ΣΧΟΛΗ · Krzysztof Kałek, Wojna o Melid (676–675 p.n.e.) ..... 105 Spis treści. 8 Spis...

130
ΣΧΟΛΗ

Transcript of ΣΧΟΛΗ · Krzysztof Kałek, Wojna o Melid (676–675 p.n.e.) ..... 105 Spis treści. 8 Spis...

Ziemia obiecana

Panta rhei pami, czas i przemijanie w staroytnoci

REDAKCJA

Dominika LewandowskaHanna Rajfura

Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa i Koo Staroytnicze UW Warszawa 2017

Copyright by Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa, 2017 Copyright by Koo Staroytnicze UW, 2017

Redakcja: Dominika Lewandowska, Hanna RajfuraProjekt logo KS UW: Tomasz SiwiskiProjekt okadki: Pawe Pietrzyk

Publikacja dofinansowana przez Rad Konsultacyjn ds. Studenckiego Ruchu Naukowego UW

ISBN 978-83-64003-77-6

Wydawnictwo Naukowe Sub [email protected]

amanie i organizacja druku:PanDawer (www.pandawer.pl)

Pamici Agnieszki Heinricht

XI Studencka Konferencja Staroytnicza Ziemia obiecana

Barbara Kokurewicz, Indyjski Olimp, czyli mityczne gry i ich odbicia w sztuce staroytnych Indii ................................................................... 11

Marcin Stankiewicz, Przestrze rzymskich wity Izydy na przykadzie Iseum Campense w Rzymie oraz iseum w Pompejach ........................... 21

Filip Taterka, Kraina Punt Ziemia Boga staroytnych Egipcjan .................. 37

Jakub Wolak, Upadek bytw rozumnych i stworzenie wiata materialnego w Orygenesa z Aleksandrii ................................................ 51

XII Studencka Konferencja Staroytnicza Panta rhei pami, czas iprzemijanie wstaroytnoci

Anna Bartol, Przemijanie wykute w kamieniu. Moliwoci interpretacyjne mitu Medei na sarkofagach rzymskich ................................................... 81

Aleksandra Grzegorska, Na zawsze w pamici, na wieki pod podog analiza pochwkw w obrbie murw miejskich Megiddo w rodkowej i pnej epoce brzu .............................................................................. 97

Krzysztof Kaek, Wojna o Melid (676675 p.n.e.) ....................................... 105

Spis treci

8

Spis treci

Filip Taterka, Rola potomkw w podtrzymywaniu pamici o zmarych w staroytnym Egipcie na przykadzie steli Pa-di-Sebeka z Hawary ....... 113

Kacper Ziemba, Obraz Pinchasa w Pierwszej Ksidze Machabejskiej jako element propagandy religijnej dynastii hasmonejskiej ........................... 123

XI Studencka Konferencja Staroytnicza Ziemia obiecana

d 2015

11

Wmitologii indyjskiej, tak jak wwielu innych mitologiach ludw staroytnych, wystpuje motyw mitycznej gry, ktra odgrywa specjaln funkcj wksztatowa-niu boskiej przestrzeni oraz budowaniu mitologicznej geografii wiata. Motyw gry pojawia si wwielu mitach, aboskie gry odgrywaj istotn rol jako miejsca zamieszkania bstw oraz jako swoista o wiata, wok ktrej krci si wszechwiat. Wcywilizacji indyjskiej gry stanowiy specjalny, tajemniczy element, obszar na granicy wiata, oddzielajcy pwysep od ludw ociennych, obcy iniedostpny, przez co chtnie osadzano na nich postacie bogw nieosigalne dla ludzi. Gry zawsze wzbudzay wzniose uczucia ipobudzay wyobrani dziki swej wielkoci iniedostpnoci, atake odlegoci od siedzib ludzkich iusytuowaniu na dalekiej pnocy, niemale poza zasigiem mieszkacw odlegych regionw poudnio-wych. Wsposb naturalny stanowiy pewn granic iinny, odrbny wiat, jake rny od tego na pwyspie.

Kreowanie boskich siedzib oraz mitycznych krain miao swoje odzwierciedle-nie wformach plastycznych. Motyw gry, tak chtnie wykorzystywany wmito-logii, mia te swj udzia wtworzeniu form plastycznych wystpujcych war-chitekturze. W staroytnych Indiach, zwaszcza w architekturze skalnej, zosta stworzony specjalny ksztat wityni majcej nawizywa sw zoon symbolik formy idekoracji do mitycznej gry, siedziby bogw.Widoczne jest to najlepiej warchitekturze iwaickiej1.

1 Bg iwa, jako pan gry Kajlasa, czsto by czony ze zjawiskami atmosferycznymi oraz rejonami grskimi. Ztego powodu bardzo popularne witynie Kajlasanathy, czyli powicone wadcy gry

Barbara KokurewiczUniwersytet Wrocawski

IndyjSKI OlImp, czylI mItyczne gry IIch OdbIcIa

wSztuce StarOytnych IndII

12

Barbara Kokurewicz

mityczne krainy irola gry wksztatowaniu geografii wszechwiata

Gry odgrywaj istotn rol wmitologii hinduskiej ikosmografii. Tak jak wwie-lu innych mitologiach, ze wzgldu na swoj blisko nieba uwaane s za miejsce styku nieba zziemi. Gra znajduje si wic wcentrum wszechwiata iwzgldem niej okrela si podstawowe kierunki2. Osadzona jest gboko w podziemiach, przenika sfer ziemsk, siga wierzchokiem najwyszych niebios, peni rol osi wiata axis mundi3. czy wszystkie sfery trjwiata, umoliwiajc komunikacj midzy nimi izapewniajc porzdek istabilno kosmosu4.

Mityczne gry prbuje si zidentyfikowa wdzisiejszej geografii; itak mitycz-n gr Meru znaleziono wpnocno-wschodnim Kaszmirze, Kajlasa za ma by podobno wTybecie5. Wielu ludzi podejmuje si wdzisiejszych czasach pielgrzy-mek do witych gr, cho czsto kocz si one na ich stokach ze wzgldu na trudnoci terenowe, jak iprzewiadczenie oich nietykalnoci iwitoci6. Wli-teraturze indyjskiej gry pojawiaj si bardzo czsto. Wjednej znajwaniejszych epopei bohaterowie wspinaj si po stokach gry, co jest ich ostatnim wyzwa-niem. Wdrwka Draupadi iPandaww po jej stokach do nieba jest istotnym isymbolicznym epizodem wMahabharacie7.

Wmitologii indyjskiej wystpuje wiele mitycznych gr. Bardzo trudno niekie-dy zidentyfikowa je ipowiza ze sob, gdy przebogata mitologia czsto ukazuje rne sposoby kreacji wiata, oboczne wersje mitw zycia bogw czsto wyklu-czajce si nawzajem. Dlatego nie mona z ca pewnoci przypisywa tytuu axis mundi jednej konkretnej grze. Podobnie odpowied na ciekawe pytanie, czy mityczna gra Meru, uwaana za centrum indyjskiego wszechwiata, jest tosama znajpopularniejsz wmitologii iarchitekturze gr Kajlas, siedzib boga iwy

Kajlasa, byy wityniami iwaickimi. Mona wysun wniosek, e to wanie architektura iwaicka upodobaa sobie najbardziej motyw boskiej gry.2 Sownik mitologii hinduskiej, red. A.ugowski, Warszawa 1994, s.7374.3 Ibidem.4 Ibidem.5 Szczyt Kajlas o wysokoci 6714 m n.p.m. znajduje si na Wyynie Tybetaskiej, za to Meru owysokoci 6660 m n.p.m. wstanie Uttarakhand wIndiach. Umiejscowienie mitycznej gry Meru wKaszmirze jest pretekstem do rozmw roszczeniowych na temat tego terytorium pomidzy zain-teresowanymi pastwami.6 A. Jakimowicz, Sztuka Indii, Warszawa 1967, s.85.7 M. Albanese, Staroytne Indie. Historia kultury hinduskiej, tum. N. Ossowska, Barcelona 2008, s.61.

13

Indyjski Olimp, czyli mityczne gry

ijego dworu, jest trudna do znalezienia8. Jednak to wanie Kajlasa zyskaa naj-wiksz popularno imiaa swoje odbicia wsztuce staroytnych Indii, zwaszcza warchitekturze sakralnej powiconej iwie9.

Wmitologii indyjskiej gry ksztatoway boski krajobraz ibudoway rzeczy-wisto. Wpobliu mitycznych gr lub na ich stokach widniay mityczne krainy, stolice bogw, krainy niemiertelnych10. Opis tych krain jest bardzo szczegowy, chtnie podejmowany wliteraturze. Znajdziemy tam najczciej opisy trzech gr: Meru, Kajlasy iMandary. Kajlasa znajduje si wHimalajach. Na jej zboczach widnieje Alaka, stolica boga Kubery, ktry by bogiem skarbw11. Wybudowana przez Wiwakarmana, budowniczego bogw, synna bya jako najbogatsze miasto wiata, pene przepychu i skarbw.Odwoania do splendoru Alaki znajdziemy wliteraturze przy porwnaniach niezwykych siedzib gwnych bohaterw, kr-lw iich potnych stolic. Bardzo czsto porwnywano zAlak Ajodhj, siedzib krla Ramy, jako najdoskonalsze zziemskich miast12.

Innym miastem lecym wpobliu mitycznych gr jest Amarawati, niebia-ska siedziba boga Indry, ktra zkolei ley wpobliu gry Meru. Amarawati zsanskrytu oznacza siedzib niemiertelnych, jest take nazw pniejszego stylu rzebiarskiego13. Miasto to opisywane jest jako pene przepychu, otysicu bra-mach istu paacach zamieszkiwanych przez istoty niebiaskie, bogw, wieszczw inimfy14. Do Amarawati przybywaj umarli, gdzie mieszkaj do czasu swoich po-nownych narodzin. Wliteraturze czsto pojawia si pikna metafora wstpowa do Amarawati, co oznacza po prostu umrze15.

W literaturze staroindyjskiej motyw mitycznej gry jest bardzo popularny, podobnie jak w wielu innych staroytnych mitologiach. Wedug Mahabharaty istniej cztery wyspy woceanie mleka oddzielone od siebie iod gry Meru. Na-zwy wysp miay pochodzi od drzew rosncych na ich ziemi16. Wedug Puran

8 Wliteraturze indyjskiej nie ma konkretnych wzmianek otym, e obie gry s tosame.9 Liczne witynie Kaljasanathy, jako pana konkretnej, znanej zmitologii gry, pozwalaj sdzi ojej najwikszej popularnoci wsztuce hinduskiej. R. C. Craven, AConcise History of Indian Art, London 2006, s.137144. 10 W. Erman, E. Tiomkin, Mity staroytnych Indii, tum. Z. Reszelewski, Bydgoszcz 1987, s.29.11 Sownik mitologii, s.90.12 M. Albanese, op. cit., s.62.13 Sownik mitologii, s.22.14 Ibidem.15 Ibidem.16 Ibidem, s.125.

14

Barbara Kokurewicz

wysp tych jest siedem is uoone kolicie, rodkiem jest za gra Meru. Wok gr budowana jest geograficzna przestrze i jej wyobraenia. Jednak nie tylko gry pojawiaj si wmitologii, s take inne elementy krajobrazu, ktre buduj mityczn przestrze. Mamy wic Manasasarowara jezioro Manasa, jezioro my-li, wite jezioro wHimalajach17. Umieszcza si je na grze Kajlasa lub Meru, usytuowanej na pnoc od Kajlasy. Mit podaje, e pewnego razu ocean spad na gr Meru i, okrywszy j czterokrotnie, podzieli si na cztery rzeki spywajce na cztery strony wiata18. Utworzy te cztery wielkie jeziora. Elementy mityczne maj swoje odzwierciedlenie we wspczesnej geografii Indii, jak np. rda wiel-kich indyjskich rzek wHimalajach, ktre pobudzay wyobrani zarwno ludw staroytnych, jak idzisiejszych mieszkacw Indii.

Istotn gr windyjskiej mitologii jest gra Meru. Nazywana Meru lub Su-meru jest mityczn, wit gr, siedzib bogw iosi oraz centrum wszechwia-ta19. W literaturze znana jest zmnogoci epitetw.Nazywana m.in. Hemadri, czyli zot gr, Ratnasanu szczytem klejnotw, Karnikaala lotosow gr, Amaradri gr niemiertelnych, Dewaparwata gr bogw20. Jako o wiata osadzona jest wpodziemnym wiecie Patala; przenika sfer ziemsk i siga najwyszych niebios21. Wedug kosmografii hinduskiej pooona jest na poudnie od Himalajw, wok niej rozpocieraj si wyspy-kontynenty. Gra jest caa ze zota idrogocennych kamieni, znajduje si tam gaj Nandana. Meru otaczaj cztery inne gry wyznaczajce strony wiata22. Dziki niej tworzy si mi-tyczna geografia iporzdek wszechwiata.

Meru jest gr kosmiczn, symbolicznym obrazem wiata; skada si, jak on, z trzech sfer. Jest siedzib bogw, zarwno oglnoindyjskich, jak i lokalnych, anawet istot pboskich23. Na grze Meru znajduj si rezydencje najwikszych bogw, takich jak Brahma, Wisznu iiwa24.

Kajlasa to mieszczce si wHimalajach niebo boga iwy, gdzie mieszka on ze swoj on Parwati i synami Ganei i Kartikejem, ktrzy broni obszaru

17 Ibidem, s.121.18 W. Erman, E. Tiomkin, op. cit., s.133139.19 Sownik mitologii, s.125.20 Ibidem.21 Ibidem.22 Ibidem.23 Ibidem.24 Ibidem.

15

Indyjski Olimp, czyli mityczne gry

niebiaskiego raju przed zastpami zych duchw25. Modlcy si do niego zawsze zwraca twarz na pnoc, ku grze Kajlasie. Wajkuntha za to rajska siedziba boga Wisznu pooona na grze Meru26. Kraina jest zrobiona cakowicie ze zota. S sadzawki zlotosami, aWisznu siedzi na tronie ze sw maonk Lakszmi. Gry stanowi wic idealne siedziby bstw, ktre mog tam cieszy si spokojem wgro-nie rodzinnym.

Poza Kajlas iMeru wmitologii znajdziemy take inne gry, czego przyka-dem jest Mandara, mityczna gra wHimalajach, miejsce zamieszkania bogw Wisznu iiwy oraz innych istot pboskich27. Wznosi si ona na wschd od mi-tycznej gry Meru. Ma dwa wierzchoki ito wanie ni bogowie ubijali ocean wjednym znajwaniejszych mitw kosmologicznych28. Wtradycji dinijskiej za to ona jest osi wszechwiata. Zaskakujce jest to, e wwielu mitach informacje sobie zaprzeczaj, np. bg iwa zamieszkuje trzy rne gry, co nikogo nie dziwi.

Widzimy wic, e motyw boskiej gry jako siedziby bogw i istotnego ele-mentu wkonstrukcji wszechwiata jest bardzo popularny wliteraturze indyjskiej, aco za tym idzie, znajduje te przeoenie na formy powstajcej wIndiach sztuki.

gry jako mieszkania bogw iich symboliczna rola wbudowaniu historii bstw

Wmitologii hinduskiej gry powizane s zgronymi aspektami bstw iich na-tury. Dlatego te zamieszkuj je bstwa grone, takie jak Rudra czy iwa, zwiza-ne zburz ideszczem29. Ten zwizek sprawia, e gr uwaa si za rdo deszczu iwd. Zgr pochodz rzeki, tam maj swj pocztek. Ganga, najwitsza rzeka Indii, obecna jest wmitologii jako crka Himawanta, boga gr, personifikacji Himalajw30. Bogini Parwati te jest jego crk oraz maonk iwy, zktrym mieszka na stokach Kajlasy. Gry uwaano za peryferie cywilizowanego wiata, nie tylko za siedziby bogw, ale te ich naturalne witynie. Gr Meru zamiesz-kuj take Lokapalowie, stranicy czterech stron wiata, aich wizerunki pojawiaj

25 A. L. Basham, Indie. Od pocztku dziejw do podboju muzumaskiego, tum. Z. Kubiak, War-szawa 1973, s.366.26 Sownik mitologii, s.125.27 Ibidem, s.122.28 W. Erman, E. Tiomkin, op. cit., s.2932.29 Wpniejszym czasie iwa zosta utosamiony zwedyjskim Rudr.30 W. Erman, E. Tiomkin, op. cit., s.1618.

16

Barbara Kokurewicz

si na przedstawieniach rzebiarskich czy architektonicznych, w miejscu zale-nym od tego, jakiej stronie su31.

Zracji tego, e gry stanowiy obszar niedostpny oraz odlegy, wmitologii zamieszkiwali je groni bogowie lub asceci. iwa zosta zwizany zgrami jako ten mieszkajcy wdziczy, dziercy uk istrzay, niebezpieczny dla wyznawcw, ktrzy prosz go oaskawo, by nie zrani modlcego si do niego wyznawcy lub jego krewnych32. To wanie na stokach Kajlasy uprawia ascez, ale ikocha si ze swoj on Parwati. Posta iwy jest bardzo zoona; ukazywany jest jako pan ascetw, ale zdrugiej strony widoczny jest uniego silny erotyzm33. Uwidacznia si wewntrzny kontrast tej postaci. Paradoks widoczny jest nie tylko wpostaci bstwa, ktry zjednej strony posypany popioem medytuje na grze, azdrugiej uprawia mio ze swoj on Parwati przez tysic lat. Pojawia si take wposta-ci wyznawcy, ktry rwnie musi pogodzi te dwa pragnienia. Na paszczynie ludzkiej rozwizanie tego konfliktu moe zachodzi w rnych okresach ycia. Wiwie kumuluje si jedno przeciwiestw.Zoono postaci boga pokazuje zoono problemw iycia ludzkiego.

Ze wzgldu na niejednoznaczno postaci iwy zyska on wielk popularno iwysun si na czoo hinduskiego panteonu wokresie staroytnym. Wraz zbo-giem Wisznu stanowili par bogw, dla ktrych powstao najwicej wity.

Odzwierciedlenie wformie idekoracji architektury

Wmitologii hinduskiej istnieje gra Meru leca w rodku wszechwiata, nad ktr wieci Gwiazda Polarna, awok niej kr Soce, Ksiyc igwiazdy34. Jed-nak to Kajlasa bardzo czsto pojawia si warchitekturze iwaickiej. Nawizanie do niej zawarte jest ju wnazwie wityni, najczciej powiconej bogu iwie, okrelanym jako Pan gry Kajlasa czyli Kajlasanatha35. witynie Kajlasanathy moemy zobaczy na caym terytorium Indii, od pnocy a po dalekie poudnie. W staroytnoci witynie Kajlasanathy powstaway w kamieniu. Ze wzgldu na specyfik techniki, jak i symboliczne aspekty, witynie te miay konkretny,

31 A. L. Basham, op. cit., s.372.32 Hymny Rigwedy, oprac. F. Michalski, Wrocaw 1971, s.63 (hymn 46 Do Rudry).33 A. L. Basham, op. cit., s.366.34 Sownik mitologii, s.125.35 A. Jakimowicz, op. cit., s.8391.

17

Indyjski Olimp, czyli mityczne gry

zaplanowany ksztat36. Mityczna gra, siedziba boga iwy, jako centrum wszech-wiata odwzorowywana jest wsymbolice architektury witynnej wpostaci wiey ikhary, wznoszcej si nad gwnym sanktuarium garbhagryh, ktre jest mieszkaniem boga37. Tam zazwyczaj znajduje si gwny wizerunek bstwa, wprzypadku iwy bardzo czsto pod postaci lingi38.

Samo rozpoczcie budowy nowej wityni wizao si zpewnymi koniecznymi do przeprowadzenia rytuaami. Jednym zpodstawowych bya garbhadhana, wy-siewanie bd przygotowywanie do siewu zarodka, przedstawionego za pomoc zbiornika wypenionego symbolicznymi przedmiotami i zakopanego pod pod-og na prawo od drzwi39. Sanktuarium jest pierwszym przedstawieniem boga, take jego mieszkaniem, a jego aska przenika cay budynek dziki akti, mocy sprawczej40. Obecno akti podkrelona jest przez szeroko rozpowszechniony symbolizm wody. Przed wejciem do wielu wity indyjskich znajduj si zbior-niki zwod, aby wyznawca przed wstpieniem do sanktuarium dokona rytual-nych ablucji, ktre s mocno zakorzenione windyjskiej tradycji.

Poszczeglne warstwy budowli, jak ijej detale, maj okrelony, symboliczny charakter41. Ich forma ma nawizywa do boskoci, przez co kady element jest czci caoci podporzdkowanej konkretnemu zaoeniu. Hierarchiczne war-stwy rnych czci budowli, wschodzce od podstawy do szczytu, odwouj si do rnorodnoci wjednoci boskoci42. Caa skomplikowana mitologia ma swo-je odzwierciedlenie w formie wityni. Poszczeglne pomieszczenia i elementy budynku, takie jak np. mandapy, ikhary, gopury, konkretne przedstawienia na paskorzebach, maj gbsze znaczenie wkontekcie caego zaoenia43.

36 Wicej na temat rozbudowanej konstrukcji i ideologicznego znaczenia poszczeglnych czci wityni hinduskiej moemy znale wliteraturze, vide G. Michell, The Hindu Temple. An Introduc-tion to Its Meaning and Forms, London 1977.37 M. Albanese, op. cit., s.108111.38 Wizerunki bstw mogy by przedstawiane nie tylko wformie antropomorfizujcej, ale rwnie pod postaci symboli, takich jak np. linga wprzypadku iwy, co jednak nie wykluczao innych, licznych przedstawie boga wobrbie tej samej wityni. S. Kramrisch, Manifestations of Shiva, Philadelphia 1981, s.113. 39 M. Albanese, op. cit., s.109.40 M. Albanese, Staroytne Indie. Sztuka, religia iycie codzienne, tum. N. Ossowska, Barcelona 2008, s.67.41 S. Kramrisch, The Hindu Temple, New Delhi 1976, t. 1, s.88.42 Ibidem, s.89.43 Wicej na temat zoonoci symboliki wityni hinduskiej mona znale w literaturze, vide S.Kramrisch, op. cit., passim; D. L. Eck, Daran: Seeing the Divine Image in India, New York 1998; G. Michell, op. cit., passim.

18

Barbara Kokurewicz

Jedno w wieloci widoczna jest dokadnie w zaoeniach powiconych iwie. witynia ma celebrowa obraz wszechwiata jako wyobraenie idealnej harmonii, odwoujc si do mitycznej gry Meru jako osi wszechwiata isiedzi-by bogw. Trzy modele wity z dwudziestu znanych i opisanych w najstar-szych dzieach, tekstach antycznych, nazwano Meru, Mandara iKajlasa s to odpowiedniki trzech najczciej wystpujcych wmitologii witych gr44. Jako reprodukcja gry, witynia jest pen, solidn mas, osadzon mocno na zie-mi, zpiwnic-grot, sanktuarium garbhagryh, wktrym wszechmoc wiata przybliona jest odbiorcy wpostaci panujcej tam ciemnoci, tak jak wmitach, gdzie mulaprakriti podstawowa natura, gotowa jest, by si objawia i rozwi-n45. Wsanktuarium nie ma okien, wic gwny wizerunek owietlaj jedynie lampki ofiarne. Wizualna forma wityni bya bardzo wana imiaa wpywa na wyznawcw, wzbudzajc odpowiednie uczucia poprzez formy, ktre ukazyway si ich oczom46.

witynie reprezentuje osiowo, budowla nie powinna mie fasady, jednak zasadniczo wejcie zwrcone jest na wschd, wkierunku, zktrego przychodzi wiato47. Wimana, czyli gwna cz wityni, jest ciaem boga, ajednoczenie jego wahan niebiaskim rydwanem, atake jego paacem48. ikhara, czyli wie-a, nie tylko symbolizowaa gr, ale iboskie paace49. Widoczne jest to zwaszcza warchitekturze skalnej, gdzie ikhar wiecz rzdy miniaturowych budowli.

witynie skalne powicone bogowi iwie moemy znale zarwno na pnocy, jak ipoudniu kraju. Najbardziej spektakularne, wdoskonay sposb odzwierciedlajce zaoenia bogatej symboliki zawartej w ich zoonej formie, znajduj si wMahabalipuram iKacipuram wstanie Tamilnadu na poudniu Indii oraz wEllorze ina Elefancie wMaharasztrze50.

witynie powicone iwie wswej dekoracji paskorzebionej zawieraj mo-tywy zycia boga. Wrd nich bardzo popularne byy te zwizane zjego yciem na szczycie gry Kajlasy. Zarwno wgrotach na Elefancie, jak iwEllorze mona zauway liczne paskorzeby przedstawiajce tronujcego iw na szczycie gry

44 M. Albanese, Staroytne Indie. Historia kultury, s.109.45 Ibidem. 46 D. L. Eck, op. cit., s.34.47 S. Kramrisch, The Hindu, s.29.48 M. Albanese, Staroytne Indie. Historia kultury, s.110.49 Ibidem, s.115.50 A. L. Basham, op. cit., s.414417.

19

Indyjski Olimp, czyli mityczne gry

Kajlasa51. Czsto towarzyszy mu jego maonka Parwati. Ukazani s jako boska para siedzca na szczycie gry, na tronie, otoczona niebiaskimi orszakami52.

Przedstawienie to czy si zinnym epizodem, rwnie chtnie realizowanym wpaskorzebie. Mianowicie poniej tronujcej pary bogw mona zauway de-mona Rawan, ktry, pragnc zakci spokj bogom, potrzsa ca gr53. De-mon ten ukazany jest jako posta owielu ramionach itwarzach, znajdujca si poniej odpoczywajcej na szczycie pary bogw.Motyw ten moemy spotka we wspomnianych ju kompleksach skalnych wity na Elefancie czy wEllorze.

Poza dekoracj nawizujc do motywu boskiej gry sama forma wityni ma gboki wydwik symboliczny. Najidealniejszymi formami s witynie Kajlasa-nathy wMahabalipuram, Kacipuram iEllorze.

Rzebiarze poudniowoindyjscy stworzyli unikaln form ikhary, wieczc gwne sanktuarium. Konstrukcja ta, charakteryzujca si multiplikowanymi mi-niaturkami wityni na zwajcej si ku grze wiey, zawdrowaa a do stanu Maharasztra wrodkowych Indiach. Tam widoczna jest ona wnajwikszym za-oeniu iwaickim staroytnych Indii, czyli wzwieczeniu wityni Kajlasanathy wEllorze54. ikhary wwityniach na poudniu Indii swoj form nawizyway do mitycznej gry. Nie tylko ze wzgldu na swj ksztat, ale iminiaturki setek wity wieczcych ca wie55. Miay one symbolizowa gwn zasad hin-duizmu, czyli jedno wwieloci, ale idosownie, boskie paace znajdujce si na zboczach gry. Wtak odlegym stanie, na drugim kocu pwyspu, gdzie nie wy-stpuj wysokie gry, motyw ten przyj si warchitekturze jako co niezwykego, odlegego, azarazem boskiego.

Najznamienitszym przykadem zrealizowania bogatej symboliki gry w for-mie wityni jest wspomniana witynia Kajlasanathy wEllorze. Samo zaoenie ju nawizuje do symboliki boskiej gry. Potna witynia wykuta jest wzboczu skalnym, czym odwouje si do grskiego mieszkania iwy. Forma caego zao-enia, zoona zwielu elementw, zaczyna si od potnej bramy, ktra broni dostpu do wntrza. Cae zaoenie jest dwukondygnacyjne iczy wsobie ele-menty stylw indyjskich zpnocy ipoudnia. Paska wimana istrzelista ikhara

51 M. Albanese, Staroytne Indie. Sztuka, religia, s.6471.52 R. C. Craven, op. cit., s.140.53 M. Albanese, Staroytne Indie. Historia kultury, s.67.54 R. C. Craven, op. cit., s.137.55 M. Albanese, Staroytne Indie. Sztuka, religia, s.140144.

20

Barbara Kokurewicz

doskonale wspgraj ze sob, tworzc unikaln konstrukcj56. Przebogata de-koracja paskorzebiona opowiada histori iwy, ale te iinnych bogw.Jest to swoista historia hinduizmu wykuta wkamieniu, stanowica zapis tamtych cza-sw. Symbolika gry, mieszkania bogw, jej niedostpnoci, potgi, bogactwa izoonoci, widoczna jest wkadym elemencie wityni.

Motyw mitycznej gry jako siedziby bogw i osi wszechwiata obecny jest windyjskiej architekturze ju od czasw staroytnych. Zarwno formy, jak ide-koracja architektury byy podporzdkowane zwizkom ideowym, symbolicznym, ktre definioway ich ksztat. Poszczeglne elementy budowli miay tworzy sym-boliczn przestrze ikreowa mitologiczny wiat na ziemi. Odwoania do mi-tycznej gry s niekiedy bezporednie, widoczne np. wnazwie wityni, niekiedy isymboliczne, czsto niedajce si odczyta bez znajomoci historii imitologii in-dyjskiej. Formy architektoniczne nawizuj do boskich siedzib imitologicznego wszechwiata, ale take ukazuj boskie, grskie siedziby wdekoracji paskorze-bionej. Motyw gry istotnie wpyn na indyjsk sztuk staroytn ijest jednym znajczciej wykorzystywanych wtym okresie.

Il. 1. witynia Kajlasanathy wEllorze. Fot. Barbara Kokurewicz.

56 Ibidem, s.68.

21

Elementem ksztatowania postaw religijnych spoeczestwa jest wydzielenie ze zwykej przestrzeni strefy uwiconej. Przestrze sacrum jest wyraeniem potrzeby wyrnienia konkretnego obszaru. Wprzypadku wityni sacrum charakteryzuje si gradacj moliwe jest wykazanie rnic pomidzy stopniem witoci po-szczeglnych stref. Gradacja ta wpywa na prowadzone czynnoci kultowe oraz warunkuje dostp wiernych do kontaktu z sacrum. Niniejszy tekst podejmuje prb scharakteryzowania przestrzeni sacrum wramach wybranego kultu staro-ytnego: rzymskiego kultu Izydy. Wanalizie wykorzystane zostan dwa wybra-ne przykady orodkw kultowych egipskiej bogini: Iseum Campense wRzymie iiseum wPompejach. Wpierwszej czci nakrelone zostan warunki dziaania kultu na terenie Italii. Nastpnie zostan zaprezentowane wybrane aspekty funk-cjonowania obu wity, ktre pozwol na wskazanie charakteru irelacji prze-strzeni sacrum rzymskiego kultu Izydy.

Pocztki funkcjonowania egipskich kultw na terenie Italii datowane s na schyek II w.p.n.e.1 Wizane s one ze wzmoeniem kontaktw zmiastami grec-kimi, wktrych dziaay spoecznoci wyznawcw egipskich bstw.Wprzypadku Izydy najwaniejszym hellenistycznym orodkiem kultu bya wyspa Delos.Prze-prowadzona w88r. p.n.e. kampania Mitrydatesa miaa wymusi przeniesienie si do Italii grupy wyznawcw zoonej zGrekw iItalikw2. Kult egipskiej bogini szybko zyskiwa na popularnoci, co potwierdza mog wzmianki dotyczce po-wtarzajcych si dziaa senatu, majcych na celu usunicie obiektw sakralnych

1 Zachowane jest wiadectwo, e wPuteoli w105r. p.n.e. istniaa witynia Serapisa, CIL X 1781.2 R. Turcan, The Cults of the Roman Empire, Oxford 1996, s.8285.

Marcin StankiewiczUniwersytet Wrocawski

przeStrze rzymSKIch wIty Izydy

na przyKadzIe ISeum campenSe wrzymIe

Oraz ISeum wpOmpejach

22

Marcin Stankiewicz

powiconych Izydzie zMiasta3. Oficjalne dziaania nie przynosiy jednak skut-ku, agrono wyznawcw stao si grup, oktrej przychylno ubiegali si nawet czonkowie II triumwiratu obiecujcy wybudowanie nowych wity dla Izydy iSerapisa4. Pomimo nieprzychylnej opinii wadcw izdarzajcych si nadal re-presji wyznawcy kultu pozostawali staym elementem ycia religijnego Italii. Na przestrzeni Iw.n.e. kult nadal zyskiwa na znaczeniu, by zrepresjonowanej religii sta si oficjalnie usankcjonowanym wyznaniem. Sama Izyda zacza by uznawa-na za bstwo opiekucze domu panujcego. Charakterystyczn cech rzymskiego kultu Izydy bya jego synkretyczno. Tradycja wyznania stanowia amalgamat elementw egipskich, greckich irzymskich. Znajdowao to swoje odzwierciedle-nie wsferze praktyk kultowych oraz warchitekturze wity. Religia Izydy wpi-sywaa si wtradycj grecko-rzymskich kultw misteryjnych, charakteryzujcych si cis hierarchi wiernych zkapanami na szczycie, czonkami stowarzysze wtajemniczonymi w rnym stopniu zaawansowania i zwykymi wyznawcami. Elementami charakterystycznymi kultu Izydy byy jego stosunkowa otwarto oraz osobisty wymiar wiary. Wgronie wyznawcw znale mona byo zarwno niewolnikw, jak iosoby stanu senatorskiego. Uczestnictwo wnajbardziej pod-stawowych czynnociach kultowych byo dostpne szerokiej publicznoci. Osoby pragnce zaangaowa si bardziej wpraktyki znajdoway swoje miejsce wgronie wtajemniczonych. Bez wzgldu na stopie zaangaowania kult umoliwia na-wizanie indywidualnego kontaktu zIzyd, ktrej opieka miaa zagwarantowa dugie ycie doczesne oraz szczliwy pobyt wzawiatach5.

Na potrzeby analizy funkcjonowania przestrzeni sakralnej rzymskiego kultu Izy-dy zostay wybrane dwa isea s nimi Iseum Campense na Polu Marsowym wRzy-mie oraz iseum zPompejw.Rniy si one pod wieloma wzgldami wielkoci, umiejscowieniem wprzestrzeni miejskiej oraz samym stylem zaoenia architekto-nicznego. Pod wzgldem kultowym speniay one jednak te same funkcje wobec spoecznoci wyznawcw.Dla celw badawczych istotne jest zaznaczenie zrni-cowania pod wzgldem rodzajw rde pozwalajcych uzyska wiedz dotyczc obu wity. Pompejaskie iseum dziki temu, e zostao przykryte przez py wulkaniczny zachowao si wbardzo dobrym stanie, cznie zzakonserwowanymi

3 Senat podejmowa dziaania przeciwko kultom egipskim wlatach: 58, 53, 50, 48 p.n.e; S.A.Ta-kcs, Isis and Sarapis in the Roman World, Leiden New York Kln 1995, s.5764; M. D. Donal-son, The Cult of Isis in the Roman Empire. Isis Invicta, Lewiston 2003, s.120121.4 M. D. Donalson, op. cit., s.87.5 Apul. Met. XI 6.2231; J. G. Griffiths, The Isis-Book (Metamorphoses, Book XI), Leiden 1975, s.166.

23

Przestrze rzymskich wity Izydy

freskami. Gwnym rdem informacji oiseum wPompejach pozostaj ustalenia bada archeologicznych ogniskujce si na ruinach budowli, przedmiotach oraz nielicznych inskrypcjach. Rzymskie Iseum Campense, wczasach pnoantycznych jeszcze rozpoznawalne wkrajobrazie miejskim, stao si wkolejnych wiekach r-dem materiaw budowlanych. Z tego powodu utrudnione jest poznanie planu pomieszcze wityni, awspczesna rekonstrukcja archeologiczna koncentruje si na zewntrznym wygldzie zaoenia. Znacznie wicej informacji mona uzyska oartefaktach, ktre przechowywano wobejciu orodka kultowego. Zachowane s take wzmianki literackie pozwalajce odnie konkretne wydarzenia historyczne do losw Iseum Campense. witynia zostaa rwnie uwieczniona na kartach Me-tamorphoses Apulejusza, ktrych ostatnie rozdziay odnosz si do udziau wyciu religijnym tego konkretnego orodka kultu Izydy6.

Iseum Campense byo najwaniejsz wityni Izydy znajdujc si w sto-licy imperium. Nieznana jest data jej wzniesienia, jednak inicjatywa triumwi-rw z43 r. p.n.e. owybudowaniu przybytku Izydy sugeruje brak publicznych obiektw sakralnych kultu egipskiej bogini wwczesnym Miecie7. Potwierdze-niem funkcjonowania iseum s wzmianki zawarte w utworach poetw okresu augustowskiego8. Za panowania Tyberiusza w19 r. n.e. przybytek mia zosta zniszczony odbudowano go za panowania Klaudiusza9. Kolejna klska dotkn-a wityni w80r. n.e., za panowania Tytusa, lecz zaoenie przywrcono do stanu uytkowego wczasach Domicjana10. Wpniejszym okresie Iseum Cam-pense byo kilkukrotnie odnawiane z inicjatywy cesarzy i zachowao si a do IVw.n.e.11 witynia Izydy razem zprzybytkiem powiconym Serapisowi stano-wiy jedno zaoenie architektoniczne poczone wsplnym dziedzicem (il. 1, 2).

Pocztki kultu Izydy w Pompejach mog by datowane na pierwsze dekady Iw.p.n.e. Jeszcze przed nadaniem orodkowi statusu kolonii w80r. p.n.e. miaa istnie tam witynia egipskiej bogini. Oznaczeniu orientalnego kultu dla spoecz-noci moe wiadczy fakt, e bya to jedyna witynia cakowicie odnowiona po trzsieniu ziemi, ktre dotkno Pompeje w62r. n.e.12 Kolejny kataklizm, jakim

6 Apul. Met. XI 2630.7 Cass.Dio, XLVII 15.4.8 Tib. I3.2730; Ovid. Ars.I77; Mart. II 14.7, X 48.1.9 Ios.AI, XVIII 6580; M. D. Donalson, op. cit., s.96, 138.10 Cass.Dio, LXVI 24.2.11 M. D. Donalson, op. cit., s.96.12 E. A. Peters, Seeing Egypt in Italy: The Temple of Isis in Pompeii as Architectural Aegyptiaca, Monta-ge 5 (2011), s.64; R. Laurence, Roman Pompeii. Space and Society, London New York 1996, s.32.

24

Marcin Stankiewicz

by wybuch Wezuwiusza w79r. n.e., paradoksalnie przyczyni si do zachowania oryginalnego kompleksu witynnego; witynia umieszczona bya porodku dzie-dzica otoczonego portykiem iszeregiem mniejszych zabudowa (il. 3, 4, 5).

Najwaniejszym elementem grecko-rzymskiej wityni, ktry definiowa jej uwicenie, by posg bstwa13. Przedstawienie boga stanowio fizyczn manife-stacj jego obecnoci. Tradycja egipska kultywowana przez rzymskich kapanw Izydy przywizywaa najwysz wag do postpowania ze statu bogini. Najwa-niejsze czynnoci kultu odprawiane byy zawsze wodniesieniu do wyobraenia umieszczonego wcentrum naosu wityni. Codziennie oporanku dokonywano ceremonii obudzenia bstwa. Posg by odziewany w szaty, anastpnie wysta-wiano go na widok publiczny14. Zogniskowanie kultu wok wyobraenia bo-gini znajduje swoje potwierdzenie we wzmiance opisujcej sprofanowanie Iseum Campense w19r. n.e. Akt przemocy wymierzony wegipski kult zosta skupiony na przedstawieniu Izydy. Rozwcieczony tum wywlk posg bogini ze wityni, anastpnie wrzuci go do Tybru. Cze oddawana Izydzie przez zwykych wy-znawcw wyraana bya poprzez wpatrywanie si wposg, co mogli czyni pod-czas otwartego dostpu do naosu. Adoracje bogini miay by popularne zwaszcza wrd kobiet, ktrych obecno wwityni stanowi motyw literacki powtarzajcy si wdzieach antycznych15. Publiczne zasonicie rzeby, poczone zprzygoto-waniem bstwa do snu, koczyo publiczn cz doby rytualnej. Poza godzinami przeznaczonymi dla publicznoci dostp do posgu Izydy by zarezerwowany dla kapanw iwybranych wtajemniczonych. Wypeniali oni rygorystycznie ustalone rytuay, zalene od godzin dnia inocy. Skaday si na nie modlitwy, ofiary oraz hymny. Szerszy dostp do naosu wityni moliwy by podczas wybranych wit, kiedy odprawiano misteria mogce rozgrywa si w nocy16. Podczas Hilariw, odbywajcych si od 28 padziernika do 3 listopada, wobrzdach poza wtajem-niczonymi bray udzia rwnie dzieci17. Wobrbie wityni przechowywane byy take pomniejsze posgi otaczane kultem. Wykorzystywane byy one wprocesjach lub wystawiane wpronaosie18. Wyjtkow ozdob pronaosu iseum wPompejach

13 J. G. Griffiths, op. cit., s.264.14 Apul. Met. XI 20.5.15 Ovid. Ars.III 393; Iuv. VI 522; Tib. I3.23; Prop. II 33.16 M. D. Donalson, op. cit., s.40.17 R. Turcan, op.cit., s.116; M. D. Donalson, op. cit., s.7981.18 Przedstawienie posgu Izydy umieszczonego w wejciu do wityni ukazane jest na monecie Wespazjana oraz na fresku zHerkulanum (il. 7); A. Roullet, The Egyptian and Egyptianizing Monu-ments of Imperial Rome, Leiden 1972, s.31.

25

Przestrze rzymskich wity Izydy

bya inskrypcja hieroglificzna zokresu ptolemejskiego, ktra zostaa sprowadzona z Herakleopolis (il. 6)19. Nie bya ona powicona Izydzie, lecz bogowi Heri-szefowi. Tekst zawiera podzikowanie dla boga za jego dary, wtym za ochron podczas podboju greckiego. Artefakt ten nie moe by powizany bezporednio zkultem Izydy. Pozwala to sdzi, e inskrypcja bya postrzegana jako obiekt re-ligijny ze wzgldu na samo egzotyczne egipskie pochodzenie. Dodatkow cech wyrniajc iseum bya obecno licznych otarzy bstw powizanych zIzyd20. witynie grecko-rzymskie posiaday zazwyczaj tylko gwny otarz. Wprzypad-ku religii egipskich akcentowano najwyraniej silne powizania pomidzy rny-mi bstwami. Najwaniejsze otarze pomocnicze byy umieszczone bezporednio wnaosie wityni, podczas gdy mniej znaczce zajmoway miejsce poza budyn-kiem, przylegajc do jego zewntrznych cian lub stanowic cz portyku.

Drug kategori uwiconych przedmiotw kultu Izydy byy elementy wypo-saenia witynnego. Skaday si na ni m.in. ubrania dla bogini idla kapanw, naczynia rytualne, relikwiarze, otarzyki oraz papirusy zawierajce opisy czynnoci kultowych. Ze wzgldu na warto religijn imaterialn przedmioty te przecho-wywano wspecjalnym pomieszczeniu: sacrarium21. Dostp do niego by moliwy tylko dla kapanw oraz wybranych wtajemniczonych. Nie jest znane umiejsco-wienie skarbca na terenie Iseum Campense. WPompejach stanowi on osobne po-mieszczenie znajdujce si poza budynkiem waciwej wityni. Co ciekawe, freski wtamtejszym sacrarium wykonano zmniejsz wpraw ni te, ktre zdobi pozosta-e ciany kompleksu. Pozwala to sdzi, e zostay one stworzone przez innego arty-st dopuszczonego do tajemnic kultu, lecz wykazujcego mniejszy kunszt malarski (il. 8, 9)22. Obok funkcji skarbca sacrarium mogo by rwnie wykorzystywane do przeprowadzania inicjacji wtajemniczonych. Wnaturalny sposb bya to przestrze odgrodzona od profanw, co gwarantowao bezpieczestwo zachowania tajemnic kultu. Dodatkowo malowida zdobice jego ciany mogy by wykorzystywane wprocedurze objaniania zasad wiary. Ukazyway one bstwa egipskie: Izyd, Ozy-rysa, Besa, Apisa, orientalne zwierzta oraz przedmioty kultowe23. Opis Apulejusza

19 M. Swetnam-Burland, Egyptian Objects, Roman Contexts: ATaste for Aegyptiaca in Italy, [w:] Nile into Tiber. Egypt in the Roman World. Proceedings of the 3rd International Conference of Isis Studies, Le-iden, May 1114 2005, red. L. Bricault, M. J. Versluys, P. G. P. Meyboom, Leiden 2007, s.126128.20 M. D. Donalson, op. cit., s.94.21 Inwentarz wityni Izydy zNemi wskazuje, e ubir przeznaczony dla bogini mia warto po-rwnywaln do odziey noszonej na dworze cesarskim, vide R. Turcan, op. cit., s.111.22 E. M. Moormann, The Temple of Isis at Pompeii, [w:] Nile into Tiber, s.152.23 Ibidem, s.148.

26

Marcin Stankiewicz

dotyczcy procesu wtajemniczania zawiera wzmiank owidzialnym poznaniu ta-jemnic24. Adept by przygotowywany psychicznie poprzez cisy post imodlitwy. Zastrzeona przestrze sacrarium moga by miejscem, w ktrym ucze sucha wykadu nauk ilustrowanego malowidami.

Atmosfera uwicenia przybytku Izydy nie wynikaa tylko zfaktu przebywania wnim bstwa oraz odprawiania staych rytuaw.Reputacja kultu iwityni bya potwierdzana wizualnie poprzez samych wyznawcw w formie wotw. Oranci dzikujcy za uleczenie umieszczali wewntrz wityni przedstawienia uzdrowio-nych czci ciaa25. Wierni, ktrych proby wysuchaa bogini, ofiarowywa mieli poski uszu26. Popularno tabliczek wotywnych ofiarowywanych Izydzie miaa by na tyle dua, by zapewnia stae utrzymanie wykonujcym je artystom27.

Obydwie witynie otoczone byy dziedzicami, ktre mogy by wykorzy-stywane do rnych celw.Ich podstawow funkcj byo zapewnienie przestrzeni do zgromadze. Podczas niektrych wit, np. Navigium Isidis, uroczystoci gro-madziy tumy osb niekoniecznie bdcych uczestnikami kultu. Podczas takich okazji kapani zajmowali miejsce u szczytu schodw prowadzcych z poziomu gruntu do pronaosu, gdzie odprawiali mody i bogosawili zgromadzonych28. Wystawiano tam rwnie jeden zposgw bogini, by umoliwi zgromadzonym oddanie czci poprzez ucaowanie wyobraenia bstwa (il. 10). Ze wzgldu na pu-bliczny charakter dziedziniec peni rwnie funkcj reprezentacyjn. Elementy ozdobne czerpay ztradycji orientalnej zaliczay si do nich rzeby, malowida, anawet ywe egzotyczne zwierzta. Iseum Campense posiadao dromos prowa-dzcy do frontowego wejcia. Ozdabiay go pary rzebionych lww, sfinksy oraz mae obeliski29. Budynek posiada tylne wyjcie otwierajce si na dojcie do pla-cu oddzielajcego iseum od wityni Serapisa. Podobne drugorzdne wejcie znaj-dowao si iseum wPompejach iwykorzystywane byo przez kapanw (il. 11)30. witynia otoczona bya prawdopodobnie murem z wewntrznym portykiem, wktrym znajdoway si pomniejsze otarze31. Niestety nieznane jest rozmiesz-czenie pomocniczej infrastruktury sanktuarium. Zpewnoci witynia posiadaa

24 Apul. Met. XI 23.2134.25 Tib. I3.2728.26 M. D. Donalson, op. cit., s.95.27 Iuv. XI 2428.28 Apul. Met. XI 17.29 A. Roullet, op. cit., s.29.30 R. Turcan, op. cit., s.107.31 A. Roullet, op. cit, s.27.

27

Przestrze rzymskich wity Izydy

swoje sacrarium, cystern na wod oraz kwatery kapanw, lecz nie wiadomo, czy znajdoway si one wobrbie gwnego budynku, czy posiaday osobne kon-strukcje wobrbie dziedzica witynnego.

Znacznie lepszy stan zachowania, a co za tym idzie: cenniejszy dla rekon-strukcji, prezentuje obszar wok wityni wPompejach. Obok elementw de-koracyjnych zachowane zostay tam konstrukcje wykorzystywane wczynnociach kultowych. Spord nich najbardziej charakterystyczny jest nilometr cysterna gromadzca wod wykorzystywan wrytuaach oczyszczenia32 (il. 12). Przyjmo-wa on form maej wityni zotwartym dachem, we wntrzu ktrej znajdoway si schody prowadzce poniej poziomu gruntu33. Woda czerpana zwitynnego rda uznawana bya za powicon. Wierni przechowywali j wspecjalnych na-czyniach hydraionach, izabierali do swoich domw.Wok dziedzica rozci-ga si portyk zawierajcy sze pomniejszych otarzy (il. 13, 14)34. Bezporednio zniego prowadziy wejcia do szeregu pomieszcze uytkowych. Wykorzystywane byy one jako kwatery mieszkalne dla kapanw, wtajemniczonych oraz pielgrzy-mw35. Najwiksze znich eklesiastreon by sal przeznaczon do zebra. Or-ganizowano wnim uczty rytualne na przykad inaugurujce przyjcie do grupy wtajemniczonych. Wykorzystyway go rwnie stowarzyszenia religijne36.

Wkulcie Izydy dziedzice byy miejscami gromadzcymi liczne grono czon-kw spoecznoci. Oranci przybywali w wyznaczone godziny, by uczestniczy wceremoniach. Inni pojawiali si, aby zoy ofiary, pozostawi wota lub pozy-ska powicon wod. Najbardziej oddani przebywali na terenie wityni przez duszy czas.Niektrzy wtajemniczeni mieszkali razem zkapanami iuczestniczy-li wich dziennej rutynie. Manifestowanie religijnej postawy wobrbie wityni mogo przyjmowa skrajne formy. Za przykad moe posuy kazus procedury pokuty zwizany z Iseum Campense. Wyznawczynie Izydy miay dokonywa ablucji wzimnych wodach Tybru, anastpnie na kolanach udawa si przez Pole Marsowe do wityni37. Teren witynny kultu Izydy mg by wykorzystywa-ny rwnie do celw niezwizanych bezporednio z pobonoci. wiadectwa

32 R. A. Wild, Water in the Cultic Worship of Isis and Sarapis, Leiden 1981, s.4447.33 Budynek nilometru mg by rwnie nawizaniem do egipskich wity mammisi miejsca narodzin wformie modelu gwnej wityni umieszczonego na terenie sanktuarium, np. wFile. Vide E. A. Peters, op. cit., s.6667. Apul. Met. XI 20.4.34 M. D. Donalson, op. cit., s.94.35 Apul. Met. XI 19; M. D. Donalson, op. cit., s.93.36 Ibidem, s.9394; R. Turcan, op. cit., s.106107.37 Iuv. VI 522; M. D. Donalson, op. cit., s.4041.

28

Marcin Stankiewicz

literackie wskazuj na to, e Iseum Campense posiadao reputacj miejsca scha-dzek. Owidiusz poleca wityni osobom poszukujcym kochankw38. Wedug Jzefa Flawiusza ta sama witynia miaa by miejscem gwatu na obywatelce, co sprowokowa miao wadze Miasta do podjcia radykalnych krokw przeciw-ko kultowi wpostaci zniszczenia przybytku39. Juwenalis za wprost nazwa Izyd strczycielk40.

witynia Izydy wPompejach znajdowaa si wokolicy innych budowli pu-blicznych teatru oraz palestry41. Wierni przybywajcy do iseum wkraczali na teren sanktuarium poprzez mae wejcie. Prowadzio ono do portyku, ukazujc tylko poudniowy skraj budynku wityni. Aby znale si na osi prowadzcej bezporednio ku iseum, naleao wkroczy do portyku ipokona drog, majc widok sanktuarium zboku42. Rozwizanie to mogo by wykorzystane do wy-muszenia przebiegu ruchu wiernych43. Wymg pokonania duszej drogi pored-nio wydua czas, podczas ktrego obserwator by pod wpywem egzotycznego wystroju wityni. Podobne zaoenie zrealizowane zostao wprzypadku Iseum Campense. By dosta si do wityni, naleao skorzysta zwewntrznego dzie-dzica, do ktrego prowadziy dwa przejcia ozdobione ukami44. Wierny by zmuszony obej portykiem cae zaoenie, gdy gwne wejcie znajdowao si po przeciwnej stronie wityni45.

Przestrze sacrum wrzymskich wityniach Izydy ksztatowaa wygld przy-bytkw bogini oraz zachowanie wiernych. Dostp do poszczeglnych czci zaoenia sakralnego uzaleniony by od przynalenoci do hierarchii wyznaw-cw.Przestrze wity Izydy odizolowana bya od otaczajcych j zabudowa miejskich. By dosta si na ich teren, naleao pokona wskie przejcia wyzna-czajce granice pomidzy zwykym obszarem publicznym aziemi powicon. Wraenie odmiennoci kompleksu iseum wzmacniane byo przez wykorzystanie licznych elementw egipskich, ktre zaznaczay egzotyczny charakter kultu. Uzy-skany kontrast by wzmacniany poprzez wyduon drog do samej wityni, kt-ra wymuszaa zetknicie si zzewntrznymi otarzami idekoracjami. Dziedziniec

38 Ovid. Ars.I77, III 393.39 Ios.AI, XVIII 6580.40 Iuv. VI 489.41 E. A. Peters, op. cit., s.65.42 E. M. Moormann, op. cit., s.138.43 E. A. Peters, op. cit., s.65.44 R. Turcan, op. cit., s.105107.45 Ibidem, s.109.

29

Przestrze rzymskich wity Izydy

by obszarem porednim znajdoway si na nim symbole bstw, lecz suy rw-nie wyznawcom, stanowic miejsce zgromadze. By zbliy si do bogini, wierny musia pokona kolejn granic schody prowadzce do pronaosu. Wkraczajc do wityni, znajdowa si na obszarze bezporedniej obecnoci Izydy. Wokrelo-nych warunkach wyznawcy mogli wej do najwaniejszego miejsca kultu na-osu. Wszelkie dziaania podejmowane wewntrz niego skoncentrowane byy na posgu bogini. Wierny mg zyska moliwo intensywniejszego obcowania ze witoci, stajc si wtajemniczonym. Uzyskanie nowego statusu przekadao si bezporednio na dostp do przestrzeni sacrum. Wtajemniczony mg przebywa w wityni podczas czynnoci niedostpnych dla zwykych wiernych. Wybrani zyskiwali przywilej zamieszkania wobrbie witego kompleksu oraz dostp do relikwii przechowywanych wsacrarium. Powicenie si subie bogini gwaran-towao najbardziej gorliwym blisze przebywanie wboskiej obecnoci. Miejsce wprzestrzeni sacrum byo wyznacznikiem pobonoci czonkw kultu.

30

Marcin Stankiewicz

materia ikonograficzny

Il. 1. Plan Iseum Campense, rdo: R. Turcan, The Cults of the Roman Empire, Oxford 1996, s.106.

Il. 2. Front Iseum Campense, rdo: http://sandrozicari.com/tag/l-eresia-vaticana/ (dostp: 06.05.2015).

31

Przestrze rzymskich wity Izydy

Il. 3. Plan iseum wPompejach, rdo: https://www.pinterest.com/pin/42150946488818866/ (dostp: 28.09.2015).

Il. 4. Rekonstrukcja dziedzica iseum wPompejach, rdo: http://www.ancientvine.com/templeofisis.html (dostp: 07.05.2015).

32

Marcin Stankiewicz

Il. 5. Front budynku iseum wPompejach, rdo: http://www.pompeiiinpictures.com/pompeiiinpictures/R8/8%2007%2028%20p1.htm (dostp: 28.09.2015).

Il. 6. Inskrypcja powicona Heriszefowi ziseum wPompejach, rdo: M. Swetnam-Burland, Egyptian Objects, Roman Contexts: ATaste for Aegyptiaca in Italy, [w:] Nile into Tiber. Egypt in the Roman World. Proceedings

ofthe 3rd International Conference of Isis Studies, Leiden, May 1114 2005, red. L.Bricault

etal., Leiden 2007, s.127.

33

Przestrze rzymskich wity Izydy

Il. 7. Moneta Wespazjana ukazujca fasad Iseum Campense, rdo: R. Turcan, The Cults of the Roman Empire, Oxford 1996, s.91.

Il. 8. Fresk zsacrarium iseum wPompejach, rdo: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d1/Fresco_from_the_Temple_of_Isis_in_Pompeii_depicting_the_discovery_of_the_boat_with_the_coffin_of_Osiris%2C_East_wall_of_Sacrarium%2C_Naples_National_

Archaeological_Museum_%2814399578517%29.jpg (dostp: 28.09.2015).

34

Marcin Stankiewicz

Il. 9. Kapan Izydy. Fresk zportyku iseum wPompejach, rdo: E. Peters, Seeing Egypt in Italy: The Temple of Isis in Pompeii as Architectural Aegyptiaca, Montage 5 (2011), s.68.

Il. 10. Fresk zHerkulanum ukazujcy obrzdy kultu Izydy, rdo: https://s3.amazonaws.com/classconnection/946/flashcards/6011946/jpg/fresco_of_the_nile_water_ritual__from_a_house_

in_herculaneum__italy__c70_ce-1491815BB7826EE24C4.jpg (dostp: 28.09.2015).

35

Przestrze rzymskich wity Izydy

Il. 11. Tylne wejcie do budynku iseum wPompejach, rdo: http://www.pompeiiinpictures.com/pompeiiinpictures/R8/8%2007%2028%20p3.htm (dostp: 28.09.2015).

Il. 12. Nilometr wiseum wPompejach, rdo: http://www.pompeiiinpictures.com/pompeiiinpictures/R8/8%2007%2028%20p2.htm (dostp: 28.09.2015).

36

Marcin Stankiewicz

Il. 13. Portyk iseum wPompejach, rdo: http://www.pompeiiinpictures.com/pompeiiinpictures/R8/8%2007%2028%20p5.htm (dostp: 28.09.2015).

Il. 14. Otarz zportyku iseum wPompejach, rdo: http://www.pompeiiinpictures.com/pompeiiinpictures/R8/8%2007%2028%20p5.htm (dostp: 28.09.2015).

37

Od czasu odkrycia synnych reliefw zDeir el-Bahari, ukazujcych wypraw do krainy Punt zorganizowan wczasach Hatszepsut zXVIII dynastii, wII poowie XIX w. przez AugusteaMariettea1, badacze spieraj si odokadn lokalizacj tej na poy mitycznej krainy. Zdaniem odkrywcy Punt mieci si na kontynencie afrykaskim, na poudniowy wschd od Egiptu2, izdanie to, zpewnymi zastrze-eniami wkwestii ostatecznej lokalizacji, podziela dzi zdecydowana wikszo badaczy3. Jednake jeszcze wXIX w. Heinrich Brugsch doszed do wniosku, i kraina Punt musiaa znajdowa si po drugiej stronie Morza Czerwonego, na

1 A. Mariette, Deir-el-Bahari: documents topographiques, historiques et ethnographiques recueillis dans ce temple pendant les fouilles, Leipzig Le Caire Paris 1877.2 A. Mariette, Les listes gographiques des pylnes de Karnak comprenant la Palestine, lthiopie, le pays des Soml, Leipzig Le Caire Paris 1875, s.6066.3 R. Herzog, Punt, Glckstadt 1968 (ADAIK 6); K. A. Kitchen, Punt and How to Get There, Orientalia 40 (1971), s.185188; idem, Punt, [w:] Lexikon der gyptologie IV, red. W. Helck, E.Otto, W. Westendorf, Wiesbaden 1982, kol. 11191200; idem, The Land of Punt, [w:] The Archaeology of Africa: Food, Metals and Towns, red. T. Shaw, P. Sinclair, B. Andah, A. Okpoko, London New York 1993 (One World Archeology 606), s.603604; idem, Further Thoughts on Punt and Its Neighbours, [w:] Studies on Ancient Egypt in Honour of H. S. Smith, red. A. Leahy, J.Tait, London 1999, s.173178; R. Fattovich, The Problem of Punt in the Light of Recent Fiel-dwork in the Eastern Sudan, [w:] Akten des vierten Internationalen gyptologen Kongresses Mnchen 1985 IV: Geschichte, Verwaltungs- und Wirtschaftsgeschichte, Rechtsgeschichte, Nachbarkulturen, red. S.Schoske, Hamburg 1991 (BSAK 4), s.257272; idem, Punt: The Archaeological Perspecti-ve, [w:] Sesto Congresso Internazionale di Egittologia: Atti II, Torino 1993, s.399405; S.Balanda, The So-Called Mine of Punt and Its Location, Journal of American Research Center in Egypt 42 (20052006), s.3644.

Filip TaterkaUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Universit Paris-Sorbonne

KraIna punt zIemIa bOga StarOytnych egIpcjan

38

Filip Taterka

terenie Pwyspu Arabskiego4, aopinia ta wci ma swoich zwolennikw wrd egiptologw5.

Nie mniej kontrowersji wzbudzaa wprzeszoci kwestia tego, wjaki sposb Egipcjanie docierali do krainy Punt. Icho panuje dzi niemal powszechna zgoda co do tego, i droga do Puntu wioda przez wody Morza Czerwonego6, to jednak nadal istniej badacze opowiadajcy si za szlakiem rzecznym7 lub ldowym8.

4 H. Brugsch, Geographische Inschriften altgyptischer Denkmler gesammelt whrend der auf Befehl seiner Majestt des Knigs Friedrich Wilhelm IV. von Preuen unternommenen wissenschaftlichen Reise in gypten I: Das alte gypten: die Geographie des alten gypten, Leipzig 1857, s.4849; idem, Geo-graphische Inschriften altgyptischer Denkmler gesammelt whrend der auf Befehl seiner Majestt des Knigs Friedrich Wilhelm IV. von Preuen unternommenen wissenschaftlichen Reise in gypten II: Das Ausland: die Geographie der Nachbarlnder gyptens, Leipzig 1858, s.1516; idem, Geographische Inschriften altgyptischer Denkmler gesammelt whrend der auf Befehl seiner Majestt des Knigs Frie-drich Wilhelm IV. von Preuen unternommenen wissenschaftlichen Reise in gypten III: Die Geographie nach den Denkmlern aus den Zeiten der Ptolemer und Rmer nebst einem Nachtrage zum ersten und zweiten Bande, enthaltend die geographischen Ergebnisse einer zweiten Reise nach gypten in den Jahren 1857 und 1858 und vollstndigen Registern zu dem ganzen Werke: die Geographie der gypter nach den Denkmlern aus den Zeiten der Ptolemer und Rmer nebst einem Nachtrage zur Geographie der gypter nach den altgyptischen Denkmlern, Leipzig 1860, s.6364.5 Cf. D. Meeks, Coptos et les chemins du Pount, [w:] Autour de Coptos: Actes du colloque organis au Muse des Beaux-Arts de Lyon (1718 mars 2000), red. M.-F. Boussac, M. Gabolde, G. Galliano, Paris 2002 (Topoi: Orient-Occident, Supplment 3), s.270283; idem, Locating Punt, [w:] Mysterious Lands, red. D. OConnor, S. Quirke, London 2003, s.5380; idem, O chercher le pays de Pount?, [w:] Lgypte: parfums dhistoire, red. M.-Ch. Grasse, Paris 2003, s.5457 oraz, do pewnego stopnia, P. Tallet, Deux notes sur les expditions au pays de Pount la lumire de nouvelles donnes archologiques, Revue dgyptologie 64 (2013), s.199203. Przegld rnych propozycji lokalizacji Puntu na prze-strzeni dziejw daje A. Diego Espinel, Abriendo los caminos de Punt: Contactos entre Egipto y el mbito afrorabe durante la Edad del Bronce (ca. 3000 a.C.1065 a.C.), Barcelona 2011, s.59120.6 K. A. Kitchen, Punt and, s.188202; K. A. Bard, R. Fattovich, Synthesis, [w:] Harbor of the Pharaohs to the Land of Punt: Archaeological Investigations at Mersa/Wadi Gawasis, Egypt, 20012005, red. iidem, Napoli 2007, s.239253; iidem, Ships Bound for Punt, [w:] The Red Sea in Pha-raonic Times: Recent Discoveries along the Red Sea Coast: Proceedings of the Colloquium Held in Cairo/Ayn Soukhna 11th/12th January 2009, Le Caire 2012 (BdE 155), s.2733; R. Fattovich, Egypts Trade with Punt: New Discoveries on the Red Sea Coast, British Museum Studies in Ancient Egypt and Sudan 18 (2012), s.159.7 A. Nibbi, Henu of the Eleventh Dynasty and wAD-wr, Gttinger Miszellen 17 (1975), s.3944; eadem, Remarks on the Two Stelae from the Wadi Gasus, The Journal of Egyptian Archaeology 62 (1976), s.4556; eadem, Some Remarks on the Assumption of Ancient Egyptian Sea-Going, Mariners Mirror 65 (1979), s.201208; eadem, Some Remarks on the Two Monuments from Mersa Gawasis, Annales du Service des Antiquits de lgypte 64 (1981), s.6974; C. Vandersleyen, Ouadj-our (wAD-wr): Un autre aspect de la valle du Nil, Bruxelles 1999 (CEA 7), s.7779; idem, Le delta et la valle du Nil: Le sens de ouadj our (wAD wr), Bruxelles 2008 (CEA 10), s.101103.8 Przypuszczenie to wydaje si czciowo uzasadnione dla pniejszych okresw egipskiej historii, cf. D. Meeks, Coptos, s.295309; P. Tallet, op. cit., s.199203.

39

Kraina Punt Ziemia Boga staroytnych Egipcjan

Najsynniejsz ze wszystkich egipskich wypraw do Puntu bya niewtpli-wie wspomniana ju ekspedycja zorganizowana przez Hatszepsut, ktra jednak bywa czsto niedoceniana przez badaczy. Mona si bowiem spotka zopini, i Hatszepsut, jako kobieta brzydzca si wszelkimi formami przemocy, nie bya wstanie przeprowadzi adnej wyprawy wojskowej, zamiast tego wysyajc ra-czej mao znaczc pokojow ekspedycj do Puntu9, skuszona chci zdobycia luksusowych icennych towarw oraz egzotycznych zwierzt10. Tego rodzaju in-terpretacja jest jednak wduej mierze nietrafna. Wiadomo bowiem, e wrze-czywistoci Hatszepsut nie tylko wysyaa wyprawy wojenne do obcych krajw, ale w przynajmniej jednej z nich braa osobisty udzia11. Co wicej, nowsze badania wskazuj, e tradycja wysyania wypraw do Puntu istniaa wEgipcie przynajmniej od czasw Starego Pastwa, awic na dugo przed panowaniem Hatszepsut.

Pierwszym faraonem, ktry zorganizowa tego rodzaju ekspedycj, mg by krl Seneferu, zaoyciel IV dynastii, ktry na cianach swej tzw. dolnej wityni wDahszur zosta przedstawiony wscenie dokonywania inspekcji drzew sprowadzo-nych zobcych krajw: cedru zLibanu oraz drzew antiu (antjw)12, ktre, jak wiemy zpniejszych rde, byy gwnym produktem sprowadzanym wanie zPuntu. Pierwsza nie budzca wtpliwoci co do swej historycznoci ekspedycja do Puntu zostaa jednak wysana wczasach krla Sahu-Ra zV dynastii, oczym informuj nas zarwno reliefy ze wityni grobowej krla wAbusir, ukazujce wadc przed

9 H. E. Winlock, The Egyptian Expedition 19251927: The Museums Excavation at Thebes, The Metropolitan Museum of Art Bulletin 23/2/2 (1928), s.51; J. A. Wilson, The Culture of Ancient Egypt, ChicagoLondon 1951, s.174176.10 Na temat fauny Puntu vide K. A. Kitchen, Punt and, s.187188, D. Meeks, Coptos, s.275283; idem, Locating Punt, s.5556 uzupenione oCh. Cannuyer, Tempte en Nil! Nouvelle note sur le grain qui fit sombrer le navire du Naufrag, [w:] Regard sur lorientalisme belge suivis dtudes gyptologiques et orientales: Mlanges offerts Claude Vandersleyen, red. Ch. Cannuyer, N. Cheprion, Bruxelles 2012 (Acta Orientalia Belgica 25), s.178, przyp. 13.11 D. B. Redford, History and Chronology of the Eighteenth Dynasty of Egypt: Seven Studies, Toronto 1967, s.5787; F. Taterka, Czy kiedykolwiek kobiety zebray oddziay? czyli wyprawy wojenne krla Hatszepsut, [w:] Wojna ipokj wwiecie staroytnym, red. A. K. Prostko-Prostyska, . Bartko-wiak, . Hajdrych, Pozna 2014, s.1341.12 E. Edel, Studien zu den Relieffragmenten aus dem Taltempel des Knigs Snofru, [w:] Studies in Ho-nor of William Kelly Simpson I, red. P. Der Manuelian, Boston 1996, s.200204. Zorganizowanie wyprawy wczasach Seneferu zdaj si potwierdza rwnie przedstawienia zgrobowcw prywat-nych (P. Tallet, op. cit., s.190198), cho kwestia ta wci pozostaje niejasna; A. Diego Espinel, op.cit., s.182186.

40

Filip Taterka

sprowadzonymi zPuntu drzewami aned (and)13, jak ijeden zfragmentw tzw. Ka-mienia zPalermo. To ostatnie rdo wskazuje, e oprcz przedstawionych na cia-nach wityni grobowej Sahu-Ra wAbusir drzew aned zkraju Punt sprowadzono do Egiptu 80000 (miar) mirry, 6000 (miar) elektronu, 2900 (miar) malachitu oraz 23020 (miar) innej, trudnej do zidentyfikowania substancji14. Dziki wiadectwu dostojnika Her-chufa15 zczasw VI dynastii wiadomo rwnie, e kolejna wyprawa, dowodzona przez urzdnika oimieniu Ba-ur-deded16, odbya si wczasach krla Ded-ka-Ra Izeziego pod koniec V dynastii17. Wczasach samej VI dynastii wysa-no natomiast dalsze ekspedycje do Puntu, jak zawiadczaj inskrypcje biograficzne wgrobowcach Pepi-necheta18, zwanego Heqa-ibem wQubbet el-Hawa, oraz Chui wSaqqarze19, lecz ich dokadna liczba pozostaje trudna do ustalenia20.

Ze wzgldu na wewntrzny kryzys Egiptu wIOkresie Przejciowym zanie-chano wysyania ekspedycji do Puntu21. Tradycja ta zostaa jednak odnowiona po ponownym zjednoczeniu kraju przez wadcw tebaskich wpocztkach rednie-go Pastwa22. Pierwsza ze redniopastwowych wypraw zorganizowana zostaa

13 T. El Awady, Sahure The Pyramid Causeway: History and Decoration Program in the Old King-dom, Prague 2009 (Abusir 16), s.55186 oraz pl. 57. Wbrew opinii badacza, ibidem, s.252257 (opublikowane rwnie jako: idem, King Sahura with the Precious Trees from Punt in aUnique Scene, [w:] The Old Kingdom Art and Archaeology: Proceedings of the Conference Held in Prague, May 31 June 4, 2004, red. M. Brta, Prague 2006, s.3744), drzewa aned iantiu to prawdopodobnie ten sam gatunek roliny.14 Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w: T. A. H. Wilkinson, Royal Annals of Ancient Egypt: The Palermo Stone and Its Associated Fragments, London New York 2000, fig. 3. Wszystkie tumaczenia tekstw egipskich zawarte wniniejszym artykule s dzieem autora.15 Na temat biografii Her-chufa vide F. Taterka, Biografia egipskiego dostojnika z okresu Starego Pastwa na przykadzie inskrypcji zgrobowca Her-chufa, Scripta Biblica et Orientalia 5 (2013), s.2549.16 Na temat tego urzdnika vide M. Marcolin, A. Diego Espinel, The Sixth Dynasty Biographic In-scriptions of Iny: More Pieces to the Puzzle, [w:] Abusir and Saqqara in the Year 2010 II, red. M. Brta, F. Coppens, J. Kreji, Prague 2011, s.583585.17 K. Sethe, Urkunden des gyptischen Altertums I: Urkunden des Alten Reichs, Leipzig 19332, s.128,14129,1 (dalej cyt. jako Urk. I); M. Verner, Sons of the Sun: Rise and Decline of the Fifth Dynasty, Prague 2014, s.87.18 Urk. I, 134,1317.19 P. E. Newberry, Three Old-Kingdom Travellers to Byblos and Pwenet, The Journal of Egyptian Archaeology 24 (1938), s.182183; Urk. I, 140,16141,3.20 A. Diego Espinel, op. cit., s.192200.21 Ibidem, s.200202.22 Szczegowe omwienie ekspedycji do Puntu zczasw redniego Pastwa znale mona w: L. Bradbury, Reflections on Traveling to Gods Land and Punt in the Middle Kingdom, Jour-

41

Kraina Punt Ziemia Boga staroytnych Egipcjan

wsmym roku panowania Sanch-ka-Ra Mentuhotepa III zXI dynastii. Dowo-dzcy ni dostojnik He(ne)nu wgraffito odnalezionym na terenie Wadi Hamma-mat opisuje to wsposb nastpujcy:

Oto posa[ mnie pan mj oby y, oby mu si wiodo,] oby by zdrw! abym powid statki do Puntu, aby sprowadzi dla niego wie mirr zrki wadcw zarzdzajcych Czerwon (Ziemi)23, za spraw strachu, (jaki wzbudza) on pord obcych krajw24.

Dziki odkryciom misji egipskiej25, a nastpnie wosko-amerykaskiej26, pra-cujcych na terenie Mersa Gawasis iWadi Gawasis nad Morzem Czerwonym, udao si ustali, e niemal wszyscy wadcy kolejnej, XII dynastii, rwnie wy-sali wyprawy do Puntu. Dokadna liczba ekspedycji pozostaje jednak nieznana. Wydaje si, e po jednej wyprawie zorganizowali: Amenemhat II27, Senuseret II28,

nal of American Research Center in Egypt 25 (1988), s.127156; A. Diego Espinel, op. cit., s.246297.23 Jest to oglne okrelenie obcych krajw.24 Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w: J. Couyat, P. Montet, Les inscriptions hiroglyphi-ques et hiratiques du Oudi Hammmt, Le Caire 1912 (MIFAO 34), s.82.25 A. M. A. H. Sayed, Discovery of the Site of the 12th Dynasty Port at Wadi Gawasis on the Red Sea Shore (Preliminary Report on the Excavations of the Faculty of Arts, University of Alexandria, in the Eastern Desert of Egypt March 1976), Revue dgyptologie 29 (1977), s.138178; idem, New Light on the Recently Discovered Port on the Red Sea Shore, Chronique dgypte 58/115116 (1983), s.2337.26 K. A. Bard, R. Fattovich, Recent Excavations at the Ancient Harbor of Saww (Mersa/Wadi Gawasis) on the Red Sea, [w:] Offerings to the Discerning Eye: An Egyptological Medley in Honor of Jack A.Jose-phson, red. S. H. DAuria, LeidenBoston 2010 (CHANE 38), s.3338; iidem, Archaeological In-vestigations at Wadi/Mersa Gawasis, Egypt 20062007, 20072008 and 2009 Field Season, [w:] The Red Sea in Pharaonic Times, s.2126; K. A. Bard, R. Fattovich, A. Manzo, The Ancient Harbor at Mersa/Wadi Gawasis and How to Get There: New Evidence of Pharaonic Seafaring Expeditions in the Red Sea, [w:] Desert Road Archaeology in Ancient Egypt and Beyond, red. F. Frster, H. Riemer, Kln 2013 (Africa praehistorica 27), s.533556. Cf. rwnie szczegowe raporty zebrane w: K.A.Bard, R. Fattovich, Harbor of the Pharaohs .27 Ekspedycja miaa miejsce wdwudziestym smym roku panowania krla; A. Nibbi, Remarks, pl. IX; A. M. A. H. Sayed, Discovery on the Site, s.139, pl. 8b; C. Obsomer, Ssostris Ier: tude chronologique et historique du rgne, Bruxelles 1995 (CEA 5), s.709710; El-S. Mahfouz, New Epigraphic Material from Wadi Gawasis, [w:] The Red Sea in Pharaonic Times, s.119 oraz 125, fig. 3.28 Wyprawa wyruszya wpierwszym roku panowania Senusereta II; A. Nibbi, Remarks, pl.X; A. M. A. H. Sayed, Discovery on the Site, s. 139, pl. 8a; C. Obsomer, op. cit., s. 710711; El-S.Mahfouz, New Epigraphic Material, s.119120 i126, fig. 45.

42

Filip Taterka

Senuseret III29 oraz Amenemhat IV30, natomiast w przypadku Senusereta I31, azwaszcza Amenemhata III32, liczba ta moga by wiksza. Prawdopodobnie po wyganiciu XII dynastii ponownie wstrzymano wysyanie wypraw do Puntu, co zwizane byo zniestabiln sytuacj wewntrzn wII Okresie Przejciowym33.

Co zatem skonio Hatszepsut do wysania ekspedycji do Puntu po wielowie-kowej przerwie? Wedug inskrypcji zjej wityni milionw lat wDeir el-Bahari towarzyszcej scenie ogoszenia decyzji o zorganizowaniu wyprawy krlewskim dostojnikom, Hatszepsut powoaa si na bezporedni rozkaz ze strony swego bo-skiego ojca Amona-Ra34. W innej inskrypcji sam bg zwraca si do wadczyni wnastpujcych sowach:

Daem ci cay Punt, jak rwnie ziemie bogw: Ziemi Boga, ktra (nigdy) nie zostaa przemierzona (i) Tarasy Mirry, ktrych nie znaj ludzie. Oto sy-szao si oniej zust do ust jako opowieci [przod]kw. Zaprawd, cudowno-ci, ktre sprowadzono stamtd, sprowadzane byy (take) za (czasw) ojcw twoich, krlw Dolnego Egiptu, jedno po drugim, od czasw praojcw, dla krlw Grnego Egiptu, ktrzy istnieli wczeniej, (lecz) wzamian za wielk zapat. (Nikt jednak) nie osign tego (miejsca), poza tragarzami twymi. Ja za sprawi, (e) przemierzy j ekspedycja twa, ktr powiodem wod (i)l-dem, otwierajc dla nich tajemne drogi, (gdy) dotarem do Tarasw Mirry,

29 Wydaje si, e ekspedycja miaa miejsce wpitym roku panowania krla; El-S. Mahfouz, Lexp-dition de Ssostris III au pays de Pount, [w:] Between the Cataracts: Proceedings of the 11th Conferen-ce for Nubian Studies, Warsaw University, 27 August 2 September 2006 II/2: Session Papers, red. W.Godlewski, A. ajtar, Warsaw 2010 (PAM Supplement Series 2.2/2), s.431438; idem, New Epigraphic Material, s. 120121.30 Wyprawa odbya si wsmym roku panowania Amenemhata IV; K. A. Bard, R. Fattovich Recent Excavations, s.37, fig. 4; El-S. Mahfouz, New Epigraphic Material, s.122123 oraz 131132, fig. 1417.31 Wiadomo, e jedna ekspedycja miaa miejsce wdwudziestym czwartym roku panowania Senuse-reta I. Nie jest jednak jasne, czy wszystkie rda odnosz si do tej samej wyprawy; A.M.A.H.Say-ed, Discovery on the Site, s.153, pl. 12b; s.155, pl. 13de; s.165, pl. 14; s.167, pl. 15df; s.171, pl. 16a; C. Obsomer, op. cit., s.711716; El-S. Mahfouz, New Epigraphic Material, s.117119 oraz 124, fig. 12.32 Na temat wypraw do Puntu wczasach Amenemhata III vide R. Pirelli, Two New Stelae from Mersa Gawasis, Revue dgyptologie 58 (2007), s.87106 oraz pl. XVIIXVIII; El-S. Mahfouz, New Epigraphic Material, s.121122 oraz 127130, fig. 613.33 A. Diego Espinel, op. cit., s.292297.34 . Naville, The Temple of Deir El Bahari III: End of Northern Half and Southern Half of the Mid-dle Platform, London 1898 (EEF 16), pl. LXXXVLXXVI; K. Sethe, Urkunden des gyptischen Altertums IV: Urkunden der 18. Dynastie, Leipzig 1906, s.349,16354,3 (dalej cyt. jako Urk. IV).

43

Kraina Punt Ziemia Boga staroytnych Egipcjan

(a) jest to wity obszar Ziemi Boga. Jest to, zaiste, moja siedziba ulenia sercu, ktr uczyniem dla siebie, aby uradowa serce swe wraz zmatk tw Hathor, pani Biaej Korony, pani Puntu, pani [nieba], Wielk Magi, pani wszystkich bogw35.

Uderzajce jest to, e wyprawa do Puntu opisywana tu jest jako wydarzenie owielkiej wadze teologicznej czy wrcz religijny obowizek krla. Pokazuje to, e ekspedycja ta nie bya jedynie zwyk wypraw handlow, jak si czasami uwaa, ale jej znaczenie byo duo gbsze. Zcytowanego wanie tekstu wynika jasno, e kraina Punt, jako cz Ziemi Boga (Ta Neczer; tA nTr)36 bya silnie zwizana znajwaniejszymi egipskimi bstwami, awic Amonem-Ra, krlem bogw (lub, wsensie szerszym, zbogiem soca) oraz zHathor, ktra, jako uosobienie pier-wiastka eskiego wprzyrodzie, bya niejako eskim dopenieniem boga-stwr-cy. Pozwala to zrozumie, dlaczego worganizacj wypraw do Puntu zaangaowani byli zatem nie tylko krlewscy urzdnicy, ale rwnie najwysi kapani, wtym gwny kapan Amona-Ra wKarnaku, Hapu-seneb37.

Zinskrypcji zpoudniowej ciany rodkowego Portyku Poudniowego (zwa-nego te Portykiem Puntu) wwityni wDeir el-Bahari dowiadujemy si rw-nie, e Hatszepsut rozkazaa wykona specjalny posg, ktry mia zosta zabrany do krainy Punt:

[Uczyniono zatem posg tego boga] wraz zbliniaczym posgiem krla Gr-nego iDolnego Egiptu ([Maat-ka]-Ra[)|38. Oto siedzib (jego wykonano) zjednego kawaka kamienia] wtwardym granicie, (aby) bya Wielka Dzie-witka Bogw, [ktra (jest) wP]uncie, w[Paacu wok nich, (aby) trwali] (i)pozostali na zawsze ina wieki w[siedzibie] swej na czele Tarasw Mirry [P]untu, witej siedziby [ulenia sercu, ktr uczyni dla niego] Majestat

35 Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego zUrk. IV, 344,10345,9.36 Ziemia Boga to okrelenie oznaczajce tereny lece poza terytorium znanego wiata, a wic krace ziemi; R. Nutz, Zur ideologischen Verortung von &AnTr und Punt, Studien zur Altgyp-tischen Kultur 39 (2010), s. 281288; J. Cooper, The Geographic and Cosmographic Expression &AnTr, The Bulletin of the Australian Centre of Egyptology 22 (2011), s.4766.37 N. M. Davies, AFragment of aPunt Scene, The Journal of Egyptian Archaeology 47 (1961), s.1923 oraz pl. IV; T. A. Bcs, Researches in the Funerary Complex of Hapuseneb, High Priest of Amun at Thebes (TT 67): An Interim Report, [w:] Publications of the Office of the Hungarian Cultural Counsellor in Cairo 20142015: Current Research of the Hungarian Archaeological Mission in Thebes, red. Anonim, Cairo 2015, s.16 oraz fig. 10a.38 Jest to tronowe imi Hatszepsut.

44

Filip Taterka

tego dostojnego boga. Uczyni to Jej Majestat wtedy, gdy wysya ekspedycj do tego kraju, jak przewidzia (to) dla niej [ojciec jej ju dawno], aby spra-wi, (e) oglda bdzie kraj ten [Jej Majestat iojca jej, wadc Puntu, przy] wietle kadego dnia za spraw [wielkoci] potgi jego, za spraw dobroczyn-noci potgi jego, za spraw [doskonaoci potgi] jego, (ktra wiksza jest) ni (potga) wszystkich [bogw], poniewa miuje (on) crk [sw (Maat--ka]-Ra)| (bardziej) ni krlw, ktrzy istnieli wczeniej39.

Granitowy posg przedstawiajcy Hatszepsut w towarzystwie jej boskiego ojca Amona-Ra, ktry mgby rzuci nowe wiato na kwesti lokalizacji Puntu, nie zosta, niestety, nigdy odnaleziony. Samo jego wykonanie jest jednak niezwykle istotne, gdy dziki niemu Hatszepsut podkrelaa panowanie Egiptu nad odle-gymi kracami wiata, stajc si zarazem obiektem kultu dla mieszkacw Pun-tu. Przypuszcza mona, e Hatszepsut, jako pani Puntu, do pewnego stopnia identyfikowaa si tu zbogini Hathor40, ktra zwizana bya nie tylko zkrain Punt, ale ze wszystkimi poudniowymi obcymi krajami.

Gdy egipska ekspedycja pod wodz Nehesa41 dotara do kraju Punt, Egipcja-nie spotkali tam lokalnych przywdcw: Parahu oraz jego on Iti42, zwanych czsto krlem i krlow Puntu. Okrelenie to jest jednak mylce, w rzeczy-wistoci bowiem nie wiemy waciwie nic o ustroju Puntu; nie da si wic powiedzie, czy Parahu i Iti byli przywdcami caego Puntu, grupy plemion zamieszkujcych dany obszar, czy te tylko jednego puntyjskiego plemienia

39 Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego zUrk. IV, 319,11320,12.40 Na temat identyfikacji Hatszepsut zHathor iinnymi egipskimi boginiami vide G. Robins, The Names of Hatshepsut as King, The Journal of Egyptian Archaeology 85 (1999), s.103112.41 Na temat tego urzdnika vide A. Zivie, Un chancelier nomm Nehesy, [w:] Mlanges Adolphe Gut-bub, Montpelier 1984, s.245252.42 Przedstawienia wyjtkowo otyej Iti budziy podziw ju wrd staroytnych Egipcjan, oczym wiadczy graffito na ostrakonie z czasw XX dynastii przedstawiajce wanie krlow Puntu (C.H. Roehrig, Ostracon with Drawing of the Queen of Punt, [w:] Hatshepsut: From Queen to Phara-oh, red. C. H. Roehrig, R. Dreyfus, C. A. Keller, New York New Haven London, s.152153). Nie wiadomo, czy wygld Iti jest objawem choroby (np. soniowacizny), czy te raczej jest to wynik obowizujcego na terenie Puntu kanonu pikna; P. Ghalioungui, Sur deux formes dobsit reprsen-tes dans lgypte ancienne, Annales du Service des Antiquits de lgypte 49 (1949), s.303316; P.Scholz, Frstin Iti Schnheit aus Punt, Studien zur Altgyptischen Kultur 11 (1984), s.529556. Oba przedstawienia Iti zostay skradzione ju po opublikowaniu scen przez AugusteaMariet-tea. Odnale udao si, niestety, tylko jedno znich; obecnie przechowywane jest ono wMuzeum Egipskim w Kairze; cf. W. Stevenson Smith, The Land of Punt, Journal of American Research Center in Egypt 1 (1962), s.5960.

45

Kraina Punt Ziemia Boga staroytnych Egipcjan

akurat napotkanego przez Egipcjan. Jakkolwiek byo, Egipcjanie po przybyciu do Puntu wyprawili wielk uczt, na ktr zaproszeni zostali rwnie przedsta-wiciele lokalnej spoecznoci. Inskrypcje zDeir el-Bahari opisuj to wsposb nastpujcy:

Rozstawianie namiotu dla krlewskiego wysannika wraz zwojskiem jego na Tarasach Mirry Puntu nad brzegami Wielkiej Zieleni43, aby przyj star-szych zkraju tego. Poczstowano ich chlebem, piwem, winem, misem, owocami (i) wszystkimi rzeczami, ktre (s) wUkochanej Ziemi Upraw-nej44, zgodnie ztym, co rozkazano wPaacu oby y, oby mu si wiodo, oby by zdrw!45

Wbrew pozorom celem owego przyjcia nie bya wycznie ch okazania radoci zpowodu szczliwego dotarcia do odlegego obcego kraju. Wrcz przeciwnie, jej gwnym zadaniem byo podkrelenie, po raz kolejny, potgi egipskiego krla, ktry zdolny jest wyywi nie tylko swych poddanych, ale take obcokrajowcw na odlegym kracu wczenie znanego wiata46.

Gwnym celem ekspedycji do Puntu byo sprowadzenie rozmaitych cennych towarw, okrelanych oglnie jako cudownoci kraju Punt. Inskrypcje zDeir el-Bahari opisuj wic:

adowanie statkw wwielkiej iloci cudownociami kraju Punt: wszystki-mi piknymi rolinami zZiemi Boga, stosami wycigu zmirry, kwitncymi drzewami balsamowca, hebanem, czyst koci soniow, zielonym zotem

43 Jest to egipskie okrelenie morza, w tym wypadku chodzi oMorze Czerwone, cf. F. Taterka, Historia rozbitka najstarsza opowie eglarska, [w:] Navigare necesse. Morze Podr Przej-cie Przemiana, red. D. Lewandowska, K. Marciniak, H. Rajfura, Warszawa 2015 ( 10), s.9798.44 Jest to jedno zokrele Egiptu; M.-Th. Derchain-Urtel, &A-Mrj Terre dhritage, [w:] La-telier de lorfvre: Mlanges offerts Philippe Derchain, red. M. Broze, Ph. Talon, Leuven 1992, s.5561.45 Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego zUrk. IV, 325,1217.46 M. Liverani, International Relations in the Ancient Near East, 16001100 BC, Houndmills 2001, s.166169. Na temat roli krla egipskiego jako ywiciela swego ludu cf. F. Taterka, The Role of the Pharaoh as the Feeder of His People, [w:] The Land of Fertility: South-East of Mediterranean from the Beginning of the Bronze Age to the Muslim Conquest: Proceedings of the 1st International Post-Graduate Conference, red. M. Kajzer, . Miszk, M. Wacawik, Cambridge 2016, s.3350.

46

Filip Taterka

z Amu47, cynamonem48, rolin chesait49, przypraw ihmut50, kadzidem, czarn farb do malowania oczu, pawianami, zielonymi koczkodanami, psa-mi, skrami pantery poudniowej (oraz) miejscowymi ludmi wraz zdzie-mi ich. Nigdy (wczeniej) nie sprowadzono czego podobnego do tego dla jakiegokolwiek krla, ktry istnia od pradawnych czasw51.

Niewtpliwie najwaniejszym ze wszystkich wspomnianych towarw byo an-tiu, awic mirra52, ktr sprowadzano zarwno wpostaci gotowej do uycia, jak iwpostaci drzew balsamowca, ktre miay zosta zasadzone na terenie wityni wKarnaku, by, jak gosz egipskie teksty, ustanowi dla niego Punt wewntrz Domu jego (i) zasadzi drzewa (z) Ziemi Boga po obu stronach wityni jego wogrodzie jego, zgodnie ztym, co rozkaza, oraz by uczyni dla niego Punt wogrodzie jego53. Ogromn wag antiu wkulcie Amona-Ra iinnych bstw najlepiej obrazuje fakt, e magazyn, wktrym miano je przechowywa na terenie Karnaku, wzniesiono nie zcegy muowej czy niskiej jakoci kamienia (jak zwykle wtakich przypad-kach), ale zgranitu, awic jednego znajtwardszych inajtrudniejszych wobrbce rodzajw kamienia owyranych konotacjach solarnych54. Wszystko to raz jeszcze dowodzi bezporedniego zwizku wyprawy do Puntu zkultem Amona-Ra.

Wwyprawie do Puntu nie chodzio jednak wycznie osprowadzenie mirry dla egipskich wity. W takim przypadku Egipcjanie mogli przecie sprowa-dza mirr winny sposb, na przykad za porednictwem Nubii, co zreszt itak robili, oczym wiadczy fakt prawdopodobnego wystpowania antiu wEgipcie

47 Identyfikacja oraz dokadne tumaczenie terminu nebu uad (nbw wAD) sprawiaj trudnoci. S.Bojowald, Zur Bedeutung der Eigenschaft wAD beim nbw Gold, Discussions in Egyptology 65 (2012), s.35 proponuje rozumie to albo jako rud zota, albo jako czerwone lub biae zoto. Zkolei D. Falk, The Products of Hatshepsuts Trade Mission to Punt: An Alternative Translation of the Punt Reliefs at Deir el-Bahari, Gttinger Miszellen 238 (2013), s.5161, sdzi, e wrzeczywisto-ci chodzi tu odwa rne produkty, odpowiednio zoto imalachit.48 Na temat tego produktu vide A. Lchtrath, tj-Sps, der Kampferbaum Ostafrikas, Gttinger Mi-szellen 101 (1988), s.4348.49 Jest to niezidentyfikowany rodzaj roliny, zktrej wytwarzano balsam otej samej nazwie.50 Substancji tej nie udao si, niestety, zidentyfikowa.51 Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego zUrk. IV, 328, 17329,12.52 Na temat identyfikacji antiu vide D. M. Dixon, The Transplantation of Punt Incense Trees in Egypt, The Journal of Egyptian Archaeology 55 (1969), s.5565; F. N. Hepper, Arabian and African Frankincense Trees, The Journal of Egyptian Archaeology 55 (1969), s.6672.53 Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego zUrk. IV, 353,35 oraz 16.54 P. Lacau, Deux magasins encens du temple de Karnak, Annales du Service des Antiquits de lgypte 52 (1952), s.185190.

47

Kraina Punt Ziemia Boga staroytnych Egipcjan

take wokresach, gdy wypraw do Puntu nie organizowano55. Wokresie Starego iredniego Pastwa Egipcjanie mogli chcie wyeliminowa nubijskich pored-nikw, ale przecie wczasach panowania Hatszepsut Nubia, wcaoci podbita przez Egipcjan w czasach Thotmesa I56, bya ju czci egipskiego imperium, atym samym nie bya ju rywalem wkontaktach zPuntem. Oczywicie, wypra-wy wojskowe do Nubii zorganizowane wczasach Hatszepsut pokazuj, e kraina ta nadal pozostawaa niespokojna, ale, mimo wszystko, sprowadzanie towarw za porednictwem Nubii nie mogo by bardziej ryzykowne ni zorganizowanie morskiej ekspedycji do odlegego kraju, do ktrego Egipcjanie nie podrowali od setek lat. Poza tym trudno przypuszcza, by jedna ekspedycja zorganizowa-na przez Hatszepsut zaspokoia wszystkie egipskie potrzeby zwizane zwykorzy-staniem antiu na kolejne lata. Dlatego wydaje si, e samo wysanie ekspedycji do Puntu byo duo waniejsze na paszczynie symbolicznej iideologicznej ni sprowadzenie nawet ogromnych iloci antiu na poziomie praktycznym. Najlep-szym tego dowodem moe by sposb wykorzystania produktw przywiezionych zPuntu opisany przez inskrypcje zDeir el-Bahari:

Krl sam, krl Grnego iDolnego Egiptu (Maat-ka-Ra)| chwyta prt mier-niczy zelektronu (i) wyciga rk, aby zmierzy stosy. (Oto) pierwszy raz czynienia dobra (i) odmierzania wieej mirry wobec Amona, Pana Tronw Obydwu Krajw, Pana Nieba, na pocztku wszystkich zbiorw, [ktre spro-wadzono] jako cudownoci kraju Punt. Pan Chemenu57 utrwali na pimie, (a) Siedmioroga58 rachowaa iloci. Jej Majestat sama dziaa rkami swymi, (nakadajc) przedni mirr na wszystkie swe czonki. Zapach jej jest boskim aromatem, gdy wo jej czy si zPuntem, (a) skra jej lni elektronem, janiejc, jak (to) czyni gwiazdy we wntrzu dziedzica witecznego przed obliczem ziemi (tej) a po kres jej. Wymachiwa wic cay lud rkami, odda-jc cze Panu Bogw (i) wznoszc rce na cze (Maat-ka-Ra)| przy kadej okazji, wktrej (przejawia si) bosko jej zpowodu wielkoci cudw, ktre stay si dla niej. Nigdy nic podobnego nie stao si za (czasw) bogw, kt-rzy (byli) wczeniej od pradawnych czasw59.

55 A. Diego Espinel, op. cit., s.200202 oraz 292297.56 R. O. K. Baligh, Tuthmosis I, niepublikowana rozprawa doktorska, Yale University 1997, s.216256.57 Chodzi tu oThota, boga mdroci ipisma.58 Chodzi tu obogini Seszat, opiekunk krlewskich annaw.59 Tumaczenie na podstawie tekstu egipskiego zUrk. IV, 339,4340,8.

48

Filip Taterka

Nakadajc mirr na swe ciao, Hatszepsut czya sw krlewsk wo z zapa-chami Puntu, ktra, jak wiemy zinnych tekstw ztej samej wityni, jest woni samego Amona-Ra60. Wten sposb Hatszepsut do pewnego stopnia podkrelaa sw wasn bosk natur jako eskie soce (Rat; ra.t), czyli eskie dopenienie krla bogw, ktrym to mianem zostaa okrelona przez teksty towarzyszce re-liefom zPortyku Puntu61.

Co wicej, wydaje si, e po ponownym zjednoczeniu Egiptu przez Jahme-saII62, ustabilizowaniu wewntrznej sytuacji wkraju przez Amenhotepa I63 oraz ostatecznym wyeliminowaniu zewntrznych wrogw Egiptu przez Thotmesa I64, wysanie ekspedycji do Puntu powinno by interpretowane jako ostateczny krok majcy na celu przywrcenie Egiptowi jego dawnej wietnoci z czasw Stare-go iredniego Pastwa. Organizujc wypraw do Puntu, Hatszepsut nie chciaa wic tworzy nowej tradycji65, ale, wrcz przeciwnie, wpisa si w tradycj ju istniejc, ukazujc si jako wierna crka Amona-Ra, ktra dba ozapewnienie mu wszelkich produktw niezbdnych wjego codziennym kulcie, ale take jako prawowita dziedziczka wczeniejszych krlw66. Warto zauway, e podobna sytuacja miaa miejsce wpocztkach redniego Pastwa, kiedy to Sanch-ka-Ra

60 Urk. IV, 220,56.61 Urk. IV, 332,11.62 C. Vandersleyen, Les guerres dAmosis, fondateur de la XVIIIe dynastie, Bruxelles 1971 (MRE 1); Ch. Barbotin, hmosis et le dbut de la XVIIIe dynastie, Paris 2008; na temat odkrytego niedawno krla Senechet-en-Ra Jahmesa IzXVII dynastii vide S. Biston-Moulin, Le roi Snakht-en-R Ahms de la XVIIe dynastie, gypte Nilotique et Mditerranenne 5 (2012), s.6171.63 F.-J. Schmitz, Amenophis I.: Versuch einer Darstellung der Regierungszeit eines gyptischen Herr-schers der frhen 18. Dynastie, Hildesheim 1978 (HB 6).64 R. O. K. Baligh, op. cit., s.213286.65 Wbrew opinii V. G. Callender, The Innovations of Hatshepsuts Reign, The Bulletin of the Austra-lian Centre of Egyptology 13 (2002), s.3032. Onawizaniu do wczeniejszych tradycji wiad-czy rwnie sam sposb przedstawienia relacji zwyprawy do Puntu wwityni wDeir el-Bahari; F.Breyer, Vorlagen zur Punthalles von Dair al-Bar aus dem Alten Reich: philologisch-epigraphische, textkritische und ikonographische cruces im Zusammenspiel von Darstellungen und Inschriften, Stu-dien zur Altgyptischen Kultur 43 (2014), s.4791.66 Na temat innych sposobw nawizywania przez Hatshepsut do wczeniejszych czasw vide D.Laboury, Citations et usages de lart du Moyen Empire lpoque thoutmoside, [w:] Vergangenheit und Zukunft: Studien zum historischen Bewusstsein in der Thutmosidenzeit, red. S. Bickel, Basel 2013 (AegHelv 22), s.1128; M. Mller, Hatschepsut und der Umgang mit der Vergangenheit: Zur ange-blischen Mittleren-Reich-Vorlage fr Hatschepsuts Darstellung ihrer Erhebung zur Koregentin, [w:] ibi-dem, s.187202; A. wiek, Old and Middle Kingdom Tradition in the Temple of Hatshepsut at Deir el-Bahari, tudes et travaux 27 (2014), s.6193; J. Iwaszczuk, The Legacy of Senwosret IDuring the Reign of Hatshepsut and Thutmose III, tudes et travaux 27 (2014), s.162178.

49

Kraina Punt Ziemia Boga staroytnych Egipcjan

Mentuhotep III mg wysa wypraw do Puntu po ponownym zjednoczeniu iustabilizowaniu kraju, jak rwnie pokonaniu wrogw zewntrznych przez jego poprzednika, Neb-hepet-Ra Mentuhotepa II.

Zorganizowanie wyprawy do Puntu byo niewtpliwie osobistym osigni-ciem Hatszepsut, aodnowienie bezporednich kontaktw zaowocowao trwao-ci owych relacji wpniejszych czasach. Wyprawy do Puntu organizowano wic przynajmniej do czasw Ramzesa III67, aniekiedy to sami Puntyjczycy przybywali do Egiptu, by odda cze faraonowi68.

Wstpne obserwacje zawarte wniniejszym artykule zostan zca pewnoci pogbione dziki nowemu projektowi zmierzajcemu do penej dokumentacji reliefw iinskrypcji ze rodkowego Portyku Poudniowego wwityni Hatszep-sut, rozpocztemu niedawno przez Polsko-Egipsk Misj Archeologiczno-Kon-serwatorsk wwityni Hatszepsut wDeir el-Bahari. Celem projektu jest przygo-towanie nowoczesnej iaktualnej publikacji, ktra zpewnoci rzuci nowe wiato na wiele dyskutowanych tu kwestii69.

67 A. Diego Espinel, op. cit., s.439495 oraz 534586.68 L. Bradbury, Kpn-Boats, Punt Trade, and aLost Emporium, Journal of the American Research Center in Egypt 33 (1996), s.3760; K. A. Kitchen, Further Thoughts on Punt, s.173178.69 Wicej informacji oprojekcie znale mona na stronie internetowej http://www.templeofhat-shepsut.uw.edu.pl/pl/wyprawa_do_puntu_w_swiatyni_hatszepsut.html (dostp: 23.09.2015). Chciabym w tym miejscu bardzo podzikowa Panu Doktorowi Zbigniewowi E. Szafraskie-mu, kierownikowi Polsko-Egipskiej Misji Archeologiczno-Konserwatorskiej wwityni Hatszep-sut wDeir el-Bahari za moliwo prowadzenia bada nad rodkowym Portykiem Poudniowym wwityni Hatszepsut wDeir el-Bahari.

51

Datacja

Data powstania (O zasadach), syntetycznego, kompensacyjnego traktatu teologiczno-filozoficznego, powszechnie uznawanego za opus magnum urodzonego najprawdopodobniej ok. 185r.1 Orygenesa zAleksandrii, jest kwe-sti sporn. Euzebiusz zCezarei podaje2, i powstao ono przed opuszczeniem Aleksandrii przez autora w231 lub 233r., na podstawie za przesanek zawar-tych winnych pracach Orygenesa jako terminus ante quem przyjmuje si na og 230r.3 Crouzel natomiast uwaa, e pocztek aktywnoci literackiej Orygenesa naley datowa na okres obejmujcy lata 215220, kiedy to zasobny konwertyta zwalentynianizmu, Ambroy, godny zrozumienia prawd wiary, mia zapewni Orygenesowi utrzymanie iwarunki do pracy, aby ten zaspokaja jego intelektu-alno-duchowe potrzeby4. Preusch twierdzi, e tekst powsta wlatach 2122155, Harnack i Koetschau zadowalaj si szerokim przedziaem 2182306, Bardy

1 H. Crouzel, Orygenes, tum. J. Margaski, Bydgoszcz 1996, s.17.2 Eus.HE, VI 24.3 S. Kalinkowski, Staroytne spory ogrecki tekst iaciskie przekady De Principiis, [w:] Orygenes, Ozasadach, Krakw 1996 (rda myli teologicznej 1), s.7.4 H. Crouzel, op. cit., s.3738.5 Za: S. Kalinkowski, op. cit., s.7.6 A. Harnack, Geschichte der altchristlicher Literatur bis Eusebius: Die Chronologie, t. 2, Leipzig 19011904, s.32; P. Koetschau, Einleitung, [w:] Origenes Werke. De Principiis, t.5, red. P. Koet-schau, [w:] Die Griechischen Christlichen Schriftsteller der Ersten Drei Jahrhunderte (= GCS), Leipzig 1913, s.XIXIII (za: S. Kalinkowski, op. cit., s.8).

Jakub WolakUniwersytet Warszawski

upadeK bytw rOzumnych IStwOrzenIe wIata

materIalnegO w OrygeneSa zaleKSandrII

52

Jakub Wolak

opowiada si za okresem 2252307, za Harl, Dorival iLe Boulluec8 ustalaj czas powstania na lata 230231, przyjmujc pniejsz dat opuszczenia Aleksandrii przez autora.

rda

Wikszo tekstu greckiego nie zachowaa si, cao dostpna jest nam jedynie woniemal dwa wieki pniejszym (398399r.) aciskim tumaczeniu Rufina zAkwilei opatrzonym tytuem De Principiis.List 124 Hieronima zawiera frag-menty alternatywnego przekadu, zamierzonego jako polemika zwersj Rufina9. Ani jeden, ani drugi przekad nie oddaj wpeni treci oryginau. Myl Orygene-sa, atakowana ju za jego ycia, staa si przedmiotem polemik ikontrowersji od pocztku IV w., herezj za zarzucano mu od II po. IV w.10 Nieprzychylna recep-cja odbia si na tumaczeniu Rufin we wstpie zaznacza, i pomija sformuowa-nia sprzeczne ztym, co [Orygenes przyp. JW] na temat Trjcy winnych miejscach stwierdzi wsposb ortodoksyjny11 jako sfaszowane inie pochodzce od niego12 albo przedstawia, uzgodniwszy je zpogldem, ktry, jak mona zauway, sam wwielu innych miejscach potwierdzi13. Twierdzi bowiem, i wiele ustpw zostao sfa-szowanych przez heretykw iprzeciwnikw aleksandryjczyka (faktycznie, wLi-cie do przyjaci wAleksandrii Orygenes skary si na przypadki faszerstw jego pism14). Wedle uznania rozjania te niejasnoci, wczajc w miejscach, gdzie takowe wjego ocenie wystpuj, inne wypowiedzi autora (czsto nie pochodz-

7 G. Bardy, Recherches sur lhistoire du texte et des versions latines du De principiis dOrigne, Lille 1923, s.8 (za: S. Kalinkowski, op. cit., s.8). 8 Origne, Trait des principes, tum. M. Harl, G. Dorival, A. Le Boulluec, Paris 1976, s.7 (za: S.Kalinkowski, op. cit., s.8). 9 Hier. Ep. 124, 314.10 S. Longosz, Orygenizm i spory wok Orygenesa (w 1800-lecie urodzin), Vox Patrum 89/5 (1985), s.397398.11 OZasadach, s.47; Or. Princ., Praef. 3: contra id (), quod ab ipso in ceterislocis pie de trinitate fuerat definitum (wyd.: Origenes Werke. De Principiis, t.5, red. P. Koetschau, [w:] GCS, Leipzig 1913, wszystkie cytaty ztumaczenia Rufina pochodz ztego wydania).12 OZasadach, s.47; Or. Princ., Praef. 3: velut adulteratum hoc et alienum aut praetermisimus.13 OZasadach, s.47; Or. Princ., Praef. 3: secundum eam regulam protulimus, quam ab ipso fre-quenter invenimus adfirmatam.14 Cf. Rufin zAkwilei, Osfaszowaniu pism Orygenesa, tum. S. Kalinkowski, Krakw 1996, s.111; Ruf. De adult.7; Orygenes, Korespondencja, red. itum. H. Pietras, Krakw 1997, s.3738.

53

Upadek bytw rozumnych istworzenie wiata materialnego

ce z ) dotyczce problematycznej kwestii. Efektem tumaczenia ma by wic tekst jak najklarowniejszy, najbliszy temu, co uwaa za ortodoksj, inajlepiej oddajcy myl aleksandryjczyka. Co do tumaczenia Hieronima, miao ono na celu ukazanie nieprawidowoci doktrynalnej i, oile mona stwierdzi na podstawie zawartych wLicie 124 ekscerptw, byo mniej obiektyw-ne ni wersja Rufina przede wszystkim przedstawia hipotezy jako twierdzenia, atake przypisuje aleksandryjczykowi pogldy, ktrych ten wtumaczeniu Rufina nie podziela, tylko wymienia jako krce wokrelonych rodowiskach, anawet potpia.

Fragmenty greckie zachoway si wsporzdzonej przez Bazylego iGrzegorza zNazjanzu antologii Filokalia (dwa obszerne, acz niekontrowersyjne fragmenty ks.III, rozdz. 1 icaa ks.IV stanowice okoo 1/6 treci dziea), wpotpia-jcym nauczanie Orygenesa Licie do Menasa cesarza Justyniana (kilka wtpli-wej wartoci fragmentw by moe podsunitych cesarzowi przez przeciwnikw autora), wHerezjach Epifaniusza zSalaminy (kilka fragmentw przytoczonych wramach oskarenia oherezj), wListach paschalnych Teofila zAleksandrii (kilka fragmentw, take wtonie oskarycielskim), wOstworzeniu czowieka iwOdu-szy izmartwychwstaniu Grzegorza zNyssy (kilka fragmentw, autor by entuzjast iobroc myli Orygenesa), wDekretach synodu nicejskiego pira Atanazego (dwa fragmenty), atake wcytatach zMarcelego zAncyry wPrzeciw Marcelemu Euze-biusza (te dwa fragmenty)15. Wszystkie fragmenty pochodz od oskarycieli lub obrocw aleksandryjczyka, co woczywisty sposb rzutuje na ich interpretacj.

Dokonane przez Crouzela iRista analizy porwnawcze tumaczenia Rufina ifragmentw greckich pochodzcych zFilokalia zweryfikoway przekad aciski jako niedoskonay, acz dobrze oddajcy ducha oryginau16. Ponadto Crouzel ide Lubac twierdz, i uznanie jego komplementarnoci jest konieczne dla owocnej pracy nad myl aleksandryjczyka17. Nieufni wobec przekadu byli wczeniej Ko-etschau iButterworth, czemu pierwszy da wyraz, uzupeniajc swoje krytyczne

15 S. Kalinkowski, op. cit., s.8. Odpowiednie fragmenty wymienionych tekstw w: OZasadach, passim.16 H. Crouzel, Comparisons prcises entre les fragments du Peri Archon selon la Philocalie et la tra-duction de Rufin, [w:] Origeniana. Premier colloque international des tudes origniennes (Montserrat 1821 septembre 1973), red. H. Crouzel, G. Lomiento iJ. Rius-Camps, Bari 1975, s.113121. J.M. Rist, The Greek and Latin Texts of the Discussion on Free Will in De Principiis, Book III, [w:] ibidem, s.97111.17 H. Crouzel, Orygenes, s.226; H. de Lubac, Histoire et Esprit: Lintelligence de lEcriture daprs Origne, Paris 1950, s.42.

54

Jakub Wolak

wydanie wieloma fragmentami przypisywanymi Orygenesowi, a pochodzcy-mi z innych rde18, drugi za okreli przekad Rufina jako garbled version of Origens work19. Niezalenie od oceny pracy tumacza pewne jest, e wzwizku z uyciem charakterystycznych dla literatury teologiczno-filozoficznej bardzo swoistych greck