερικό μέρος της κνήμης,όπου η μέλισσα τοποθετεί τη γύρη που μαζεύει απ' τα λουλούδια και την πλάθει, εν πτήσει,σε κόκκους που τους μεταφέρει στην κυψέλη. Στην εσωτερική πλευρά έχει μια σειρά απόσκληρές τρίχες που είναι το χτένι για την γύρη.

Η κοιλιά αποτελείται από επτά δακτυλίους. Στην άκρη του τελευταίου υπάρχει το κεντρί μετο δηλητήριο, με το οποίο η εργάτρια υπερασπίζει τον εαυτό της και την κυψέλη. Κάτω απότην κοιλιά τέσσερα ζευγάρια λείες επιφάνειες, οι καθρέπτες (κάτοπτρα) κρύβουν τους

[4]

κηρογόνους αδένες. Στο κεφάλι, εκτός από το μυαλό υπάρχουν οι υποφαρυγγικοί αδένεςπου εκκρίνουν το βασιλικό πολτό και τη φερομόνη. Ο αδένας Νασάνοφ είναι ένα όργανο,μικρό, λαμπερό, μεταξύ έκτου και έβδομου δακτυλίου, που εκκρίνει ουσίεςπροσανατολιστικές που σημαδεύουν τις πίστες προσγείωσης. Τα γεννητικά όργανα τηςεργάτριας είναι ατροφικά. Δεν γεννούν αυγά. Στην περίπτωση, όμως που η κυψέλη χάσει τηβασίλισσά της και για κάποιο λόγο δεν μπορεί να την αντικαταστήσει, μια εργάτρια, ηπλέον αρχομανής, αναλαμβάνει το έργο της βασίλισσας. Τρώει βασιλικό πολτό,αναπτύσσονται οι ωοθήκες της και γεννάει αυγά, που είναι όμως αγονιμοποίητα, αφού δενέχει ποτέ συζευχθεί με κηφήνα. Από τα αυγά αυτά βγαίνουν μόνο κηφήνες. Εδώ έχουμε τηλεγόμενη «Παρθενογένεση».

Η βασίλισσα είναι το μόνο αληθινό θηλυκό του μελισσιού, είναι η μητέρα όλων τωνμελισσών της κυψέλης. Γεννιέται από ένα κοινό αυγό, όπως αυτά απ' τα οποία γεννιούνταιοι εργάτριες. Το κελί στο οποίο μεγαλώνει είναι κατά πολύ μεγαλύτερο από εκείνα τωνεργατριών, έχει σχήμα βελανιδιού και εξέχει από την κηρήθρα στραμμένο προς τα κάτω. Ηπρονύμφη που βγαίνει από το αυγό ταΐζεται με βασιλικό πολτό και στην τροφή αυτήοφείλεται η διαφορά εργάτριας - βασίλισσας. Στην τροφή, επίσης, οφείλεται η διαφορά στηδιάρκεια ζωής τους. Η εργάτρια ζει περίπου 45 ημέρες (το χειμώνα που δεν κουράζεταιμπορεί να ζήσει πολύ περισσότερο), ενώ η βασίλισσα μπορεί να ζήσει μέχρι και 5 χρόνια. Ηβασίλισσα είναι μεγαλύτερη από μια εργάτρια με μακρύτερο και κοκκινωπό το πίσω μέροςτου σώματός της. Μόλις βγει από το κελί της, ψάχνει να βρει και να θανατώσει τις αδελφέςτης βασίλισσες πριν εκκολαφθούν απ' τα κελιά. Στο μελίσσι πρέπει να υπάρχει μόνο μία.

Η γονιμοποίηση της βασίλισσας γίνεται από την 5η ως τη 15η ημέρα της ζωής της, ψηλάστον αέρα. Μια ημέρα με ζεστό καιρό, χωρίς ανέμους, πετά πολύ ψηλά και πίσω τηςακολουθούν όλοι οι κηφήνες του μελισσοκομείου. Οι πιο δυνατοί, τη φτάνουν,ζευγαρώνουν μαζί της διαδοχικά και μετά πεθαίνουν. Όταν η βασίλισσα επιστρέψει στηνκυψέλη, οι εργάτριες την καθαρίζουν, τη φροντίζουν και την ταΐζουν στο στόμα. Μερικέςγίνονται η μόνιμη συνοδεία της. Είναι πια η μάνα του μελισσιού. Δύο έως πέντε ημέρεςμετά τη γονιμοποίησή της αρχίζει να γεννά αυγά. Στα εργατικά κελιά γεννά αβγάγονιμοποιημένα από τα οποία θα βγουν εργάτριες.

Στα κηφηνοκελιά που είναι λίγο μεγαλύτερα σε διάμετρο, γεννά αυγά αγονιμοποίητα πουθα δώσουν κηφήνες. Τα αυγά που γεννάει η βασίλισσα είναι τόσο μικρά ώστε μόλιςδιακρίνονται με γυμνό μάτι. Μετά από τρεις ημέρες βγαίνουν από αυτά μικρά κάτασπρασκουληκάκια, οι λάρβες. Οι παραμάνες τα κρατούν ζεστά και τα ταΐζουν τις τρεις πρώτεςημέρες με βασιλικό πολτό και τις υπόλοιπες πέντε με μείγμα μελιού και γύρης το οποίοεπεξεργάζονται πριν το δώσουν. Οι λάρβες που προορίζονται να γίνουν βασίλισσεςταΐζονται όλες τις μέρες μόνο με βασιλικό πολτό. Το βασιλικό κελί σφραγίζεται την 8ηημέρα και η βασίλισσα εκκολάπτεται την 16η. Το εργατικό κελί σφραγίζεται την ένατηημέρα. Μέσα εκεί η λάρβα μεταμορφώνεται σε τέλειο έντομο που βγαίνει την 21η ημέρατρυπώντας το σφράγισμα. Το κηφηνοκελί σφραγίζεται την 10η ημέρα και ο κηφήναςβγαίνει από αυτό την 24η.

[5]

Ο βιολογικός κύκλος της εργάτριας μέλισσας

Η νεαρή εργάτρια μόλις βγει από το κελί της αναλαμβάνει εργασία. Τις δύο πρώτες ημέρεςκαθαρίζει τον εαυτό της και τα κελιά και φροντίζει το γόνο. Από την 3η έως την 5η ημέραταΐζει τις μεγάλες προνύμφες με μέλι και γύρη. Την 6η ημέρα αναπτύσσονται οιυποφαρυγγικοί αδένες της που εκκρίνουν βασιλικό πολτό και ταΐζει με αυτόν τη βασίλισσακαι τις προνύμφες 1-3 ημερών. Μετά την 11η ημέρα οι αδένες αυτοί συρρικνώνονται.

Οι εργάτριες τώρα ασχολούνται με την αποθήκευση του νέκταρος και της γύρης πουφέρνουν στην κυψέλη οι συλλέκτριες. Στο ίδιο διάστημα αναπτύσσονται οι κηρογόνοιαδένες της και παράγει κερί για να χτίσει τις κηρήθρες. Από τη 17η έως τη 19η ημέρα οιαδένες τους κεντριού έχουν πλήρως αναπτυχθεί και η εργάτρια γίνεται φρουρός στιςεισόδους της κυψέλης. Μετά την 20η ημέρα της ζωής της η εργάτρια γίνεται συλλέκτρια καιβγαίνει έξω να μαζέψει νέκταρ, γύρη, πρόπολη, νερό αφού πρώτα κάνει αναγνωριστικέςπτήσεις γύρω από την κυψέλη με σκοπό τον προσανατολισμό της. Μετά από 45 περίπουημέρες, η εργάτρια πεθαίνει.

Οι κηφήνες είναι τα αρσενικά του μελισσιού. Αυτοί είναι μεγαλύτεροι από τις εργάτριες,χονδροί και μαύροι. Είναι άκακοι και ακίνδυνοι, αφού δεν έχουν κεντρί. Προορισμός τουςείναι η γονιμοποίηση της βασίλισσας. Δεν δουλεύουν μέσα στην κυψέλη και τρέφονται απότις εργάτριες από την άνοιξη έως το φθινόπωρο. Το χειμώνα που οι τροφές λιγοστεύουν οιεργάτριες τους σκοτώνουν ή τους διώχνουν από την κυψέλη. Μερικοί, ωστόσοκαταφέρνουν να ξεφύγουν και ξεχειμωνιάζουν μέσα στην κυψέλη. Η ζωή του κηφήναδιαρκεί περίπου 50 ημέρες.

[6]

ΟΙ ΡΟΛΟΙ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ

Η συμβολή των μελισσών στο περιβάλλον και στον άνθρωπο, δεν περιορίζεται μόνο σταπολύ ωφέλιμα προιόντα που παράγουν, αλλά και στην αναπαραγωγική διαδικασία τωνφυτών (επικονίαση) όπως προαναφέραμε. Οι μέλισσες έχουν ενεργό ρόλο στηνγονιμοποίηση των φυτών, καθώς δρουν ως μηχανικοί μεταφορείς της γύρης. Την σημαντικήλοιπόν εποχή της ανθοφορίας , οι μέλισσες προκειμένου να τραφούν, πλάθουν την γύρηκαι την μεταφέρουν με τα πίσω πόδια τους στην κυψέλη . Πετώντας από άνθος σε άνθος,βοηθούν στην επικονίαση των φυτών, μεταφέροντας ασυναίσθητα την γύρη από τουςανθήρες στο στίγμα του άνθους. Χαρακτηριστικό είναι ότι βοηθούν στην επικονίαση του 60με 70 % των φυτικών ειδών.

Η χρησιμότητα των μελισσών στην επικονίαση είναι μάλιστα και πολύ μεγαλύτερη από τηνπαραγωγή μελιού, αφού μια μέτρια αποικία μελισσών υπολογίζεται ότι έχει 20 με 40 φορεςμεγαλύτερη αξία για την επικονίαση που επιτελούν τα μελισσοσμήνη, παρά για τηνπαραγωγή του μελιού. Μελέτη που διεξήχθη από δύο ιδρύματα της Γαλλίας και τηςΓερμανίας, αναφέρει ότι η επικονίαση που συντελείται από τα έντομα, αντιστοιχεί στο 9,5% της παγκόσμιας γεωργικής παραγωγής. Αν αναλογιστεί κανείς ότι οι μέλισσες αποτελούντο 80% περίπου των επικονιαστικών εντόμων, τότε εύκολα καταλαβαίνουμε την σημαντικήπροσφορά τους στο φυτικό και ζωικό περιβάλλον καθώς και τα φυτά που αναπτύσονταικατ' επέκταση, αποτελούν τροφή για τα ζώα και τον άνθρωπο, παράγουν οξυγόνο,εμποδίζουν την διάβρωση του εδάφους κτλ.

Την σημερινή εποχή που παρατηρείται μείωση του πληθυσμού των φυτών παγκοσμίωςλόγω πυρκαγιών, δόμησης και άλλων αρνητικών συνεπειών της ανθρώπινηςδραστηριότητας, ο επικονιαστικός ρόλος της μέλισσας είναι πλέον ζωτικής σημασίας.Χαρακτηριστικό είναι το ότι ο Αλβέρτος Αινστάιν είχε πει ότι "αν κάποτε οι μέλισσεςεκλείψουν, το ανθρώπινο είδος δεν θα αργήσει να τις ακολουθήσει". Με την μείωση πάλιτων μελισσοσμηνών παγκοσμίως (πυρκαγιές, φυτοφάρμακα) και ιδιαίτερα στις Η.Π.Α, ηαύξηση των τιμών των προιόντων κυψέλης αλλά των γεωργικών που θα έρθει ως φυσικόεπακόλουθο, θα ωχριά απέναντι στο πρόβλημα της μειωμένης επικονιαστικήςδραστηριότητας. Κάτι που πρέπει να κάνει τους αρμόδιους φορείς παγκοσμίως να σκύψουνμε υπευθυνότητα πάνω από το πρόβλημα. Ήδη σε πολλές χώρες οι καλλιεργητές

[7]

καταφεύγουν στην ενοικίαση μελισσιών, προκειμένου να πετύχουν ικανοποιητικήεπικονίαση και να αυξήσουν την παραγωγή τους, αφούα) οι μέλισσες επισκέπτονται πάνω από 300 είδη καλλιεργούμενων φυτών,β) αναπτύσονται σε μεγάλους πληθυσμούς, δραστήριους σε όλη σχεδόν την διάρκεια τουέτους,γ) έχουν ανθική σταθερότητα, επικονιάζουν δηλαδή ένα είδος φυτού σε κάθε ταξίδι τους.Μια πιο προσεγμένη χρησιμοποίηση των μελισσών για επικονιαστικό σκοπό στοπεριβάλλον γενικότερα και όχι μόνο στις καλλιέργειες, θα είχε σημαντικά ωφέλη στην φύσηκαι στον άνθρωπο. Είναι ένα έντομο που ήδη το έχουμε μελετήσει και τοχρησιμοποιούμε, μπορούμε να το μεταφέρουμε σε μεγάλους αριθμούς και ναεπωφεληθούμε και από την επικονιαστική του δραστηριότητα και από τα πολύωφέλιμα προιόντα που αυτό παράγει.

ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ

Η Βασίλισσα

Σε κάθε κυψέλη υπάρχει πάντα μια βασίλισσα ή «μάνα», όπως την αποκαλούν οιμελισσοκόμοι. Αυτή τρέφεται με βασιλικό πολτό (μια ειδική τροφή που την παράγουν οιεργάτριες ηλικίας 7-13 ημερών) από την αρχή μέχρι το τέλος της ζωής της. Γι' αυτό και ζειμέχρι 3-4 χρόνια και είναι το μόνο μέλος στην κυψέλη που γεννάει αυγά. Τα αυγά τατοποθετεί στο κέντρο του εξάγωνου κελιού, που θα αποτελέσει την θερμοκοιτίδα τωνπρώτων σταδίων ανάπτυξης της μέλισσας (αυγό, προνύμφη, νύμφη).

Η βασίλισσα εκπέμπει κάποιες ουσίες, τις φερομόνες, οι οποίες αποτελούν τις διαταγέςπρος τις εργάτριες μέλισσες για τις εργασίες που πρέπει να κάνουν. Οι υπόλοιπες μέλισσεςδεν βλέπουν τη βασίλισσα (μέσα στην κυψέλη όλα είναι σκοτεινά), και έτσι τηναντιλαμβάνονται μόνο από τις μυρωδιές που εκπέμπει.

Οι εργάτριες κατασκευάζουν τα βασιλικά κελιά, όπου θα εκτραφούν οι εργάτριες. Ηβασίλισσα, όταν είναι ακόμα προνύμφη τρέφεται με βασιλικό πολτό που τις δίνουν οιεργάτριες. Καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής της, οι εργάτριες την ταΐζουν, την καθαρίζουν,παίρνουν τα κόπρανά της έξω από την κυψέλη και γενικά την φροντίζουν συνέχεια καιευλαβικά. Είναι θα λέγαμε βασίλισσα με όλη τη σημασία της λέξης! Μετά την έξοδό τηςαπό το κελί (σε 16 μέρες από τότε που ήταν αυγό), η βασίλισσα ψάχνει να βρει άλλαβασιλικά κελιά, τα οποία καταστρέφει για να παραμείνει μόνο εκείνη.

Περίπου 1 εβδομάδα μετά τη γέννησή της, η βασίλισσα πετά για πρώτη φορά έξω από τηνκυψέλη, για να συζευχθεί με 8-10 κηφήνες. Η πτήση γίνεται τις πρώτες απογευματινές ώρεςκαι μόνο όταν ο καιρός είναι καλός, αλλιώς αναβάλλεται. Το γαμήλιο ταξίδι διαρκεί έως 20λεπτά μέχρι η βασίλισσα να πάρει λίγο σπέρμα από τον κάθε κηφήνα, το οποίο αποθηκεύειγια όλη την υπόλοιπη ζωή της. Επιστρέφει στην κυψέλη και αναλαμβάνει έργο μετά από 3μέρες: γεννά συνεχώς, ως και 1.500 αυγά την ημέρα. Τότε οι εργάτριες αρχίζουν να τηνπεριποιούνται και να την προσέχουν. Όταν η βασίλισσα γεννάει, τοποθετεί πρώτα τοκεφάλι της σε κάθε κελί (πιθανόν να το εξετάσει) και, αν το κελί είναι άδειο, γυρίζειτοποθετεί την κοιλιά της μέσα και εναποθέτει ένα αυγό.

[8]

Το αυγό μπορεί να εξελιχθεί σε κηφήνα ή σε εργάτρια μέλισσα, ανάλογα με το αν έχειγονιμοποιηθεί ή όχι. Αν είναι να εξελιχθεί σε εργάτρια οι υπόλοιπες θα του δώσουν μέλιγια να μεγαλώσει. Αν όμως ταϊστεί με άφθονο βασιλικό πολτό, θα γίνει βασίλισσα.

Οι Εργάτριες

Είναι οι ακούραστες μηχανές της κυψέλης. Ανάλογα με την ηλικία τους, μπορούν ναεπιτελούν διάφορες εργασίες.

Καθαρίστρια κελιών Παραμάνες (τάισμα - περιποίηση βασίλισσας και αυγών) Επεξεργάζονται νέκταρ από συλλέκτριες και το μετατρέπουν σε μέλι Πακετάρουν γύρη μέσα στα κελιά Χτίζουν κηρήθρες Καθαρίζουν τη φωλιά από άχρηστα υλικά Κάνουν αέρα με τα φτερά τους Φρουρούν την είσοδο της κυψέλης Πετούν έξω για συλλογή γύρης και νέκταρος

Η διάρκεια από το στάδιο του αυγού μέχρι να εκκολαφθεί η εργάτρια είναι 21 μέρες. Τιςπρώτες ταΐζεται με μέλι και γύρη από τις υπόλοιπες εργάτριες.

Οι εργάτριες ζουν κατά μέσο όρο 15-40 μέρες το καλοκαίρι, 30-60 μέρες την άνοιξη και τοφθινόπωρο και το χειμώνα μέχρι 140 μέρες. Οι χειμερινές εργάτριες διαθέτουν μεγάλααποθέματα τροφής σε μορφή λιπωδών σωμάτων, που συμβάλλουν στην αύξηση τηςδιάρκειας της ζωής τους.

Κατά μέσο όρο, μια εργάτρια-συλλέκτρια κάνει ημερησίως 10 ταξίδια νεκταροσυλλογής,δηλαδή μεταφέρει 1/3 του γραμμαρίου νέκταρ στην κυψέλη. Επίσης, οι γυρεοσυλλέκτριες -εργάτριες κάνουν 10 ταξίδια την ημέρα, μεταφέροντας την γύρη στην κυψέλη. Πιοσυγκεκριμένα, πιάνονται από τους ανθήρες των λουλουδιών, και με την προβοσκίδα τουςκαταβρέχουν μια ποσότητα νέκταρος, σχηματίζοντας με τα πόδια τους ένα μπαλάκι γύρης.Το μπαλάκι αυτό μεταφέρεται με το πίσω ζευγάρι ποδιών στην κυψέλη, πάνω σε έναεξάρτημα του ποδιού που λέγεται ''καλαθάκι γύρης''.

Οι Κηφήνες

Οι κηφήνες δεν συλλέγουν τροφή (έχουν μικρή προβοσκίδα), δεν παράγουν κερί, ούτεταΐζουν άλλες μέλισσες. Σε ένα μελίσσι, όπου υπάρχουν περίπου 30.000 - 40.000 μέλισσες,υπάρχουν μερικές εκατοντάδες κηφήνες, που ζουν 20 - 30 μέρες. Τις πρώτες μέρες της ζωήςτους τρέφονται εξολοκλήρου από τις νεαρές εργάτριες, ενώ στη συνέχεια αρχίζουν νατρέφονται μόνοι τους με αποθηκευμένο μέλι και γύρη. Όταν πετούν, συγκεντρώνονται σεσυγκεκριμένες περιοχές, που λέγονται «περιοχές συγκέντρωσης κηφήνων» και περιμένουντην βασίλισσα για να ερωτοτροπήσουν και να ζευγαρώσουν μαζί της.

[9]

ΠΩΣ ΒΓΑΙΝΕΙ ΤΟ ΜΕΛΙ

Οι μέλισσες πετούν από λουλούδι σε λουλούδι και μαζεύουν το νέκταρ από αυτά. Με τηνπροβοσκίδα τους ρουφούν μια μικρή σταγόνα από νέκταρ και την μεταφέρουν στη κυψέλη.Εκεί, την ανταλλάσσουν πάρα πολλές φορές μαζί με άλλες μέλισσες και αφού προσθέσουνκάποιες ουσίες για τη σωστή διατήρησή του, την αποθηκεύουν στην κηρήθρα. Εκεί, αφούγεμίσουν κάθε κελί της κηρήθρας, βάζουν κερί για να διατηρηθεί το μέλι όσο πιο πολύγίνεται, για τις κρύες μέρες του χειμώνα που θα ακολουθήσουν.

Η ΣΥΝΥΠΑΡΞΗ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ

Απαραίτητη προϋπόθεση για την εύρυθμη λειτουργία μιας κοινωνίας είναι η επικοινωνίαμεταξύ των μελών της. Η επικοινωνία μεταξύ των μελισσών επιτυγχάνεται με διάφοραερεθίσματα. Τέτοια είναι οι φερομόνες, χημικές ουσίες που εκκρίνουν τόσο οι εργάτριεςόσο και η βασίλισσα του μελισσιού. Ανάλογα με τη χημική ουσία που εκκρίνεται ,παρατηρείται και η αντίστοιχη συμπεριφορά από το μελίσσι. Οι μέλισσες επικοινωνούνεπίσης χορεύοντας. Έχουν παρατηρηθεί τρεις βασικοί χοροί , ο κυκλικός χορός, ο μικτόςχορός, και ο χορός των δονήσεων της κοιλιάς. Οι χοροί αυτοί δηλώνουν κατά βάση τηναπόσταση της τροφής από την κυψέλη.

[10]

ΕΝΟΤΗΤΑ 2

ΤΟ ΜΕΛΙ

Σύμφωνα και με την Κοινοτική Νομοθεσία (Οδηγία 2001/11Ο/ΕΚ του Συμβουλίου), μέλιείναι η φυσική γλυκιά ουσία που παράγουν οι μέλισσες του είδους Apis mellifera από τονέκταρ των φυτών ή από εκκρίσεις ζώντων μερών φυτών ή εκκρίματα εντόμωναπομυζούντων φυτά ευρισκόμενα πάνω στα ζώντα μέρη των φυτών, τα οποία οι μέλισσεςσυλλέγουν, μετατρέπουν αναμειγνύοντας με ειδικές ύλες του σώματός τους, αποθέτουν,αφυδατώνουν, εναποθηκεύουν και φυλάσσουν στις κηρήθρες της κυψέλης, προκειμένουνα ωριμάσουν.

Πρόκειται λοιπόν για ένα προϊόν της φύσης που δεν επιδέχεται καμία επεξεργασία καιαποτελείται από τα παρακάτω συστατικά: νερό, φυσικά σάκχαρα, οργανικά οξέα,πρωτεΐνες, ιχνοστοιχεία, ένζυμα, βιταμίνες, αρωματικές και χρωστικές ουσίες καθώς καιάλλες θρεπτικές ουσίες. Παίζει σπουδαίο ρόλο στο μεταβολισμό και στη θρέψη, στασυστατικά του σκελετού και των κυττάρων, ρυθμίζει την οξύτητα του στομάχου, έχειαντισηπτικές ιδιότητες, είναι τονωτικό, βοηθά στη γρηγορότερη αποκατάσταση της υγείαςκαι έχει αντιμικροβιακή δράση.

Τα χακτηριστικά γνωρίσματα του μελιού είναι το άρωμα και η γεύση τα οποία είναιδυνατόν να αλλοιωθούν αν οι συνθήκες αποθήκευσης και επεξεργασίας είναι ακατάλληλες.Το χρώμα του μελιού είναι χαρακτηριστικό της προέλευσής του και θεωρείται ένα από τακύρια κριτήρια ποιότητας που επηρεάζει την προτίμηση του καταναλωτή. Τασκοτεινόχρωμα μέλια είναι πλούσια σε ιχνοστοιχεία και συνεπώς έχουν υψηλή θρεπτικήαξία ενώ τα ανοιχτόχρωμα έχουν ωραίο χρώμα και γεύση. Μερικές από τις φυσικέςιδιότητες του μελιού είναι το ιξώδες το οποίο προσδιορίζει τη ρευστότητα, ηυγροσκοπικότητα και η κρυστάλλωση.

Η κρυστάλλωση, γνωστή αν και λανθασμένα σαν ζαχάρωμα, είναι φυσικό βιολογικόφαινόμενο του φυσικού ακατέργαστου μελιού, που δεν προξενεί καμία αλλαγή στιςθρεπτικές και βιολογικές ιδιότητες του μελιού. Συνεπώς ένα κρυσταλλωμένο μέλι δεν είναιχαλασμένο ούτε νοθευμένο.

Το παραγόμενο μέλι διακρίνεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες:Το ανθόμελο, που παράγεται από το νέκταρ των λουλουδιών (θυμαριού, πορτοκαλιάς,βαμβακιού, ηλίανθου, ερείκης, κλπ), και το μέλι από μελιτώματα, που παράγεται απόεκκρίματα κοκκοειδών (εντόμων) που απομυζούν φυτά. Στην κατηγορία αυτή ανήκει τομέλι του πεύκου, της ελάτης και άλλων δασικών φυτών.

Στη χώρα μας οι μεγαλύτερες ποσότητες μελιού προέρχονται από το πεύκο (55-60%), ενώσημαντική είναι και η παραγωγή μελιού ελάτης (5-10%) και θυμαριού (15%).

Η ΓΥΡΗ

Είναι το προϊόν που συγκεντρώνουν οι μέλισσες από διάφορα λουλούδια. Είναι ηπλουσιότερη φυσική τροφή σε πρωτεΐνες, βιταμίνες, απαραίτητα αμινοξέα, ορμόνες,ένζυμα και άλλα χρήσιμα συστατικά για τη διατροφή μας. Χρησιμοποιείται στη

[11]

φαρμακοβιομηχανία, στη βιομηχανία καλλυντικών, στη διατροφή ανθρώπου και οικιακώνζώων, στην κατασκευή υποκατάστατων γύρης για τη διατροφή των μελισσών, σε διάφορεςέρευνες για τις αλλεργίες, σε προγράμματα βελτίωσης φυτών και στην επικονίαση φρούτωνκαι λαχανικών.

Ο ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ ΠΟΛΤΟΣ

Παράγεται στους υποφαρυγγικούς αδένες των νεαρών εργατριών, είναι άσπρος σαν τογάλα, κρεμώδης, ισχυρά όξινος, με ιδιάζουσα οσμή και υπόξινη γεύση. Είναι πλούσια πηγήβιταμινών, ανόργανων στοιχείων και αμινοξέων. Περιέχει ακόμη διάφορα λιπαρά οξέα,όπως τα υδρόξυ λιπαρά οξέα τα δικαρβοξυλικά οξέα ή απλά λιπαρά οξέα οποία είναιυπεύθυνα για τις περισσότερες βιολογικές ιδιότητες που έχει ο βασιλικός πολτός.

Ορισμένες ευεργετικές επιδράσεις του αφορούν την αντιμετώπιση των ρευματικώναρθρίτιδων, τη μείωση της πίεσης του αίματος, τη θεραπεία της χρόνιας δυσκοιλιότητας,τις αντισηπτικές και μικροβιοκτόνους ιδιότητες, την ενίσχυση της δυναμικότητας τουοργανισμού και την αντοχή στις αρρώστιες. Ακόμη, χρησιμοποιείται στη θεραπεία τηςνεφρικής ανεπάρκειας, περιέχει γενετήσιες ορμόνες που βοηθούν τους άντρες ναβελτιώσουν τη σεξουαλική τους ζωή και να αυξήσουν τη μυϊκή δύναμη, συμβάλλει στηνγαλακτοπαραγωγή μετά τη γέννα των γυναικών και στην αποφυγή της αγγείωσης τουδέρματος. Γενικά ο βασιλικός πολτός βελτιώνει τη διάθεση, αυξάνει την ικανότητα γιαεργασία και την όρεξη και βοηθά στην απόκτηση μεγαλύτερης διανοητικής και σωματικήςδύναμης.

Η ΠΡΟΠΟΛΗ

Είναι ρητινώδης κολλητική ουσία που συλλέγουν οι μέλισσες από διάφορα φυτά, τηνεμπλουτίζουν με κερί, γύρη, ένζυμα και άλλες ουσίες και τη χρησιμοποιούν για ναστεγανοποιήσουν και να απολυμάνουν το εσωτερικό της φωλιάς τους. Το χρώμα τηςπρόπολης εξαρτάται από τη φυτική της προέλευση. Έχει διάφορες φαρμακευτικές καιθεραπευτικές ιδιότητες. Χρησιμοποιείται στη βιομηχανία καλλυντικών και ωςαντιμικροβιακό. Ενισχύει τα τριχοειδή αγγεία, καταπολεμά την αναπνευστική ανεπάρκεια,αναστέλλει την ανάπτυξη του μελανώματος και τα κακοήθη νεοπλασματικά κύτταρα(καρκίνος) και είναι αντιδιαβητικό.

ΤΟ ΚΕΡΙ

Είναι το προϊόν που παράγουν σε μικρά λέπια οι νεαρές εργάτριες από 4 ζεύγη κηρογόνωναδένων. Για την παραγωγή ενός κιλού κεριού οι μέλισσες καταναλώνουν 8 κιλά μέλι. Τοκερί είναι ένα μίγμα από 300 περίπου ουσίες (υδρογονάνθρακες, μονοϋδρικές αλκοόλες,λιπαρά οξέα, υδροξυοξέα, διόλες) που είναι απίθανο να συνθέσει ο άνθρωπος. Το κερίχρησιμοποιήθηκε ως φαρμακευτική ουσία για αλοιφές και διάφορα άλλα φαρμακευτικάσκευάσματα. Κάποιες από τις φαρμακευτικές του χρήσεις είναι ενάντια της χρόνιαςμαστίτιδας, του εκζέματος, των εγκαυμάτων, της δερματίτιδας. Περιέχει αντιβιοτικές ουσίεςκαι παρουσιάζει θεραπευτική δράση για παρειακές στοματικές αρρώστιες και προβλήματατου άνω αναπνευστικού αγωγού. Χρησιμοποιείται στην βιομηχανία καλλυντικών. Άλλεςχρήσεις του είναι στη βιομηχανία των κεριών, βερνικιών κα ως μονωτικό υλικό.

[12]

ΤΟ ΔΗΛΗΤΗΡΙΟ

Είναι ένα πολύπλοκο μίγμα χημικών ουσιών που έχει φαρμακευτική δράση και επηρεάζειτη φυσιολογία ενός οργανισμού. Περιέχει αρκετές ουσίες που είναι ενδιαφέρουσες απόβιοχημική και φαρμακολογική πλευρά όπως είναι η μελιτίνη, απαμίνη, ισταμίνη,ντοπαμίνη, φωσφολιπάση Α. Χρησιμοποιείται για τη θεραπεία ρευματοειδούς αρθρίτιδαςκαι για το γαστρικό έλκος. Τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιείται στη θεραπεία για τησκλήρυνση κατά πλάκας. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα αποδείχτηκε ότι σκοτώνει τακαρκινογόνα κύτταρα, ενώ δεν επηρεάζει τα υγιή.

Η ΕΠΙΚΟΝΙΑΣΗ

Πρόκειται για λειτουργία των ανώτερων φυτών κατά την οποία η ώριμη γύρη από τουςστήμονες μεταφέρεται στο στίγμα του ύπερου για να γίνει έτσι η γονιμοποίηση του ωάριουκαι να σχηματιστούν τα σπέρματα (αναπαραγωγή του φυτού). Οι μέλισσες βοηθούν στηγονιμοποίηση ποσοστού 60 με 70 % των φυτικών ειδών. Άρα το ουσιαστικότερο «προϊόν»της μέλισσας είναι η επικονίαση αφού αυτή η προσφορά της στη φύση ξεπερνάει την αξίαόλων των προϊόντων της κυψέλης.

Στην πράξη η επικονίαση των ανθέων από τη μέλισσα επιφέρει τεράστια οφέλη στουςπαραγωγούς. Έρευνες αλλά και προσωπικές παρατηρήσεις παραγωγών οπορωφόρωνδέντρων και άλλων καλλιεργειών (π.χ. κηπευτικών) δείχνουν πως η απόδοση μετά απόβόσκηση μελισσιών στις καλλιέργειες αυτές αυξάνει. Επιπλέον, η καρπόδεση ενισχύεται καιοι καρποί γίνονται μεγαλύτεροι με αποτέλεσμα, εκτός από αύξηση της ποσότητας νααπολαμβάνουν και βελτίωση της ποιότητας. Σε πολλές χώρες, ήδη από χρόνια, οιπαραγωγοί νοικιάζουν μελίσσια προκειμένου να τοποθετηθούν την κατάλληλη περίοδο σεκαλλιέργειες με αυξημένες επικονιαστικές ανάγκες. Εκεί η προσφορά της μέλισσας στηνεπικονίαση έχει αναγνωριστεί.

Παρά τη μοναδική και αναντικατάστατη συμμετοχή της μέλισσας στην οικονομική,οικολογική, ακόμη και αισθητική διαμόρφωση της υπόστασης του πλανήτη στο σύνολό του,αλλά και του ανθρώπου ειδικότερα, και ακόμη παρά την ύπαρξη αυστηρής νομοθεσίας γιατο θέμα, θα πρέπει να επισημανθεί το ακανθώδες πρόβλημα που προκύπτει από τη χρήσηψεκασμών με μελισσοτοξικές φυτοπροστατευτικές ουσίες σε ορισμένες καλλιέργειες. Καιενώ η μέλισσα αποτελεί αποδεδειγμένα τον ισορροπιστή της φύσης υπόκειται συχνά τιςδυσμ

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Μελισσοκομικές

Μονάδες (αριθμός)μελίσσια παραγωγή μελιού

(κιλά)

Μακεδονία 4010-20% 463.905-34,4% 4.820.647 36,3%

Πελοπόννησος 3521-18% 158.833-12,5% 1521.042-11,7%

Κρήτη 2880-14% 109070-8,6% 868.694-6,5%

[13]

Στερεά και Εύβοια 2742-14% 201.110-15,8% 2.086.603 15,7%

Ν. Αιγαίο 2407-12% 112.006-8,8% 1.388.687-10,4%

Θράκη 1154-6% 44.681-3,5% 531.289-4,0%

Ήπειρος 1119-6% 38.928-3% 499.120-3,7%

Θεσσαλία 1102-5% 82.247-6,4% 699.507-5,2%

Αττική 631-3% 49.860-3,9% 762.840-5,7%

Ν. Ιονίου 349-2% 13.496-1,0% 107.000-0,8%

ΕΤΗΣΙΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΤΙΣ ΑΠΟΙΚΙΕΣ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ

• Μελισσοκομικοί χειρισμοί Ιανουαρίου

Ανάλογα με την περιοχή και τη «διάθεση» του καιρού υπάρχουν διαφοροποιήσεις. Σε πιοβόρειες περιοχές οι θερμοκρασίες παραμένουν χαμηλές για μεγαλύτερο διάστημα και οιμέλισσες διατηρούν τη μελισσόσφαιρα. Κάποιες ζεστές μέρες οι μέλισσες χαλαρώνουν τημελισσόσφαιρα και μπορούν να απομακρυνθούν για να αποβάλλουν τα περιττώματά τους.Τις ζεστές και ηλιόλουστες αυτές ημέρες (με θερμοκρασία μεγαλύτερη από 15°C) μπορεί ναεκμεταλλευτεί ο μελισσοκόμος για να επιθεωρήσει το μελίσσι. Σε νοτιότερες περιοχές ηάνοδος της θερμοκρασίας παρατηρείται νωρίτερα. Αν ο καιρός είναι ευνοϊκός καιπαρουσιαστούν οι πρώτες ανθοφορίες οι μέλισσες αρχίζουν τις πτήσεις και τη συλλογή.Τότε μπορεί να έχουμε και την αρχική παρουσία γόνου. Οι μειωμένες απαιτήσειςμελισσοκομικών χειρισμών την περίοδο αυτή δίνει τη δυνατότητα στο μελισσοκόμο ναοργανώσει τον εξοπλισμό του, να διαπιστώσει τις ελλείψεις και να συντηρήσει τονυπάρχοντα εξοπλισμό.

• Χειρισμοί Φεβρουαρίου

Η θερμοκρασία σταδιακά αυξάνει και στις νότιες κυρίως περιοχές ευνοούνται οι πτήσειςτων μελισσών και η συλλογή γύρης και νέκταρος των ανθοφοριών της εποχής καικατατόπου περιοχής. Οι αμυγδαλιές, οι πρώιμες βερικοκιές, το ανοιξιάτικο ρείκι, τοκαραγάτσι είναι κάποιες από τις ανθοφορίες που τα μελίσσια την περίοδο αυτή μπορούννα εκμεταλλευτούν όπου οι συνθήκες το επιτρέπουν. Τα «πορτάκια», ανάλογα και με τηδυναμικότητα του μελισσιού, απομακρύνονται από την είσοδο της κυψέλης. Η εκτροφήγόνου ξεκινά και οι μέλισσες ξεκινούν σταδιακά να μπαίνουν σε καινούρια παραγωγικήπερίοδο. Την περίοδο αυτή, τέλος χειμώνα – αρχές άνοιξης και ανάλογα πάντα με τηνπεριοχή και τις θερμοκρασίες, υπάρχει συχνά κίνδυνος να «χαθεί» το μελίσσι. Ο πληθυσμόςμειώνεται καθώς οι «φθινοπωρινές» μέλισσες χάνονται. Η κατανάλωση τροφών είναιαυξημένη με την παρουσία του γόνου, ενώ οι ποσότητες που εξωτερικά διατίθενται είναι

[14]

περιορισμένες και συχνά, λόγω χαμηλών θερμοκρασιών που μπορεί να επικρατούν,δύσκολα μπορούν οι μέλισσες να συλλέξουν. Ο πληθυσμός εσωτερικά της κυψέλης μεδυσκολία μετακινείται ακόμη και για να πλησιάσει πλαίσια όπου υπάρχει τροφή, στηνπροσπάθειά του να καλύπτει το γόνο διαρκώς για να διατηρηθεί η θερμοκρασία του. Γιατους λόγους αυτούς θα πρέπει ο μελισσοκόμος να φροντίσει για την επάρκεια τροφής.Κάθε μελισσοκομικός χειρισμός όμως που απαιτεί άνοιγμα της κυψέλης θα πρέπει ναγίνεται σε μέρες θερμές, με θερμοκρασία ανώτερη των 15°C. Ένας καλός προγραμματισμόςτην περίοδο αυτή, για τους χειρισμούς και τις μετακινήσεις που θα ακολουθήσουν καθώςκαι πρόβλεψη εναλλακτικών λύσεων εάν οι καιρικές συνθήκες ανατρέψουν τον αρχικόπρογραμματισμό, βοηθούν στην αποτελεσματικότερη εκμετάλλευση των μελισσοσμηνών.

• Χειρισμοί Μαρτίου

Οι ανθοφορίες πληθαίνουν. Ο γόνος αυξάνει διαρκώς και οι απαιτήσεις τωνμελισσοσμηνών για τροφή επίσης. Η αύξηση της θερμοκρασίας και η υπάρχουσα υγρασίατην περίοδο αυτή ευνοούν τα μελίσσια στη συλλογή γύρης και νέκταρος και στην ανάπτυξητου επομένως. Συχνός πρέπει να είναι ο έλεγχος από το μελισσοκόμο. Η γέννα τηςβασίλισσας, η ποσότητα και η διάθεση της τροφής στο μελίσσι, η δυνατότηταεκμετάλλευσης των ανθοφοριών της εποχής (αμυγδαλιά, ρείκι ανοιξιάτικο,αγριοκορομηλιά, βερικοκιά κ.α.) είναι η μέριμνα του μελισσοκόμου. Αναζήτηση επομένωςμελισσοβοσκών και απαραίτητες μετακινήσεις δρομολογούνται.

• Χειρισμοί Απριλίου

Τα μελίσσια, ανάλογα πάντα με την περιοχή και τις καιρικές συνθήκες, αρχίζουν ναβρίσκονται σε πλήρη ανάπτυξη σε γόνο και νέες μέλισσες. Οι απαιτήσεις επομένως σενέκταρ και γύρη είναι ιδιαίτερα αυξημένες. Οι ανθοφορίες των εσπεριδοειδών , τηςκερασιάς , της μηλιάς στη συνέχεια, είναι κάποιες από τις πηγές της περιόδου αυτής. Οιεπιθεωρήσεις από το μελισσοκόμο πρέπει να είναι συχνές και να γίνονται επισταμένα. Ησμηνουργία είναι αναμενόμενη την περίοδο αυτή. Ανάλογα με τις συνθήκες τοποθετείταιδεύτερο πάτωμα με χτισμένες ή άχτιστες κηρήθρες. Η περίοδος αυτή είναι κατάλληλη γιαπαραγωγή νέων βασιλισσών, βασιλικού πολτού, και συλλογή γύρης.

• Χειρισμοί Μαϊου

Η ακακία, η κουτσουπιά, το παλιούρι, είναι κάποιες από τις ανθοφορίες που βρίσκονται σεεξέλιξη την περίοδο αυτή. Οι «μελισσοβοσκές» γίνονται πλουσιότερες, ανάλογα πάντα μετην περιοχή, και οι εργασίες των μελισσιών και των μελισσοκόμων είναι αυξημένες.Γίνονται τακτικές επιθεωρήσεις και συμπληρώνονται με πλαίσια τα κενά που υπάρχουν. Ηφυσική σμηνουργία συνεχίζει ακόμη. Η παραγωγή νέων βασιλισσών, βασιλικού πολτού καιη συλλογή γύρης ευνοούνται και την περίοδο αυτή. Νότια, όπου υπήρχαν πρώιμεςανθοφορίες και εσπεριδοειδή, γίνεται ο πρώτος τρύγος του «ανοιξιάτικου» μελιού. Ταμελίσσια μεταφέρονται σε πρώιμα θυμάρια, έλατα ή άλλες ανθοφορίες της εποχής.

• Χειρισμοί Ιουνίου

Όπου υπήρχαν πρώιμες ανθοφορίες και ο καιρός ήταν ευνοϊκός έγινε ή γίνεται την περίοδοαυτή ο τρύγος του «ανοιξιάτικου» μελιού. Σημαντικές πηγές την περίοδο αυτή είναι το

[15]

θυμάρι και το έλατο όπου συνήθως τα μελίσσια μεταφέρονται. Αρκεί ο καιρός να ευνοήσει.Βροχή τον Απρίλιο και αρχές Μαΐου, πριν την ανθοφορία του θυμαριού, ζεστός καιρός καιυγροί άνεμοι την περίοδο της ανθοφορίας ευνοούν τη συλλογή. Αντίθετα, βροχή ή ξηροίκαι ψυχροί άνεμοι είναι πρόβλημα κατά την νεκταροέκριση του θυμαριού, ενώ «λίβας»έστω και μιας ημέρας προκαλεί διακοπή. Για τη συλλογή μελιτώματος από τον έλατο,χρειάζονται υψηλές θερμοκρασίες και απουσία βροχής. Ο μελισσοκόμος θα πρέπει ναπαρακολουθεί τις συνθήκες για να ξέρει κατά πόσο μπορεί να εκμεταλλευτεί τιςπροβλεπόμενες «βοσκές».

• Χειρισμοί Ιουλίου

Ανάλογα με την περιοχή, τα θυμάρια και το έλατο είναι βασικές πηγές. Η παραμονή στονέλατο απαιτεί στη συνέχεια μετά το τρύγο, μεταφορά σε περιοχή με αφθονία σε νέκταρ καιγύρη για να «ανανεωθούν» τα μελίσσια. Μεταφορά σε καστανιά όψιμη, όπου υπάρχειαφθονία σε γύρη και νέκταρ, μετά τον έλατο, βοηθά το μελίσσι και είναι μια καλήπροετοιμασία εάν πρόκειται να ακολουθήσει μεταφορά στη συνέχεια στο πεύκο. Αρκεί οικαιρικές συνθήκες να είναι ευνοϊκές, να έχει προηγηθεί βροχή, να υπάρχει υγρασία, γιατίέχει παρατηρηθεί ότι σε περίπτωση ξηρασίας η γύρη της καστανιάς μπορεί να είναι τοξικήγια τη μέλισσα. Άλλες ¨μελισσοβοσκές¨ που είναι σε εξέλιξη την περίοδο αυτή είναι,ανάλογα με την περιοχή, η φλαμουριά, η βελανιδιά, το λιγούστρο, η λυγαριά, τοκαλαμπόκι. Γενικά, τα μελίσσια μεταφέρονται σε όψιμες ανθοφορίες, σε πιο ορεινέςπεριοχές ή παραμένουν σε πεδινές περιοχές όπου κυριαρχεί το βαμβάκι.

• Χειρισμοί Αυγούστου

Στις πεδινές περιοχές κυριαρχεί το βαμβάκι, σημαντική «βοσκή» τόσο για παραγωγή όσοκαι για το «δυνάμωμα» του μελισσιού, ενώ τέλη Ιουλίου με αρχές Αυγούστου «δίνει» τοπεύκο. Μελίσσια που μεταφέρονται στο πεύκο πρέπει να είναι δυνατά, με γόνο καιπληθυσμό. Τον τρύγο του πεύκου ακολουθεί μεταφορά συνήθως σε σουσούρα(φθινοπωρινή ερείκη) , ή άλλες ανθοφορίες της περιοχής για συλλογή νέκταρος και γύρης.Τα μελίσσια παραμένουν για «δυνάμωμα» και μεταφέρονται ξανά στο πεύκο ή για ναξεχειμωνιάσουν.

• Χειρισμοί Σεπτεμβρίου

Μελίσσια που πρόκειται να εκμεταλλευτούν το «δεύτερο βάρεμα» του πεύκου (μέσαΣεπτεμβρίου συνήθως και ανάλογα πάντα από τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν)μεταφέρονται από τις περιοχές που βρίσκονταν, στο πεύκο. Συνήθως από ανθοφορίες όπωςπολυκόμπι ή σουσούρα, οι οποίες και ακολουθούν μετά το τρύγο του πεύκου. Όποια και ανείναι η προέλευση του τελευταίου τρύγου, στη συνέχεια θα πρέπει να ακολουθήσει ηπαραμονή των μελισσιών σε περιοχές με ανθοφορίες ικανές να δυναμώσουν το πληθυσμό.Για τα πλαίσια που τρυγούνται σταδιακά καθ΄όλη την περίοδο και δεν χρησιμοποιούνταιξανά ή άμεσα από το μελίσσι θα πρέπει να ληφθούν μέτρα για την πρόληψη κατά τουκηρόσκωρου.

[16]

• Χειρισμοί Οκτωβρίου

Ανάλογα με την περιοχή και τις καιρικές συνθήκες, πολλά μελισσοκομεία μεταφέρθηκαναπό ανθοφορίες όπως πολυκόμπι ή σουσούρα (ερείκη φθινοπωρινή) που ενισχύουνσημαντικά την ανάπτυξη του γόνου, και το δυνάμωμα του μελισσιού, στο πεύκο, για τηνεκμετάλλευση των μελιτοεκκρίσεων. Στη συνέχεια την εποχή αυτή γίνεται και ο τελευταίοςτρύγος μελιού πεύκου. Κατά την παραμονή στα πευκοδάση, αν δεν υπάρχει ανθοφορία ναδώσει γύρη, και σε συνδυασμό με την έντονη συλλογή μελιτώματος, περιορίζεταισημαντικά ο γόνος και ο πληθυσμός μειώνεται. Ανθοφορίες από αρκουδόβατο και κισσόπου συναντώνται σε πευκοδάση μπορούν να στηρίξουν την εκτροφή του γόνου σε μελίσσιαπου βρίσκονται εκεί.

Μετά τον τρύγο του πεύκου απαιτείται δυνάμωμα του μελισσιού, ανανέωση τουπληθυσμού, για να μπορέσει να «ξεχειμωνιάσει». Μελίσσια που εκμεταλλεύονται μετά τοπεύκο, ανθοφορίες όπως πολυκόμπι, κουμαριά, σουσούρα, επεκτείνουν σημαντικά το γόνοκαι δυναμώνουν.

Στη συνέχεια τα μελισσοσμήνη μεταφέρονται σε περιοχές πιο θερμές, κατάλληλες για να¨ξεχειμωνιάσουν¨ και για να εκμεταλλευτούν τις πρώιμες ανθοφορίες της άνοιξης, όταν θααρχίσουν πάλι να δραστηριοποιούνται. Στο ξεκίνημα της άνοιξης σημαντικό ρόλο θαπαίξουν η ανανέωση του πληθυσμού, που θα γίνει το φθινόπωρο, οι συνθήκες διαχείμασηςκαι η απαλλαγή από αρρώστιες, για τα οποία ο μελισσοκόμος πρέπει να μεριμνήσει.

• Χειρισμοί Νοεμβρίου

Από τον προηγούμενο ήδη μήνα, θα πρέπει ο μελισσοκόμος να έχει φροντίσει ώστε ταμελίσσια να εκμεταλλευτούν τις ανθοφορίες του φθινοπώρου, να εκτρέψουν γόνοπροκειμένου να ανανεωθεί ο πληθυσμός του μελισσιού. Οι νέες «φθινοπωρινές» μέλισσεςέχουν μεγαλύτερη διάρκεια ζωής και είναι αυτές που θα φροντίσουν για την επιβίωση τουμελισσιού κατά τη διάρκεια του χειμώνα καθώς και για την είσοδο στην παραγωγικήπερίοδο μόλις η περιοχή, η εποχή και οι θερμοκρασίες το επιτρέψουν. Τα μελίσσια αν δενέχουν ήδη μεταφερθεί μεταφέρονται στον τόπο διαχείμασης. Τοποθετούνται σε μέροςτέτοιο ώστε να εκμεταλλεύονται την ηλιοφάνεια του χειμώνα κατά το μέγιστο δυνατό καινα προστατεύονται από τους τοπικούς ανέμους και τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Ανάλογαπάντα με την περιοχή και τις καιρικές συνθήκες, την περίοδο αυτή το μελίσσι «ξεγονεύει»και είναι η κατάλληλη εποχή για θεραπεία ενάντια στη βαρρόα. Εκτός από τη θεραπείαγίνεται την εποχή αυτή και προσεκτική επιθεώρηση γενικά της κατάστασης κάθε κυψέληςγια να διαπιστωθεί η δυναμικότητα της κυψέλης και η δυνατότητα ασφαλούς«ξεχειμωνιάσματος». Με τη πτώση της θερμοκρασίας, περιορίζουμε την είσοδο τηςκυψέλης με «πορτάκια» για να αποφύγουμε την εισβολή εχθρών (π.χ. ποντίκια) και ψυχρούαέρα. Όταν η θερμοκρασία πέσει σημαντικά οι μέλισσες ησυχάζουν και σχηματίζουν«μελισσόσφαιρα» για να μπορέσουν να διατηρήσουν εσωτερικά τη θερμοκρασία πουαπαιτείται. Στη φάση αυτή είναι σημαντικό, με τη σωστή διάταξη των πλαισίων, κοντά στημελισσόσφαιρα, να υπάρχει διαθέσιμη τροφή. Η απειλή του χειμώνα στην ουσία είναι ηλιμοκτονία και όχι το ψύχος.

[17]

• Χειρισμοί Δεκεμβρίου

Οι χαμηλές θερμοκρασίες είναι απαγορευτικές για κάθε δραστηριότητα εσωτερικά τηςκυψέλης. Οι μέλισσες μαζεύονται όλες μαζί και σχηματίζουν ένα «σώμα», τη«μελισσόσφαιρα», στην προσπάθεια να διατηρήσουν σταθερή την επιθυμητήθερμοκρασία. Περίοδος ξεκούρασης και για τους μελισσοκόμους. Οι επισκέψεις σταμελισσοκομεία είναι περιορισμένες. Γίνεται έλεγχος για τυχόν ζημιές (άνοιγμα καπακιών,μετατόπιση κυψελών, λιμνάζοντα νερά, φράξιμο εισόδων κ.α.) από δυσμενείς καιρικέςσυνθήκες (ισχυροί άνεμοι, έντονες βροχοπτώσεις, χαλαζόπτωση κ.α.).

ΤΡΟΠΟΙ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΜΟΥ ΜΕΛΙΣΣΩΝ

• Α. Μελίσσι από σμηνουργία

Βρίσκουμε τον αφεσμό (το σμήνος που έφυγε με την βασίλισσα από την μητρική κυψέληκαι κρέμεται σε δέντρο ή άλλο αντικείμενο εκτός κυψέλης) και τον τοποθετούμε σε μίακυψέλη Προσθέτουμε κηρήθρες Τόσο το μητρικό όσο και το νέο μελίσσι αναπτύσσονταικανονικά

• Β. Διαίρεση μονού μελισσιού στα δύο

Βάζουμε μία κενή κυψέλη («νέα») δίπλα ακριβώς σε αυτή που θέλουμε να διαιρέσουμε(«παλιά»). Καλό θα ήταν οι κυψέλες να είναι ίδιου χρώματος. Από την «παλιά» επιλέγουμετα μισά πλαίσια (που όμως να έχουν 2-3 πλαίσια ανοιχτό και σφραγισμένο γόνο) και ταμεταφέρουμε στην «νέα», με διάταξη Μέλι-Γύρη-Γόνος (από έξω προς τα μέσα).Μεταφέρουμε το ένα από τα δύο αυτά μελίσσια 4-5 χιλιόμετρα μακριά. Μετά από 3 μέρεςανοίγουμε τα μελίσσια, και σε όποιο δούμε αυγά σημαίνει ότι έχει βασίλισσα, ενώ το άλλοθα είναι το ορφανό. Στο ορφανό τροφοδοτούμε με σιρόπι ζάχαρης 1:1. και το ανοίγουμεμετά από 30 ημέρες (ΠΡΟΣΟΧΗ: να μην ανοιχθεί νωρίτερα, γιατί τότε οι εργάτριες συνήθωςσκοτώνουν την παρθένα βασίλισσα) και επιβεβαιώνουμε την ύπαρξη νέας βασίλισσας απότην παρουσία εργατικού γόνου. Αυτό με τη βασίλισσα μπορούμε να το αναπτύξουμεκανονικά

• Γ. Διαίρεση διώροφου μελισσιού στα δύο

Ακολουθούμε ακριβώς την ίδια διαδικασία. Διαιρούμε την «παλιά» κυψέλη στα δύο,επιλέγοντας πλαίσια με ανοιχτό και σφραγισμένο γόνο, τα βάζουμε στην «νέα» με διάταξηΜέλι-Γύρη-Γόνος και μεταφέρουμε μία από τις δύο κυψέλες 4-5 χιλιόμετρα μακριά.Ελέγχουμε μετά από 3 μέρες ποιο μελίσσι είναι ορφανό και τροφοδοτούμε με σιρόπιζάχαρης 1:1. Μετά από 30 μέρες από την διαίρεση (ΠΡΟΣΟΧΗ: να μην ανοιχθεί νωρίτερα,γιατί τότε οι εργάτριες συνήθως σκοτώνουν την παρθένα βασίλισσα) ελέγχουμε τηνπαρουσία και την ωοτοκία της νέας βασίλισσας. Στο άλλο με τη βασίλισσα μπορούμε ναπροσθέσουμε νέες κηρήθρες και να το αναπτύξουμε κανονικά.

• Δ. Διαίρεση διώροφου δυνατού μελισσιού σε πάνω από 2 τμήματα

[18]

Από πολύ δυνατά μελίσσια, που διαθέτουν πάνω από 18 πλαίσια γόνο, μπορούμε ναφτιάξουμε περισσότερα από ένα νέα μελίσσια. Τον Απρίλιο, όταν η ανθοφορία είναιπλούσια, διαιρούμε το μελίσσι στα δύο, όπως περιγράφηκε στην παράγραφο «Β» Βάζουμετις κυψέλες τη μία πλάι στην άλλη Όταν, μετά από 2 μέρες ανοίγουμε τα μελίσσια καιδούμε ποιο είναι το ορφανό, το βάζουμε στη θέση του «παλιού» μελισσιού (για να μαζέψειαρκετές συλλέκτριές του), μετακινώντας αυτό με τη βασίλισσα 2-3 μέτρα μπροστά του Δέκαμέρες αργότερα, το ορφανό μελίσσι θα περιέχει πολλά σφραγισμένα βασιλικά κελιά, καιέτσι το χωρίζουμε εκ νέου σε 2-3 μέρη, στη θέση του «παλιού» μελισσιού Το μελίσσι πουέχει βασίλισσα αναπτύσσεται κανονικά και επανέρχεται στη αρχική του κατάσταση μετάαπό 3-4 εβδομάδες Τα νέα μικρά μελίσσια τροφοδοτούνται για να αυξήσουν πληθυσμούςκαι να αναπτυχθούν και αυτά

ΕΝΟΤΗΤΑ 3

ΜΕΛΙ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ

Έχουν ανιχνευτεί περισσότερες από 180 διαφορετικές ουσίες μέσα στο μέλι, με μοναδικήοργανική διασύνδεση μεταξύ τους, δίνοντας ένα προϊόν με εκπληκτικές ιδιότητες. Δενμπορεί να θεωρηθεί πλήρης τροφή γιατί περιέχει μικρές ποσότητες βιταμινών καιπρωτεϊνης, αλλά ενεργειακά μπορεί να σταθεί δίπλα σε οποιοδήποτε τρόφιμο. ΗApitherapy (Μελισσοθεραπεία), επιστήμη που προωθεί τη χρήση των προϊόντων τηςμέλισσας για θεραπευτικούς σκοπούς, έχει αναδείξει και τοποθετήσει το μέλι στη θέση πουτου αξίζει: Το μέλι αποτελείται κυρίως από απλά ζάχαρα και η απορρόφησή τους από τονανθρώπινο οργανισμό γίνεται γρήγορα. Γι' αυτό ενδείκνυται σε καταστάσεις πουχρειαζόμαστε μια άμεση πηγή ενέργειας, όπως στον αθλητισμό, στις ασθένειες, στηνεγκυμοσύνη και γενικά στους ταλαιπωρημένους οργανισμούς.

Οι αντισηπτικές και αντιμικροβιακές του ιδιότητες βοηθούν σε παθήσεις όπως το έλκος ήστην επούλωση πληγών. Υπάρχουν στην αγορά ειδικά επιθέματα με μέλι για τον καθαρισμόκαι την προστασία μικροτραυμάτων. Οι ιδιότητές του αυτές οφείλονται : Στην υψηλήσυγκέντρωση Υπεροξειδίου του υδρογόνου( Η2Ο2) το γνωστό μας οξυζενέ. Στην υψηλήσυγκέντρωση ζαχάρων που διαθέτει.

Η συγκέντρωση βιταμινών του μελιού δεν είναι υψηλή, ώστε να αρκεί για τις ημερήσιεςανάγκες του οργανισμού, βοηθάνε όμως στην απορρόφηση των ζαχάρων και των τροφών,λόγω των ενζύμων που διαθέτει (αμυλάση) και ασκεί ευνοϊκή επίδραση στην ανάπτυξηύψους και βάρους των παιδιών, βελτιώνοντας την απορρόφηση του ασβεστίου καιμαγνησίου στο σκελετό τους. Περιέχει μεγάλο αριθμό και ποικιλία ολιγοσακχαριτών,ενισχύοντας τη βιωσιμότητα και δράση των bifidobacteria, τα οποία παίζουν σημαντικόρόλο στη διατήρηση ισορροπίας της μικροχλωρίδας του πεπτικού σωλήνα. Συνεπώς το μέλιδρα ως προβιοτικό. Η συνεργιστική δράση του μελιού, δηλαδή ο πολλαπλασιασμός της

[19]

συνέργειας και δράσης δύο ή περισσοτέρων ουσιών είναι από τα ζητήματα πουπραγματεύεται η Apitherapy με θετικά συμπεράσματα μέχρι στιγμής.

Τα ιχνοστοιχεία (ανόργανα άλατα) που περιέχει παίζουν σημαντικό ρόλο στο μεταβολισμόκαι στη θρέψη, είναι συστατικά του σκελετού και των κυττάρων, ρυθμίζουν την οξύτητα τουστομάχου και βοηθούν στην καλή λειτουργία των ενδοκρινών αδένων. Επίσης, λόγω τωνιχνοστοιχείων που διαθέτει, βοηθά στο σχηματισμό υγιών νυχιών και μαλλιών. Στασκουρόχρωμα μέλια τα ιχνοστοιχεία βρίσκονται σε πιο μεγάλες συγκεντρώσεις. Βοηθάλόγω του σιδήρου και των βιταμινών Β6,Β9 που περιέχει, στην γρηγορότερη αποκατάστασητης υγείας σε περιπτώσεις αναιμίας. Έχει υψηλή περιεκτικότητα χολίνης που βοηθά στηδυσκοιλιότητα. Λόγω των ζαχάρων του, βοηθά σημαντικά και εντυπωσιακά στομεταβολισμό του οινοπνεύματος με αποτέλεσμα την ταχύτερη απαλλαγή καταστάσεωνμέθης. Βοηθά στην καλή λειτουργία της καρδιάς και των στεφανιαίων αρτηριών λόγω τηςακετυλοχολίνης που περιέχει.

Το μέλι περιέχει κάποια μικρή ποσότητα γύρης και μπορεί να βοηθήσει άτομα μεεποχιακή αλλεργική ρινίτιδα, φέρνοντάς τα σε επαφή, ομαλά και αργά με τις αλλεργιογόνεςουσίες που πιθανά να προέρχονται από τη γύρη των λουλουδιών της περιοχής που ζούνε.Στις περιπτώσεις αυτές θα πρέπει το μέλι να προέρχεται από την περιοχή της ευρύτερηςκατοικίας, για να περιέχει γύρη από τα φυτά της γύρω περιοχής που πιθανά να αποτελούντο αλλεργιογόνο αίτιο.

Η εφαρμογή τσιμπήματος μέλισσας χρησιμοποιήθηκε επί αιώνες - αλλά και σήμερα - γιατην αντιμετώπιση της αρθρίτιδας. Πάσχοντες από σκλήρυνση κατά πλάκας έχουν δειβελτίωση με μελισσοθεραπεία. Συνήθως γίνονται τρεις συνεδρίες την εβδομάδα μετσιμπήματα ζωντανών μελισσών για έξι μήνες. Όταν μια περιοχή που ήδη έχει φλεγμονή,δεχθεί κέντρισμα και αναπτύξει οίδημα, φυσικοί αντιφλεγμονώδεις παράγοντες τουσώματος συρρικνώνουν το οίδημα, μειώνοντας ταυτόχρονα τη φλεγμονή που οφειλότανστο αρχικό αίτιο. Το δηλητήριο της μέλισσας ίσως είναι ωφέλιμο και με άλλο τρόπο. Είναιπλούσιο σε πολυακόρεστα λιπαρά οξέα, που λείπουν στους ασθενείς με σκλήρυνση κατάπλάκας. Η μελισσοθεραπεία έχει βραχυχρόνιες παρενέργειες, όπως κνησμός, πρήξιμο καικοκκίνισμα του δέρματος. Έχουν αναφερθεί σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις ή και θάνατοιαπό αλλεργικό σοκ. Πριν ξεκινήσετε θεραπεία, πρέπει οπωσδήποτε να συμβουλευτείτε τογιατρό σας, για να ελέγξετε αν τυχόν είστε ευαίσθητοι σε τσιμπήματα μελισσών. Το μέλιδεν είναι σε καμιά περίπτωση φάρμακο με την σύγχρονη έννοια του όρου, αλλά δρα σεαρκετές παθήσεις θεραπευτικά και σε άλλες επικουρικά.

Παραδοσιακές συνταγές .

Στην παράδοσή μας έχουν παραμείνει πολλά παρασκευάσματα (γιατροσόφια - ματζούνια) μεσυστατικό το μέλι. Κανένα από αυτά δεν είναι επικίνδυνο, με εξαίρεση τυχόν αλλεργικέςαντιδράσεις που μπορεί να παρουσιάσουν άτομα με αλλεργικά προβλήματα σε συγκεκριμένατρόφιμα. Κάποια από τα γιατροσόφια που περιέχουν μέλι είναι τα παρακάτω :

[20]

• Αλλεργική ρινίτιδα (εποχιακή). Δυο μήνες πριν την "επίμαχη" περίοδο συνιστάται ηκατανάλωση δυο κουταλιών του γλυκού μέλι καθημερινά. Για καλύτερα αποτελέσματαχρησιμοποιήστε μέλι της περιοχής που ζείτε. Μπορείτε να μασάτε μια μπουκιά κηρήθρα 5με 10 λεπτά, δύο φορές την ημέρα (χωρίς να την καταπίνετε).

• Αποσυμφορητικό. Βράζουμε φλούδες γκρέιπφρουτ, πορτοκαλιού ή λεμονιού, μαζίμε την άσπρη ψίχα τους, σε νερό ανακατεμένο με μέλι. Ανακατεύετε ώσπου οι φλούδες ναγίνουν σαν σφουγγάρι. Προσέξτε να μην τις παραβράσετε - δεν φτιάχνουμε γλυκό. Τρώτεένα κομμάτι, όποτε αρχίζουν τα συμπτώματα, κάθε βράδυ πριν τον ύπνο για όλη τηνεπικίνδυνη περίοδο. Αϋπνία –

• Aγχος. Ζεστό γάλα με μέλι. Ζεστά ροφήματα χαμομηλιού ή τίλιου με μια κουταλιάτου γλυκού μέλι.

• 'Αφθες. Μια κουταλιά μέλι που παραμένει για όσο μπορούμε στα σημεία με τιςάφθες. Δυο με τρεις φορές την ημέρα.

• Ευσταχιανές σάλπιγγες. Οι θεραπευτές της αγιουρβέδα κάνουν μαλάξεις στουςλεμφαδένες που βρίσκονται κοντά στα αυτιά. Το μασάζ συμπληρώνεται με ένα ρόφημααπό το φυτό Amala μαζί με ακατέργαστο μέλι.

• Βήχας. Μπορείτε να φτιάξετε ένα αποτελεσματικό αποχρεμπτικό με ένα μεγάλοκρεμμύδι και ανεπεξέργαστο μέλι. Κόψτε το κρεμμύδι σε ροδέλες, βάλτε το σε ένα μπολ,σκεπάστε το με μέλι και αφήστε το για 10 - 12 ώρες. Στραγγίστε το και πάρτε μια κουταλιάτης σούπας από το μείγμα, κάθε 5 ή 6 ώρες. Μια άλλη συνταγή είναι η δημιουργία ενόςμίγματος από ίσα μέρη μελιού, λαδιού και τσίπουρου.

• Δυσκοιλιότητα. Μία κουταλιά της σούπας μέλι, πρωί - βράδυ.

• Ελαφρά εγκαύματα. Ένα λεπτό στρώμα μελιού στην περιοχή του εγκαύματος καιχαλαρή επίδεση με γάζα. Ανανεώνεται καθημερινά.

• Πληγές. Επάλειψη των επιφανειακών πληγών με μέλι. Στην αγορά κυκλοφορούνεπιθέματα μελιού για ήπιους τραυματισμούς.

( Βιβλιογραφία: http://www.gousiaris.gr , http://www.ygeianet.gr )

[21]

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΙΣΣΑ

Το πρόβλημα τού εγκλιματισμού ,πού είναι πολλές φορές αποφασιστικό στοιχείο στηνανατροφή-παραγωγή νέου είδους- φυτών και ζώων ,δεν έχει καθόλου επιρροή στηνανατροφή των μελισσών .Ο λόγος είναι διότι, Βασίλισσες και κηφήνες, όπου και βασίζεται ηανατροφή, έρχονται σε επαφή μόνον κατά την περίοδο των πτήσεων της αναπαραγωγής,έτσι η βασίλισσα περνάει σχεδόν το υπόλοιπο της ζωής της στο εσωτερικό της κυψέλης,απομονωμένη από το εξωτερικό περιβάλλον, με πιθανότητα μεταβολών στην προμήθειατων τροφών της ,πού αυτό μπορεί να έχει επίπτωση μόνον στην δυναμική της γέννας της.Για μεγάλες χρονικές περιόδους η μέλισσα, έχει προσαρμόσει τον εαυτό της στοπεριβάλλον της, με τρόπο φυσικό, ούτως ώστε ,οι αδύναμοι και ακατάλληλοι οργανισμοί,να απορρίπτονται και να αποβάλλονται.

Αυτό το έδειξαν τα πειράματα πού έκανε ο Δρ.J.Louveaux, μεταφέροντας μελίσσια από τοΠαρίσι στην Νότια Γαλλία και αντίστροφα, δείχνοντας έτσι την προσαρμογή της μέλισσας,σε τοπικές καταστάσεις ,με τοπικές ράτσες μελισσών ,δίνοντας την ευκαιρία να επιβιώσουντα ποιό δυνατά σμήνη. Αυτού τού είδους μεταβολές ,έχουν φανεί πλεονεκτηματικές ,ότανγίνεται ανταλλαγή ορισμένης τοπικής ράτσας με άλλη ,η μεταφέροντας τις μέλισσες σεπεριοχές πού αντιμετωπίζουν εντελώς διαφορετικό περιβάλλον (νομαδική μελισσοκομία).

Πρωταγωνιστές στην παραγωγή μελιού χώρες όπως ,Βοριος και Νότιος Αμερική ,Αυστραλία,Νέα Ζηλανδία, δεν είχαν εγχώρια μέλισσα ,αλλά όπως φάνηκε, η εισαγόμενη από τηνΕυρώπη μέλισσα ,έδειξε τέλεια προσαρμογή και παραγωγικότητα. Επίσης φάνηκε ότι ημέλισσα δεν πάσχει από αυτό πού λέγεται "εγκλιματισμός" .Είναι συνήθως ποιό δύσκολη ηεπιβίωση της μέλισσας σε ακραίες σκληρές καταστάσεις, παρά σε αλλαγή περιβάλλοντος.

Εάν οι εισαγωγείς μελισσών, διαχειριστούν τις μέλισσες πού εισάγουν σωστά και με γνώση,θα μπορέσουν με διασταυρώσεις να αποδώσουν καλλίτερα, με περισσότερη ζωτικότητα καιπαραγωγή μελιού από τις μέλισσες πού αποκαλούνται εγχώριες εγκλιματισμένες .Επίσης,ίσως και να επιβιώνουν ποιό καλά σε σκληρό χειμώνα και δύσκολη Άνοιξη, πού στις μέρεςμας, μπορεί να δεί κανείς την μελισσοκομία της Βόριας Ευρώπης. Το πείραμα τούΔρ.Louveaux, έδειξε καθαρά ότι, οι μέλισσες μπορούν να προσαρμόσουν τον εαυτό τουςστις επικρατούσες καταστάσεις. Αλλά είναι λάθος να συμπεραίνουμε από αυτό ότι, επειδήη μέλισσα προσαρμόζει τον εαυτό της καταυτόν τον τρόπο ,μόνον προσαρμοσμένες στοπεριβάλλον Χ μέλισσες μπορούν να αποδώσουν την μέγιστη παραγωγή μελιού. Ανσυνέβαινε κάτι τέτοιο, θα έπρεπε να βασίζουμε την παραγωγή μελιού μας μόνον σεμέλισσες, πού για χιλιάδες χρόνια έχουν εγκλιματιστεί στην περιοχή. Αυτό όμως δενσυμβαίνει, διότι η μέλισσα είναι ελεύθερη να πετάει στη φύση ,και να μην αναγνωρίζεισύνορα......

ΕΠΙΚΟΝΙΑΣΗ ΚΑΙ ΜΕΛΙΣΣΕΣ

Η συμβολή των μελισσών στο περιβάλλον και στον άνθρωπο, δεν περιορίζεται μόνο σταπολύ ωφέλιμα προιόντα που παράγουν, αλλά και στην αναπαραγωγική διαδικασία τωνφυτών (επικονίαση) όπως προαναφέραμε. Οι μέλισσες έχουν ενεργό ρόλο στηνγονιμοποίηση των φυτών, καθώς δρουν ως μηχανικοί μεταφορείς της γύρης. Την σημαντικήλοιπόν εποχή της ανθοφορίας , οι μέλισσες προκειμένου να τραφούν, πλάθουν την γύρη

[22]

και την μεταφέρουν με τα πίσω πόδια τους στην κυψέλη . Πετώντας από άνθος σε άνθος,βοηθούν στην επικονίαση των φυτών, μεταφέροντας ασυναίσθητα την γύρη από τουςανθήρες στο στίγμα του άνθους. Χαρακτηριστικό είναι ότι βοηθούν στην επικονίαση του 60με 70 % των φυτικών ειδών. Η χρησιμότητα των μελισσών στην επικονίαση είναι μάλιστακαι πολύ μεγαλύτερη από την παραγωγή μελιού, αφού μια μέτρια αποικία μελισσώνυπολογίζεται ότι έχει 20 με 40 φορές μεγαλύτερη αξία για την επικονίαση που επιτελούν ταμελισσοσμήνη, παρά για την παραγωγή του μελιού. Μελέτη που διεξήχθη από δύοιδρύματα της Γαλλίας και της Γερμανίας, αναφέρει ότι η επικονίαση που συντελείται από ταέντομα, αντιστοιχεί στο 9,5 % της παγκόσμιας γεωργικής παραγωγής. Αν αναλογιστεί κανείςότι οι μέλισσες αποτελούν το 80% περίπου των επικονιαστικών εντόμων, τότε εύκολακαταλαβαίνουμε την σημαντική προσφορά τους στο φυτικό και ζωικό περιβάλλον καθώςκαι τα φυτά που αναπτύσσονται κατ' επέκταση, αποτελούν τροφή για τα ζώα και τονάνθρωπο, παράγουν οξυγόνο, εμποδίζουν την διάβρωση του εδάφους κτλ. Την σημερινήεποχή που παρατηρείται μείωση του πληθυσμού των φυτών παγκοσμίως λόγω πυρκαγιών,δόμησης και άλλων αρνητικών συνεπειών της ανθρώπινης δραστηριότητας, οεπικονιαστικός ρόλος της μέλισσας είναι πλέον ζωτικής σημασίας. Χαρακτηριστικό είναι τοότι ο Αλβέρτος Αϊνστάιν είχε πει ότι "αν κάποτε οι μέλισσες εκλείψουν, το ανθρώπινο είδοςδεν θα αργήσει να τις ακολουθήσει". Με την μείωση πάλι των μελισσοσμηνών παγκοσμίως(πυρκαγιές, φυτοφάρμακα) και ιδιαίτερα στις Η.Π.Α, η αύξηση των τιμών των προϊόντωνκυψέλης αλλά των γεωργικών που θα έρθει ως φυσικό επακόλουθο, θα ωχριά απέναντι στοπρόβλημα της μειωμένης επικονιαστικής δραστηριότητας. Κάτι που πρέπει να κάνει τουςαρμόδιους φορείς παγκοσμίως να σκύψουν με υπευθυνότητα πάνω από το πρόβλημα. Ήδησε πολλές χώρες οι καλλιεργητές καταφεύγουν στην ενοικίαση μελισσιών, προκειμένου ναπετύχουν ικανοποιητική επικονίαση και να αυξήσουν την παραγωγή τους, αφού α) οιμέλισσες επισκέπτονται πάνω από 300 είδη καλλιεργούμενων φυτών, β) αναπτύσσονται σεμεγάλους πληθυσμούς, δραστήριους σε όλη σχεδόν την διάρκεια του έτους, γ) έχουνανθική σταθερότητα, επικονιάζουν δηλαδή ένα είδος φυτού σε κάθε ταξίδι τους. Μια πιοπροσεγμένη χρησιμοποίηση των μελισσών για επικονιαστικό σκοπό στο περιβάλλονγενικότερα και όχι μόνο στις καλλιέργειες, θα είχε σημαντικά οφέλη στην φύση και στονάνθρωπο. Είναι ένα έντομο που ήδη το έχουμε μελετήσει και το χρησιμοποιούμε,μπορούμε να το μεταφέρουμε σε μεγάλους αριθμούς και να επωφεληθούμε και από τηνεπικονιαστική του δραστηριότητα και από τα πολύ ωφέλιμα προϊόντα που αυτό παράγει.

ΤΡΟΦΗ ΜΕΛΙΣΣΩΝ

Για να είναι το μελίσσι πάντα δυνατό, οι τροφές δεν πρέπει να λείπουν ποτέ μέσα από τηνκυψέλη του, είτε είναι μετά από τρύγο, ή ετοιμάζεται να ξεχειμωνιάσει, ή είναι αρχή τηςάνοιξης, θέλει να υπάρχουν μέλια τόσο στα στεφανώματα όσο και στις ακριανές κηρήθρες.Τότε όλο το μελίσσι λειτουργεί πολύ πιο καλά, αναπτύσσεται πιο γρήγορα και γίνεταιπολυπληθέστερο αφού και η βασίλισσα κατά την συνεχή μετακίνηση της μέσα στην κυψέληβλέπει τις τροφές, ταΐζεται καλά, νοιώθει σιγουριά και δεν σταματά να γεννά.

Για τους ανωτέρω λόγους πρέπει να φτιάχνουμε μόνοι μας ζαχαροζύμαρα που είναι άρισταποιοτικά και ποιο οικονομικά ακολουθώντας ορισμένες βασικές αρχές:

[23]

-Το μέλι πρέπει να είναι πάντα ανθέων και πάντα δικό μας (για την αποφυγή ασθενειών).-Όλη η ζάχαρη να είναι αλεσμένη (άχνη). δεν αγοράζουμε άχνη εμπορίου γατί περιέχει

άμυλο που είναι επικίνδυνο για της μέλισσες-Σε όλες τις πίτες, βάζουμε φυσικό χυμό λεμονιού ή πορτοκαλιού - ακτινίδιο (4) ποτήρια

νερού στα 100 κιλά ή 5 κιλά φυσικό χυμό λεμονιού εμπορίου στα 250 κιλά ζυμάρι.-Μπορούμε να βάζουμε και εκχυλίσματα βοτάνων (χαμομήλι, τσάι , φασκόμηλο κ.α.)

ΚΛΙΜΑΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ,ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΜΕΛΙΣΣΙΟΥ

Τα έντομα στα οποία υπάγεται και η μέλισσα σε αντίθεση με τα εκτρεφόμενα θηλαστικάείναι ετερόθερμα ζώα, επηρεάζονται δηλαδή άμεσα από τη θερμοκρασία τουπεριβάλλοντος. Σε θερμοκρασίες κατώτερες των 12ο C οι συλλέκτριες κατά κανόνα δενπετούν ακόμη και εάν η ανθοφορία είναι πλουσιότατη. Το χειμώνα η βασίλισσα παύει ναγεννάει αυγά διότι για την επώασή τους αλλά και για την ανάπτυξη των προνυμφών και τωννυμφών (δηλ. του γόνου) απαιτείται θερμοκρασία στο γόνο 35±1οC. Τούτο είναι αδύνατονα συμβεί το χειμώνα αν και άλλες εποχές (π.χ. αρχές άνοιξης ή τέλη φθινοπώρου) οιμέλισσες μπορούν σε ένα βαθμό, παράγοντας ζωική θερμότητα και καλύπτοντας με τασώματά τους το γόνο, να το επιτύχουν. Οι μέλισσες επίσης μπορούν στην περίπτωση πολύυψηλών θερμοκρασιών να μειώνουν, με αερισμό (κινώντας τα φτερά τους) και μεμεταφορά νερού, τη θερμοκρασία στην περιοχή του γόνου.

Το χειμώνα, περίοδο διαχείμασης του μελισσιού, οι μέλισσες προκειμένου να διατηρήσουντην θερμοκρασία του σώματός τους στα απαραίτητα για την επιβίωσή τους επίπεδα,μαζεύονται όλες μαζί και σχηματίζουν σφαίρα (μελισσόσφαιρα). Αυτή μπορεί να είναιπερισσότερο ή λιγότερο χαλαρή ανάλογα με το πόσο χαμηλή είναι η θερμοκρασία. Με τηνεπάνοδο ευνοϊκών θερμοκρασιών η συγκέντρωση αυτή των μελισσών παύει να υπάρχει.

Στο τέλος του χειμώνα ή στις αρχές της άνοιξης η έναρξη ωοτοκίας της βασίλισσαςεξαρτάται κυρίως από την θερμοκρασία και την υπάρχουσα ανθοφορία. Αισθητή αύξησητης ωοτοκίας στις περισσότερες περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας συμβαίνει πάντως στιςαρχές της άνοιξης και φτάνει στο μεγαλύτερο σημείο στις αρχές του καλοκαιριού.

Ο ρυθμός ωοτοκίας της βασίλισσας αρχίζει να πέφτει λόγω των υψηλών θερμοκρασιώναλλά και της έλλειψης πλούσιων ανθοφοριών από τα μέσα Ιουλίου, οπότε μπορεί ναξαναβρεθεί στα επίπεδα των αρχών της άνοιξης. Με την προϋπόθεση της ύπαρξηςκατάλληλων ανθοφοριών (ιδιαίτερα του ρεικιού) από τα μέσα Σεπτεμβρίου ο ρυθμόςωοτοκίας, άρα και ο πληθυσμός, αρχίζει πάλι να αυξάνει έως το τέλος Οκτωβρίου – αρχέςΝοεμβρίου. Στα τέλη Νοεμβρίου, κατά κανόνα, η ωοτοκία διακόπτεται εντελώς οπότε στομελίσσι υπάρχουν μόνο οι ενήλικες μέλισσες και οι προμήθειες.

Οι χρονικές περίοδοι που αναφέρθηκαν προηγουμένως διαφέρουν λιγότερο ή περισσότεροανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν. Σε νότια νησιά της χώρας μας καισε πεδινές περιοχές της Κρήτης για παράδειγμα, η βασίλισσα μπορεί να ωοτοκεί σχεδόν σεόλη τη διάρκεια του χειμώνα και η ανθοφορία να είναι τόσο πρώιμη ώστε ο πληθυσμός ναφτάνει στο μέγιστο ήδη από τα μέσα Απριλίου ή αρχές Μαΐου. Στις περιοχές αυτές υπάρχειτότε στην ανθοφορία το καλούμενο «κενό του Μαΐου» όπου άνθη δεν υπάρχουν και

[24]

χρειάζεται πολλές φορές τροφοδοσία των μελισσιών από τους μελισσοκόμους για ναδιατηρηθεί το μελίσσι μέχρι την κύρια ανθοφορία που είναι το θυμάρι.

Στη σύγχρονη μελισσοκομία με την (τεχνητή) τροφοδοσία, με τις αρδευόμενες καλλιέργειεςσε μεγάλες εκτάσεις (βαμβάκι, ηλίανθος), με τη δυνατότητα γρήγορων μετακινήσεωνμελισσιών σε άλλες περιοχές, με την εισαγωγή άλλων φυλών και με τις ποικίλες τεχνικές(π.χ. συνενώσεις ή χωρισμοί μελισσιών) ο μελισσοκόμος επηρεάζει δραστικά την ανάπτυξητου μελισσιού. Όμως προσπαθεί πάντα να συμπέσει χρονικά η έναρξη της κύριαςανθοφορίας (που θα διαρκέσει για ικανό χρονικό διάστημα π.χ. 20 ημέρες) με τημεγαλύτερη ανάπτυξη του πληθυσμού. Καλό είναι ο μελισσοκόμος να παρατηρεί και νακαταγράφει σε κάθε περιοχή που έχει τα μελίσσια του την εξέλιξη του γόνου και τουπληθυσμού τους ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες και την ανθοφορία πάντα σεσυνδυασμό με τις αποδόσεις σε μελισσοκομικά προϊόντα.

Βιβλιογραφία:

http://www.ellinikomeli.gr/melissokomos/arxarioi-melissokomoi/430-zaxarozimaro http://www.melissokomia.com/pollination/index.html https://sites.google.com/site/kyttaronewearth/biodynamike-kalliergeia/physike-kalliergia/ta-botana-tes-mesogeiou/praktike-chrese-ton-botanon/pharmakologike-drase-ton-phyllon-tes-elias-olea-europaea/aromatotherapeia/hypericum-perforatum-balsamochorto/e-propole/synthekes-kai-paragontes-ektrophes-kai-paragoges-tou-melissiou

ΧΩΡΙΣ ΤΙΣ ΜΕΛΙΣΣΕΣ …..

Χωρίς τις μέλισσες η τροφή μας θα περιορίζονταν σε καλαμπόκι, ρύζι και σιτάρι. Σύμφωναμε επιστημονικές μελέτες, το 84% από τα καλλιεργούμενα φυτά χρειάζονται τη μέλισσα γιαεπικονίαση ενώ το 80% της άγριας βλάστησης οφείλεται στις μέλισσες!

Γενικότερα πάντως τα έντομα αυτά, που θεωρούνται τα σπουδαιότερα από οικονομικήςάποψης για τον άνθρωπο, συμμετέχουν άμεσα ή έμμεσα στο 15-30% της παραγωγήςτροφίμων...

«Ευτυχώς, για μας, η μέλισσα είναι ένα ανθεκτικό και ευπροσάρμοστο στις αντιξοότητεςέντομο», όπως εξηγεί στο ΑΜΠΕ ο εντομολόγος, καθηγητής Γεωπονίας του ΑΠΘ, ΑνδρέαςΘρασυβούλου και τονίζει πως:

«Χάρις στους μελισσοκόμους οι πληθυσμοί της μέλισσας είναι περισσότεροι από πέρσιστην Ελλάδα. Πιο συγκεκριμένα τα μελίσσια (οι κυψέλες) αυξήθηκαν από 1.200.000 σε1.560.000».

[25]

«Το πρόβλημα εντοπίζεται στις αγριομέλισσες, που επηρεάζονται αρνητικά από τημονοκαλλιέργεια, τα δηλητήρια και τις πυρκαγιές. Τα άγρια έντομα είναι εξίσου χρήσιμακαι πρέπει να προστατευτούν. Υπάρχουν τουλάχιστον 20.000 διαφορετικά είδη άγριωνμελισσών. Κάθε είδος είναι εξειδικευμένο στην επικονίαση συγκεκριμένων φυτών»,επισημαίνει ο καθηγητής.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι αγριομέλισσες που παίρνουν από τις ορχιδέες,εκτός από τη γύρη, το λάδι του φυτού για να αποκτήσουν το άρωμα εκείνο που θα τις κάνεινα προσελκύσουν τις θηλυκές.

Προκύπτει έτσι, πως οι συγκεκριμένες μέλισσες σε μια σχέση αλληλεξάρτησης, από τασοφά καμωμένα σχέδια της φύσης, χρειάζονται όπως αναφέρει ο agelioforos.gr, τιςορχιδέες για να αναπαραχθούν και οι ορχιδέες τις μέλισσες για να πολλαπλασιαστούν.

«Όλα αυτά μας δείχνουν πόσο πολύ συμβάλει η μέλισσα στη διατήρηση τουπεριβάλλοντος: Συνδράμει στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, βοηθά στον εμπλουτισμότου εδάφους με οργανικές ουσίες και στην προστασία της γης από τη διάβρωση»,υπογραμμίζει ο καθηγητής.

ΜΕΛΙ ΚΑΙ ΚΑΝΕΛΑ: O «ΦΟΒΟΣ» ΚΑΙ «ΤΡΟΜΟΣ» ΤΩΝ ΦΑΡΜΑΚΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΩΝ

Το μέλι παράγεται στις περισσότερες χώρες του κόσμου. Είναι το μόνο τρόφιμο στονπλανήτη που δεν θα χαλάσει ή θα σαπίσει ποτέ. Μόνο θα ζαχαρώσει. Το μέλι στηπραγματικότητα θα είναι για πάντα μέλι.

Ωστόσο, όταν το αφήσετε σε ένα ψυχρό, σκοτεινό μέρος για πολύ καιρό θα στερεοποιηθεί.Όταν συμβεί αυτό απλά χαλαρώνουμε το καπάκι από το βάζο που το έχουμε και βάζουμετο δοχείο με το μέλι σε ζεστό νερό, όχι όμως βραστό. Σβήνουμε τη φωτιά και το αφήνουμενα υγροποιηθεί. Στη συνέχεια είναι τόσο καλό όσο ήταν και στην αρχή.

Συμβουλή : Ποτέ να μην βράσετε το μέλι ή να το βάλετε σε φούρνο μικροκυμάτων γιατί έτσιθα σκοτωθούν τα ένζυμά του.

Η αλήθεια για το μέλι με κανέλα

Είναι σίγουρο ότι οι φαρμακευτικές εταιρείες δεν θα ήθελαν οι παρακάτω πληροφορίες νακάνουν τον γύρο του κόσμου. Έχει διαπιστωθεί ότι ένα μίγμα του μελιού και κανέλαςθεραπεύει τις περισσότερες ασθένειες. Οι επιστήμονες σήμερα δέχονται επίσης, το μέλι ως«RamBan» (πολύ αποτελεσματικό) φάρμακο για όλα τα είδη ασθενειών. Το μέλι μπορεί ναχρησιμοποιηθεί χωρίς παρενέργειες σε κάθε είδους ασθένειες.

Αν και το μέλι είναι γλυκό, εάν ληφθεί στη σωστή δοσολογία ως φάρμακο, αυτό δενβλάπτει ακόμα και τους διαβητικούς ασθενείς. Το World News, ένα περιοδικό στον Καναδά,στην έκδοσή του με ημερομηνία 17 Ιανουαρίου 1995, έχει δώσει τον ακόλουθο κατάλογοτων ασθενειών που μπορεί να θεραπευτούν με μέλι και κανέλα, όπως έχει ερευνηθεί απόδυτικούς επιστήμονες:

[26]

ΚαρδιοπάθειαΚάντε μια πάστα από μέλι και κανέλα σε σκόνη, απλώστε την πάνω στο ψωμί, αντί γιαμαρμελάδα και να την τρώτε τακτικά για το πρόγευμα. Μειώνει τη χοληστερόλη στιςαρτηρίες και σώζει από καρδιακή προσβολή. Επίσης όσοι είχαν ήδη μια καρδιακήπροσβολή, αν κάνουν αυτή τη διαδικασία καθημερινά, θα τους βοηθήσει να μηνξαναπάθουν. Η τακτική χρήση της πιο πάνω διαδικασίας βοηθά στη σωστή λειτουργία τηςαναπνοής και δυναμώνει τους παλμούς της καρδιάς. Όσο μεγαλώνουμε, οι αρτηρίες και οιφλέβες χάνουν την ευελιξία τους και φράζουν. Το μέλι και η κανέλα αναζωογονούν τιςαρτηρίες και τις φλέβες.

ΑρθρίτιδαΑσθενείς με αρθρίτιδα, μπορούν να λαμβάνουν καθημερινά, πρωί και βράδυ, ένα φλιτζάνιζεστό νερό με δύο κουταλιές μέλι και ένα μικρό κουταλάκι του γλυκού σκόνη κανέλας. Εάνλαμβάνεται τακτικά, ακόμη και οι χρόνιες αρθρίτιδες μπορεί να θεραπευτούν. Σε μιαπρόσφατη έρευνα που διεξήχθη στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, διαπιστώθηκε ότι ότανοι γιατροί φρόντιζαν τους ασθενείς τους με ένα μείγμα από μια κουταλιά της σούπας μέλικαι μισό κουταλάκι του γλυκού κανέλα σε σκόνη πριν από το πρωινό, διαπίστωσαν ότι μέσασε μια εβδομάδα, από τα 200 άτομα που είχαν υποστεί την φροντίδα, σχεδόν 73 ασθενείςείχαν εντελώς απαλλαγεί από τον πόνο και μέσα σε ένα μήνα, κυρίως όλοι οι ασθενείς πουδεν μπορούσαν να περπατήσουν ή να μετακινηθούν, εξαιτίας της αρθρίτιδας, άρχισαν ναπερπατάνε χωρίς πόνο.

ΚυστίτιδαΠάρτε δύο κουταλιές της σούπας σκόνη κανέλας και ένα κουταλάκι του γλυκού μέλι σε έναποτήρι χλιαρό νερό και πιείτε το. Καταστρέφει τα μικρόβια στην ουροδόχο κύστη.

ΠονόδοντοςΚάντε μια πάστα από ένα κουταλάκι του γλυκού κανέλα σε σκόνη και πέντε κουταλάκια τουγλυκού μέλι και απλώστε την στο δόντι που σας πονάει. Μπορείτε να το απλώνετε τρειςφορές την ημέρα μέχρι το δόντι σταματήσει να σας πονά.

ΧοληστερόληΔύο κουταλιές της σούπας μέλι και τρία κουταλάκια του γλυκού κανέλα σε σκόνη,αναμιγμένα σε 456 γραμμάρια νερού τσαγιού, που χορηγείται σε έναν ασθενήχοληστερόλης, έδειξε ότι μειώνει το επίπεδο της χοληστερόλης στο αίμα κατά 10% μέσα σεδύο ώρες. Όπως αναφέρεται και στους ασθενείς αρθρίτιδας, εάν λαμβάνεται τρεις φορέςτην ημέρα, κάθε χρόνια χοληστερόλη θεραπεύεται. Σύμφωνα με τις πληροφορίες στο ενλόγω περιοδικό, το αγνό μέλι όταν λαμβάνεται με φαγητό ανακουφίζει από τηνχοληστερόλη.

ΚρυολόγημαΑυτοί που πάσχουν από κοινά ή σοβαρά κρυολογήματα πρέπει να λαμβάνουν μια κουταλιάτης σούπας χλιαρό μέλι με 1/4 κουτάλι κανέλα σε σκόνη καθημερινά, για τρεις ημέρες. Ηδιαδικασία αυτή θα θεραπεύσει περισσότερο τον χρόνιο βήχα, το κρυολόγημα και θακαθαρίσει τα ιγμόρεια.

[27]

Διαταραχές στομάχουΌταν το μέλι λαμβάνεται με σκόνη κανέλας θεραπεύει τον πόνο στο στομάχι και επίσηςκαθαρίζει τα έλκη του στομάχου από τη ρίζα.

Αέρια στομάχου (φουσκώματα)Σύμφωνα με τις μελέτες που έγιναν στην Ινδία και την Ιαπωνία, έδειξαν ότι αν το μέλιλαμβάνεται με κανέλα σε σκόνη το στομάχι απαλλάσσεται από τα αέρια.

Ανοσοποιητικό σύστημαΚαθημερινή χρήση του μελιού και σκόνης κανέλας δυναμώνει το ανοσοποιητικό σύστημακαι προστατεύει τον οργανισμό από βακτήρια και ιούς. Οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι τομέλι έχει διάφορες βιταμίνες και σίδηρο σε μεγάλες ποσότητες. Η συνεχής χρήση τουμελιού δυναμώνει τα λευκά αιμοσφαίρια του αίματος για την καταπολέμηση τωνβακτηριδίων και των ιών.

ΔυσπεψίαΚανέλα σε σκόνη αναμιγμένη με δύο κουταλιές της σούπας μέλι όταν ληφθεί πριν τοφαγητό ανακουφίζει και χωνεύεται το βαρύ γεύμα.

ΓρίπηΈνας επιστήμονας στην Ισπανία απόδειξε ότι το μέλι περιέχει ένα φυσικό συστατικό τοοποίο σκοτώνει τα μικρόβια γρίπης και σώζει τον ασθενή από γρίπη.

ΜακροβιότηταΤσάι από μέλι και λίγη κανέλα σε σκόνη, όταν λαμβάνεται τακτικά, συλλαμβάνει τη φθοράτου γήρατος. Πάρτε τέσσερις κουταλιές μέλι, ένα κουτάλι σκόνη κανέλας και τρία φλιτζάνιανερό και βράστε τα. Πίνετε 1/4 φλιτζανιού, τρεις με τέσσερις φορές την ημέρα..

ΑκμήΤρεις κουταλιές της σούπας μέλι και ένα κουταλάκι του γλυκού κανέλα σε σκόνη πά-στα.Εφαρμόστε αυτήν την πάστα για τα σπυράκια πριν από τον ύπνο και να πλένουν τοεπόμενο πρωί με χλιαρό νερό. Εάν γίνεται καθημερινά για δύο εβδομάδες, αφαιρεί τασπυράκια από τη ρίζα.

Παθήσεις του δέρματοςΕφαρμόστε μέλι και κανέλα σε σκόνη σε ίσα μέρη στις περιοχές που χρήζουν θεραπείας.Έκζεμα, λειχίνες και σε όλους τους τύπους των λοιμώξεων του δέρματος.

ΑδυνάτισμαΚαθημερινά το πρωί, μισή ώρα πριν από το πρωινό με άδειο στομάχι και το βράδυ, πριν τονύπνο, να πιείτε μέλι και κανέλα σε σκόνη βρασμένα σε ένα φλιτζάνι νερό. Εάν λαμβάνεταιτακτικά, μειώνει το βάρος ακόμη και στο πιο παχύσαρκο άτομο. Επίσης, πίνοντας αυτό τομίγμα τακτικά, δεν επιτρέπει στο λίπος να συσσωρευτεί στο σώμα, ακόμη και αν κάποιοςακολουθεί διατροφή πλούσια σε θερμίδες.

ΚαρκίνοςΠρόσφατη έρευνα στην Ιαπωνία και την Αυστραλία έδειξε ότι προχωρημένες μορφέςκαρκίνου του στομάχου και των οστών έχουν θεραπευτεί επιτυχώς. Οι ασθενείς που

[28]

πάσχουν από αυτά τα είδη καρκίνου θα πρέπει να λαμβάνουν καθημερινά μια κουταλιά τηςσούπας μέλι με ένα κουταλάκι του γλυκού κανέλα σε σκόνη για ένα μήνα τρεις φορές τηνημέρα.

ΚούρασηΠρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι η περιεκτικότητα σε σάκχαρα του μελιού είναι πιοχρήσιμα παρά επιβλαβή στην αντοχή του σώματος. Ηλικιωμένοι που παίρνουν μέλι καικανέλα σε σκόνη σε ίσα μέρη, έχουν μεγαλύτερη εγρήγορση και ευελιξία. Ο Δρ Milton, οοποίος έχει κάνει την έρευνα, λέει ότι η μισή κουταλιά της σούπας μέλι που λαμβάνεται σεένα ποτήρι νερό και πασπαλισμένα με λίγη κανέλα σε σκόνη, που λαμβάνονται καθημερινάμετά το βούρτσισμα των δοντιών και το απόγευμα, περίπου στις 15:00 μ.μ.όταν ηζωτικότητα του σώματος αρχίζει να μειώνεται, αυξάνει τη ζωτικότητα του σώματος μέσα σεμια εβδομάδα.

Άσχημη αναπνοήΟι άνθρωποι της Νότιας Αμερικής, το πρώτο πράγμα που κάνουν το πρωί, είναι γαργάρεςμε ένα κουταλάκι του γλυκού μέλι και κανέλα σε σκόνη αναμεμιγμένα με ζεστό νερό. Έτσιδιατηρούν την αναπνοή τους φρέσκια όλη την ημέρα.

ΕΝΟΤΗΤΑ 4

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑΣ

Η μέλισσα είναι στο πλανήτη γη λιγότερο από 15 εκατομμύριαχρόνια και θεωρείται από τα μοναδικά πλάσματα που έχουνκαταφέρει να υπάρξουν και να επιβιώσουν τόσα χρόνια.Επίσης οι ερευνητές έχουν βρει μια σπηλεογραφια στηνΜπικόρπ στης Ισπανίας που είναι τουλάχιστον 15.000 χρόνιαπου απεικονίζει έναν άνθρωπο να παίρνει το μέλι από μιακυψέλη στο δέντρο. Στη συνεχεία υπάρχουν αναφορές ότι ημέλισσα και η μελισσοκομία έπαιζε σημαντικό ρόλο στηΑρχαία Κρήτη και στην Αρχαία Αθηνά ,γιατί έχουν βρεθείκοσμήματα σε σχήμα μέλισσας ,αλλά και κοφίνια (κυψέλες)της τότε εποχής που μαρτυρούν την υπάρξει της. Ημελισσοκομία δεν είναι κάτι που εμφανίστηκε τα τελευταίαχρόνια ,αλλά έχει προϊστορία 3.500 χρόνια στην Ελλάδα καισήμερα όλο και περισσότεροι αρχίζουν να δείχνουνενδιαφέρων για αυτήν την επιστήμη.

[29]

To 1885 o Αμερικανός μελισσοκόμος (LANGSTRONTH) κατασκεύασε την πρώτη κυψέλη ένασύνθετο εργαλείο που επιτρέπει στον μελισσοκόμο να επεμβαίνει στη ζωή του μελισσιού,να υποβοηθά την ανάπτυξη του με διάφορους μελισσοκομικούς χειρισμούς και να συλλέγειπερισσότερο μέλι. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους οι μέλισσες το περνούν σεδραστηριότητες μέσα στην φωλιά τους και ένα μικρό μέρος των δραστηριοτήτων τουςλαμβάνει χώρα στο εξωτερικό περιβάλλον και γίνεται αντιληπτό σε εμάς.

Η ΚΗΡΗΘΡΑ

Η κηρήθρα είναι στην ουσία η φωλιά της μέλισσας, σε αυτή γεννάει και μεγαλώνει τα μικράτης, σε αυτή αποθηκεύει τις τροφές της, σε αυτή δραστηριοποιείται η μέλισσα.Γίνεται όπως ξέρουμε από κερί, το οποίο βγαίνει σαν μικρά λέπια από τους κηροφόρουςαδένες που βρίσκονται στις κοιλιές των μελισσών.Για να βγει το κερί οι μέλισσες πιάνονται η μια από τα πόδια τις άλλης δημιουργώνταςαλυσίδες και παραμένουν έτσι κρεμασμένες ανάποδα για πολλές ώρες, ώσπου τελικάαρχίζει και βγαίνει το κερί από τις κοιλιές τους.Οι μέλισσες που θα παράγουν κερί πρέπει να είναι χορτασμένες από μέλι, ενώ έχειυπολογιστεί ότι για να βγάλουν οι μέλισσες 1 κιλό κερί πρέπει να έχουν καταναλώσειπροηγουμένως 8 έως 12 κιλά μέλι.Αυτά τα νούμερα μιλάνε από μόνα τους λοιπόν, και μας λένε ότι δεν συμφέρει καθόλου τονμελισσοκόμο να βάλει σε διαδικασία παραγωγής κεριού τις μέλισσες γιατί δεν θα τουδώσουν καθόλου μέλι στο τέλος.

Έτσι υπήρξε η ανάγκη να επινοηθούν τα λεγόμενα τεχνητά φύλλα κηρήθρας.Αυτές είναι κηρήθρες ημιτελείς, μιας που δεν υπάρχει μηχάνημα που να φτιάχνειολοκληρωτικά την κηρήθρα όπως την χρειάζεται η μέλισσα.Όμως υπάρχει μηχάνημα που τους δίνει το επιθυμητό σχήμα και που οι μέλισσες απλός τιςτελειοποιούν μετά.Μάλιστα υπάρχει και το πλεονέκτημα ότι οι κηρήθρες αυτές είναισχεδιασμένες ολοκληρωτικά για κελιά εργατριών, προκειμένου αυτό να μας δίνει εργατικόπληθυσμό όσο περισσότερο γίνεται που θα δουλεύει υπέρ μας, κι όχι κηφήνες που δενεργάζονται.

Έτσι δίνοντας στις μέλισσες έτοιμες τις βάσεις των κηρηθρών, αυτές προσθέτουν λίγο δικότους κερί ακόμα και φτιάχνουν την κηρήθρα, κι έτσι εξοικονομούμε πολύ χρόνο, και χρήμα,καθώς μικρότερη παραγωγή κεριού από τις μέλισσες όπως είπαμε σημαίνει περισσότερομέλι στα βαρέλια μας κατά τον τρύγο.

Όσον αφορά το σχήμα των κελιών αυτά είναι εξάγωνα, που σημαίνει ότι απόαρχιτεκτονικής και μαθηματικής πλευράς είναι ότι πιο τελειότερο θα μπορούσε να επιλεγείγια να κερδηθεί χώρος και αντοχή στις κηρήθρες. Από θεωρητικής πλευράς λίγο πολύ αυτάισχύουν.

Οι καλές κηρήθρες έχουν καλό χρώμα, και ευχάριστο άρωμα.

[30]

Προσέχουμε το χρώμα, να είναι κιτρινωπό χρυσαφένιο, και το ευχάριστο άρωμα τωνκηρηθρών.

Μετά πρέπει να προσέχουμε το βάθος των κελιών. Το βάθος των κελιών είναι πολύσημαντικό πράγμα.

Οι μέλισσες μασάνε τα τοιχώματα των κελιών των τεχνητών κηρηθρών, και από το ίδιοαυτό κερί φτιάχνουν το μεγαλύτερο μέρος των κελιών της κηρήθρας, πέρα από την βάσητης φυσικά.

Έτσι όσο μεγαλύτερο βάθος έχει μια κηρήθρα τόσο μεγαλύτερη ποσότητα κεριού υπάρχειστα τοιχώματα των κελιών, με αποτέλεσμα οι μέλισσες να μην χρειάζεται να παράγουνκαθόλου δικό τους κερί αλλά να τελειοποιούν την κηρήθρα με το ήδη υπάρχον κερί τουφύλου κηρήθρας που αγοράζουμε.

Έτσι κερδίζουμε πολλά μελάκια που θα έτρωγαν οι μέλισσες για να φτιάξουν κερί.

Αυτός είναι και ο λόγος που οι μέλισσες μας δεν πιάνουν εύκολα τα πλαστικά πλαίσια παρόλο που έχουν το σχήμα της κηρήθρας, και δεν τα πιάνουν γιατί οι πλαστικές τους βάσειςδεν μισούνται όπως του κεριού, με αποτέλεσμα να τις απαξιώνουν οι μέλισσες.

Ένα άλλο που πρέπει να προσέχουμε είναι το μάκρος των κηρηθρών, πριν μίλησα γιασχήμα.

Αυτές οι μακρύτερες κηρήθρες όταν μπουν στο πλαίσιο εφαρμόζουν σχεδόν σε όλο τονχώρο του πλαισίου και μέχρι κάτω.Με αυτές τις κηρήθρες κερδίζουμε δυο πράγματα. Τοπρώτο είναι μεγαλύτερο χώρο, περισσότερο μέλι σε κάθε πλαίσιο δηλαδή

Οι μέλισσες όταν φτιάχνουν κελιά σμηνουργίας, τα φτιάχνουν στα πλάγια και στο κάτωμέρος των κηρηθρών, πιθανόν αυτό συμβαίνει για να μην τα εντοπίζει εύκολα η βασίλισσακαι τα χαλάει.

Ενώ όταν πρόκειται για βασιλοκελιά αντικατάστασης όταν δεν υπάρχει βασίλισσα στηνκυψέλη, αυτά είναι περίπου στο κέντρο της κηρήθρας.

Όταν όμως τα βασιλοκελιά γίνονται στις άκρες και κάτω απ τις κηρήθρες είναι δύσκολο νατα εντοπίσουμε και να τα χαλάσουμε με αποτέλεσμα το μελίσσι να σμηνουργεί εύκολα.

Σε καμιά περίπτωση δεν μας συμφέρει να σμηνουργεί ένα μελίσσι, γιατί χάνουμε μέλι.

[31]

ΕΝΟΤΗΤΑ 5

ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΠΟΥ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗ ΜΕΛΙΣΣΑ

Η μελισσοκομία είναι τέχνη αλλά και επιστήμη ταυτόχρονα . Είναι από τα επαγγέλματα πουαπαιτούν πληθώρα θεωρητικών και τεχνικών γνώσεων με διαφορετικό αντικείμενο, όπως :η μορφολογία της μέλισσας και του γόνου, η βιολογία της μέλισσας και του μελισσιού, οιασθένειες του μελισσιού, η μελισσοκομική χλωρίδα, το κλίμα της περιοχής ή των περιοχώνπου ασκείται η μελισσοκομία, οι χειρισμοί του μελισσιού, η διαχείριση των ανθοφοριών, ημεταχείριση του μελιού και άλλα . Ο αρχάριος μελισσοκόμος δεν μπορεί και ούτεχρειάζεται να τα μάθει όλα αυτά από την αρχή. Αναγκαία είναι η γνώση της μορφολογίαςτης εργάτριας μέλισσας , του κηφήνα και της βασίλισσας , η όψη του γόνου, η βιολογία τουμελισσιού και οι κανόνες που ρυθμίζουν την συμπεριφορά των μελισσών. Η γνώση αυτήδεν μπορεί να αποκτηθεί μόνο με την άσκηση της μελισσοκομίας, ακόμα και για τον πιοπροικισμένο μελισσοκόμο. Για την καλή θεωρητική αλλά και την τεχνική κατάρτιση είναιαπόλυτα αναγκαία, α) η παρακολούθηση οργανωμένων σεμιναρίων τα οποίαπροσφέρονται από κρατικούς φορείς, β) η μελέτη ειδικών μελισσοκομικών βιβλίων καιπεριοδικών. Η πατρίδα μας διαθέτει πλούσια βιβλιογραφία που καλύπτει άριστα κάθετομέα της μελισσοκομίας καθώς και πολύ καλό περιοδικό τύπο.

Επιπλέον, υπάρχουν αρκετές επιστήμες που σχετίζονται με την μελισσοκομία και η καθεμίααπό αυτές ασχολείται με κάποιο συγκεκριμένο τμήμα της μελισσοκομίας . Τέτοιες είναι ηΙατρική , η Ιστορία , τα Μαθηματικά , και άλλες πολλές επιστήμες που όπωςπροαναφέρθηκε ασχολούνται με αντίστοιχα τμήματα της μελισσοκομίας

ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΜΕΛΙΣΣΑ

Ανατρέχοντας στη φιλολογική μας λαογραφία, διαπιστώνουμε πως ο λαός μαςχρησιμοποιεί τη μέλισσα και τα προϊόντα της συμβολικά στο λόγο του. Η συστηματικήοργάνωση της κοινωνίας των μελισσών προβάλλεται στους ανθρώ¬πινους χαρακτήρες.

Το μελίσσι: ως μελίσσι παρομοιάζεται το πλήθος των ανθρώπων.Η μάνα, η Βασίλισσα των μελισσών: για τον ικανό και ειδικό σε μια εργα¬σία, «Αυτόςείναι μάνα γι' αυτήν τη δουλειά».Οι κηφήνες: οι μη εργατικές μέλισσες που δεν παράγουν μέλι. Ο τεμπέλης αποκαλείταικηφήνας.Λαμπάδα: ο άνθρωπος με λεβέντικη κορμοστασιά παρομοιάζεται με λαμπάδα.Κερί: ο άνθρωπος που έχει φοβηθεί ή είναι πολύ χλωμός. «Κίτρινος σαν το κερί».Μέλι: η φράση «Και γίναν όλα μέλι-γάλα» υποδηλώνει ότι τακτοποιήθηκαν οι αντιδικίεςκαι οι εχθρότητες και έχουν αποκατασταθεί οι σχέσεις.

Τις πιο χαρακτηριστικές παροιμίες, που χρησιμοποιούνται ευρύτατα, καταγράψουμε εδώ:

[32]

1) «Αν έκαναν όλες οι μέλισσες μέλι θα έκανα κι εγώ κουβέλι»2) «Περισσότερες μύγες πιάνεις με το μέλι παρά με το ξίδι»3) «Πλια πολύ ψωμί τρώγεται με το μέλι παρά με το ξίδι»4) «Το μελίσσι μην το κεντάς γιατί θα σε φάει»5) «Ο πόχει μύλο και μελίσσι, ας κοιμάται όσο να φωτίσει»6) «Όποιος αγαπά το μέλι, δε φοβάται τα μελίσσια.»7) «Αν δε στίψεις το κερί, το μέλι δεν το βγάνεις»

Και ένα αίνιγμα για τη μέλισσα

«Μικρή μικρή νοικοκυρά Μεγάλη πίτα κάνει»

ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ – ΣΚΕΨΕΙΣ - ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

Με την εργασίας μας επιχειρήσαμε να χαράξουμε κάποιους άξονες προσέγγισης ,παρουσιάζοντας τη διαχρονική πορεία της μέλισσας και επισημαίνοντας τον πλούτο τωνπροϊόντων της . Γνωρίσαμε και κατανοήσαμε τον ιδιαίτερο κόσμο της, ως πρότυποκοινωνικότητας, εργατικότητας και δημιουργίας.

«Κεντρίσαμε και μπολιάσαμε» με γνώση τις περιβαλλοντικές μας ευαισθησίεςδιαπιστώνοντας την ιδιαίτερη συμβολή της μέλισσας στην ισορροπία του περιβάλλοντοςκαι αισθανθήκαμε πιο υπεύθυνοι ως κυρίαρχοι του φυσικού κόσμου για τις πράξεις και τιςενέργειές μας. Να μην καταλήξουμε καταχραστές του περιβάλλοντος και ευχή μας είναι ναμη φτάσουμε ποτέ σε αυτό που προφητική διαπίστωσε ο μεγάλος Einstein «…Αν αφανιστείη μέλισσα, το τέλος του κόσμου θα είναι κοντά …»

Μπορεί η ενασχόληση με τη μελισσοκομία να αποτελέσει επαγγελματικό διέξοδο γιαπολλούς ανθρώπους . Μια ενασχόληση που αξιοποιεί την ιδιαίτερη και πλούσια χλωρίδατου τόπου μας.

Επιστήμονες και ερευνητές συναντώνται έκθαμβοι στα βάθη αυτού του μικρόκοσμου γιανα θαυμάσουν και να υμνήσουν τη δύναμη και τη σοφία του Δημιουργού!

[33]

Για την εργασία αυτή συνεργάστηκαν οι μαθητές της Β΄ τάξης :

Βούλγαρης ΓεώργιοςΓεωργίου ΑναστασίαΓκέκα ΑμαλίαΓκέκα Βασιλική - ΜαρίαΓκίκα ΜαρίναΚαλλιάρα Βάϊα

Καλομπάτσου Ευτυχία

Μπαλατσού Κωνσταντινιά

Ντόμπρος Δημήτριος

Πατούλιας Αλέξανδρος-Ορέστης

Πήτας Αμβρόσιος

Σιαμορέλη Αγορέτα

Σουλιώτης Χρήστος

Τουραλιάς Γεώργιος

Τσιβόλα Θεανώ

Χύτα Ανδρονίκη

Με την καθοδήγηση των καθηγητών τους :

Κατράνα ΓεωργίουΚαλαμπαλίκη Θωμά

ΤΕΛΟΣ