Πολιτικά - kee.grkee.gr/attachments/file/2143.pdf · Ο φιλόσοφος...

Π ο λ ι τ ι κ ά

Εισαγωγή Ερωτήσεις

1 α) Πώς νοmicroίζετε ότι εξηγείται ο τίτλος αυτού του έργου του Αριστοτέλη

β) Να δώσετε microε λίγα λόγια το περιεχόmicroενο του έργου

2 Ο Αριστοτέλης τελειώνοντας τα Ἠθικὰ Νικοmicroάχεια γράφει laquoΤώρα

που microιλήσαmicroε για όλα αυτά είναι η ώρα να microιλήσουmicroε και για νόmicroους

και πολιτεύmicroαταraquo

α) Σε ποια θέmicroατα αναφέρεται microε το laquoόλα αυτάraquo

β) Ποια σχέση πολιτικής και ηθικής προκύπτει από την παραπάνω

δήλωση του Αριστοτέλη

3 Ποια σηmicroασία έχει η λέξη πόλις στον αρχαίο ελληνικό λόγο και ποιο

είναι το συγκεκριmicroένο περιεχόmicroενό της στα Πολιτικά του Αριστοτέλη

4 Ποιος είναι ο στόχος της laquoπόληςraquo κατά τον Αριστοτέλη και ποια σχέση

έχει αυτός microε την laquoαυτάρκειάraquo της

62

Ενότητα 11η

(Α 1 1)

Η πόλη είναι η τελειότερη microορφή κοινωνίας

Προτεινόmicroενοι στόχοι

Να κατανοήσουν οι microαθητές

bull τι είναι η πόλις κατά τον Αριστοτέλη

bull την πορεία που ακολουθεί η σκέψη του για να ορίσει την έννοια

Επισηmicroάνσεις

Ο ορισmicroός της έννοιας και η συλλογιστική πορεία του φιλοσόφου για

τον ορισmicroό της στην πραγmicroατικότητα δεν χωρίζονται Η διάκριση microπορεί

να εξυπηρετήσει microόνο πρακτικούς σκοπούς Ο ορισmicroός της laquoπόληςraquo που

δίνει ο Αριστοτέλης αρχίζει από την έννοια του γένους (laquoκοινωνίαraquo

κοινωνίαν τινὰ οὖσαν) και προχωρεί στην ειδοποιό διαφορά της από τις

άλλες κοινωνίες το laquoστόχοraquo της που είναι το laquoκυριότατο από όλα τα

αγαθάraquo Η εξήγησή του για τη σύσταση της πόλης είναι τελεολογική

(ὁρῶmicroεν πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν - τοῦ γὰρ εἶναι δοκοῦντος ἀγαθοῦ χάριν πάντα πράττουσιν πάντες)

Είναι αναγκαίο να κατανοήσουν οι microαθητές την τελεολογική σκέψη

του Σταγειρίτη ότι δηλαδή γι αυτόν το νόηmicroα και ο χαρακτήρας κάθε

πράγmicroατος στον κόσmicroο πρέπει να αναζητηθεί στο σκοπό της ύπαρξής του1

Σκοπός ύπαρξης της πόλης είναι το αγαθό για το οποίο πάντα πράττουσι πάντες Έτσι ήδη από το σηmicroείο αυτό συνδέει ο φιλόσοφος τον

άνθρωποπολίτη2 (πάντες) microε την πόλη δηλαδή την επιδίωξη του αγαθού

ως σκοπού όλων των ανθρώπων microε την επιδίωξη του αγαθού ως σκοπού

της πόλης

1 Βλ W D Ross σ 335 Επίσης βλ σχολικό βιβλίο σ 167 (σχόλια) ἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ

microάτην εισαγωγή σ 151 για το αγαθό που αποτελεί επιδίωξη όλων των ανθρώπων Βιβλίο του Καθηγητή σσ 28 42 78 και εδώ Κείmicroενα από τη βιβλιογραφία αρ 7

2 Βλ ιδίως 15η ενότητα Εδώ δεν αναφέρεται στον laquoπολίτηraquo ονοmicroαστικά το υπονοούmicroε microε το laquoπάντεςraquo

63

Ο φιλόσοφος ακολουθεί πορεία από τα γενικά στα επιmicroέρους Για την

κατανόηση της δόmicroησης του συλλογισmicroού είναι χρήσιmicroο να επισηmicroάνουmicroε

την επανάληψη του επιθέτου πᾶς Ο συλλογισmicroός microπορεί να διατυπωθεί

ως εξής3

minus κάθε πόλη (βλέπουmicroε ότι) είναι κοινωνία

minus κάθε κοινωνία έχει συγκροτηθεί χάριν κάποιου αγαθού

minus άρα όλες οι κοινωνίες αποβλέπουν σε κάποιο αγαθό -και-

minus η κυριότατη από όλες τις κοινωνίες αποβλέπει στο κυριότατο από

όλα τα αγαθά

Για το τελευταίο συmicroπέρασmicroα υπονοούνται οι προτάσεις

(α) κάθε κοινωνία αποβλέπει σε ένα αγαθό ανάλογα microε το χαρακτήρα της

(β) οι laquoκατώτερεςraquoατελέστερες κοινωνίες αποβλέπουν σε αντίστοιχα

αγαθά και οι ανώτερες αντίστοιχα σε ανώτερα αγαθά άρα η

κυριότατη αποβλέπει στο κυριότατο κτλ

Ως βοηθητικό υλικό για την κατανόηση της πρότασης ότι laquoη πόλη είναι

η κυριότατη από όλες τις κοινωνίεςraquo microπορεί να δοθεί συmicroπληρωmicroατικά

στα σχόλια του διδακτικού βιβλίου το κείmicroενο του Αριστοτέλη από τα

Ἠθικὰ Νικοmicroάχεια 1160 a4 Για το κυριότατο αγαθό την εὐδαιmicroονία θα

χρειαστεί να θυmicroηθούν οι microαθητές την εισαγωγή στα Ἠθικὰ Νικοmicroάχεια

(σσ 151-152) ή και να δοθεί το σχετικό χωρίο (ΗΝ 1095 a) που δείχνει

επιπλέον σαφέστατα την τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη

Ερmicroηνευτικές ερωτήσεις

1 Αρχίζοντας από την τελευταία πρόταση της ενότητας να δώσετε τον

ορισmicroό της πόλης που συνάγεται από το κείmicroενο Ποια είναι η έννοια

γένους της πόλης και ποια η ειδοποιός της διαφορά

2 Έχοντας υπόψη σας ότι τελεολογική σκέψη ονοmicroάζουmicroε αυτή που

αναζητεί τελικό ή τελικά αίτια (τέλος = σκοπός) για την εξήγηση των

3 Για αναλυτική διατύπωση του συλλογισmicroού βλ Fr Wolff σσ 31 - 42 και για ανάλυση κάθε προκείmicroενης στο ίδιο σσ 42 -56 Η καταγραφή του συλλογισmicroού από microας διαφέρει κάπως και φυσικά δεν είναι η microόνη δυνατή ούτε η microια ούτε η άλλη

4 Βλ Βιβλίο του Καθηγητή σ 42

64

πραγmicroάτων (φαινοmicroένων πράξεων όντων κτλ) α) να γράψετε τις

φράσεις της ενότητας που δηλώνουν τελικό αίτιο και β) να τις

αναλύσετε microε απλά λόγια

3 Να καταγράψετε τις προκείmicroενες του συλλογισmicroού του Αριστοτέλη και

το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει σχετικά microε την πόλη Να

προσέξετε ότι τα σηmicroεία που επεξηγούν όρο ή όρους microιας προκείmicroενης

θα πρέπει να παραλειφθούν ενώ αντίθετα θα πρέπει να γραφούν οι

προτάσεις που υπονοούνται5

4 Να εντοπίσετε το σηmicroείο της ενότητας που ο Αριστοτέλης συνδέει τον

πολίτη microε την πόλη και να εξηγήσετε πώς το αντιλαmicroβάνεσθε

5 Να εξηγήσετε τη σύνδεση ηθικής και πολιτικής στη σκέψη του

Αριστοτέλη (για την οποία συζητήσατε στα Ἠθικὰ Νικοmicroάχεια) microε

βάση το κείmicroενο της ενότητας

6 Η παρατήρηση του Αριστοτέλη δῆλον ὡς πᾶσαι (=κοινωνίαι) microὲν ἀγαθοῦ τινος στοχάζονται νοmicroίζετε ότι είναι δυνατόν να ισχύει για τις

κοινωνίες της εποχής microας Να στηρίξετε την απάντησή σας microε

παραδείγmicroατα

7 Να συγκρίνετε την άποψη του Αριστοτέλη για τη σύσταση της πόλης

microε την άποψη του Πρωταγόρα στον οmicroώνυmicroο διάλογο και την άποψη

του Πλάτωνα στην Πολιτεία επισηmicroαίνοντας πέρα από τις διαφορές

και τα κοινά τους σηmicroεία6

5 Βλ παραπάνω στις επισηmicroάνσεις 6 Ο Αριστοτέλης επιθυmicroεί να αντικρούσει τις απόψεις των σοφιστών ότι η ύπαρξη της πόλης είναι συmicroβατική οφείλεται στο (θετό) νόmicroο και εποmicroένως είναι αντίθετη στη φύση του ανθρώπου (Πολιτικά 1280 b 10-11 για το σοφιστή Λυκόφρονα) Ο Πρωταγόρας ανήκει στους σοφιστές που υπερασπίζονται το νόmicroο εξηγεί τη σύσταση της πόλεως από την ανάγκη (ανάγκη προστασίας από τα θηρία ανάγκη επιβίωσης γενικά) αλλά τονίζει ότι χωρίς την ανάπτυξη της αἰδοῦς και της δίκης της πολιτικής αρετής δεν microπορούσε να υπάρχει πόλη Η δυνατότητα ανάπτυξης της πολιτικής αρετής ενυπάρχει στον άνθρωπο αλλά αναπτύσσεται microε τη διδασκαλία και τη ζωή στην κοινωνία Κατά τον Πλάτωνα (Πολιτεία 369 b c) αιτία της σύστασης πόλεων είναι η έλλειψη αυτάρκειας του ανθρώπου ως ατόmicroου και η αλληλεγγύη (βλ και Νόmicroους 676 - 680) Η αλληλεγγύη microπορεί να εξηγηθεί ως στάση που οδηγεί στον καταmicroερισmicroό της εργασίας και την εξειδίκευση στην οποία στηρίζεται η ανάπτυξη της πόλης Η ερώτηση microπορεί να δοθεί και στην επόmicroενη ενότητα ή ως εργασία για το σπίτι Οι microαθητές έχουν διδαχτεί Πρωταγόρα και Πολιτεία και microπορούν να ανατρέξουν στο βιβλίο τους (εισαγωγή στον Πρωταγόρα σ 52 κείmicroενο σσ 77 80 και εισαγωγή στην Πολιτεία σ 96)

65

Λεξιλογικές - σηmicroασιολογικές ερωτήσεις

1 Να χρησιmicroοποιήσετε το επίθετο πᾶς στα τρία γένη και στους δύο

αριθmicroούς σε όποιες πτώσεις θέλετε για να γράψετε φράσεις της νέας

ελληνικής στις οποίες θα αποδίδονται οι σηmicroασίες που έχει το επίθετο

στο κείmicroενο της ενότητας

2 στοχάζονται α) Να εξηγήσετε την ετυmicroολογική προέλευση της λέξης

και τη σηmicroασία της στην αρχαία και τη νέα ελληνική β) Να αποδώσετε

τη σηmicroασία των παρακάτω λέξεων (κυριολεκτική ή microεταφορική ή και

τα δύο) στόχος - στοχεύω - στόχευση - στοχαστής - στοχαστικός - στόχαστρο

3 συνεστηκυῖαν δῆλον Να γράψετε πέντε οmicroόρριζα απλά ή σύνθετα

για κάθε λέξη (στη νέα ελληνική)

66


(Α 2 5-6)

Ο άνθρωπος είναι ζῷον πολιτικόν



bull ότι ο άνθρωπος είναι προορισmicroένος φύσει να ζει microέσα στην πόλη είναι

ζῷον πολιτικόν και η αποmicroόνωση από την πόλη έρχεται σε αντίθεση microε

τη φύση του

bull ότι η πόλη laquoήρθε στην ύπαρξη εκ φύσεωςraquo και σκοπός της ύπαρξής της

είναι η εὐδαιmicroονία των microελών της των πολιτών

bull να διευκρινίσουν και να κατανοήσουν ορισmicroένους όρους της αριστοτε-

λικής φιλοσοφίας που για πρώτη φορά συναντούν (αὐτάρκεια) ή που

χρειάζονται ιδιαίτερη προσοχή laquoφύσηraquo laquoεκ φύσεωςraquo (φύσις φύσει)


Πέρα από όσα διευκρινίζονται στο σχολικό βιβλίο (ερmicroηνευτικά

σχόλια) και στο Βιβλίο του Καθηγητή θεωρούmicroε χρήσιmicroο να επισηmicroανθεί

ότι το laquoεκ φύσεωςraquo (φύσει) δεν δηλώνει προέλευση της πόλης παρόmicroοια

πχ microε την προέλευση των αισθήσεων (στις οποίες αναφέρθηκε ο

Αριστοτέλης στα ΗΝ) δεν δηλώνει χρονική προτεραιότητα Ο

Αριστοτέλης θεωρεί laquoεκ φύσεωςraquo την πόλη όπως και τις πρώτες

κοινωνικές οντότητες από τις οποίες αυτή προήλθε microε την έννοια ότι ο

άνθρωπος microόνος του δεν microπορεί ούτε καν να επιβιώσει πόσο microάλλον να

ευτυχήσει Γιαυτό laquoεκ φύσεωςraquo επιζητεί το άλλο φύλο δηmicroιουργεί

οικογένεια έπειτα χωριό - κώmicroη και microε τη συνένωση περισσότερων

χωριών την πόλη που εmicroπεριέχει τις προηγούmicroενες κοινωνικές οντότητες

αλλά και τις υπερβαίνει Εκείνες ικανοποιούσαν microόνο microερικές ανάγκες του

ανθρώπου ενώ η πόλη συγκροτείται microεν και αυτή για τη διασφάλιση της

ζωής (γινοmicroένη microὲν τοῦ ζῆν ἕνεκεν) αλλά στην πραγmicroατικότητα υπάρχει

για να εξασφαλίζει την καλή ζωή (οὖσα δὲ τοῦ εὖ ζῆν)

67

Με την έννοια αυτή η πόλη είναι το τέλος όλων των προηγουmicroένων

κοινωνικών microορφών Ο τελικός λόγος (το τέλος) που εξηγεί την ύπαρξη

της πόλης είναι η αὐτάρκειά7 της δηλαδή η δυνατότητα να χαρίσει από

microόνη της στον άνθρωπο το εὖ ζῆν την ευδαιmicroονία Αφού η πόλη είναι

αυτάρκης αντιπροσωπεύει όλα όσα ο πολίτης επιθυmicroεί για να ικανοποιή-

σει τις ανάγκες του και να κατακτήσει το στόχο του το υπέρτατο αγαθό

την ευδαιmicroονία για να ολοκληρωθεί να πραγmicroατοποιήσει τη φύση του

Αυτό εξηγεί γιατί από τη φύση του ο άνθρωπος είναι προορισmicroένος να ζει

στην πόλη γιατί χαρακτηρίζεται ζῷον πολιτικόν και γιατί όποιος ζει - laquoεκ

φύσεωςraquo - δίχως πόλη είναι κατώτερης ποιότητας άνθρωπος ή ον πάνω

από τον άνθρωπο


1 Να εντοπίσετε όλους τους χαρακτηρισmicroούς που ο Αριστοτέλης

αποδίδει στην πόλη (στην 11η και 12η ενότητα) και να τους

χρησιmicroοποιήσετε για να συνθέσετε έναν ορισmicroό όσο το δυνατόν

πληρέστερο που θα τους περιλαmicroβάνει όλους

2 Με βάση το κείmicroενο της ενότητας και τα σχόλια του βιβλίου σας να

προσδιορίσετε τα κοινά σηmicroεία και τις διαφορές ανάmicroεσα στις

διάφορες laquoκοινωνικές οντότητεςraquo

3 Ποιο είναι το γένος της έννοιας πόλη και ποια η ειδοποιός διαφορά

της όπως συνάγεται από την ενότητα

4 Να ορίσετε τις έννοιες laquoφύσηraquo laquoαυτάρκειαraquo laquoεκ φύσεωςraquo laquoτέλοςraquo

laquoτέλειοςraquo laquoτελικός λόγοςraquo microε βάση το κείmicroενο της ενότητας

5 Πώς θεmicroελιώνει ο Αριστοτέλης τη θέση του ότι ο άνθρωπος είναι φύσει ζῷον πολιτικόν

6 Πώς χαρακτηρίζει ο φιλόσοφος τον άνθρωπο που ζει εκ φύσεως δίχως

πόλη Πώς εξηγείται ο χαρακτηρισmicroός αυτός

7 Να συγκρίνετε τη θέση του Αριστοτέλη για τον άνθρωπο ως ζῷον πολιτικόν microε όσα αναφέρει ο Πρωταγόρας για τον άνθρωπο (στο

7 Βλ Κείmicroενα από τη βιβλιογραφία αρ 31 και 32

68

βιβλίο σας ενότητα 4η και 5η του Πρωταγόρα σ 80 και 84) Να λάβετε

υπόψη σας και τα ανάλογα σχόλια στις ενότητες αυτές

8 Να επισηmicroάνετε στο κείmicroενο στοιχεία της τελεολογικής σκέψης του

Αριστοτέλη και να τα αναλύσετε microε λίγα λόγια

9 Να εξηγήσετε τη συλλογιστική πορεία που ακολουθεί ο Αριστοτέλης

Να γράψετε έναν από τους συλλογισmicroούς σε τυπική microορφή

(προκείmicroενες - συmicroπέρασmicroα)

69


(Α 2 10 - 13)

Ο ανθρώπινος λόγος η πιο microεγάλη απόδειξη ότι

ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζῷον πολιτικόν



bull το περιεχόmicroενο της έννοιας λόγος σε αντιδιαστολή προς τη φωνή των

ζώων και τη σηmicroασία που έχει ως απόδειξη της θέσης ότι ο άνθρωπος

είναι ζῷον πολιτικόν

bull ότι laquoστην τάξη της φύσηςraquo η πόλη προηγείται από την οικογένεια και

τον καθένα microας ως άτοmicroο (πρότερον δὲ τῇ φύσει πόλις ἢ οἰκία καὶ ἕκαστος ἡmicroῶν ἐστιν)

bull ότι η πόλη προηγείται ως όλον από τα microέρη της τους ανθρώπους για

τους οποίους αποτελεί το φυσικό τους χώρο


Ο laquoλόγοςraquo σε αντιδιαστολή προς τη laquoφωνήraquo των ζώων δηλώνει το

συmicroφέρον και το βλαβερό το δίκαιο και το άδικο Η επικοινωνία ως προς

το δίκαιο και το άδικο (η σύλληψη και έκφραση ηθικών εννοιών)

δηmicroιουργεί την οικία και την πόλη Ο λόγος δεν microπορεί να νοηθεί εκτός

κοινωνίας και ο άνθρωπος microαθαίνει να χρησιmicroοποιεί τον ηθικό και

γλωσσικό κώδικα της κοινότητας microέσα στην οποία ζει Μπορούmicroε να

πούmicroε ότι η φωνή είναι αναγκαία για το ζῆν ενώ ο λόγος για το εὖ ζῆν8

Η θέση του Αριστοτέλη για την ύπαρξη της πόλεως φύσει (ενότητα 12)

επανέρχεται microε την πρόταση πρότερον τῇ φύσει πόλις ἢ οἰκία καὶ ἕκαστος ἡmicroῶν που την εξηγεί microε την προτεραιότητα του οργανικού όλου από τα

microέρη του και συγκεκριmicroενοποιεί microε τη σχέση του σώmicroατος microε τα microέλη του

8 Βλ Fr Wolff σσ 92 - 97

70

Η προτεραιότητα αυτή είναι λογική αφού τα microέλη ενός οργανισmicroού9

ορίζονται από το έργο που επιτελούν για τη λειτουργία του οργανισmicroού

Έτσι το microέρος δεν microπορεί να νοηθεί χωρίς την ύπαρξη του όλου (πχ το

χέρι χωρίς το σώmicroα) microε την έννοια ότι δεν θα microπορεί να επιτελεί το

laquoέργονraquo του και δεν θα έχει τις ιδιότητες που είχε πριν δεν θα ικανοποιεί

δηλαδή τα κριτήρια microε τα οποία το κρίνουmicroε (ἔργῳ - δυνάmicroει) Ανάλογη

είναι η σχέση του ανθρώπου microε την πόλη Αν ο άνθρωπος αποχωριστεί

από το όλον πόλις δεν θα είναι άνθρωπος

Τέλος microπορεί κανείς να αναφερθεί πιο αναλυτικά στην τελεολογική

σκέψη του Αριστοτέλη στη χρήση της αναλογίας στην πορεία σκέψης

που ακολουθεί πχ microέσα από ζεύγη αντίθετων εννοιών που βαίνουν

κλιmicroακωτά κτλ

Ερmicroηνευτικές ερωτήσεις

1 Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει και σε ορισmicroένα ζώα την ιδιότητα του

πολιτικού (= κοινωνικού) αλλά όχι microε την ίδια έννοια που δίνει στον

όρο για τον άνθρωπο Ποιο περιεχόmicroενο έχει η έννοια όταν αναφέρεται

στα ζώα και ποιο όταν αναφέρεται στον άνθρωπο Ποια είναι η

ειδοποιός διαφορά του ανθρώπου από τα αγελαία ζώα

2 Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η φύση δεν κάνει τίποτε χωρίς λόγο και

αιτία Γιατί λοιπόν α) προίκισε τα ζώα microε φωνή β) έδωσε στον

άνθρωπο την ικανότητα του λόγου10

3 Να εντοπίσετε και να καταγράψετε τα αντιθετικά ζεύγη των εννοιών

που χρησιmicroοποιεί ο Αριστοτέλης στο κείmicroενο και microε βάση αυτά να

εξηγήσετε ποια είναι η ειδοποιός διαφορά του laquoλόγουraquo από τη laquoφωνήraquo

4 laquoΗ συmicromicroετοχή σε όλα αυτά είναι που κάνει την οικογένεια και την

πόληraquo Να συσχετίσετε τη θέση του Αριστοτέλη microε το νόmicroο του ∆ία στο

9 Πολλοί ερευνητές κατατάσσουν τον Αριστοτέλη στους εκπροσώπους της οργανικής αντιλήψεως περί πολιτείας αλλά αυτό δεν σηmicroαίνει ότι η πολιτική σκέψη του microπορεί να ερmicroηνευθεί microόνο microε βάση το συγκεκριmicroένο σχήmicroα Βλ για το θέmicroα αυτό καθώς για τη φύσει ύπαρξη της πόλης και τα όρια της αναλογίας σώmicroατος - πόλης Κ Βουδούρης σσ 31 κε και Fr Wolff σσ 97 - 99

10 Βλ Βιβλίο του Καθηγητή σσ 46 - 47

71

microύθο του Πρωταγόρα laquoτὸν microὴ δυνάmicroενον αἰδοῦς καὶ δίκης microετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεωςraquo την εξήγηση του σοφιστή laquoὡς παντὶ προσῆκον ταύτης γε microετέχειν τῆς ἀρετῆς (= πολιτικῆς ἀρετῆς) ἢ microὴ εἶναι πόλειςraquo (σχολ βιβλίο σ 80) και microε τη θέση του Ηράκλειτου (σχολ

βιβλίο σ 101)

5 laquoΏρα όmicroως να προσθέσουmicroε hellipraquo Ποια είναι η θέση της πρότασης στη

δοmicroή της επιχειρηmicroατολογίας του Αριστοτέλη

6 Με ποια επιχειρήmicroατα αποδεικνύει ο Αριστοτέλης α) ότι η πόλη ήρθε

στην ύπαρξη laquoεκ φύσεωςraquo και β) ότι προηγείται από κάθε επιmicroέρους

άτοmicroο

7 Να εντοπίσετε τα σηmicroεία στα οποία φαίνεται η τελεολογική σκέψη του

Αριστοτέλη και να τα εξηγήσετε microε λίγα λόγια

8 Πώς αντιλαmicroβάνεσθε τη θέση του Αριστοτέλη ότι η πόλη προηγείται

από την οικογένεια και από τον καθένα microας ως άτοmicroο Συmicroφωνείτε microε

τη θέση αυτή

9 Να συσχετίσετε τη θέση του Αριστοτέλη για την ύπαρξη της πόλης laquoεκ

φύσεωςraquo microε όσα υποστηρίζει ο Γλαύκων στην Πολιτεία (σχολ βιβλίο

σ 104)

10 Αφού διαβάσετε την άποψη του Περικλή για τη σχέση πολίτη - πόλης

(στο βιβλίο σας σ 123 - Θουκ ΙΙ 60) να τη συσχετίσετε microε την

υποχρέωση που αναθέτει ο Πλάτων στους φύλακες της Πολιτείας του

(αλληγορία σπηλαίου σχολ βιβλίο σ 121) και microε τις αντιλήψεις του

Αριστοτέλη για το ίδιο θέmicroα Στη συσχέτιση να λάβετε υπόψη σας τη

χρονική απόσταση των κειmicroένων microεταξύ τους

11 laquoΟ άνθρωπος που δεν microπορεί να ζει microε τους άλλους ή ζώο ή θεόςraquo Να

αναλύσετε τις θέσεις που διατυπώνονται στο χωρίο αυτό

προσθέτοντας δικά σας επιχειρήmicroατα (microπορεί να είναι και

παραδείγmicroατα από την εmicroπειρία σας ή από την ιστορία)

12 Να δώσετε το περιεχόmicroενο της έννοιας της αὐτάρκειας στον

Αριστοτέλη microε βάση τις ενότητες 12 και 13

72


(Α 2 15 - 16)

Χωρίς αρετή και δικαιοσύνη ο άνθρωπος είναι το αγριότερο ζώο

Προτεινόmicroενοι στόχοι


bull ότι η αρετή και η δικαιοσύνη είναι βασικές ιδιότητες του ανθρώπου ως

microέλους της πολιτικής κοινωνίας και ότι χωρίς αυτές ο άνθρωπος

microεταβάλλεται στο πιο άγριο και ανόσιο ζώο

bull ότι η δικαιοσύνη είναι συστατικό στοιχείο της πόλης συγκρατεί την

τάξη στην πολιτική κοινωνία


Καλό είναι να συσχετισθούν οι απόψεις του Αριστοτέλη για τη

δικαιοσύνη microε αυτές του Πλάτωνα στην Πολιτεία του Πρωταγόρα στον

οmicroώνυmicroο διάλογο αλλά και γενικότερα microε την αρχαιοελληνική παράδοση

την οποία ακολουθεί ο Σταγειρίτης

laquoΚι εκείνος όmicroως που πρώτος τη συγκρότησεraquo Στο σηmicroείο αυτό θα

πρέπει να προσέξει κανείς ότι ο Αριστοτέλης δεν αντιφάσκει microε την

άποψη που διατύπωσε πριν (ενότητα 12 13) ότι η πόλη υπάρχει φύσει αφού microε αυτή δεν δηλώνεται χρονική προτεραιότητα της πόλης αλλά

δίνεται τελεολογική εξήγηση της γένεσης της πόλης (η πόλη εξηγείται από

το τέλος της που είναι η αὐτάρκεια ή το εὖ ζῆν) και τονίζεται η συmicroφωνία

της microε τη φύση του ανθρώπου

Η εξ αντιθέτου επιβεβαίωση της σηmicroασίας της δικαιοσύνης που

χρησιmicroοποιεί ο φιλόσοφος για να ενισχύσει τη θέση του κατανοείται

εύκολα microε βάση τις εmicroπειρίες της κοινωνικής ζωής τις ιστορικές γνώσεις

των microαθητών και παρόmicroοιες απόψεις που γνωρίζουν από κείmicroενα που

διδάχτηκαν


1 Πώς εξηγεί ο Αριστοτέλης την τάση του ανθρώπου για ζωή στην κοινωνία

2 Στην προηγούmicroενη ενότητα είδαmicroε την άποψη του Αριστοτέλη για την

ύπαρξη της πόλης laquoεκ φύσεωςraquo Εδώ αναφέρεται σrsquo εκείνον laquoπου

73

πρώτος τη συγκρότησεraquo Να δείξετε ότι δεν υπάρχει αντίφαση microεταξύ

των δύο χωρίων

3 Ο φιλόσοφος στο κείmicroενο της προηγούmicroενης ενότητας θεωρούσε τον

άνθρωπο το ανώτερο από όλα τα όντα Εδώ θέτει έναν περιορισmicroό και

αποδεικνύει την ορθότητά του Ποιος είναι ο περιορισmicroός και ποια

συλλογιστική πορεία ακολουθεί ο Σταγειρίτης για την απόδειξη της θέσης

του

4 Ποια ήταν η σηmicroασία της δικαιοσύνης στην αρχαία πόλη Στην

απάντησή σας να αξιοποιήσετε τις γνώσεις σας από τα κείmicroενα της

αρχαίας γραmicromicroατείας που διδαχτήκατε και από την αρχαία Ιστορία

Νοmicroίζετε ότι η δικαιοσύνη έχει την ίδια σηmicroασία στη σύγχρονη

κοινωνία

5 laquoΟ άνθρωπος γεννιέται hellip αρετήraquo Να συσχετίσετε την άποψη αυτή microε τις

αντίστοιχες θέσεις του φιλοσόφου για την αρετή στα Ἠθικὰ Νικοmicroάχεια

6 Ποιο νόηmicroα έχει ο χαρακτηρισmicroός ldquoανόσιοςrdquo που δίνει ο Αριστοτέλης

στον χωρίς αρετή άνθρωπο

7 Ο Αριστοτέλης στο έργο του Ἠθικὰ Μεγάλα γράφει ὅταν γάρ τινα παντελῶς ἴδωmicroεν φαῦλον οὐδ ἄνθρωπόν φαmicroεν εἶναι ἀλλὰ θηρίον ὡς οὖσαν τινὰ κακίαν θηριότητα (βιβλίο Β΄ 5 1 2-4) Να αναλύσετε την

άποψη που εκφράζει ο Αριστοτέλης στην ενότητα που διδαχτήκατε για

τον δίχως αρετή άνθρωπο χρησιmicroοποιώντας και το παραπάνω χωρίο

8 Να εξηγήσετε τη θέση που διατυπώνει ο Αριστοτέλης για τη δικαιοσύνη

(στην ενότητα που διδαχτήκατε) microε επιχειρήmicroατα από το επόmicroενο χωρίο

των ΗΝ (1129 b 27 - 32) αὕτη microὲν οὖν ἡ δικαιοσύνη ἀρετὴ microέν ἐστι τελεία ἀλλ οὐχ ἁπλῶς ἀλλὰ πρὸς ἕτερον () καὶ παροιmicroιαζόmicroενοί φαmicroεν laquoἐν δικαιοσύνῃ συλλήβδην πᾶσ ἀρετὴ ἔνιraquo καὶ τελεία microάλιστα ἀρετή () ὅτι ὁ ἔχων αὐτὴν καὶ πρὸς ἕτερον δύναται τῇ ἀρετῇ χρῆσθαι11

11 laquoΗ τοιαύτη δικαιοσύνη είναι τελεία αρετή όχι όmicroως αυτή καθ εαυτήν αλλ εφόσον

σχετίζεται προς άλλους (hellip) ∆ιό και αναφέροmicroεν την παροιmicroίαν εις την δικαιοσύνην συmicroπεριλαmicroβάνεται κάθε άλλη αρετή Η δικαιοσύνη είναι τελειοτάτη αρετή (hellip) διότι ο κατέχων αυτήν δύναται ν ασκεί την αρετήν και ως προς τους άλλουςraquo (Μετάφραση Α ∆αλέζιος)

74

9 Να εκθέσετε σε ένα microικρό δοκίmicroιο τα κοινά σηmicroεία και τις διαφορές

Πρωταγόρα - σοφιστών - Πλάτωνα microε τις βασικές θέσεις του Αριστοτέ-

λη όπως τις συζητήσατε στις ενότητες 11 - 14

75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)

Ο πολίτης είναι συστατικό στοιχείο της πόλης

Προτεινόmicroενοι στόχοι

bull να γνωρίσουν οι microαθητές το περιεχόmicroενο των εννοιών πολιτεία και

πολίτης όπως αναλύονται στην ενότητα

bull να κατανοήσουν γιατί ο Αριστοτέλης microεταβαίνει από την εξέταση της

πολιτείας στην εξέταση της πόλεως και από αυτήν στον πολίτην και

ποια σχέση προσδιορίζει ανάmicroεσά τους

bull να κατανοήσουν τα νέα στοιχεία του ορισmicroού της πόλης που δίνονται

στην ενότητα και τη σχέση πολίτη - πόλης που προσδιορίζεται από

αυτά

Επισηmicroάνσεις

Για τη microετάβαση από την πολιτεία στην πόλη ο Αριστοτέλης δίνει τρεις

εξηγήσεις που προκύπτουν από την εmicroπειρία (α ἀmicroφισβητοῦσιν φάσκοντες τὴν πόλιν hellip τύραννον β τοῦ δὲ πολιτικοῦ hellip περὶ πόλιν γ ἡ δὲ πολιτεία hellip ἐστὶ τάξις τις)

Η έννοια της πολιτείας12 στη συγκεκριmicroένη ενότητα αφορά στο

σύστηmicroα διακυβέρνησης που εφαρmicroόζεται σε microια κοινωνία

Η ερώτηση τί ποτέ ἐστιν ἡ πόλις αναδεικνύει τον προβληmicroατισmicroό του

Αριστοτέλη για το ποια είναι η πραγmicroατική φύση της πόλης

Η microετάβαση από την πόλη στον πολίτη στην οποία ακολουθεί

αναλυτική13 συλλογιστική πορεία εξηγείται από τη φύση της πόλης ως

όλου microέρος του οποίου είναι ο πολίτης Είναι όmicroως καθοριστικός ο ρόλος

του για την πολιτική τάξη και εποmicroένως είναι ανάγκη να αναζητηθούν

(δῆλον ὅτι πρότερον ὁ πολίτης ζητητέος) τα χαρακτηριστικά του (ὥστε τίνα χρὴ καλεῖν πολίτην καὶ τίς ὁ πολίτης ἐστὶ σκεπτέον)

12 Βλ Αριστοτέλης Πολιτικά 1278 b 9 ndash 12 ἔστι δὲ πολιτεία πόλεως τάξις τῶν τε ἄλλων

ἀρχῶν καὶ microάλιστα τῆς κυρίας πάντων κύριον microὲν γὰρ πανταχοῦ τὸ πολίτευmicroα τῆς πόλεως πολίτευmicroα δ ἐστὶν ἡ πολιτεία

13 Βλ Βιβλίο του Καθηγητή σ 52

76


1 Ποιο είναι το θέmicroα του τρίτου βιβλίου των Πολιτικών όπως προκύπτει

από το κείmicroενο Να συmicroπεριλάβετε στην απάντησή σας το σχετικό

χωρίο

2 Πώς ορίζει ο Αριστοτέλης την πολιτεία στο κείmicroενο

3 τί ποτέ ἐστιν ἡ πόλις Ποιες απόψεις παραθέτει ο φιλόσοφος σχετικά microε

το περιεχόmicroενο της έννοιας της πόλης (για τη φύση της πόλης) Να τις

διατυπώσετε αναλυτικότερα και να γράψετε τα συmicroπεράσmicroατα που

microπορούν να εξαχθούν 4 Από ποιο σηmicroείο του κειmicroένου υποστηρίζεται ο τίτλος που δόθηκε στο

απόσπασmicroα

5 Ο άνθρωπος ως πολίτης κατά τον Αριστοτέλη ασκεί εξουσία έναντι

των άλλων Να επισηmicroάνετε στο κείmicroενό σας το σηmicroείο στο οποίο

διακρίνεται η θέση αυτή14

6 Πώς ορίζεται η σχέση του πολίτη microε την πόλη στο κείmicroενό σας από τον

Αριστοτέλη Η σχέση που σκιαγραφείται από τον φιλόσοφο κινείται

αmicroφίδροmicroα ή όχι και γιατί

7 Γιατί ο Αριστοτέλης αναζητεί στην ενότητα αυτή ένα νέο ορισmicroό της

πόλης αφού την έχει ήδη ορίσει Ποια είναι η διαφορά του ορισmicroού

αυτού microε ότι προηγήθηκε (είτε ήταν ορισmicroοί είτε διευκρινίσεις

συmicroπληρώσεις κτλ)

8 Ο Αριστοτέλης προκειmicroένου να εξετάσει την ουσία και τις ειδικές

διαφορές των ποικίλων microορφών του πολιτικού βίου (τίς ἑκάστη τῶν πολιτειῶν καὶ ποία τις) θεωρεί αναγκαίο να διευκρινίσει τα

εννοιολογικά εργαλεία (τις έννοιες) που θα χρησιmicroοποιήσει α) Ποιες

έννοιες διευκρινίζει στην ενότητα αυτή β) Ποιες αmicroφισβητήσεις

διατυπώνονταν στην εποχή του γι αυτές γ) Πού νοmicroίζετε ότι

οφείλονταν οι αmicroφισβητήσεις και πόσο microπορεί να απασχολούν

παρόmicroοια θέmicroατα τη σύγχρονη κοινωνία

14 Βλ σχολικό βιβλίο σ 194

77

9 Ο Αριστοτέλης microε τις πρώτες φράσεις του διατυπώνει ένα ζήτηmicroα τίς ἑκάστη τῶν πολιτειῶν καὶ ποία τις Εκτιmicroάτε ότι αυτό αποτελεί microόνο

microια θεωρητική αναζήτηση του φιλοσόφου ή ότι είχε για εκείνον αλλά

και για microας15 ιδιαίτερο πρακτικό ενδιαφέρον Να παρουσιάσετε

τεκmicroηριωmicroένα τις εκτιmicroήσεις σας

10 Να αναλύσετε microε συντοmicroία το ακόλουθο χωρίο του Αριστοτέλη από

την ενότητα νῦν γὰρ ἀmicroφισβητοῦσιν οἱ microὲν φάσκοντες τὴν πόλιν πεπραχέναι τὴν πρᾶξιν οἱ δrsquo οὐ τὴν πόλιν ἀλλὰ τὴν ὀλιγαρχίαν ἢ τὸν τύραννον microε σκοπό να περιγράψετε ποια νοοτροπία αποκαλύπτει και

αν αυτή ισχύει και σήmicroερα

11 Ο ρόλος του πολίτη σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη προσδιορίζεται microε

διαφορετικό τρόπο σε κάθε πολίτευmicroα16 Να αναλύσετε τη θέση αυτή

αντλώντας παραδείγmicroατα από την προσωπική σας εmicroπειρία (τις

εφηmicroερίδες που διαβάσατε τις ειδήσεις που ακούσατε την ελληνική

ιστορία που διδαχτήκατε κλπ)

Λεξιλογικές- Σηmicroασιολογικές

1 Να υπογραmicromicroίσετε από τις επόmicroενες λέξεις ή φράσεις εκείνες που

αποδίδουν τη σηmicroασία της laquoπολιτείαςraquo α) όπως την ορίζει ο

Αριστοτέλης β) όπως τη χρησιmicroοποιούmicroε σήmicroερα

πολίτευmicroα πολιτική microέριmicroνα εξουσία πολιτική τάξη κοινωνική οmicroοιογένεια πόλη

2 τάξις α) Να δώσετε τη σηmicroασία της λέξης κατά τον Αριστοτέλη και να

γράψετε παραδείγmicroατα microε τις σηmicroασίες που έχει σήmicroερα β) Να

15 Πρβλ Κείmicroενα από τη βιβλιογραφία αρ 27 16 Ο Αριστοτέλης λίγο πιο κάτω επανέρχεται γράφοντας συmicroπερασmicroατικά ότι η έννοια του

πολίτη είναι κατ ανάγκην διαφορετική σε κάθε πολίτευmicroα Στη microεν δηmicroοκρατία ο πολίτης είναι το ιδιαίτερα σηmicroαντικό και αναγκαίο πρόσωπο για τον πολιτικό βίο και την άσκηση του πολιτεύmicroατος Αντίθετα στα άλλα πολιτεύmicroατα ενδέχεται να είναι δεν είναι όmicroως κατ ανάγκην Ὥστε καὶ τὸν πολίτην ἕτερον ἀναγκαῖον εἶναι τὸν καθrsquo ἑκάστην πολιτείαν ∆ιόπερ ὁ λεχθείς ἐν microὲν δηmicroοκρατίᾳ microάλιστrsquo ἐστὶ πολίτης ἐν δὲ ταῖς ἄλλαις ἐνδέχεται microὲν οὐ microὴν ἀναγκαῖον Ἐν ἐνίαις γὰρ οὐκ ἔστι δῆmicroος οὐδrsquo ἐκκλησίαν νοmicroίζουσιν ἀλλὰ συγκλήτους καὶ τὰς δίκας δικάζουσι κατὰ microέρος (Πολιτικά 1275 b 3 - 9 ) Οι microαθητές πρέπει να γνωρίζουν ότι ο όρος laquoδηmicroοκρατίαraquo στον Αριστοτέλη έχει διαφορετική σηmicroασία από τη σηmicroερινή Βλ παρακάτω ενότητες 17 και 18

78

συνθέσετε τη λέξη microε τις προθέσεις που ακολουθούν και να

σχηmicroατίσετε microε τις σύνθετες λέξεις ονοmicroατικά σύνολα κατά ανά διά εν παρά από microετά

3 α) Να προσδιορίσετε εκείνο από τα επόmicroενα δύο ουσιαστικά laquoκλίσηraquo -

laquoκλήσηraquo που έχει ετυmicroολογική συγγένεια microε το απαρέmicroφατο καλεῖν

β) Να συνθέσετε το παράγωγο ουσιαστικό microε όποιες από τις παρακάτω

προθέσεις του ταιριάζουν και να σχηmicroατίσετε microε τις σύνθετες λέξεις

ονοmicroατικά σύνολα κατά παρά επί microετά από εν 4 Να γράψετε τα ρήmicroατα και τους ρηmicroατικούς τύπους του κειmicroένου που

δηλώνουν αντίληψη έρευνα εξέταση ισχυρισmicroό συmicroφωνία διαφω-νία και να δώσετε ένα συνώνυmicroο ή αντώνυmicroο καθενός στα αρχαία

ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)

Ο πολίτης ορίζεται από τη συmicromicroετοχή

στην πολιτική και δικαστική εξουσία


bull Να κατανοήσουν οι microαθητές τα κριτήρια microε τα οποία οριοθετείται η

έννοια και η ιδιότητα του πολίτη σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη και τον

τρόπο microε τον οποίο καταλήγει ο φιλόσοφος σrsquo αυτά


Ο Αριστοτέλης

α) αποκλείει από τον ορισmicroό του πολίτη κριτήρια που δεν θεωρεί

ικανοποιητικά (οὐ τῷ οἰκεῖν οὐδrsquo οἱ τῶν δικαίων microετέχοντες hellip ) β) υποστηρίζει ότι η ιδιότητα του πολίτη οριοθετείται από τη

συmicromicroετοχή του στη βουλευτική και δικαστική αρχή που ισοδυναmicroεί

microε τη συmicromicroετοχή του στο σύνολο σχεδόν των λειτουργιών της πόλης

και

γ) ότι εποmicroένως πόλις είναι το σύνολο που αποτελείται από ενεργούς

συmicromicroετέχοντες στα κοινά πολίτες


1 Ο Αριστοτέλης προσδιορίζει microε σαφήνεια τα κριτήρια σύmicroφωνα microε τα

οποία microπορούσε κάποιος να αποκαλείται πολίτης Ποια ήταν αυτά

2 α) Ποιοι (ποιες κοινωνικές οmicroάδες) δεν είναι πολίτες σύmicroφωνα microε τον

Αριστοτέλη και microε ποια κριτήρια αποκλείονται17 αν και microετέχουν στην

οικονοmicroική και κοινωνική ζωή της πόλης (κράτους) β) Γιατί τα

κριτήρια microε τα οποία θα microπορούσε κάποιος να τους θεωρήσει πολίτες

δεν είναι ικανοποιητικά κατά τον φιλόσοφο

17 Προκειmicroένου να έχουν σαφέστερη εικόνα οι microαθητές microπορούν να δοθούν οι πληροφορίες

που προσφέρει για την εποχή το πλήρες κείmicroενο του Αριστοτέλη Βλ Παράλληλα κείmicroενα αρ 20

80

3 πολίτης δrsquo ἁπλῶς hellip ἀρχῆς Να συσχετίσετε το χωρίο microε τον ορισmicroό της

πολιτείας και της πόλεως από τις προηγούmicroενες ενότητες microε σκοπό να

αναζητήσετε τη σχέση πόλης πολίτη και πολιτείας ώστε να δείξετε πώς

προκύπτει από αυτή τη σχέση ο ορισmicroός του πολίτη

4 Γιατί microια πόλη - κράτος του 4ου αι θεωρεί απαραίτητη τη συmicromicroετοχή

του πολίτη στη δικαστική εξουσία Τι φανερώνει κατά τη γνώmicroη σας η

θέση αυτή για το επίπεδο του πολιτισmicroού της

5 Να συγκρίνετε τον ορισmicroό της πόλεως που δίνεται στην ενότητα αυτή

microε όσους έχουν δοθεί στις προηγούmicroενες και να συνθέσετε ένα κείmicroενο

όπου θα αναλύετε τι είναι πόλις σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη

6 Ποια είναι η γνώmicroη σας για την πολιτεία (πολίτευmicroα) όπου ο πολίτης

έχει το δικαίωmicroα να απευθύνεται στη δικαστική αρχή για να δικαιωθεί

7 Ποιες αρχές ή αξίες καλλιεργούνται στην προσωπικότητα του πολίτη

της κλασικής Αθήνας όταν αυτός microπορεί να επιλύσει τα οικονοmicroικά

του προβλήmicroατα microε κανόνες δικαίου που διασφαλίζουν τις εmicroπορικές

συναλλαγές

8 Τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Πλάτων θεωρούν ουσιώδες στοιχείο

για τον ορισmicroό του πολίτη τη συmicromicroετοχή στη δικαστική εξουσία Τι

κατά τη γνώmicroη σας φανερώνει αυτή η ταύτιση απόψεων για την

κοινωνία της εποχής τους

9 Πώς microπορούσε ο πολίτης να λάβει microέρος στην πολιτική εξουσία στα

πλαίσια της κλασικής πόλης και τι σήmicroαινε αυτό για την κοινωνική του

υπόσταση Να διατυπώσετε τις απόψεις σας αξιοποιώντας στοιχεία

από την Ιστορία

81

Λεξιλογικές- Σηmicroασιολογικές ερωτήσεις

1 τὸ οἰκεῖν α) Ποια είναι η συντακτική ονοmicroασία της έκφρασης Να

δώσετε τη σηmicroασία της και να γράψετε το ουσιαστικό που της

αντιστοιχεί β) Να γράψετε τα οmicroόρριζα ουσιαστικά που ισοδυναmicroούν

microε τις επόmicroενες εκφράσεις

Εκφράσεις Ουσιαστικά

τὸ οἰκεῖν

τὸ λακωνίζειν

τὸ φιλοσοφεῖν

τὸ κοινωνεῖν

τὸ microετέχειν

τὸ λέγειν

τὸ εἶναι

τὸ εἰπεῖν

2 microέτοικος Να εξηγήσετε ετυmicroολογικά τη λέξη και να δώσετε τη σηmicroασία

της Να τη συγκρίνετε ως προς τη σηmicroασία της microε τις λέξεις άποικος έποικος κάτοικος πάροικος

3 ὑπέχειν Να εξηγήσετε ετυmicroολογικά τη λέξη και να ανασυνθέσετε τον

ρηmicroατικό τύπο στο α΄ ενικό πρόσωπο του ενεστώτα (ενεργητικής ή

microέσης φωνής) microε τις προθέσεις που ακολουθούν ανά αντί κατά παρά

επί περί από

4 Να σχηmicroατίσετε ρήmicroατα και ουσιαστικά ή επίθετα (στην αρχαία

ελληνική) συγγενή ετυmicroολογικά προς τις επόmicroενες λέξεις του κειmicroένου

και να τις γράψετε στον πίνακα που ακολουθεί

Λέξεις Ρήmicroατα Ουσιαστ - Επίθετα

ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

Τα ορθά πολιτεύmicroατα και οι παρεκκλίσεις από αυτά

Προτεινόmicroενοι στόχοι

bull να κατανοήσουν οι microαθητές τα κριτήρια διάκρισης των πολιτευmicroάτων

και να γνωρίσουν τα είδη των πολιτευmicroάτων που προκύπτουν από την

υιοθέτηση των συγκεκριmicroένων κριτηρίων

bull να κατανοήσουν και να αξιολογήσουν ιδιαίτερα το κριτήριο18 microε το

οποίο ο Αριστοτέλης διαχωρίζει τα πολιτεύmicroατα σε laquoορθάraquo και σε

laquoπαρεκκλίσεις διαστρεβλώσειςraquo

bull να συmicroπληρώσουν τις γνώσεις τους για τις έννοιες laquoπολίτηςraquo laquoπολι-

τείαraquo και να κατανοήσουν τη διάκριση της laquoδηmicroοκρατίαςraquo από την

laquoπολιτείαraquo


Στην πρώτη διάκριση των πολιτευmicroάτων microε κριτήριο τον αριθmicroό αυτών

που ασκούν την εξουσία ο Αριστοτέλης ακολουθεί την παράδοση (Σόλων

Ηρόδοτος) και το δάσκαλό του Πλάτωνα (Πολιτικός) αλλά το σηmicroαντικό

είναι ότι θεmicroελιώνει τη διάκριση λογικά παράγοντάς τη συλλογιστικά

από τον ορισmicroό της πολιτείας που έδωσε σε προηγούmicroενο χωρίο19 και από

τον ορισmicroό που περιέχεται στην ενότητα20

Η δεύτερη διάκριση σε laquoορθάraquo πολιτεύmicroατα και laquoπαρεκκλίσειςraquo

(παρεκβάσεις στο πρωτότυπο) που αποτελεί συmicroβολή του Αριστοτέλη

18 Κατrsquo επέκταση του στόχου microπορούν οι microαθητές να συζητήσουν πώς microπορεί ένα σύγχρονο

κράτος να έχει στόχο το εὖ ζῆν όλων των πολιτών του και πώς microπορεί σήmicroερα microία κοινωνία να αποτρέψει την οποιαδήποτε εκτροπή της δηmicroοκρατίας Μέσα από τον Αριστοτέλη θα αντιληφθούν ότι ο ἄριστος εξακολουθεί να είναι ζητούmicroενο και στη σύγχρονη κοινωνία η οποία θα πρέπει να δηmicroιουργήσει ἀρίστους πολίτες και να τους αξιοποιήσει για την προστασία της

19 ἔστι δὲ πολιτεία πόλεως τάξις τῶν τε ἄλλων ἀρχῶν καὶ microάλιστα τῆς κυρίας πάντων κύριον microὲν γὰρ πανταχοῦ τὸ πολίτευmicroα (1278 b 9 - 12)

20 laquoΕπειδή όταν λέmicroε laquoπολίτευmicroαraquo εννοούmicroε laquoαρχήraquo () και η κυβέρνηση είναι η ύψιστη αρχή στις πόλεις αναγκαστικά η ύψιστη αρχή θα είναι ή ένα microόνο άτοmicroο ή λίγα άτοmicroα ή το σύνολο των πολιτώνraquo

83

προκύπτει από τις βασικές αρχές της πολιτικής του φιλοσοφίας και ιδίως

από την τελεολογία της πολιτικής κοινωνίας (βλ ενότητα 12 laquoυπάρχει για

να εξασφαλίζει την καλή ζωήraquo) και από το ιδιαίτερο είδος εξουσίας που

αντιστοιχεί σ αυτήν Τα πολιτεύmicroατα είναι laquoορθάraquo όταν η εξουσία ασκεί-

ται για την εξυπηρέτηση του κοινού συmicroφέροντος και laquoπαρεκβάσειςraquo

όταν η εξουσία ασκείται για την εξυπηρέτηση του δικού laquoτηςraquo

συmicroφέροντος Το θέmicroα που απασχολεί τον φιλόσοφο εδώ δεν είναι πόσοι κυβερνούν αλλά για το συmicroφέρον ποιας κοινωνικής οmicroάδας κυβερνούν21

Πάντως το κριτήριο του αριθmicroού επανέρχεται στη 18η ενότητα

Τέλος για την έννοια του laquoπολίτηraquo αξίζει να επισηmicroανθεί η θέση του

Αριστοτέλη ότι δεν πρέπει να ονοmicroάζεται κάποιος πολίτης microόνο επειδή έχει

δικαίωmicroα να microετέχει στην εξουσία αλλά εάν η πολιτική του δραστηριότητα

αποβλέπει στο συmicroφέρον του22 (κοινωνεῖν τοῦ συmicroφέροντος)

Ερmicroηνευτικές ερωτήσεις

1 Να επισηmicroάνετε στις ενότητες που διδαχτήκατε τα σηmicroεία εκείνα microε τα

οποία συνδέεται ιδιαίτερα το θέmicroα αυτής της ενότητας23

2 Πόσα και ποια είναι τα πολιτεύmicroατα της αρχαιότητας κατά τον

Αριστοτέλη

3 Ποια κριτήρια υιοθετεί ο Αριστοτέλης στη διάκριση των πολιτευmicroάτων

4 Ποιο κριτήριο χρησιmicroοποιεί ο φιλόσοφος για τη διάκριση των

πολιτευmicroάτων σε laquoορθάraquo και laquoπαρεκκλίσειςraquo (παρεκβάσεις) και ποια

σχέση έχει microε το σκοπό της πόλης24 και τον ορισmicroό του πολίτη25

21 Βλ Βιβλίο του Καθηγητή και σχολικό βιβλίο laquoθέmicroατα για συζήτησηraquo (ιδίως 1 και 4)

Επίσης Ι Γ Καλογεράκος σ 156 σηmicro 27 και Κείmicroενα από τη βιβλιογραφία αρ 18 22 Βλ Α Mπαγιόνας (1980) σ 99 23 Το θέmicroα microας παραπέmicroπει εν microέρει στην ενότητα 15 που αρχίζει η συζήτηση περί πολιτείας

(τῷ περὶ πολιτείας ἐπισκοποῦντι) Μια πιο προσεκτική ανάγνωση microας συνδέει microε την έννοια της πόλης δηλαδή microε τα βασικά σηmicroεία όλων των προηγούmicroενων ενοτήτων και microε την έννοια του πολίτη στις ενότητες 15 και 16 Πρβλ σχολικό βιβλίο σ 201 και Βιβλίο του Καθηγητή σ 55

24 Βλ ενότητα 11 και 12 laquoοὗ ἕνεκενraquo 25 Βλ ενότητα 16

84

5 Να γράψετε τα είδη των laquoορθώνraquo πολιτευmicroάτων και των laquoπαρεκβά-

σεωνraquo που διακρίνει ο Αριστοτέλης και τα κριτήρια που χρησιmicroοποιεί

στην κατάταξή τους

6 Να εξηγήσετε τη διαφορά microεταξύ laquoδηmicroοκρατίαςraquo και laquoολιγαρχίαςraquo

microελετώντας προσεκτικά τη θέση του Αριστοτέλη laquoη ολιγαρχία υπηρετεί

το συmicroφέρον των πλουσίων και η δηmicroοκρατία το συmicroφέρον των

απόρωνraquo

7 Να εξηγήσετε το νόηmicroα που δίνει ο Αριστοτέλης στον όρο πολιτεία και

στον όρο δηmicroοκρατία26

8 Να συγκρίνετε τις απόψεις που εκφράζονται στην ενότητα microε το

ακόλουθο απόσπασmicroα από τα ΗΝ και να συνθέσετε ένα δικό σας

κείmicroενο στη νέα ελληνική microε microορφή ερωτήσεων και απαντήσεων

παρέκβασις δὲ βασιλείας microὲν τυραννίς ἄmicroφω γὰρ microοναρχίαι διαφέρουσι δὲ πλεῖστον ὁ microὲν γὰρ τύραννος τὸ ἑαυτῷ συmicroφέρον σκοπεῖ ὁ δὲ βασιλεὺς τὸ τῶν ἀρχοmicroένων οὐ γάρ ἐστι βασιλεὺς ὁ microὴ αὐτάρκης καὶ πᾶσι τοῖς ἀγαθοῖς ὑπερέχων ὁ δὲ τοιοῦτος οὐδενὸς προσδεῖται τὰ ὠφέλιmicroα οὖν αὑτῷ microὲν οὐκ ἂν σκοποίη τοῖς δ ἀρχοmicroένοις ὁ γὰρ microὴ τοιοῦτος κληρωτὸς ἄν τις εἴη βασιλεύς ἡ δὲ τυραννὶς ἐξ ἐναντίας ταύτῃ τὸ γὰρ ἑαυτῷ ἀγαθὸν διώκει καὶ φανερώτερον ἐπὶ ταύτης ὅτι χειρίστη κάκιστον γὰρ τὸ ἐναντίον τῷ βελτίστῳ (1160 a 41 - 1160 b 11)27

26 Βλ Κείmicroενα από τη βιβλιογραφία αρ 26 27 laquoΠαρέκκλισις από την βασιλείαν είναι η τυραννίς Και αι δύο είναι microοναρχικά

πολιτεύmicroατα αλλά διαφέρουν απ αλλήλων κατά το πλείστον ∆ιότι ο microεν τύραννος αποβλέπει εις το προσωπικόν συmicroφέρον του ο δε βασιλεύς εις το συmicroφέρον των υπηκόων του ∆ιότι δεν δύναται να είναι κανείς βασιλεύς αν δεν είναι αυτάρκης και αν δεν υπερβάλλη τους άλλους ως προς όλα τα αγαθά Ο τοιοῦτος δεν έχει πλέον ανάγκη ουδενός εποmicroένως δεν θ αποβλέπη εις ότι είναι διά τον εαυτόν του συmicroφέρον αλλ ότι είναι διά τους υπηκόους του Εάν δεν είναι τοιοῦτος θα είναι βασιλεύς εκλεγείς διά κλήρου Η τυραννίς είναι το αντίθετον της βασιλείας διότι ο τύραννος επιδιώκει το προσωπικόν του αγαθόν Είναι λοιπόν κατάδηλον ότι η τυραννίς είναι το χείριστον δεδοmicroένου ότι το κάκιστον είναι αντίθετον του καλλίστουraquo (Μετάφραση Α ∆αλέζιος) Πρβλ Παράλληλα κείmicroενα αρ 16

85

9 Να συγκρίνετε την κατάταξη των πολιτευmicroάτων που κάνει ο

Αριστοτέλης microε την αντίστοιχη κατάταξη στον Ηρόδοτο (Ἱστορίαι Γ

80-82)28

28 Βλ Παράλληλα κείmicroενα αρ 18

86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)

Πρέπει το πλήθος των πολιτών

να ασκεί την πολιτική εξουσία


Να κατανοήσουν οι microαθητές

bull τη θέση του Αριστοτέλη και τα επιχειρήmicroατα σχετικά microε την άσκηση

της πολιτικής εξουσίας από το πλήθος των πολιτών29

bull τη σταθερή θέση του φιλοσόφου ότι η αρετή και η φρόνηση αποτελούν

βασικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου ως πολίτη και ότι οι αξιόλογοι

άνθρωποι είναι ανώτεροι από κάθε επιmicroέρους άτοmicroο ενός πλήθους


Ο Αριστοτέλης επιδοκιmicroάζει τη συλλογική εξουσία αν και το ύφος του

στην αρχή της ενότητας είναι διστακτικό30 ∆εν αποκλείει όmicroως τη

δραστηριότητα των σπουδαίων ἀνδρῶν που microπορούν να

συστηmicroατοποιήσουν και να αποσαφηνίσουν τις ορθές απόψεις των

πολλών Η βασική του θέση είναι ότι οι πολλοί ως σύνολο καθώς διαθέτουν

αρετή και φρόνηση ασκούν την πολιτική εξουσία ωφελιmicroότερα από τους

λίγους αλλά αρίστους γιατί συνολικά έχουν πολλαπλάσια αρετή και

εξυπνάδα (ἤθη και διάνοια στο πρωτότυπο) Ο διδάσκων microπορεί να

29 Το σύνολο των πολιτών είναι ανώτερο από κάθε επιmicroέρους άτοmicroο αφού τα microόρια αρετής

και φρόνησης που διαθέτει καθένας πολίτης αθροίζονται Βλ Βιβλίο του Καθηγητή σ 56 και για την laquoαθροιστική θεωρίαraquo στο ίδιο σ 83

30 Ο Αριστοτέλης έχει εξηγήσει ότι επιβάλλεται η αναλυτική παρουσίαση κάθε πολιτεύmicroατος προκειmicroένου να λυθούν οι απορίες που δηmicroιουργούνται Έτσι όποιος εmicroβαθύνει και δεν παρουσιάζει microόνο την πρακτική πλευρά των πολιτευmicroάτων οφείλει να microην παραλείπει τίποτε και να επιζητεί την αλήθεια δεῖ δὲ microικρῷ διὰ microικροτέρων εἰπεῖν τίς ἑκάστη τούτων τῶν πολιτειῶν ἐστίν καὶ γὰρ ἔχει τινὰς ἀπορίας τῷ δὲ περὶ ἑκάστην microέθοδον φιλοσοφοῦντι καὶ microὴ microόνον ἀποβλέποντι πρὸς τὸ πράττειν οἰκεῖόν ἐστι τὸ microὴ παρορᾶν microηδέ τι καταλείπειν ἀλλὰ δηλοῦν τὴν περὶ ἕκαστον ἀλήθειαν (Πολιτικά 1279 b 11-15) Το διστακτικό του ύφος είναι εποmicroένως αναmicroενόmicroενο αφού σιγά- σιγά αναλύει και διερευνά εmicroβαθύνει στα microέρη και το όλον και στόχος του είναι να microη παραλειφθεί κάποια πτυχή του θέmicroατος ανεξερεύνητη

87

αναφερθεί επιγραmicromicroατικά στους όρους (περιορισmicroούς) που θέτει ο

Αριστοτέλης στην άσκηση εξουσίας από το πλήθος (πχ να microην είναι

ἀνδραποδῶδες)31


1 Η πρώτη περίοδος του κειmicroένου παρουσιάζει microια διστακτικότητα στο

ύφος microε το οποίο διατυπώνει ο Αριστοτέλης τις απόψεις του

α) Να αναζητήσετε και να γράψετε τις σχετικές εκφράσεις

β) Γιατί κατά τη γνώmicroη σας συmicroβαίνει αυτό

2 Ποια ιδιαίτερα στοιχεία θεωρεί ο Αριστοτέλης ότι πρέπει να έχει το

άτοmicroο ως χαρακτήρας για να συνεισφέρει στην κοινή συλλογική

προσπάθεια άσκησης της εξουσίας

3 Να παρουσιάσετε και να αναλύσετε τη σύγκριση που επιτυγχάνει ο

Αριστοτέλης ανάmicroεσα στην πολιτική απόφαση και στο έργο ενός

ζωγράφου

4 Ποιο είναι το πολίτευmicroα32 που φαίνεται να επιδοκιmicroάζει ο Αριστοτέλης

στην ενότητα που microελετήσατε Να επισηmicroάνετε τις εκφράσεις που

αποκαλύπτουν αυτή την επιδοκιmicroασία

5 Το γεγονός ότι ο Πλάτων και ο Σωκράτης δίνουν προτεραιότητα στον

εἰδήmicroονα δηλαδή τον laquoειδικόraquo που είναι ικανός να λάβει τις ορθές

αποφάσεις και ο Αριστοτέλης στο πλῆθος στους πολίτες που

αθροιστικά (ή συλλογικά) διαθέτουν περισσότερη αρετή και φρόνηση

31 Βλ επίσης τα χωρία στην ερώτηση 6 και στις ερωτήσεις συνολικής θεώρησης (των Πολι-

τικῶν) αρ 5 32 Ο Κ ∆ Γεωργούλης (1962 σσ 376 - 377) υποστηρίζει ότι laquoο Αριστοτέλης πάντοτε

ελάmicroβανεν υπrsquo όψιν του την αξίαν ην έχουν αι δοξασίαι ας συmicromicroερίζεται microέγα πλήθος ανθρώπων και τούτο ήτο η αἰτία ήτις τον ώθησεν εις εθνολογικάς και λαογραφικάς microελέτας Πιστός εις την αντίληψίν του ταύτην αποδοκιmicroάζει την ολιγαρχίαν και προτιmicroά αντί ταύτης την δηmicroοκρατίαν Όσον όmicroως και αν θεωρή την δηmicroοκρατίαν ως microετριωτέραν πολιτειακήν παρέκβασιν δεν είναι διατεθειmicroένος να δεχθή ταύτην ως προτιmicroητέαν πολιτειακήν microορφήν Όθεν προχωρεί εις την προτίmicroησιν ἰδιαιτέρου πολιτειακού συστήmicroατος διά συνθέσεως των πλεονεκτηmicroάτων τα οποία δυνάmicroεθα να εύρωmicroεν εις τας εξετασθείσας πολιτειακάς microορφάς Το διά της τοιαύτης συνθέσεως καταρτιζόmicroενον σύστηmicroα καλείται lsquoπολιτείαrsquoraquo

88

για να ασκήσουν πολιτική εξουσία σηmicroαίνει ότι κάποιος από τους

φιλοσόφους laquoσφάλλειraquo Ποια είναι η δική σας εκτίmicroηση33

6 Να συγκρίνετε τις θέσεις του Αριστοτέλη όπως διατυπώνονται στην

ενότητα microε όσα υποστηρίζει ο ίδιος στο ακόλουθο χωρίο εκφράζοντας

και την προσωπική σας άποψη Ὁ microὲν οὖν τὸν νόmicroον κελεύων ἄρχειν δοκεῖ κελεύειν ἄρχειν τὸν θεὸν καὶ τὸν νοῦν microόνους ὁ δἄνθρωπον κελεύων προστίθησι καὶ θηρίον˚ ἥ τε γὰρ ἐπιθυmicroία τοιοῦτον καὶ ὁ θυmicroὸς ἄρχοντας διαστρέφει καὶ τοὺς ἀρίστους ἄνδρας (Πολιτικά 1287 a 32 -

36)34

7 Να διαβάσετε το κείmicroενο του Montesqieu35 που ακολουθεί και να

συγκρίνετε τις απόψεις του microε τη θέση του Αριστοτέλη laquoπολλοί καθώς είναι hellip αρετή και εξυπνάδαraquo στο κείmicroενο που διδαχθήκατε laquoΑmicroέσως microόλις οι άνθρωποι συγκροτούν microια κοινωνία εξαφανίζεται το αίσθηmicroα της αδυναmicroίας τους hellip Οι κρατικές υποθέσεις είναι ανάγκη να βαδίζουν microε ένα ρυθmicroό Αλλά ο λαός έχει ή πολλή ενεργητικότητα ή πολύ λίγη Κάποτε microε εκατό χιλιάδες χέρια ανατρέπει τα πάντα˙ άλλοτε microε εκατό χιλιάδες πόδια δεν προχωράει καλύτερα από τα έντοmicroαraquo

8 Η αρετή και η φρόνηση θεωρούνται από τον Αριστοτέλη βασικά

χαρακτηριστικά των πολιτών που συmicromicroετέχουν στην άσκηση της

εξουσίας Σήmicroερα είναι το ίδιο απαραίτητα Εάν όχι γιατί επαινούνται

όταν υπάρχουν

33 Βλ και σχολικό βιβλίο σ 203 34 laquoΣυmicroφώνως προς ταύτα ο παραγγέλλων να κυβερνά τα πάντα ο νόmicroος παραγγέλλει ως

γενικώς φρονούν να κυβερνά ο θεός microόνον και το λογικόν ο δε παραγγέλλων να άρχει ο εις άνθρωπος εγκαθιστά microετ αυτού και θηρίον˚ διότι και αι επιθυmicroίαι του ανθρώπου οmicroοιάζουν προς τας του θηρίου αλλά και τα πάθη της ψυχής διαφθείρουν και αυτούς τους αρίστους άνδρας όταν γίνουν άρχοντεςraquo (Μετάφραση Ν Παρίτσης)

35 Βλ Θέmicroατα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας από τις πηγές Γ΄ Λυκείου ΟΕ∆Β 1993 σσ 25 - 26

89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)

Είδη δηmicroοκρατίας



bull το κριτήριο διάκρισης της δηmicroοκρατίας σε είδη

bull ότι η ελευθερία η ισότητα και η συmicromicroετοχή του πολίτη στην εξουσία

είναι θεmicroελιώδεις αρχές της δηmicroοκρατίας

bull ότι ο νόmicroος είναι η υπέρτατη αρχή στη δηmicroοκρατία (όπου οι νόmicroοι δεν

γίνονται σεβαστοί εκεί εmicroφανίζονται οι δηmicroαγωγοί)

bull να αξιολογήσουν τα είδη της δηmicroοκρατίας


Με κριτήριο τον βαθmicroό απόκλισης από την ορθή δηmicroοκρατία (βλ

ενότητα 18η) ο Αριστοτέλης36 διακρίνει σε πέντε τα είδη (microορφές) της

δηmicroοκρατίας για τα οποία οι microαθητές microπορούν να κατανοήσουν α) ότι

έχουν κοινά βασικά χαρακτηριστικά όπως την επιδίωξη της ελευθερίας

και της ισότητας β) ότι έχουν σηmicroαντικές διαφορές όπως τη διάκριση της

υπέρτατης αρχής από microορφή σε microορφή (λαός νόmicroος) γ) ότι όσο υπάρχει η

τάση τα πολιτεύmicroατα να οδηγούνται ιστορικά από τη microοναρχία στη

δηmicroοκρατία περνώντας ενδιαmicroέσως από την αριστοκρατία την

ολιγαρχία την τυραννία (βλ ενότητα 18η) άλλο τόσο υπάρχει και η τάση

της δηmicroοκρατίας να οδηγείται από την πιο microετριοπαθή στην πιο απόλυτη

αλλά στην ουσία ανελεύθερη microορφή της τη δηmicroοκρατία των δηmicroαγωγών

36 Είχε συγκεντρώσει άλλωστε στοιχεία για τα πολιτεύmicroατα πολλών ελληνικών πόλεων βλ

σχολικό βιβλίο εισαγωγή σ 147 Ο ίδιος ο Αριστοτέλης γράφει εἶτα ἐκ τῶν συνηγmicroένων πολιτειῶν θεωρῆσαι τὰ ποῖα σῴζει καὶ τὰ ποῖα φθείρει τὰς πόλεις καὶ τὰ ποῖα ἑκάστας τῶν πολιτειῶν (ΗΝ 1181 b 21 - 23) Βλ επίσης Θ Αλαmicroανής σ 93

90


1 Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της δηmicroοκρατίας κατά τον


2 Τι εννοεί κατά τη γνώmicroη σας ο Αριστοτέλης όταν διατυπώνει τη

γενική θέση laquoσε καmicroιά περίπτωσηhellip και οι δύο είναι όmicroοιεςraquo

3 Ποια γνώmicroη έχετε για τη microορφή της δηmicroοκρατίας κατά την οποία

κριτήριο για τη συmicromicroετοχή του πολίτη στην εξουσία είναι η χαmicroηλή

περιουσία του (χαmicroηλό εισόδηmicroα)

4 Τι εννοεί ο Αριστοτέλης γράφοντας ότι συmicroβαίνει laquoτα ψηφίσmicroατα να έχουν microεγαλύτερη ισχύ από τον νόmicroοraquo σε microια κοινωνία

5 Στη microορφή της δηmicroοκρατίας κατά την οποία υπέρτατη αρχή είναι ο

λαός και όχι ο νόmicroος είναι εύκολο οι άνθρωποι να αδικούνται και να

υπάρχει ανισότητα37 Ποια είναι η δική σας άποψη

6 Να παρουσιάσετε τα είδη (microορφές) της δηmicroοκρατίας που διακρίνει ο

Αριστοτέλης στην ενότητα Να συmicroπεριλάβετε στο κείmicroενό σας τις

επόmicroενες λέξεις - όρους για να αποδώσετε τα βασικά χαρακτηριστικά

κάθε είδους α) ισότητα β) νόmicroος γ) περιουσία δ) πλειοψηφία ε)

δηmicroαγωγός στ) λαός

7 Ο Αριστοτέλης περιγράφει πέντε είδη δηmicroοκρατίας που πιθανότατα

ίσχυαν σε σύγχρονές του πόλεις Ως προς τι συγκρίνονται microεταξύ τους

αυτά τα είδη και σε ποιο σηmicroείο συγκλίνουν ή ταυτίζονται38

8 Να σκιαγραφήσετε39 την προσωπικότητα ενός δηmicroαγωγού της εποχής

στην οποία αναφέρεται ο Αριστοτέλης

37 Βλ Παράλληλα κείmicroενα αρ 13 και 16 38 Ο άξονας αναφοράς είναι η ορθή δηmicroοκρατία και το στοιχείο ως προς το οποίο

διακρίνονται τα είδη (microορφές) επικεντρώνεται στο βαθmicroό που το καθένα από αυτά αποκλίνει από την ορθή microορφή Τέλος η σύγκλιση που microπορεί να γίνεται σε περισσότερα από ένα σηmicroεία επικεντρώνεται στην ανάληψη αξιώmicroατος από τον πολίτη Βλ Κείmicroενα από τη βιβλιογραφία αρ 25

39 Η ερώτηση για να απαντηθεί προϋποθέτει ότι οι microαθητές έχουν κατανοήσει τουλάχιστον τι σηmicroαίνει δηmicroαγωγός (microε την αρνητική σηmicroασία της λέξης) Ο διδάσκων εξάλλου εάν κρίνει ότι το ενδιαφέρον των microαθητών του είναι ικανοποιητικό microπορεί να προσφέρει πληροφορίες της κοινωνικής ιστορίας

91

9 Με αφετηρία το κείmicroενο της ενότητας να διατυπώσετε τις προσωπικές

σας απόψεις για τη σχέση λαός - νόmicroος40

10 Στον Κρίτωνα41 ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι ο πολίτης οφείλει να

υπακούει στους νόmicroους ακόmicroη και όταν είναι άδικοι Ποια θέση

φαίνεται να υιοθετεί ο Αριστοτέλης στην ενότητα για την υπακοή

στους νόmicroους και ποια είναι η δική σας άποψη

11 Να διαβάσετε προσεκτικά το τελευταίο είδος δηmicroοκρατίας που

περιγράφει ο Αριστοτέλης και να επισηmicroάνετε το χαρακτηριστικό ή τα

χαρακτηριστικά του που είναι δυνατόν να βλάψουν ένα σύγχρονο

κράτος

12 Στο τέλος της ενότητας που microελετήσατε υπάρχουν εκφράσεις που

περιγράφουν τάσεις και συmicroπεριφορές των πολιτών σε όλες τις εποχές

όπως laquoη περίπτωση κατά την οποία τα ψηφίσmicroατα έχουν microεγαλύτερη ισχύ από τον νόmicroοraquo και laquoστις δηmicroοκρατικές πόλεις που κυβερνιούνται κατά τον νόmicroο hellip είναι οι άριστοι πολίτες που έχουν την πρωτοκαθεδρίαraquo Ποια από αυτές θεωρείτε ότι εξυπηρετεί περισσότερο

την ατοmicroική και κοινωνική πρόοδο στην εποχή microας

40 Επιβάλλεται για την κατανόηση της ερώτησης από τους microαθητές να δοθεί αυξηmicroένη

προσοχή στο απόσπασmicroα laquoΜια άλλη microορφή δηmicroοκρατίας είναι αυτή στην οποία ισχύουν όλα τα προηγούmicroενα η υπέρτατη όmicroως αρχή είναι τώρα ο λαός όχι ο νόmicroοςraquo Βλ Παράλληλα κείmicroενα αρ 14 και 17

41 Βλ και Παράλληλα κείmicroενα αρ 5 και Κείmicroενα από τη βιβλιογραφία αρ 3

92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)

Οι στόχοι της Παιδείας


Να κατανοήσουν οι microαθητές τις θέσεις του Αριστοτέλη

bull ότι η εκπαίδευση και γενικότερα η παιδεία των πολιτών είναι ευθύνη

της πολιτείας42

bull ότι αυτή η εκπαίδευση έχει ως σκοπό τη διαmicroόρφωση της

προσωπικότητας των πολιτών

bull ότι η παιδεία πρέπει να έχει στόχο την άσκηση στην αρετή


Θα είναι παιδαγωγικά χρήσιmicroο να κατανοήσουν οι microαθητές ποιοι είναι

οι στόχοι της παιδείας σύmicroφωνα microε τον Αριστοτέλη και τους συγχρόνους

του να επισηmicroάνουν τα κοινά στοιχεία στις διαφορετικές απόψεις που

παρουσιάζονται να αντιληφθούν πού οφείλονται οι διαφορές και να

κατανοήσουν την πολυmicroορφία των απόψεων Έτσι θα προσεγγίσουν και

τον πολιτικό χαρακτήρα της παιδείας Να κατανοήσουν ότι υπάρχουν

αρχές στις πολιτικές κοινωνίες και σύmicroφωνα microε αυτές διαmicroορφώνονται τα

κριτήρια δηmicroιουργίας των εκπαιδευτικών προγραmicromicroάτων

Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην παιδεία των ελεύθερων πολιτών και

είναι σηmicroαντικό ότι υποστηρίζει τη δηmicroόσια εκπαίδευση αιώνες πριν από

το γαλλικό διαφωτισmicroό και τη στιγmicroή που η ιδιωτική εκπαίδευση στην

εποχή του ήταν πολύ ανεπτυγmicroένη Είναι χρήσιmicroο να επισηmicroανθεί στους

microαθητές ότι ο Αριστοτέλης είχε τη δική του φηmicroισmicroένη σχολή το Λύκειον

και microε τη θέση του αυτή φαίνεται η διορατικότητά του αλλά και η

πολιτική του υπόσταση

42 Με την ερώτηση τίς ἔσται ἡ παιδεία θέτει την ουσία του προβλήmicroατος ενώ microε την

ερώτηση πῶς χρὴ παιδεύεσθαι την αξιολογική βάση του Τέλος της παιδείας είναι η ευτυχισmicroένη ζωή (εὖ ζῆν) στην οποία οδηγείται ο πολίτης που έχει ασκηθεί microε ευθύνη της πολιτείας (ταύτην -τὴν παιδείαν- κοινὴν ποιητέον) στην αρετή (ἀσκεῖν δεῖ τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετήν)

93


1 Ο Αριστοτέλης υποστηρίζει τον δηmicroόσιο ή τον ιδιωτικό χαρακτήρα της

εκπαίδευσης της εποχής του Από ποια σηmicroεία του κειmicroένου φαίνεται

αυτό

2 Ποιους υπονοεί ο Αριστοτέλης ότι πρέπει να ορίσουν νόmicroους για την

παιδεία (νοmicroοθετητέον περὶ παιδείας) και ποια πολιτική θέση

διατυπώνει microε την έκφραση κοινὴν ποιητέον

3 Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στις διαφορετικές απόψεις που διατυπώνο-

νται σχετικά microε το στόχο και το περιεχόmicroενο της παιδείας Να γράψετε

ποιες ήταν αυτές οι απόψεις και πού οφείλονταν κατά την κρίση σας

οι διαφορές43

4 Ποιες απόψεις του Αριστοτέλη για τη διαmicroόρφωση του ηθικού

χαρακτήρα του ανθρώπου διακρίνετε στο κείmicroενο44

5 Ποιο κριτήριο επιλογής laquoδιδακτέας ύληςraquo δέχεται καταρχήν ο

Αριστοτέλης και πώς αντιmicroετωπίζει την καλλιέργεια του νου microέσα από

τα εκπαιδευτικά προγράmicromicroατα της εποχής του45

6 Ποιες είναι κατά τον Αριστοτέλη οι κατευθύνσεις που θα

διαmicroορφώσουν την προσωπικότητα του microαθητή της εποχής του46

7 Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η πολιτεία οφείλει να επιδιώκει για τους

νέους της την αρετή47 microε σκοπό να διαmicroορφώσει ηθικά τον χαρακτήρα

τους Ποιες δυσκολίες περιγράφει για την επίτευξη αυτού του σκοπού

8 Να εξηγήσετε τι επιδιώκει ο Αριστοτέλης να κατανοήσουν οι

συmicroπολίτες του όταν αντιπαραθέτει την έκφραση τὰ τείνοντα πρὸς τὴν ἀρετήν στην έκφραση τὰ χρήσιmicroα πρὸς τὸν βίον και τὰ περιττά και

ποια σχέση έχει η θέση που εκφράζει microε το εκπαιδευτικό σύστηmicroα που

προτείνει

43 Βλ Κείmicroενα από τη βιβλιογραφία αρ 17 44 Βλ επίσης Κείmicroενα από τη βιβλιογραφία αρ 18 45 Βλ Κείmicroενα από τη βιβλιογραφία αρ 24 46 Πρβλ Παράλληλα κείmicroενα αρ 9 και 14 47 Τὰ τείνοντα πρὸς τὴν ἀρετήν Βλ Παράλληλα κείmicroενα αρ 15

94

9 Να συγκρίνετε την άποψη του Πλάτωνα (Λάχης 190 b 7) laquoαν δεν

ξέρουmicroε καν τι είναι η αρετή microε ποιο τρόπο θα συmicroβουλέψουmicroε

κάποιον πώς να την κατακτήσει πιο εύκολαraquo microε τη θέση του

Αριστοτέλη laquoκαὶ γὰρ τὴν ἀρετὴν οὐ τὴν αὐτὴν εὐθὺς πάντες τιmicroῶσιν ὥστrsquo εὐλόγως διαφέρονται καὶ πρὸς τὴν ἄσκησιν αὐτῆςraquo και να

εξηγήσετε τη σύmicroφωνη ή διαφορετική σας γνώmicroη

10 Να επισηmicroάνετε το σηmicroείο στο οποίο συmicroπίπτουν όλες οι διαφορετικές

απόψεις που παρουσιάζονται στο κείmicroενο και να εξηγήσετε αυτή τη

σύmicroπτωση

11 Ποια από τα θέmicroατα που διατυπώνει ο Αριστοτέλης στο κείmicroενό του

νοmicroίζετε ότι εξακολουθούν να είναι επίκαιρα προβλήmicroατα της

Παιδείας

12 Ποια από τις απόψεις ή τις θέσεις του Αριστοτέλη για την Παιδεία θα

υποστηρίζατε ανεπιφύλακτα ως προσωπική σας πρόταση αν

συmicromicroετείχατε σε ένα συmicroπόσιο για την Εκπαίδευση και την Παιδεία

γενικά και γιατί

13 Να επισηmicroάνετε και να παρουσιάσετε προφορικά τα κοινά σηmicroεία

microεταξύ των στόχων της εκπαίδευσης όπως ορίζονται σήmicroερα στο

κείmicroενο του Συντάγmicroατος και στο κείmicroενο του Αριστοτέλη που

microελετήσατε


1 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της στήλης Α microε εκείνες από τη στήλη Β microε

τις οποίες έχουν ετυmicroολογική συγγένεια

ἀmicroφισβητεῖται νους

νοmicroοθετητέον εξοmicroολόγηση

εὐλόγως συmicromicroετοχή

ἀσκεῖν λογίδριο

παιδεία εύχρηστος

microετέχειν αmicroφισβήτηση

χρησίmicroων νοmicroοθετώ

95

ὁmicroολογούmicroενον εξάσκηση

διάνοιαν εκπαιδευτικός

2 Να βρείτε microέσα από το κείmicroενο ή να σχηmicroατίσετε όπου δεν υπάρχουν

τα αντώνυmicroα των φράσεων που ακολουθούν48

δῆλον φανερόν

τὰ χρήσιmicroα πρὸς τὸν βίον

τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετήν

ἐλευθερίων

ταραχώδης

διῃρηmicroένον

πάντες

τὸν βίον τὸν ἄριστον

3 (παιδεία) παιδεύω-οmicroαι Να δώσετε τη σηmicroασία των λέξεων στο

κείmicroενο και να εξηγήσετε microε ποιες σηmicroασίες χρησιmicroοποιούνται σήmicroερα

48 Πχ ἄδηλον περιττά ἀνελευθερίων κλπ

96

Ερωτήσεις για τη συνολική θεώρηση των Πολιτικῶν

1 Από τον Αριστοτέλη - και όχι microόνο - προκύπτει ότι η παιδεία είναι

πολιτική πράξη Σήmicroερα ακούγεται συχνά η έκφραση laquoέξω η πολιτική

από τα σχολείαraquo Με ποια σηmicroασία χρησιmicroοποιείται η λέξη laquoπολιτικήraquo στις περιπτώσεις αυτές ∆ιαπιστώνετε κάποια λογική αντίφαση ή όχι

στις θέσεις αυτές

2 Με δεδοmicroένο ότι τα Πολιτικά του Αριστοτέλη που διασώθηκαν

αποτελούσαν σηmicroειώσεις για τις παραδόσεις του στη σχολή του τι

νοmicroίζετε ότι επεδίωκε ως δάσκαλος να κατανοήσουν και να εφαρmicroόσουν

στην καθηmicroερινή τους ζωή οι microαθητές του που ήταν περίπου στην ηλικία

σας

3 Στην αρχαιότητα διατυπώθηκε η άποψη49 ότι όποιος δεν συmicromicroετέχει

στα κοινά είναι άχρηστος πολίτης Ποια είναι η επικρατέστερη σήmicroερα

άποψη για τη συmicromicroετοχή των πολιτών στα laquoσυmicroβαίνονταraquo σε ένα

κράτος και ποια σχέση έχουν microε τις θέσεις του Αριστοτέλη για το ρόλο

του πολίτη

4 Από τη microελέτη των Πολιτικῶν του Αριστοτέλη ποια θέση ή ιδέα

πιστεύετε ότι θα επιδράσει στον τρόπο που σκέπτεστε και πιθανόν θα

επηρεάσει τη συmicroπεριφορά σας από δω και πέρα και γιατί

5 Ο Αριστοτέλης στις ενότητες των Πολιτικῶν που microελετήσατε εξετάζει

microεταξύ άλλων αν η εξουσία πρέπει να ασκείται από έναν ή από

πολλούς υποβάλλοντας σε έλεγχο τις αντιλήψεις που διατυπώνονταν

για το θέmicroα αυτό Στα χωρία που δίνονται παρακάτω

επιχειρηmicroατολογεί υπέρ του laquoπλήθουςraquo υπό όρους και απαντάει στα

επιχειρήmicroατα των οπαδών της microοναρχίας Αφού διαβάσετε προσεκτικά

τα χωρία να αναλύσετε τις απόψεις του φιλοσόφου microε βάση τις

ενότητες των Πολιτικῶν που microελετήσατε

α) Πάντες microὲν γὰρ ἔχουσι συνελθόντες ἱκανὴν αἴσθησιν καὶ microειγνύmicroενοι τοῖς βελτίοσιν τὰς πόλεις ὠφελοῦσιν καθάπερ ἡ microὴ καθαρὰ τροφὴ microετὰ τῆς καθαρᾶς τὴν πᾶσαν ποιεῖ χρησιmicroωτέραν τῆς ὀλίγης˚ χωρὶς δ ἕκαστος ἀτελὴς περὶ τὸ κρίνειν ἐστίν (Πολιτικά 1281 b 37 - 41)

49 Βλ Θουκ ΙΙ 40 2 (Ἐπιτάφιος Περικλή) microόνοι γὰρ τόν τε microηδὲν τῶνδε microετέχοντα οὐκ

ἀπράγmicroονα ἀλλ ἀχρεῖον νοmicroίζοmicroεν

97

98

laquo∆ιότι όταν ευρίσκονται συνηγmicroένοι οmicroού έχουν ικανήν συναίσθησιν

του πρέποντος και συνενούmicroενοι microε τους αρίστους πολίτας ωφελούν

τας πόλεις καθώς η microη καθαρά τροφή όταν αναmicroειγνύεται microε την

καθαράν καθιστά ολόκληρον χρησιmicroωτέραν από την ολίγην˚ ο καθείς

δε χωριστά ατελή πάντοτε εκφέρει κρίσινraquo (Μετάφραση Ν Παρίτσης)

β) Ἀλλ ἴσως οὐ πάντα ταῦτα λέγεται καλῶς διά τε τὸν πάλαι λόγον ἂν ᾗ τὸ πλῆθος microὴ λίαν ἀνδραποδῶδες (ἔσται γὰρ ἕκαστος microὲν χείρων κριτὴς τῶν εἰδότων ἅπαντες δὲ συνελθόντες ἢ βελτίους ἤ που χείρους)

(Πολιτικά 1282 a 15 - 19) laquoΑλλ ίσως πάντα ταύτα δεν είναι πολύ ορθά τόσον δι όσα ελέχθησαν

microέχρις εδώ εφόσον το πλήθος των πολιτών δεν έχει τα πλείστα ιδιώmicroατα

του ανδραπόδου (= δούλου) (διότι ο καθείς εκ των πολλών αυτός microεν

καθ εαυτόν θα είναι κριτής κατώτερος από τους ειδικούς αλλ όλοι οmicroού

συνηθροισmicroένοι κρίνουν ή πολύ καλύτερα ή τουλάχιστον όχι χειρότερα

από τους ειδικούς)raquo (Μετάφραση Ν Παρίτσης)

6 Να microελετήσετε τα χωρία που ακολουθούν και να συσχετίσετε τις ιδέες

τους microε ανάλογες ιδέες των Πολιτικών Να δώσετε στο κείmicroενο της

απάντησής σας ένα τίτλο

α) καὶ γὰρ κακοῖσιν ὢν ἐλευθέροισιν ἐmicroπεπαίδευmicroαι τρόποις Ευριπίδης Ἰνώ

laquoΚι αν είmicroαι βυθισmicroένος microες στις συmicroφορές όmicroως η microόρφωση που

πήρα microrsquo έκαmicroεν άνθρωπο ελεύθεροraquo (Μετάφραση Χ Θεοδωράτος)

β) Νόmicroοι δὲ ὡς ἔοικεν οἱ microὲν τῶν χρηστῶν ἀνθρώπων ἕνεκα γίγνονται διδαχῆς χάριν τοῦ τίνα τρόπον ὁmicroιλοῦντες ἀλλήλοις ἂν φιλοφρόνως οἰκοῖεν οἱ δὲ τῶν τὴν παιδείαν διαφυγόντων ἀτεράmicroονι χρωmicroένων τινὶ φύσει καὶ microηδὲν τεγχθέντων ὥστε microὴ ltοὐκgt ἐπὶ πᾶσαν ἰέναι κάκην

Πλάτων Νόmicroοι Θ 880 D

laquoΌπως φαίνεται άλλοι από τους νόmicroους θεσπίζονται για τους

ενάρετους ανθρώπους για να τους διδάξουν δηλαδή microε ποιο τρόπο

συναναστρεφόmicroενοι microεταξύ τους θα φέρονται microε φιλοφροσύνη ο

ένας προς τον άλλο άλλοι γιrsquo αυτούς που αποφύγανε τη microόρφωση

και έχουν κάπως ανυπόταχτο χαρακτήρα που δεν είναι εύκολο να

microαλακώσει η ψυχή τους ώστε να microην είναι πρόθυmicroοι να κάνουν κάθε

κακόraquo (Μετάφραση Β Μοσκόβης)

AringeacuteoacuteaacuteatildeugraveatildeTHORN AringntildeugraveocircTHORNoacutearingeacuteograve

Aringiacuteocircccedilocircaacute 11ccedil

Ccedil etheumlccedil aringiacuteaacuteeacute ccedil ocircaringeumlaringeacuteocircaringntildeccedil igraveiumlntildeouml ecirciuml

ETHntildeiumlocircaringeacuteiacuteigravearingiacuteiumleacute oacuteocircdivideiumleacute

Aringetheacuteoacuteccediligraveiacuteoacutearingeacuteograve

Aringntildeigraveccediliacutearingotildeocirceacuteecircograve aringntildeugraveocircoacutearingeacuteograve






AringntildeigraveccediliacutearingotildeocirceacuteecircYacuteograve aringntildeugraveocircTHORNoacutearingeacuteograve


timesugraventildeszligograve aacutentildearingocircTHORN ecircaacuteeacute aumleacuteecircaacuteeacuteiumloacuteyacuteiacuteccedil iuml Uumliacuteegrave


Aringiacuteuumlocircccedilocircaacute 15ccedil

Iuml ethiumleumlszligocircccedilograve aringszligiacuteaacuteeacute oacuteotildeoacuteocircaacuteocirceacuteecircuuml oacuteocirciumleacutedividearing

ETHntildeiumlocircaringeacuteiacuteuumligravearingiacuteiumleacute oacuteocircuumldivideiumleacute

AringetheacuteoacuteccediligraveUumliacuteoacutearingeacuteograve




(Atilde 7 1 ndash 3 5)

Ocircaacute iumlntildeegraveUuml ethiumleumleacuteocircaringyacuteigraveaacuteocircaacute ecircaacuteeacute iumleacute ethaacutentildearingecirc

ETHntildeiumlocircaringeacuteiacuteuumligravearingiacuteiumleacute oacuteocircdivideiumleacute


AringntildeigraveccediliacutearingotildeocirceacuteecircYacuteograve aringntildeugraveocircoacutearingeacuteograve


Iacuteaacute ecircaacuteocircaacuteiacuteiumloacuteiumlotildeiacute iumleacute igraveaacuteegraveccedilocircYacuteograve

ocircccedil egraveYacuteoacuteccedil ocirciumlotilde Aacutentildeeacuteoacuteocirciumlocirceumlccedil ecircaacuteeacute ocircaacute aringetheacute





Iacuteaacute ecircaacuteocircaacuteiacuteiumloacuteiumlotildeiacute iumleacute igraveaacuteegraveccedilocircograve







(Α 1 1)

Η πόλη είναι η τελειότερη microορφή κοινωνίας



bull τι είναι η πόλις κατά τον Αριστοτέλη

bull την πορεία που ακολουθεί η σκέψη του για να ορίσει την έννοια


Ο ορισmicroός της έννοιας και η συλλογιστική πορεία του φιλοσόφου για

τον ορισmicroό της στην πραγmicroατικότητα δεν χωρίζονται Η διάκριση microπορεί

να εξυπηρετήσει microόνο πρακτικούς σκοπούς Ο ορισmicroός της laquoπόληςraquo που

δίνει ο Αριστοτέλης αρχίζει από την έννοια του γένους (laquoκοινωνίαraquo

κοινωνίαν τινὰ οὖσαν) και προχωρεί στην ειδοποιό διαφορά της από τις

άλλες κοινωνίες το laquoστόχοraquo της που είναι το laquoκυριότατο από όλα τα

αγαθάraquo Η εξήγησή του για τη σύσταση της πόλης είναι τελεολογική

(ὁρῶmicroεν πᾶσαν κοινωνίαν ἀγαθοῦ τινος ἕνεκεν συνεστηκυῖαν - τοῦ γὰρ εἶναι δοκοῦντος ἀγαθοῦ χάριν πάντα πράττουσιν πάντες)

Είναι αναγκαίο να κατανοήσουν οι microαθητές την τελεολογική σκέψη

του Σταγειρίτη ότι δηλαδή γι αυτόν το νόηmicroα και ο χαρακτήρας κάθε

πράγmicroατος στον κόσmicroο πρέπει να αναζητηθεί στο σκοπό της ύπαρξής του1

Σκοπός ύπαρξης της πόλης είναι το αγαθό για το οποίο πάντα πράττουσι πάντες Έτσι ήδη από το σηmicroείο αυτό συνδέει ο φιλόσοφος τον

άνθρωποπολίτη2 (πάντες) microε την πόλη δηλαδή την επιδίωξη του αγαθού

ως σκοπού όλων των ανθρώπων microε την επιδίωξη του αγαθού ως σκοπού

της πόλης

1 Βλ W D Ross σ 335 Επίσης βλ σχολικό βιβλίο σ 167 (σχόλια) ἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ

microάτην εισαγωγή σ 151 για το αγαθό που αποτελεί επιδίωξη όλων των ανθρώπων Βιβλίο του Καθηγητή σσ 28 42 78 και εδώ Κείmicroενα από τη βιβλιογραφία αρ 7

2 Βλ ιδίως 15η ενότητα Εδώ δεν αναφέρεται στον laquoπολίτηraquo ονοmicroαστικά το υπονοούmicroε microε το laquoπάντεςraquo

63




ως εξής3


























64






















65












66


(Α 2 5-6)




























67





























68








69


(Α 2 10 - 13)
























70





























71







άτοmicroο








σ 104)













72


(Α 2 15 - 16)





























73







του





κοινωνία













74




75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98







































































ως εξής3


























64






















65












66


(Α 2 5-6)




























67





























68








69


(Α 2 10 - 13)
























70





























71







άτοmicroο








σ 104)













72


(Α 2 15 - 16)





























73







του





κοινωνία













74




75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98

























































































65












66


(Α 2 5-6)




























67





























68








69


(Α 2 10 - 13)
























70





























71







άτοmicroο








σ 104)













72


(Α 2 15 - 16)





























73







του





κοινωνία













74




75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98















































































66


(Α 2 5-6)




























67





























68








69


(Α 2 10 - 13)
























70





























71







άτοmicroο








σ 104)













72


(Α 2 15 - 16)





























73







του





κοινωνία













74




75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98





































































(Α 2 5-6)




























67





























68








69


(Α 2 10 - 13)
























70





























71







άτοmicroο








σ 104)













72


(Α 2 15 - 16)





























73







του





κοινωνία













74




75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98
































































































68








69


(Α 2 10 - 13)
























70





























71







άτοmicroο








σ 104)













72


(Α 2 15 - 16)





























73







του





κοινωνία













74




75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98











































































69


(Α 2 10 - 13)
























70





























71







άτοmicroο








σ 104)













72


(Α 2 15 - 16)





























73







του





κοινωνία













74




75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98





































































(Α 2 10 - 13)
























70





























71







άτοmicroο








σ 104)













72


(Α 2 15 - 16)





























73







του





κοινωνία













74




75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98
































































































71







άτοmicroο








σ 104)













72


(Α 2 15 - 16)





























73







του





κοινωνία













74




75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98










































































άτοmicroο








σ 104)













72


(Α 2 15 - 16)





























73







του





κοινωνία













74




75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98





































































(Α 2 15 - 16)





























73







του





κοινωνία













74




75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98










































































του





κοινωνία













74




75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98







































































75

Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98




































































Ενότητα 15η

(Γ 1 1-2)










αυτά
















76




χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98







































































χωρίο

























77






















78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98

























































































78









ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98












































































ελληνικά

79

Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98




































































Ενότητα 16η

(Γ 1 3 ndash 4 6 12)













και













80

























81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98




























































































81












τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98















































































τὸ λέγειν

τὸ εἶναι












ἀρχῆς

κρίσεως

πολίτης

δοῦλοι

δικαίων

συmicroβόλων

82

Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98




































































Ενότητα 17η

(Γ 7 1 ndash 3 5)

























83


























84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98





























































































84







απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98










































































απόρωνraquo









85



80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98






































































80-82)28


86

Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98




































































Eνότητα 18η

(Γ 11 1 ndash 4)






















87














ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98

















































































ζωγράφου











88






36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98









































































36)34










89

Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98




































































Ενότητα 19η

(∆ 4 22 - 26)
























90


























91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98





























































































91










κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98













































































κράτος








92

Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98




































































Ενότητα 20η

(Θ 2 1-4)



























93




αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98







































































αυτό





















προτείνει


94








σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98











































































σύmicroπτωση



Παιδείας



















95









ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98












































































ταραχώδης


πάντες





96










σας





του πολίτη















97

98













































































σας





του πολίτη















97

98




































































98




































































Πολιτικά - kee.grkee.gr/attachments/file/2143.pdf · Ο φιλόσοφος...

Documents

Transcript of Πολιτικά - kee.grkee.gr/attachments/file/2143.pdf · Ο φιλόσοφος...