Συµπληρωµατικά Κείµεναkee.gr/attachments/file/435.pdf · 2018-10-05 · Η...

258

Συmicroπληρωmicroατικά Κείmicroενα

Με βάση τα παρακάτω συmicroπληρωmicroατικά κείmicroενα οι διδάσκοντες microπορούν να δώσουν σχετικές εργασίες στους microαθητές

Συmicroπληρωmicroατικό Κείmicroενο 1

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Το 517 ο Αναστάσιος δέχτηκε microια αντιπροσωπεία κληρικών από τη Ρώmicroη που έδειξε πόσο είχαν αποmicroακρυνθεί αναmicroεταξύ τους το ανατολικό και το δυτικό τmicroήmicroα της χριστιανοσύνης Η καθολική εκκλησία στη ∆ύση είχε γίνει microια κλειστή ελίτ όπως microια αποικιακή δύναmicroη σε υπανάπτυκτες χώρες θεωρούσε τον εαυτό της υποχρεωmicroένο να επιβάλει τις απόψεις της έστω και microε τη βία στον laquoκαθυστερηmicroένο κόσmicroοraquo Στηριγmicroένοι στο αριστοκρατικό τους υπόβαθρο οι συγκλητικοί-επίσκοποι υψώνονταν όλο και περισσότερο πάνω από τις παθητικές ακαλλιέργητες microάζες Συνήθιζαν να υπαγορεύουν στους κοσmicroικούς άρχοντες τι να πράξουν Οι Ρωmicroαίοι πρέσβεις διαmicroήνυσαν στον Αναστάσιο πως όφειλε να επιβάλει την καθολική πίστη στις επαρχίες του microε την επιmicroονή ενός σταυροφόρου Στον αυτοκράτορα του ανατολικού τmicroήmicroατος τέτοιες συmicroβουλές έρχονταν από έναν άλλο πιο βάρβαρο κόσmicroο Με επιστολή του ο Αναστάσιος απάντησε πως δεν επρόκειτο να βάψει τους δρόmicroους των πόλεων microε αίmicroα για να επιβάλει τις απόψεις microιας φατρίας πάνω σε όλες τις άλλες Καθήκον του δεν ήταν να βγάλει στην παρανοmicroία τη microισή του αυτοκρατορία αλλά να βρει έναν τρόπο microέσα από τον οποίο οι ποικίλες απόψεις των υπηκόων του θα microπορούσαν να συγκεραστούν laquoΕιρήνη σας αφήνωraquo έγραψε στον Πάπα laquoτη δική microου ειρήνη σας δίνωraquo Εδώ οι δρόmicroοι χωρίζουν στη δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα κυριάρχησε η ιδέα της στρατευmicroένης εκκλησίαςmiddot στο Βυζάντιο microια σταθερή και ενωmicroένη αυτοκρατορία microε microακρά παράδοση στην πολιτική της συναίνεσης (consensus) παρά τις φαινοmicroενικές της διαφωνίες προσηλώθηκε στο ιδεώδες της laquoειρήνης της εκκλησίαςraquo Η τελευταία πρόταση που απηύθυνε ο Αναστάσιος στον πάπα προαναγγέλλει το microεγαλείο του Ιουστινιανού laquoΜπορούmicroε να ανεχόmicroαστε να microας παρεmicroποδίζουν microπορούmicroε να ανεχόmicroαστε να microας προσβάλλουνmiddot δεν microπορούmicroε να ανεχθούmicroε να microας διατάσσουνraquo

Peter Brown Ο κόσmicroος της Ύστερης Αρχαιότητας 150-750 microΧ εκδ Αλεξάνδρεια Αθήνα σσ 156-157

259


Η ΝΟΡΜΑΝ∆ΙΚΗ ΕΠΙΘΕΣΗ ΕΓΚΑΙΝΙΑΖΕΙ ΤΗΝ ΕΝΟΠΛΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ∆ΥΣΗΣ ΜΕ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Πάντως η αντιβυζαντινή πολιτική των νορmicroανδών σηmicroειώνει ένα σηmicroαντικό σταθmicroό στην εξέλιξη των σχέσεων ανάmicroεσα στη χριστιανική ∆ύση και στη χριστιανική Ανατολή γιατί εγκαινιάζει την ένοπλη σύγκρουση της ∆ύσης microε το Βυζάντιο Αυτό δεν ήταν για τους βυζαντινούς σηmicroάδι ζωτικότητας και δύναmicroης ενός κόσmicroου που ανέβαινε αλλά η πραγmicroατοποίηση σκοτεινών σχεδίων που έκαναν αυτοί οι βάρβαροι λαοί επιθυmicroώντας να microειώσουν την ένδοξη Αυτοκρατορία του Βυζαντίου του κόσmicroου που το microόνο του κρίmicroα ήταν ότι δεν υπάκουσε στην Εκκλησία της Ρώmicroης Έτσι microε τη σειρά τους οι νορmicroανδικές επιθέσεις τραυmicroάτισαν βαθιά τους χριστιανούς της Ανατολής που τις είδαν σα δείγmicroα προδοσίας και αδελφοκτόνου πολέmicroου Εξάλλου επηρέασαν την κρίση των βυζαντινών για κάθε επιχείρηση στην οποία είχαν αναmicroιχθεί οι νορmicroανδοί και εξέθεσαν στα microάτια τους ακόmicroα και τις πιο αξιέπαινες προσπάθειες της δυτικής χριστιανοσύνης που αγωνιζόταν για την κοινή πίστη Μπορούmicroε να πούmicroε ότι για το microέσο βυζαντινό η νορmicroανδική επίθεση φάνηκε από τη microια microεριά σαν συνέπεια του σχίσmicroατος των Εκκλησιών και της παπικής απιστίας και από την άλλη σαν προοίmicroιο των σταυροφοριών που γρήγορα θεωρήθηκαν σαν η πιο φοβερή microορφή της δυτικής επίθεσης Πράγmicroατι η συmicromicroετοχή κι ακόmicroα περισσότερο ο σηmicroαντικός ρόλος που έπαιξαν οι νορmicroανδοί στις πρώτες σταυροφορίες ιδιαίτερα κάτω από την καθοδήγηση του Βοηmicroούνδου (πολύ γνωστού στους Βυζαντινούς γιατί είχε λεηλατήσει προηγούmicroενα το έδαφος τους) και κυρίως η εξοργιστική σύmicroπτωση της microεγάλης νορmicroανδικής εκστρατείας εναντίον της Ελλάδας microε την κήρυξη της δεύτερης σταυροφορίας που οι στρατοί της αποδείχτηκαν ιδιαίτερα απειλητικοί για την Κωνσταντινούπολη επιβεβαίωσαν τη δυσπιστία των βυζαντινών απέναντι στη σταυροφορία παπικής στρατιωτικής επιχείρησης ξένης προς κάθε βυζαντινή αντίληψη για τον πόλεmicroο

Ε Γλύκατζη-Αρβελέρ όπ σσ 90-91


ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΑΠΟΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ Μπορούmicroε ανεπιφύλακτα να θεωρήσουmicroε ότι ο δωδέκατος αιώνας στάθηκε η περίοδος που κατά τη διάρκειά της η ταυτότητα ανάmicroεσα στα δύο microέρη της χριστιανοσύνης άλλαξε σε ετερότητα και διαφορισmicroό που το βάθος τους microεγάλωσε microε τον καιρό ώσπου επέτρεψε το οριστικό τους διαζύγιο το οποίο σφραγίσθηκε την αυγή του δέκατου τρίτου αιώνα microε την καταστροφή του βυζαντινού κράτους από τους στρατούς της τέταρτης σταυροφορίας το 1204 Θα

260

έπρεπε ίσως να πούmicroε ότι αυτή η έκβαση δικαίωσε εκ των υστέρων όλη τη δυσπιστία των βυζαντινών απέναντι στη ∆ύση Οπωσδήποτε κατέστησε στο εξής αδύνατη κάθε πραγmicroατική συνεννόηση ανάmicroεσα στα δυο τmicroήmicroατα της χριστιανοσύνης εναντίον των απίστων και ώθησε τους βυζαντινούς σ ένα αντιλατινικό πάθος που όπως θα δούmicroε τους οδήγησε συχνά σ ενέργειες αντίθετες ακόmicroα και microε τα συmicroφέροντα του κράτους της Η πηγή των αντιλατινικών αισθηmicroάτων που η εξέλιξή τους θα πάρει βίαιες microορφές κυρίως στο βυζαντινό λαό δεν βρίσκεται καθόλου όπως θα περίmicroενε κανείς στο σχίσmicroα του 1054 (άλλωστε αυτό υπήρξε microια υπόθεση των εκκλησιαστικών αρχών που πέρασε σχεδόν απαρατήρητη από το λαό) αλλά στη νορmicroανδική επίθεση που θεωρήθηκε εξαιτίας των προνοmicroιακών σχέσεων των νορmicroανδών microε τον πάπα και εξαιτίας της σύmicroπτωσής της microε τις σταυροφορίες ως microια σηmicroαντική πλευρά ενός εκτεταmicroένου ανοmicroολόγητου σχεδίου της παπωσύνης εναντίον του ορθόδοξου κόσmicroου Κατά τον ίδιο τρόπο λίγο αργότερα ο βυζαντινός κόσmicroος θα θεωρήσει τη σταυροφορία ως microια επιχείρηση που έκρυβε κάτω από ευσεβείς σκοπούς σκοτεινά σχέδια των αγροίκων στρατιωτών της ∆ύσης εναντίον της Αυτοκρατορίας και του πλούτου της Ας οmicroολογήσουmicroε ότι βρισκόmicroαστε πολύ microακριά από τη laquoχριστιανική ειρήνηraquo που υπήρξε εντούτοις για microια microεγάλη περίοδο της ιστορίας της Ευρώπης η προέκταση της laquoρωmicroαϊκής ειρήνηςraquo που και οι δυο εκφράσθηκαν σύmicroφωνα microε τις καλύτερες παραδόσεις του Βυζαντίου microε τ αποτελέσmicroατα της laquoβυζαντινής ειρήνηςraquo microε την τάξη δηλαδή της Αυτοκρατορίας των χριστιανών της Ανατολής



ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΚΑΙ ∆ΥΤΙΚΟΙ Στο Βυζάντιο δηmicroιουργείται και ευδοκιmicroεί αυτή τη στιγmicroή ένα νέο είδος εκκλησιαστικής λογοτεχνίας Οι πραγmicroατείες εναντίον των Λατίνων Εκθέτουν εκτεταmicroένα και microε εντυπωσιακές για τα απλά microυαλά λεπτοmicroέρειες τις πλάνες των Λατίνων των ρωmicroαίων χριστιανών δηλαδή Γίνονται ένα είδος εγκόλπιου του τέλειου ορθόδοξου που οφείλει να γνωρίζει όλες τις microοmicroφές εναντίον της Εκκλησίας της Ρώmicroης και των υπηρετών της Οι πραγmicroατείες αυτές αποκτούν microια όλο και πιο πλατιά διάδοση και γίνονται δεκτές microε ενθουσιασmicroό από ένα λαϊκό κοινό επηρεαζόmicroενο από την εκκλησία που χάρη στην οργάνωσή της microπορούσε να συγκινεί γρήγορα και αποτελεσmicroατικά όλους τους βυζαντινούς πληθυσmicroούς που φανατίζονταν πάντα όπως το υπογραmicromicroίσαmicroε αρκετά microε ζητήmicroατα θρησκευτικά και δογmicroατικά


261


ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΚΑΙ ∆ΥΤΙΚΟΙ Είναι γεγονός ότι γύρω στο δέκατο τρίτο αιώνα ο βυζαντινός λαός θεωρεί ότι είναι θύmicroα microιας συνδυασmicroένης επίθεσης του δυτικού κόσmicroου στο σύνολό του Ανόσια επιχείρηση που την ένιωσαν οι βυζαντινοί σα microια προσβολή εναντίον του Θεού επειδή απέβλεπε κατά τη γνώmicroη τους στην καταστροφή της laquoΧριστιανικωτάτης Αυτοκρατορίαςraquo laquoΤου Κράτους που προστάτευε και αγαπούσε ο Θεόςraquo σύmicroφωνα microε τους όρόυς που χρησιmicroοποιήθηκαν σ επίσηmicroες πράξεις για να προσδιορίσουν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία σ όλη τη διάρκεια της ζωής της Ωστόσο η σύγκρουση της ∆ύσης microε το Βυζάντιο που άρχισε microε τους νορmicroανδικούς πολέmicroους οι οποίοι ξέσπασαν σε microια στιγmicroή κατά την οποία η Αυτοκρατορία συγκλονιζόταν στην Ανατολή από τις τουρκικές προόδους θεωρήθηκε από τους βυζαντινούς σαν microια απόδειξη του δυτικού ιmicroπεριαλισmicroού που εκδηλώθηκε ταυτόχρονα σε πολλά πεδία πνευmicroατικός ιmicroπεριαλισmicroός εξαιτίας του σχίσmicroατος και της εχθρότητας της παπωσύνης στρατιωτικός και πολιτικός ιmicroπεριαλισmicroός εξαιτίας των νορmicroανδικών κινήσεων και των αποτελεσmicroάτων των σταυροφοριών οι οποίες ας microη το ξεχνάmicroε κατέληξαν όχι microόνο στην απελευθέρωση των Αγίων Τόπων αλλά επίσης και στη σύσταση λατινικών κρατών στην Ανατολή Και τέλος οικονοmicroικός ιmicroπεριαλισmicroός εξαιτίας της επιρροής που άσκησαν οι δυτικοί έmicroποροι κυρίως οι Ιταλοί όχι microόνο στο διεθνές εmicroπόριο (αποτέλεσmicroα ακριβώς της δηmicroιουργίας κρατών των σταυροφόρων) αλλά επίσης και στην ίδια την αγορά της Αυτοκρατορίας Αυτό το τελευταίο γεγονός που οι συνέπειές του υπήρξαν αργότερα καταστροφικές για την ευηmicroερία της Αυτοκρατορίας και την ευηmicroερία των πολιτών της παραmicroένει ακόmicroα και microε απροσδόκητο τρόπο σαν συνέπεια της νορmicroανδικής επίθεσης που χωρίς συζήτηση σηmicroαδεύει την οριστική καmicroπή στις σχέσεις ανάmicroεσα στη ∆ύση και στην Ανατολή σ όλα τα πεδία



ΤΑ ΠΡΩΤΕΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ Η ιστορική θεmicroελίωση των πρωτείων του βυζαντινού αυτοκράτορα ως διαδόχου του πρώτου χριστιανικού αυτοκράτορα που καθιερώθηκε χάρη στην αναφορά στον Κωνσταντίνο επέτρεπε στο Βυζάντιο να βλέπει microε συγκατάβαση τα λίγα δικαιώmicroατα των δυτικών microοναρχών και των περιοχών τις οποίες είχε διατρέξει ο Μέγας Κωνσταντίνος και που είχαν γίνει συχνά microάρτυρες των πράξεών του

Ε Γλύκατζη-Αρβελέρ όπ σ 57

Ήταν φανερό ότι έτσι που παρουσιαζόταν η κατάσταση microε την laquoδωρεά του Κωνσταντίνουraquo επέτρεπε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία να θεωρείται συνέχεια της

262

Ρωmicroαϊκής Αυτοκρατορίας ως διάδοχος κληρονόmicroος και κληροδόχος της Ρώmicroης Έτσι κάθε άλλη απαίτηση για τον αυτοκρατορικό τίτλο από την πλευρά κάθε άλλου microονάρχη αντικρουόταν ως παράνοmicroη Αυτό το επιχείρηmicroα ίσχυε κυρίως για τη Γερmicroανική Αυτοκρατορία



ΤΟ ΕΝ∆ΙΑΦΕΡΟΝ ΤΗΣ ∆ΥΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΤΙΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΣΠΟΥ∆ΕΣ

Αλλά την πρώτην πραγmicroατικήν άνθησιν εγνώρισαν αι βυζαντιναί σπουδαί εις την Γαλλίαν του Βασιλέως-Ηλίου Υπό την αιγίδα του Λουδοβίκου Ι∆΄ και του επί των Εσωτερικών υπουργού Colbert το βασιλικόν τυπογραφείον του Λούβρου εξέδοτο microερίmicroνη των καλυτέρων φιλολόγων της εποχής επιmicroελώς προγραmicromicroατισθείσαν σειράν βυζαντινών κειmicroένων Είναι η περίφηmicroος Βυζαντίς του Λούβρου αποτελεσθείσα τελικώς εκ 42 τόmicroων Περί του εγχειρήmicroατος πληροφορεί Προτρεπτικόν προταχθέν της εκδόσεως του Περί πρεσβειών έργου του Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου (1648) διου εκαλούντο εις συνεργασίαν αι επιστηmicroονικαί δυνάmicroεις της εποχής και εξήρετο η σηmicroασία της Ιστορίας του Βυζαντίου Εκτός των κυρίως ιστοριογραφικών έργων οι συνεργάται της σειράς ησχολήθησαν microε την έκδοσιν σηmicroαντικών νοmicroικών και εκκλησιαστικών πηγών ως είναι τα πρακτικά των συνόδων υπό του ιησουΐτου Phillipe Labbe (Labbaeus 1607-1667) το microη εισέτι αντικατασταθέν Ευχολόγιον sive rituale Graecorum Venetiis 1730 ανατύπωσις 1960 υπό του δοmicroηνικανού Jacques Goar (1601-1653) τα Βασιλικά υπό του νοmicroοmicroαθούς Charles Annibal Fabrot (1580-1659) και τα έργα εκκλησιαστικών πατέρων υπό του δοmicroηνικανού Fr Combefis (1605-1697)

Χριστοφιλοπούλου Αικ Βυζαντινή Ιστορία τ Α΄ (324-610) Αθήνα 1975 σσ 3-4


ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΙ ΛΟΓΙΟΙ ΣΤΗ ∆ΥΣΗ (ως διδάσκαλοι της ελληνικής ως αντιγραφείς ελληνικών χειρογράφων) Ο Μανουήλ Χρυσολωράς ο Ιωάννης Αργυρόπουλος ο ∆ηmicroήτριος Χαλκοκονδύλης ο Μιχαήλ Αποστόλης ο Ιανός Λάσκαρις ο Κωνσταντίνος Λάσκαρις ο Αλέξιος Λάσκαρις Φιλανθρωπινός ο πολύς Βησσαρίων του οποίου η προσωπική βιβλιοθήκη απετέλεσε τον πυρήνα της εν Βενετία Μαρκιανής κατέχουν εξέχουσαν microεταξύ αυτών θέσιν Οι επήλυδες ως διδάσκαλοι της ελληνικής -την οποίαν οι ξένοι ελάχιστα εγνώριζον- και ως αντιγραφείς ελληνικών χειρογράφων προσέφερον microεγάλας υπηρεσίας Η έλλειψις ειδικωτέρων γνώσεων δεν επέτρεπε πάντοτε εις τους

263

ξένόυς λογίους να διακρίνουν τους βυζαντινούς συγγραφείς από των της ελληνικής αρχαιότητος τοσούτω δε microάλλον καθ όσον και τα όρια του τέλους του αρχαίου κόσmicroου ήσαν ασαφή Η αναζήτησις χειρογράφων εις την Ανατολήν ωδήγησεν εις γνωριmicroίαν microε τα microνηmicroεία και τον πολιτισmicroόν της βυζαντινής αυτοκρατορίας και διήγειρε το ενδιαφέρον Αλλ η καταδίκη του Βυζαντίου ως σχισmicroατικού ωρθούτο πάντοτε ως φράγmicroα



Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ - ΤΕΧΝΗ Η ιδέα microιας Αναγέννησης είχε κερδίσει έδαφος στην Ιταλία από την εποχή του Τζιόττο Τότε όταν επαινούσαν έναν ποιητή ή έναν καλλιτέχνη έλεγαν πως η δουλειά του ήταν εξίσου καλή microε των αρχαίων Με αυτό τον τρόπο εγκωmicroίασαν τον Τζιόττο ως τον ζωγράφο που οδήγησε σε microια αληθινή αναβίωση της τέχνης και micro αυτό εννοούσαν πως το έργο του ήταν εξίσου καλό microε των ξακουστών καλλιτεχνών που επαινούσαν στα βιβλία τους οι Έλληνες και οι Ρωmicroαίοι συγγραφείς Το γεγονός ότι αυτή η ιδέα διαδόθηκε ειδικά στην Ιταλία δεν είναι περίεργο Οι Ιταλοί είχαν σαφή επίγνωση πως στο παρελθόν η χώρα τους microε πρωτεύουσα τη Ρώmicroη υπήρξε το κέντρο του πολιτισmicroένου κόσmicroου και πως η δύναmicroη και η δόξα της έσβησαν από τότε που οι γερmicroανικές φυλές οι Γότθοι και οι Βάνδαλοι είχαν εισβάλει στη χώρα και διέλυσαν τη Ρωmicroαϊκή Αυτοκρατορία Η ιδέα microιας αναβίωσης ήταν στενά δεmicroένη για τους Ιταλούς microε την ιδέα microιας αναγέννησης laquoτου microεγαλείου της Ρώmicroηςraquo Η περίοδος που microεσολαβούσε ανάmicroεσα στην κλασική εποχή στην οποία ανέτρεχαν microε περηφάνια και τη νέα εποχή που προσδοκούσαν ήταν απλώς ένα θλιβερό διάλειmicromicroα laquoΤο microεσοδιάστηmicroαraquo Η ιδέα λοιπόν της αναγέννησης ευθυνόταν για την αντίληψη πως το microεσοδιάστηmicroα ήταν ένας Μεσαίωνας όρος που χρησιmicroοποιούmicroε ακόmicroη Και καθώς οι Ιταλοί θεωρούσαν τους Γότθους υπαίτιους για τον αφανισmicroό της Ρωmicroαϊκής Αυτοκρατορίας έδωσαν στην τέχνη της ενδιάmicroεσης περιόδου το όνοmicroα γοτθική εννοώντας βάρβαρη όπως χρησιmicroοποιούmicroε τώρα τη λέξη βανδαλισmicroός όταν αναφερόmicroαστε σε όσους καταστρέφουν ωραία πράγmicroατα χωρίς λόγο Ξέρουmicroε σήmicroερα πως οι θεωρίες αυτές των Ιταλών δεν βασίζονταν στην πραγmicroατικότητα Επρόκειτο στην καλύτερη περίπτωση για microια χοντροκοmicromicroένη και υπεραπλουστευmicroένη εικόνα της πραγmicroατικής πορείας των γεγονότων Είδαmicroε πως κάπου επτακόσια χρόνια χώριζαν τους Γότθους από την εmicroφάνιση της τέχνης που αποκαλούmicroε σήmicroερα γοτθική

Gombrich Το χρονικό της τέχνης εκδ ΜΙΕΤ Αθήνα 1994 σ 223

264


Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ Έτσι τα επιτεύγmicroατα του Τζιόττο υπήρξαν γι αυτούς microια τεράστια καινοτοmicroία microια αναγέννηση των microεγάλων και υψηλών ιδανικών στην τέχνη Οι Ιταλοί του δέκατου τέταρτου αιώνα πίστευαν πως η τέχνη η επιστήmicroη και η παιδεία είχαν ακmicroάσει στην κλασική εποχή πως όλα αυτά καταστράφηκαν σχεδόν από τους βαρβάρους του Βορρά και πως ο δικός τους ρόλος ήταν ν αναστήσουν το ένδοξο παρελθόν και να δηmicroιουργήσουν microια νέα εποχή Σε καmicroιά άλλη πολιτεία δεν ήταν τόσο έντονη αυτή η αίσθηση εmicroπιστοσύνης κι ελπίδας όσο στην πλούσια εmicroπορική πόλη τη Φλωρεντία την πόλη του ∆άντη και του Τζιόττο Εκεί ακριβώς τις πρώτες δεκαετίες του δέκατου πέmicroπτου αιώνα microια οmicroάδα καλλιτεχνών ξεκίνησε αποφασιστικά microε σκοπό να δηmicroιουργήσει microια νέα τέχνη και να ξεκόψει από τις ιδέες του παρελθόντος Η ηγετική φυσιογνωmicroία σ αυτήν την οmicroάδα ήταν ένας αρχιτέκτονας ο Filippo Brunelleschi (1377-1446)

Gombrich όπ σσ 223-224


ΟΙ ΑΥΛΕΣ ΚΕΝΤΡΑ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ Στη δυτική κοινωνία την εποχή εκείνη που ονοmicroάζουmicroε Αναγέννηση microε microια κίνηση που απλώθηκε αργά σε όλη την Ευρώπη -για να καταλαγιάσει ξανά αλλού νωρίτερα αλλού αργότερα- απόκτησε νέα όψη και νέα σηmicroασία και η Αυλή και η έδρα του ηγεmicroόνα Στις κινήσεις εκείνης της εποχής οι αυλές καθίστανται βαθmicroηδόν τα αυθεντικά κέντρα διάπλασης του ευρωπαϊκού ύφους Στην προηγούmicroενη φάση ήσαν υποχρεωmicroένες ανάλογα microε τους κοινωνικούς συσχετισmicroούς δυνάmicroεων- να microοιράζονται τη λειτουργία αυτήν πότε microε την Εκκλησία πότε microε τις πόλεις πότε microε τις διασκορπισmicroένες σε ολόκληρη την επικράτεια αυλές των microεγάλων φεουδαλικών υποτελών και των ιπποτών ή να την αφήνουν κατά διαστήmicroατα εντελώς σε αυτά τα άλλα κέντρα Στο εξής οι αυλές της κεντρικής εξουσίας microοιράζονταν το πολύ-πολύ σε γερmicroανικά και ιδιαίτερα σε προτεσταντικά εδάφη τη λειτουργία τους microε το πανεπιστήmicroιο εργαστήρι διαmicroόρφωσης του σώmicroατος των υπαλλήλων των ηγεmicroόνων ενώ στις ρωmicroανικές και ίσως πράγmicroα που microένει να επαληθευθεί- σε όλες τις καθολικές χώρες η σηmicroασία των ηγεmicroονικών αυλών και της αυλικής κοινωνίας ως αρχής που ασκεί τον κοινωνικό έλεγχο ως οργάνου που διαmicroορφώνει και παρέχει υποδείγmicroατα ανθρώπινης συmicroπεριφοράς ξεπερνά κατά πολύ αυτήν του πανεπιστηmicroίου και όλων των άλλων κοινωνικών microορφωmicroάτων εκείνης της εποχής Όχι ξεκάθαρα ακόmicroα η φλωρεντινή πρώιmicroη αναγέννηση την οποία εκπροσωπούν άνδρες όπως ο Masaccio o Ghiberti o

265

Brunelleschi και ο Donatello- εντονότερα η καλούmicroενη ιταλική κλασική αναγέννηση σαφέστατα το microπαρόκ το ροκοκό τα στυλ του Λουδοβίκου ΙΕ΄ και του Λουδοβίκου ΙΣΤ΄ και τελικά το laquoαυτοκρατορικόraquo στυλ το laquoempireraquo -ήδη microεταβατικότερο από το τελευταίο δηλαδή αναmicroεmicroιγmicroένο microε βιοmicroηχανικά αστικά χαρακτηριστικά- είναι όλα αυλικά στυλ

Νόρmicroπερτ Ελίας Η εξέλιξη του Πολιτισmicroού τ Β΄ εκδ Νεφέλη Αθήνα 1997 σσ 12-13


ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ laquo∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝraquo Πέρα από το βιβλίο οι ουmicroανιστικές ιδέες διασπείρονται microέσω ενός δικτύου σχέσεων microιας laquo∆ηmicroοκρατίας των Γραmicromicroάτωνraquo laquoΜονάρχηςraquo αυτής της πρώτης Ευρώπης των διανοουmicroένων είναι ο Έρασmicroος από το Ρότερνταmicro (1469-1536) Μετά από microια περίοδο διαmicroονής στο Παρίσι όπου συχνάζει σε κύκλους διανοουmicroένων τούτος ο microοναχός αρχίζει microια ζωή αδιάκοπων ταξιδιών για να συναντήσει ουmicroανιστές της εποχής του Στην Αγγλία συναντά τον Τζων Κόλετ και γίνεται φίλος του Τόmicroας Μορ ∆ιαmicroένει στη Ρώmicroη την Πάντοβα και τη Βενετία όπου συναναστρέφεται τον Άλδο Μανούτιο Επιστρέφοντας στο Παρίσι εκδίδει το Μωρίας εγκώmicroιον Μεγάλος δάσκαλος ολόκληρης της καλλιεργηmicroένης Ευρώπης τιmicroάται και θαυmicroάζεται ως ο microεγαλύτερος διανοούmicroενος της εποχής του Έχοντας ονοmicroαστεί σύmicroβουλος του πρίγκιπα Καρόλου της Βουργουνδίας (του microελλοντικού Καρόλου Κουίντου) συντάσσει γι αυτόν την Παιδεία του χριστιανού πρίγκιπα (Institutio principis christiani) Αρνείται τις προσφορές που του κάνουν οι microεγάλοι ηγεmicroόνες έτσι ώστε να ολοκληρώσει στη Βασιλεία microια κριτική έκδοση της Καινής ∆ιαθήκης Πεθαίνει εκεί συνταραγmicroένος από τη λουθηρανική microεταρρύθmicroιση στην οποία βλέπει microια ολέθρια εκτροπή του στοχασmicroού των ουmicroανιστών

Berstein - Milza Ιστορία της Ευρώπης τ Α΄ σσ 317-319


ΣΤΟΧΟΙ ΤΩΝ ΟΥΜΑΝΙΣΤΩΝ Η microεγάλη φιλοδοξία των ουmicroανιστών είναι να δώσουν αξία στον Άνθρωπο και την αξιοπρέπειά του τόσο στο ατοmicroικό όσο και στο κοινωνικό επίπεδο και να προσδιορίσουν microια τέχνη του ζην που θα έχει ως κανόνα την πραγmicroατοποίηση αυτού του στόχου

Berstein - Milza όπ σ 314

266


ΟΥΜΑΝΙΣΤΕΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΕΥΡΩΠΗΣ Οι προσανατολισmicroοί των ουmicroανιστών της βόρειας Ευρώπης είναι τελείως διαφορετικοί Η Αγγλία οι Κάτω Χώρες ή η Ρηνανία προσκολλώνται λιγότερο στο ύφος απ ότι στο στοχασmicroό Το ουσιώδες από τη σκοπιά τους είναι να θέσουν την επιστήmicroη του ουmicroανισmicroού στην υπηρεσία microιας αναγέννησης του χριστιανισmicroού Ο θαυmicroασmicroός για τους στοχαστές της Αρχαιότητας πρέπει να προετοιmicroάζει για την καλύτερη υποδοχή του χριστιανικού microηνύmicroατος Εκεί βρίσκεται το θεmicroέλιο του στοχασmicroού του Τζων Κόλετ του Έρασmicroου του Ρόυχλιν ή του Τόmicroας Μορ Από εκεί ο ουmicroανισmicroός της βόρειας Ευρώπης προετοιmicroάζει τους δρόmicroους της Μεταρρύθmicroισης



ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ Η τυπογραφία παίζει καθοριστικό ρόλο στη διάδοση του ουmicroανισmicroού Με την κεφαλαιώδη εφεύρεση των κινητών στοιχείων (περί το 1450 στη Ρηνανία) η τυπογραφία γνωρίζει αξιοσηmicroείωτη ανάπτυξη στις αρχές του 16ου αιώνα Τα τυπογραφεία της Μαγεντίας και του Στρασβούργου αυτά της Βενετίας όπου ο Άλδος Μανούτιος διαδίδει την εφεύρεση- κατόπιν το Παρίσι η Λυόν η Βασιλεία ή η Αmicroβέρσα γίνονται εστίες του ουmicroανισmicroού στις οποίες συγκεντρώνονται οι διανοούmicroενοι Πάνω απ όλα η διάδοση του βιβλίου γίνεται βασικό όργανο διασποράς των ιδεών σ όλη τη διάρκεια του αιώνα εκδίδονται 150000 ως 200000 έργα που αντιπροσωπεύουν συνολικά περισσότερα από 150 εκατοmicromicroύρια αντίτυπα Στα θρησκευτικά έργα που πάντα αποτελούν την πλειονότητα προστίθενται πλέον τα έργα των ουmicroανιστών κείmicroενα της Αρχαιότητας στην πρωτότυπη γλώσσα ή σε microετάφραση επιστηmicroονικά βιβλία πρωτότυπα έργα όπως τα Γνωmicroικά (Adagia) και οι Οικογενειακές συνοmicroιλίες (Colloquia familiaria) του Έρασmicroου τα οποία είναι σηmicroαντικές εκδοτικές επιτυχίες



ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ - ΟΙ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΡΑΣΜΟΥ Οι περιπλανήσεις του Έρασmicroου διαγράφουν εν microέρει τα σύνορα αυτής της laquo∆ηmicroοκρατίας των Γραmicromicroάτωνraquo που συγκροτείται γύρω από την κουλτούρα και

267

τις αξίες των ουmicroανιστών Έτσι από τη Φλωρεντία ως την Αmicroβέρσα από τη Βασιλεία ως το Παρίσι από την Κολωνία ως την Οξφόρδη δηmicroιουργείται microια ιντελιγκέντσια τα microέλη της οποίας αλληλογραφούν microάχονται για τις ιδέες τους συναντώνται διδάσκουν και δηmicroοσιεύουν Αυτός ο περιορισmicroένος κύκλος περιλαmicroβάνει κληρικούς (τον αρχιερέα Σαντολέ ή τον θεολόγο Τζων Κόλετ) εmicroπόρους (ο Γκιγιώmicro Μπυντέ είναι πρόεδρος των εmicroπόρων του Παρισιού) τυπογράφος (τον Άλδο Μανούτιο) γιατρούς (τον Ραmicroπελαί) ευγενείς (τον Πίκο ντέλα Μιράντολα τον Ούλριχ φον Χούτεν ή τον Πιερ ντε Ρονσάρ) ακόmicroα και πολιτικούς (ο Τόmicroας Μορ υπήρξε καγκελάριος της Αγγλίας) Οι ιδιοι οι ηγεmicroόνες δεν διστάζουν να συmicromicroετάσχουν στην κίνηση ο Ερρίκος Η΄ της Αγγλίας αλληλογραφεί microε τον Έρασmicroο και ο Φραγκίσκος Α΄ της Γαλλίας ενδιαφέρεται για τον ουmicroανισmicroό παρακινηmicroένος από την αδελφή του Μαργαρίτα της Ανγκουλέmicro Αυτοί οι άνθρωποι και αυτές οι ιδέες κινούνται γύρω από τα κέντρα τυπογραφίας και τις πανεπιστηmicroιουπόλεις στη Βενετία γύρω από τον Άλδο Μανούτιο στη Βασιλεία γύρω από τους τυπογράφους Άmicroερmicroπαχ και Φρόmicroπεν στη Λυόν όπου ο τυπογράφος Σεmicroπαστιέν Γκρυφ προσελκύει τον Ραmicroπελαί και τον Ετιέν Ντολε αλλά και στις πόλεις των microεγάλων ανανεωmicroένων πανεπιστηmicroίων στην Αλκαλά δε Ενάρες της Ισπανίας την Πάντοβα της οποίας η ακτινοβολία απλώνεται σ ολόκληρη την Ευρώπη τη Λουβαίν όπου ο Έρασmicroος ιδρύει ένα Τρίγλωσσο Κολλέγιο τέλος το Παρίσι όπου ο Φραγκίσκος Α΄ ιδρύει δίπλα στην παλιά Σορβόνη ένα βασιλικό κολέγιο (Collegravege des Trois Langues 1530) Σ αυτούς τους φάρους του ουmicroανισmicroού θα πρέπει να προστεθεί microια ολόκληρη σειρά εστιών οι οποίες αν και όχι τόσο λαmicroπρές δεν είναι λιγότερο δραστήριες η laquo∆ηmicroοκρατία των Γραmicromicroάτωνraquo είναι σαφώς ευρωπαϊκής κλίmicroακας και απ αυτήν διαδίδονται οι νέες ιδέες οι οποίες θα αποτελέσουν συστατικό στοιχείο της διαmicroορφούmicroενης ευρωπαϊκής ταυτότητας



ΑΙΤΙΑ ΤΩΝ ΕΞΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΤΑΞΙ∆ΙΩΝ Τα αρχικά εξερευνητικά ταξίδια οφείλονταν πρωταρχικά στις ισπανικές και πορτογαλικές φιλοδοξίες για συmicromicroετοχή στο εmicroπόριο microε την Ανατολή Για αρκετό καιρό αυτό το εmicroπόριο microονοπωλούνταν από τις ιταλικές πόλεις της Βενετίας και της Γένουας microε αποτέλεσmicroα να πληρώνουν οι κάτοικοι της Ιβηρικής χερσονήσου υψηλές τιmicroές για τα microπαχαρικά τα microετάξια και τα φάρmicroακα που εισάγονταν από την Ανατολή Ήταν λοιπόν εντελώς φυσικό να γίνουν απόπειρες από ναυτικούς που βρίσκονταν στην υπηρεσία των Ισπανών και των Πορτογάλων microοναρχών για να ανακαλύψουν καινούργιους δρόmicroους προς την Ανατολή ανεξάρτητους από ιταλικό έλεγχο Μια δεύτερη αιτία των εξερευνητικών ταξιδιών ήταν ο ιεραποστολικός πυρετός των Ισπανών Η επιτυχής ισπανική σταυροφορία εναντίον των ισλαmicroικών δυνάmicroεων και η επανακατάκτηση της Ιβηρικής είχε

268

δηmicroιουργήσει ένα απόθεmicroα θρησκευτικού ζήλου που ζητούσε διέξοδο και πήρε τη microορφή επιθυmicroίας για προσηλυτισmicroό των υπερπόντιων laquoειδωλολατρώνraquo Σ αυτές τις αιτίες πρέπει να προστεθεί το γεγονός ότι οι πρόοδοι στις γεωγραφικές γνώσεις και την τεχνολογική πραγmicroατογνωmicroοσύνη επέτρεψαν στους ναυτικούς να ξανοίγονται περισσότερο άφοβα στις ανοιχτές θάλασσες Θα πρέπει ωστόσο να έχουmicroε υπόψη microας ότι όλες αυτές οι πρόοδοι δεν εmicroφανίστηκαν ξαφνικά στο 1490 Η διαδεδοmicroένη αντίληψη ότι όλοι οι Ευρωπαίοι πριν από τον Κολόmicroβο πίστευαν ότι η Γη είναι επίπεδη κάθε άλλο παρά σωστή είναιmiddot θα ήταν αδύνατο microετά από τον 12ο αιώνα να βρεθεί έστω και ένας microορφωmicroένος που να πιστεύει ότι η Γη δεν είναι σφαιρική Επιπλέον τεχνολογικά βοηθήmicroατα όπως η πυξίδα και ο αστρολάβος (συσκευή υπολογισmicroού της θέσης των ουράνιων σωmicroάτων) ήταν γνωστά πολύ πριν από τα ταξίδια του Κολόmicroβου Οι Πορτογάλοι microάλιστα είχαν σαλπάρει θαρραλέα microέσα στον Ατλαντικό microέχρι τις Αζόρες (ένα τρίτο της απόστασης microέχρι τον Νέο Κόσmicroο) πριν από το 1350 Το πιθανότερο ήταν να έφταναν οι Ευρωπαίοι στην Αmicroερική και την Άπω Ανατολή πολύ νωρίτερα αν δεν υπήρχε η τροχοπέδη της οικονοmicroικής κρίσης και των πολιτικών αναταραχών του τέλους του Μεσαίωνα

Ε Burns Ευρωπαϊκή Ιστορία τ Α΄ εκδ Παρατηρητής Θεσσαλονίκη σσ 162-163


Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ Η ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Στους τρεισήmicroισι αιώνες ανάmicroεσα στο 1450 και το 1800 επήλθαν τεράστιες αλλαγές στην ευρωπαϊκή οικονοmicroική ζωή που συνήθως ονοmicroάζονται Οικονοmicroική Επανάσταση Αν και υπάρχει πολύ έδαφος για διαφωνίες στις λεπτοmicroέρειες που αφορούν στις συνέπειες των αλλαγών αυτών υπάρχει συmicroφωνία κατά κανόνα σε microερικές βασικές γενικεύσεις Πάνω απ όλα η Εmicroπορική Επανάσταση περιέλαβε microια αλλαγή από την ηmicroιαστική τοπική και σε microεγάλο βαθmicroό οικονοmicroία απλής βιολογικής συντήρησης του πληθυσmicroού του Μεσαίωνα στο δυναmicroικό παγκόσmicroιο καπιταλιστικό καθεστώς της σύγχρονης εποχής Η ανάκαmicroψη από τις οικονοmicroικές καταστροφές του 14ου αιώνα επιταχύνθηκε από τις υπερπόντιες ανακαλύψεις την εισροή νέων ειδών κατανάλωσης και πολύτιmicroων microετάλλων τη δηmicroιουργία υπερπόντιων αγορών καθώς και την πρόοδο στη χρηmicroαταγορά και το εmicroπόριο Μεγάλοι αριθmicroοί ανθρώπων άρχισαν να ζουν από το εmicroπόριο και τη βιοmicroηχανία ενώ το κίνητρο του κέρδους έγινε εντονότερο από οποτεδήποτε άλλοτε Ακόmicroα στη διάρκεια της Εmicroπορικής Επανάστασης αρχικά η Ισπανία και η Πορτογαλία και κατόπιν οι βορειοευρωπαϊκές χώρες Αγγλία Γαλλία και Ολλανδία πήραν τη θέση των πόλεων της βόρειας Ιταλίας ως κέντρα της ευρωπαϊκής οικονοmicroικής δραστηριότητας και ευηmicroερίας Τελικά κατά τον 18ο αιώνα επαναστατικές εξελίξεις στην ευρωπαϊκή γεωργία έφεραν την ευρωπαϊκή οικονοmicroία στο κατώφλι της Βιοmicroηχανικής Επανάστασης Στο σύνολό τους όλες αυτές οι αλλαγές

269

σήmicroαιναν καινούργιο χωρίς προηγούmicroενο πλούτο για την Ευρώπη ενώ παράλληλα ήταν φορείς σηmicroαντικών αλλαγών κοινωνικής οργάνωσης και υλικού πολιτισmicroού

Ε Burns όπ σσ 161-162


Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΟ ΒΙΟΤΙΚΟ ΕΠΙΠΕ∆Ο ΝΕΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΖΑΧΑΡΗ ΣΟΚΟΛΑΤΑ ΚΑΦΕΣ ΤΣΑΙ ΟΙ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΤΟΥ ΚΑΠΝΙΣΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΑΦΕ

Αν αφήσουmicroε κατά microέρος τα βάσανα των ανατολικοευρωπαίων δουλοπάροικων ο 18ος αιώνας είδε πραγmicroατικά βελτιώσεις των βιοτικών συνθηκών των περισσότερων Ευρωπαίων Έχουmicroε κιόλας δει ότι νέα είδη τροφών συντέλεσαν στην εξάλειψη της πείνας Κατά τα άλλα οι φτωχοί παρέmicroειναν περίπου στην ίδια αθλιότητα που βρίσκονταν πάντα η εξάλειψη των επιδηmicroικών ασθενειών όπως της ευλογιάς και της ελονοσίας ολοκληρώθηκε κατά το microεγαλύτερο microέρος της microόνο στον 19ο αιώνα- αλλά σηmicroειώθηκαν βελτιώσεις στο βιοτικό επίπεδο των microέσων και ανώτερων τάξεων Αυτό είναι φανερό από την αύξηση της κατά κεφαλήν κατανάλωσης ζάχαρης σοκολάτας καφέ και τσαγιού που δεν υποκατέστησαν άλλα τρόφιmicroα και ποτά αλλά προστέθηκαν στη microέση δίαιτα Η αυξανόmicroενη ζήτηση λινού και βαmicroβακερού υφάσmicroατος καθώς και ειδών πολυτελείας όπως επίπλων από microαόνι σχεδιασmicroένων από διάσηmicroους τεχνίτες όπως οι Chippendale Hepplewhite και Sheraton microπορούν να θεωρηθούν microια παραπέρα ένδειξη αυξανόmicroενης ευηmicroερίας Η ευρεία εξάπλωση των συνηθειών του καπνίσmicroατος και του καφέ τον 17ο και 18ο αιώνα είχε ενδιαφέρουσες κοινωνικές και ίσως ψυχολογικές συνέπειες Αν και το φυτό του καπνού microεταφέρθηκε στην Ευρώπη από τους Ισπανούς πενήντα χρόνια περίπου microετά την ανακάλυψη της Αmicroερικής πέρασε άλλο ένα microισό αιώνα προτού η συνήθεια του καπνίσmicroατος υιοθετηθεί από ένα σηmicroαντικό αριθmicroό Ευρωπαίων Αρχικά πιστευόταν ότι το φυτό έχει θαυmicroατουργές θεραπευτικές ιδιότητες και ονοmicroαζόταν laquoΘεϊκό Ταmicroπάκοraquo και laquoΆγιο Νικοτιανό Φυτόraquo (Η λέξη laquoνικοτίνηraquo προήλθε από το όνοmicroα του Jean Nicot Γάλλου πρεσβευτή στην Πορτογαλία που έφερε το φυτό του καπνού στη Γαλλία) Η συνήθεια του καπνίσmicroατος διαδόθηκε από Άγγλους εξερευνητές ιδιαίτερα από τον σερ Ουώλτερ Ράλεϋ (Walter Raleigh) που την είχε microάθει από τους Ινδιάνους της Βιργινίας Εξαπλώθηκε γρήγορα σε όλες τις τάξεις της ευρωπαϊκής κοινωνίας παρά την καταδίκη του από τον κλήρο και το βασιλιά της Αγγλίας Ιάκωβο Α΄ Η τεράστια δηmicroοτικότητα της πόσης του καφέ τον 17ο αιώνα είχε ακόmicroα σηmicroαντικότερα κοινωνικά αποτελέσmicroαταmiddot καφενεία ξεπήδησαν σ ολόκληρη την Ευρώπη και γρήγορα εξελίχτηκαν σε θεσmicroούς ∆εν παρείχαν microόνο διαφυγή από microια περιορισmicroένη και microονότονη σπιτική ζωή για την πλειοψηφία των ανθρώπων αλλά απέσπασαν και άλλους από τις καταχρήσεις της ταβέρνας και του χαρτοπαιγνίου Επιπλέον υπέθαλψαν microια οξύνοια και ενθάρρυναν πιο εκλεπτυσmicroένους τρόπους ιδιαίτερα στο βαθmicroό που γίνονταν τόποι συνάντησης των λογοτεχνικών προσωπικοτήτων

270

της εποχής Αν πρέπει να πιστέψουmicroε τη microαρτυρία Άγγλων ιστορικών δεν υπήρχε κοινωνική ή πολιτική κίνηση που δεν είχε κάποια σχέση microε χώρο όπου σέρβιραν καφέ Η συνύπαρξη πολιτισmicroένων καφενείων microε την άνθιση της δουλείας αντανακλά το γεγονός ότι η Εmicroπορική Επανάσταση θεmicroελιώθηκε στην επιδίωξη του προσωπικού συmicroφέροντος και διατηρήθηκε microε την αδιαφορία απέναντι στον ανθρώπινο πόνο Παρ όλα αυτά τα οικονοmicroικά πλεονεκτήmicroατα που επιτεύχθηκαν microε την Εmicroπορική Επανάσταση πραγmicroατικά ευεργέτησαν πολλούς και επρόκειτο να οδηγήσουν σε ακόmicroα microεγαλύτερα οικονοmicroικά πλεονεκτήmicroατα στους επόmicroενους αιώνες



ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΝΕΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ Πολύ σηmicroαντικότερο ρόλο έπαιξε ωστόσο η αύξηση των microέσων διατροφής που επέφερε η Εmicroπορική Επανάσταση και οι βελτιώσεις στη γεωργίαmiddot όχι microόνο εmicroφανίστηκαν καινούργια προϊόντα όπως οι πατάτες το καλαmicroπόκι και οι ντοmicroάτες που προστέθηκαν στα είδη διατροφής αλλά και παλιότερα προϊόντα ιδιαίτερα η ζάχαρη και το ρύζι ήταν πια διαθέσιmicroα στους Ευρωπαίους σε microεγαλύτερες ποσότητες

Ε Burns όπ σ 191


Η ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΗΣ ∆ΟΥΛΕΙΑΣ - ΤΡΑΓΙΚΗ ΣΥΝΕΠΕΙΑ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

Η τραγικότερη και περισσότερο κατακριτέα από τη σκοπιά του ανθρωπισmicroού συνέπεια της Εmicroπορικής Επανάστασης ήταν η αναβίωση της δουλείας της αγοραπωλησίας δηλαδή ανθρωπίνων όντων για καταναγκαστική εργασία microε σκοπό το κέρδος Η δουλεία είχε πρακτικά εξαφανιστεί από το χώρο του ευρωπαϊκού πολιτισmicroού γύρω στο έτος 1000 Η ανάπτύξη όmicroως της εξορυκτικής δραστηριότητας και των microεγάλων φυτειών στις αγγλικές ισπανικές και πορτογαλικές αποικίες οδήγησε σε τεράστια ζήτηση ανειδίκευτης εργασίας Αρχικά οι αποικιστές δοκίmicroασαν να χρησιmicroοποιήσουν ως δούλους ιθαγενείς Αmicroερικανούς αλλά αυτοί αποδείχτηκαν κατά κανόνα ιδιαίτερα ευαίσθητοι στις ευρωπαϊκές microολυσmicroατικές αρρώστιες Το πρόβληmicroα λύθηκε τον 16ο αιώνα όταν προστέθηκε ένα ακόmicroα laquoεmicroπόρευmicroαraquo στο σύστηmicroα του παγκοσmicroίου εmicroπορίου microε την laquoεισαγωγήraquo Αφρικανών στην Αmicroερική Από τότε και ως τον 19ο αιώνα η δουλεία ήταν οργανικό microέρος του ευρωπαϊκού αποικιακού συστήmicroατος ιδιαίτερα σε εκείνες τις περιοχές που παρήγαν τροπικά αποικιακά προϊόντα λχ ζαχαροκάλαmicroο καπνό και microετά το 1780 βαmicroβάκι

271



ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΕΜΠΟΡΙΟ ∆ΟΥΛΩΝ Και επειδή οι Ινδιάνοι γενικά δεν έχουν σκλάβους ένας κασίκ έχει το πολύ-πολύ έναν ή δύο τρεις ή τέσσερις- οι άρχοντες πήγαιναν στα χωριά και έπαιρναν πρώτα όλα τα ορφανά έπειτα ζητούσαν ένα παιδί από αυτούς που είχαν δύο δύο από αυτούς που είχαν τρία Μ αυτόν τον τρόπο ο κασίκ έφτανε στον αριθmicroό που είχε ζητήσει ο τύραννος Ο λαός ούρλιαζε φώναζε γιατί είναι άνθρωποι αυτό δα φαίνεται- αγαπούν πολύ τα παιδιά τους Ανάmicroεσα στα χρόνια 1523 και 1533 επειδή πολλές φορές έγινε αυτό οι Ισπανοί τελικά αφανίσανε όλο το βασίλειο Επί εξ ως επτά χρόνια πέντε ή εξ πλοία είχαν στήσει αυτό το εmicroπόριο microε το να microεταφέρουν χιλιάδες Ινδιάνους στον Παναmicroά και στο Περού για να πουληθούν σκλάβοι Όλοι αυτοί οι Ινδιάνοι πέθαναν γιατί έχει αποδειχτεί -πείρα από χιλιάδες φορές- ότι όταν οι Ινδιάνοι αποmicroακρυνθούν από τη γη που γεννήθηκαν πεθαίνουν ευκολώτερα γιατί δεν τους δίνουν ποτέ αρκετή τροφή και τους φορτώνουν microόχθο Πραγmicroατικά δεν πουλιούνται και αγοράζονται παρά για να δουλεύουν Περισσότεροι από πεντακόσιες χιλιάδες Ινδιάνοι τόσο ελεύθεροι όσο κι εγώ άφησαν την επαρχία σαν σκλάβοι Άλλες πεντακόσιες ή εξακόσιες χιλιάδες πέθαναν ως τα τώρα από τους καταχθόνους πολέmicroους που τους έκαναν οι Ισπανοί και από τη φρικτή σκλαβιά που τους επιβάλανε Και τώρα τους σκοτώνουν Όλος αυτός ο αφανισmicroός ήταν ασχολία που κράτησε δεκατέσσερα χρόνια Σήmicroερα σε όλη την επαρχία της Νικαράγουας θα είναι τέσσερις ή πέντε χιλιάδες άτοmicroα Οι Ισπανοί microε τις υπηρεσίες που απαιτούν και την καθηmicroερινή καταπίεση που γίνεται στον καθένα τους εξαφανίζουν ολοένα ενώ ήταν όπως το έχω πει microια από τις επαρχίες τις πιο κατοικηmicroένες στον κόσmicroο

Βαρθολοmicroαίου Ντε Λα Κάζας 1552 Η καταστροφή των Ινδιάνων εκδ Στοχαστής Αθήνα σσ 47-48


Α∆ΙΚΟΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΣΤΙΣ ΙΝ∆ΙΕΣ Και ξέρω απόλυτα καλά ότι ο πόλεmicroος των Ινδιάνων ήταν πάντα πολύ δίκαιος ενώ οι χριστιανοί ούτε ένας από τους πολέmicroους τους δεν ήταν δίκαιος Αντίθετα ήταν διαβολικοί και εξαιρετικά άδικοι πιο άδικοι από τους πολέmicroους οποιουδήποτε τύραννου που υπήρξε ποτέ Το βεβαιώνω για όλους τους πολέmicroους που έγιναν σε όλες τις Ινδίες

Βαρθολοmicroαίου Ντε Λα Κάζας όπ σ 34

272


ΟΙ ΙΘΑΓΕΝΕΙΣ Γενικά όλους αυτούς τους κάθε είδους απειράριθmicroους λαούς ο Θεός τους έχει πλάσει εξαιρετικά απλούς χωρίς κακίες και δολιότητες είναι πολύ υπάκουοι και πολύ πιστοί στους φυσικούς τους αφέντες και τους χριστιανούς όπου υπηρετούν Είναι οι πιο ταπεινοί οι πιο υποmicroονετικοί οι πιο ειρηνόφιλοι και ήσυχοι microέσα σε όλον τον κόσmicroο Αθόρυβοι χωρίς microνησικακία ούτε βιαιότητες ούτε microαλώmicroατα χωρίς εmicroπάθεια χωρίς microίσος χωρίς την επιθυmicroία της εκδίκησης Και ακόmicroα είναι άνθρωποι microε διάπλαση επισφαλή λεπτή και εύθραυστη δύσκολα προσαρmicroόζονται στις εργασίες και πεθαίνουν πολύ εύκολα από οποιαδήποτε ασθένεια Οι δικοί microας οι γιοι των πριγκίπων και των αρχόντων που είναι microεγαλωmicroένοι στην ευmicroάρεια και στην ευζωία δεν είναι τόσο εύθραυστοι όπως αυτοί και microάλιστα όχι πιο εύθραυστοι από τους Ινδιάνους χωρικούς Επίσης είναι πολύ φτωχοί άνθρωποι κατέχουν ελάχιστα και δεν θέλουν να κατέχουν πρόσκαιρα αγαθά Έτσι δεν είναι υπερήφανοι ούτε φιλόδοξοι ούτε πλεονέχτες Η τροφή τους δεν είναι αφθονότερη ούτε καλύτερη ούτε λιγότερο φτωχιά από την τροφή των Αγίων Πατέρων της ερήmicroου Γενικά είναι γυmicroνοί δεν καλύπτουν παρά ότι οφείλει να σκεπαστεί Το πολύ-πολύ να σκεπαστούν microε microια microπαmicroπακερή κουβέρτα ενάmicroισυ microε δύο πήχεις τετραγωνικούς Για κρεβάτια έχουν ψάθες ή επί τέλους θα κοιmicroηθούν σε κάτι δίχτυα που τα κρεmicroούν και που στη γλώσσα του νησιού Εσπανιόλ τα ονοmicroάζουν αmicroάκ Η κρίση τους είναι καθαρή γερή και ζωηρή Είναι πολύ υπάκουοι ικανοί για κάθε διδαχή πολύ κατάλληλοι να δεχτούν την αγία microας πίστη την καθολική και να αποκτήσουν ήθη ενάρετα Ο Θεός δεν έπλασε κόσmicroο που να παρουσιάζει γι αυτόν το σκοπό microικρότερα εmicroπόδια Μόλις ακούσουν να γίνεται λόγος για ζητήmicroατα της πίστης επιmicroένουν τόσο να τα γνωρίσουν και να εξασκήσουν τις ιερές εντολές της Εκκλησίας και την ιερά λατρεία ώστε πραγmicroατικά οι κληρικοί θα πρέπει να έχουν λάβει από το Θεό ειδική χάρη για να τους υποφέρουν

Βαρθολοmicroαίου Ντε Λα Κάζας όπ σσ 21-22


ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΟΡΟΥ laquoΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗraquo

273

Μόνο στη δεκαετία του 1840 το προλεταριάτο αυτό το παιδί της Βιοmicroηχανικής Επανάστασης και ο κοmicroουνισmicroός που συνδεόταν τώρα microε τα κοινωνικά της κινήmicroατα -το φάσmicroα του Κοmicroουνιστικού Μανιφέστου- εξαπλώθηκαν στην ευρωπαϊκή ήπειρο Ακόmicroα και το όνοmicroα της Βιοmicroηχανικής Επανάστασης αντικατοπτρίζει τον σχετικά όψιmicroο αντίκτυπό της στην Ευρώπη Η έννοια υπήρχε στη Βρετανία πριν από τη λέξη Μόνο στη δεκαετία του 1820 Άγγλοι και Γάλλοι σοσιαλιστές microια οmicroάδα που εmicroφανιζόταν για πρώτη φορά- επινόησαν τον όρο προφανώς σε αναλογία microε την πολιτική επανάσταση στη Γαλλία

E J Hobsbawm Η εποχή των επαναστάσεων 1789-1848 εκδ ΜΙΕΤ Αθήνα 1992 σ 47


ΧΡΟΝΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ Ας αρχίσουmicroε microε τη Βιοmicroηχανική Επανάσταση δηλαδή microε τη Βρετανία Εκ πρώτης όψεως η αφετηρία είναι ανεξιχνίαστη διότι ο αντίκτυπος αυτής της επανάστασης δεν έγινε αισθητός microε τρόπο εmicroφανή και αλάθητο τουλάχιστον έξω από την Αγγλία- παρά αρκετά αργά στην περίοδο που microας απασχολεί σίγουρα όχι πριν από το 1830 και πιθανόν όχι πριν από το 1840 ή εκεί γύρω Μόνο στη δεκαετία του 1830 άρχισαν η λογοτεχνία και οι τέχνες να ασχολούνται φανερά και έντονα microε αυτή την ανάπτύξη της καπιταλιστικής κοινωνίας αυτόν τον κόσmicroο όπου όλοι οι κοινωνικοί δεσmicroοί συντρίφτηκαν εκτός από τους σκληρούς χρυσούς και χάρτινους δεσmicroούς του χρήmicroατος (η φράση είναι του Carlyle)

E J Hobsbawn όπ σσ 46-47


H ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ

Eίναι προτιmicroότερο να εξετάσουmicroε πρώτη τη Βιοmicroηχανική Επανάσταση για δύο λόγους αφενός γιατί πράγmicroατι ξέσπασε - για να χρησιmicroοποιήσουmicroε έναν αmicroφισβητούmicroενο όρο - πριν καταληφθεί η Βαστίλλη και αφετέρου γιατί χωρίς αυτήν δεν microπορούmicroε να καταλάβουmicroε τους απρόσωπους αναβρασmicroούς της ιστορίας που γέννησαν τους πιο περιφανείς άνδρες και τα πιο σηmicroαντικά γεγονότα της περιόδου microαςuacute δεν microπορούmicroε να κατανοήσουmicroε τον ανώmicroαλο πολυσύνθετο χαρακτήρα του ρυθmicroού της

E J Hobsbawm όπ σ 47


274

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ

Όπου και να οφειλόταν η πρόοδος της Βρετανίας ασφαλώς πάντως δεν οφειλόταν σε επιστηmicroονική και τεχνολογική υπεροχή Στις φυσικές επιστήmicroες οι Γάλλοι ήταν σχεδόν σίγουρα πιο προχωρηmicroένοι από τους Βρετανούς πλεονέκτηmicroα που το πρόβαλε σε microεγάλο βαθmicroό η Γαλλική Επανάσταση τουλάχιστον στα microαθηmicroατικά και τη φυσική διότι ενθάρρυνε την επιστήmicroη στη Γαλλία ενώ οι αντιδραστικοί την υπέβλεπαν στην Αγγλία Ακόmicroη και στις κοινωνικές επιστήmicroες οι Βρετανοί απείχαν πολύ ακόmicroη από εκείνο το στάδιο υπεροχής που έκανε -και διατήρησε σε microεγάλο βαθmicroό- την οικονοmicroική επιστήmicroη κατεξοχήν αγγλοσαξονική υπόθεσηmiddot αλλά εδώ η Βιοmicroηχανική Επανάσταση ήταν που έδωσε στην οικονοmicroική επιστήmicroη την αδιαφιλονίκητη πρωτοκαθεδρία Ο οικονοmicroολόγος της δεκαετίας του 1870 θα διάβαζε Adam Smith αλλά και -ίσως επωφελέστερα- τους Γάλλους Φυσιοκράτες και ελεγκτές των δηmicroόσιων εσόδων Quesnay Turgot Dupont de Nemours Lavoisier και ίσως έναν δύό Ιταλούς Οι Γάλλοι είχαν να παρουσιάσουν πιο πρωτότυπες εφευρέσεις όπως τον αργαλειό Jacquard (1804) -ένα microηχάνηmicroα πιο σύνθετο απ όσα επινόησαν οι Βρετανοί- και καλύτερα πλοία Οι Γερmicroανοί είχαν ιδρύmicroατα τεχνικής εκπαίδευσης όπως την πρωσική Bergakademie που δεν είχε το όmicroοιό της στη Βρετανία και η Γαλλική Επανάσταση δηmicroιούργησε αυτό το microοναδικό και εντυπωσιακό ίδρυmicroα την Ecole Polytechnique Η αγγλική παιδεία ήταν κακόγουστη φάρσα microολονότι οι ανεπάρκειές της αντισταθmicroίζονταν κάπως microε τα σκυθρωπά σχολεία στα χωριά και τα αυστηρά πολυτάραχα δηmicroοκρατικά πανεπιστήmicroια της καλβινιστικής Σκοτίας που έστελναν στο νότο πάmicroπολλους ευφυείς επιmicroελείς φιλόδοξους και γεmicroάτους ορθολογισmicroό νέους άνδρες τον James Watt τον Thomas Telford τον Loudon McAdam τον James Mill Η Οξφόρδη και το Cambridge τα microόνα αγγλικά πανεπιστήmicroια ήταν πνευmicroατικά ανύπαρκτα όπως ανύπαρκτα ήταν και τα νυσταλέα ιδιωτικά σχολεία και τα λύκεια microε εξαίρεση τις Ακαδηmicroίες που ίδρυσαν οι Dissenters (οι αποσχισθέντες από την αγγλικανική Εκκλησία) που είχαν αποκλειστεί από το (αγγλικανικό) εκπαιδευτικό σύστηmicroα Ακόmicroη και οι αριστοκρατικές οικογένειες που ήθελαν να microορφωθεί ο γιος τους έπρεπε να βασίζονται σε δασκάλους κατ οίκον ή στα πανεπιστήmicroια της Σκοτίας ∆εν υπήρχε κανένα απολύτως σύστηmicroα στοιχειώδους εκπαίδευσης πριν από τον κουάκερο Lancaster (και microετά απ αυτόν τους αγγλικανούς ανταγωνιστές του) που καθιέρωσε ένα είδος εθελοντικής microαζικής παραγωγής στοιχειώδους παιδείας στις αρχές του 19ου αιώνα δίνοντας έτσι την αφορmicroή για τις ατέρmicroονες δογmicroατικές διαmicroάχες που ταλάνισαν την αγγλική παιδεία Οι κοινωνικές φοβίες αποmicroάκρυναν τους φτωχούς από τη microόρφωση Ευτυχώς από πνευmicroατική καλλιέργεια λίγα πράγmicroατα ήταν απαραίτητα για να συντελεστεί η Βιοmicroηχανική Επανάσταση Οι τεχνικές της εφευρέσεις ήταν υπερβολικά απλοϊκές και microε κανέναν τρόπο δεν ξεπερνούσαν τις δυνατότητες του ευφυούς τεχνίτη που πειραmicroατιζόταν στο εργαστήρι του ή τις κατασκευαστικές ικανότητες του microαραγκού του microηχανικού του υφαντουργείου και του κλειδαρά η ιπτάmicroενη σαίτα στην υφαντουργία διάφοροι τύποι κλωστικών microηχανών Ακόmicroη και

275

η πιο πολύπλοκη επιστηmicroονική microηχανή η περιστρεφόmicroενη microηχανή του James Watt (1784) δεν απαιτούσε περισσότερες γνώσεις φυσικής από αυτές που υπήρχαν ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα -η θεωρία της ατmicroοmicroηχανής αυτή καθαυτή αναπτύχθηκε εκ των υστέρων από τον Γάλλο Carnot στη δεκαετία του 1820- και microπορούσε να βασιστεί στην πρακτική χρήση ατmicroοmicroηχανών που είχαν περάσει από αρκετές διαδοχικές φάσεις εξέλιξης κυρίως στα ορυχεία Εφόσον υπήρχαν οι κατάλληλες συνθήκες οι τεχνικές καινοτοmicroίες της Βιοmicroηχανικής Επανάστασης αναπτύχθηκαν αυτοφυώς εκτός ίσως από τον τοmicroέα της χηmicroικής βιοmicroηχανίας Αυτό δεν σηmicroαίνει όmicroως ότι οι πρώτοι βιοmicroήχανοι δεν ενδιαφέρονταν συχνά για την επιστήmicroη και δεν επεδίωκαν τα πρακτικά της οφέλη



ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ ΤΗΣ ΒΡΕΤΑΝΙΑΣ

(ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΑ) Το Σύστηmicroα Speenhamland για την ανακούφιση των φτωχών σύστηmicroα που υιοθετήθηκε αυθόρmicroητα από τοπικούς παράγοντες -ευγενείς microε δικαστικές αρmicroοδιότητες- σε αρκετές περιφέρειες τόσο το 1795 όσο και microετά από το δύσκολο αυτό έτος έχει θεωρηθεί η τελευταία συστηmicroατική απόπειρα προστασίας της παλιάς αγροτικής κοινωνίας ενάντια στη διάβρωση του χρήmicroατος Οι Νόmicroοι περί σιτηρών microε τους οποίους επιχειρήθηκε η προστασία της γεωργίας από τη microετά το 1815 κρίση σε πείσmicroα κάθε οικονοmicroικής ορθοδοξίας ήταν εν microέρει ένα microανιφέστο ενάντια στην τάση να αντιmicroετωπίζεται η γεωργία ως microια βιοmicroηχανία όπως όλες οι άλλες να κρίνεται δηλαδή microε βάση τα κριτήρία του κέρδους και microόνο micro αυτά Αλλά αυτά όλα δεν ήταν παρά καταδικασmicroένες ενέργειες οπισθοχώρησης στην τελική εισαγωγή του καπιταλισmicroού στην ύπαιθροmiddot τελικά ηττήθηκαν από το κύmicroα της ριζοσπαστικής προόδου της microεσαίας τάξης microετά το 1830 τον νέο Νόmicroο περί πτωχών του 1834 και την κατάργηση των Νόmicroων περί σιτηρών το 1846



Η ΛΥΣΗ ΤΟΥ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ

Η τεράστια αύξηση στην παραγωγή που επέτρεψε στη βρετανική γεωργία να προmicroηθεύει στη δεκαετία του 1830 το 98 των σιτηρών για πληθυσmicroό 2 ή 3 φορές microεγαλύτερο από τον πληθυσmicroό των microέσων του 18ου αιώνα επιτεύχθηκε microε τη γενική υιοθέτηση microεθόδων οι οποίες δοκιmicroάστηκαν για πρώτη φορά στις αρχές

276

του 18ου αιώνα microε την ορθολογική οργάνωση της παραγωγής και microε την επέκταση των καλλιεργηmicroένων εκτάσεων Όλα αυτά επιτεύχθηκαν microε κοινωνικό microάλλον παρά microε τεχνολογικό microετασχηmicroατισmicroό microε την εξαφάνιση της microεσαιωνικής laquoκοινοτικήςraquo καλλιέργειας microε τους ανοιχτούς αγρούς της και τα κοινά της βοσκοτόπια (το laquoκίνηmicroα των περιφράξεωνraquo) την εξαφάνιση της γεωργίας των microικροκαλλιεργητών microε χαρακτηριστικό την αυτάρκεια και microε την κατάργηση των παλιών αντιεmicroπορικών τρόπω αντιmicroετώπισης της γης Χάρη στις προκαταρκτικές εξελικτικές διεργασίες του 16ου-18ου αιώνα αυτή η microοναδικά ριζοσπαστική λύση του αγροτικού προβλήmicroατος που έκανε τη Βρετανία χώρα των λίγων microεγάλων γαιοκτηmicroόνων ενός περιορισmicroένου αριθmicroού ενοικιαστών γης microε επιχειρηmicroατική συνείδηση και microεγάλου αριθmicroού αγρεργατών επιτεύχθηκε microε ελάχιστα προβλήmicroατα microολονότι περιοδικά της αντιστέκονταν όχι microόνο οι δύστυχοι φτωχοί αγρότες αλλά και η παραδοσιακή αριστοκρατία της γης

E J Hobsbawm όπ σσ 76-77


Η ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ 1800 Ωστόσο η έκταση της αστικοποίησης πριν από το 1800 δεν πρέπει να microεγαλοποιείται Τον 17ο αιώνα το 70-80 των εργαζοmicroένων ήταν ακόmicroα εργάτες της γηςuacute παράλληλα το microεγαλύτερο microέρος των βιοmicroηχανικών εργατών ήταν εργάτες χειροτεχνίας Όπως παρατήρησε ένας ιστορικός ο R S Dunn η microανιφακτούρα (βιοτεχνία) διατηρούσε ακόmicroα τη λατινική της σηmicroασία κατασκευή microε το χέρι Ακόmicroα και microέχρι το 1800 οι περισσότερες βιοmicroηχανίες ήταν microικρά εργαστήρια όχι εκmicroηχανισmicroένα εργοστάσια Αν και ο πληθυσmicroός των πόλεων είχε αυξηθεί microόνο το 3 του ευρωπαϊκού πληθυσmicroού ζούσε σε microεγάλες πόλεις microε πάνω από 100 χιλιάδες κατοίκους Κοντολογίς η Βιοmicroηχανική Επανάσταση microόλις άρχιζε και ο θρίαmicroβος της σύγχρονης αστικοποίησης δεν είχε συντελεστεί ακόmicroα

E Burns όπ σσ 191-192


ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ Εννοείται ότι η Εmicroπορική Επανάσταση υπήρξε microια από τις σηmicroαντικότερες εξελίξεις στον ∆υτικό Κόσmicroο Αυτή η ίδια η microορφή της σύγχρονης οικονοmicroικής ζωής θα ήταν αδύνατο να υπάρξει χωρίς την εξέλιξη αυτή γιατί άλλαξε τη βάση του εmicroπορίου από το τοπικό και περιφερειακό επίπεδο του Μεσαίωνα στην παγκόσmicroια κλίmicroακα που κατέχει από τότε Επιπλέον εξύψωσε τη δύναmicroη του χρήmicroατος εγκαινίασε την κερδοσκοπική επιχείρηση καθαγίασε τη συγκέντρωση πλούτου και καθιέρωσε τον ανταγωνισmicroό ως θεmicroέλιο της παραγωγής και του

277

εmicroπορίου Κοντολογής η Εmicroπορική Επανάσταση υπήρξε υπεύθυνη για πολλά συστατικά στοιχεία του καπιταλιστικού καθεστώτος

E Burns Ευρωπαϊκή Ιστορία τ Α΄ εκδ Παρατηρητής Θεσσαλονίκη σ 180


Η ΒΑΜΒΑΚΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Η παραδοσιακή άποψη που συνδέει την ιστορία της βρετανικής βιοmicroηχανικής επανάστασης κατά κύριο λόγο microε το βαmicroβάκι είναί συνεπώς ορθή Η βαmicroβακοβιοmicroηχανία ήταν η πρώτη που αναπτύχθηκε microε επαναστατικό τρόπο και είναι δύσκολο να βρούmicroε άλλη βιοmicroηχανία που θα microπορούσε να ωθήσει σε επανάσταση ένα πλήθος microικροεπιχειρηmicroατίες Ακόmicroη και στη δεκαετία του 1830 η βαmicroβακοβιοmicroηχηνία ήταν η microόνη στη Βρετανία όπου κυριαρχούσε το εργοστάσιο ή laquomillraquo (το όνοmicroα προέρχεται από τον πιο γνωστό προβιοmicroηχανικό οίκο που χρησιmicroοποιούσε βαριά microηχανήmicroατα)middot αρχικά (1780-1815) κατά κύριο λόγο στην κλώση την ξάση και σε microερικές δευτερεύουσες εργασίες ενώ microετά το 1815 όλο και περισσότερο στην ύφανση Τα laquoεργοστάσιαraquo microε τα οποία ασχολούνταν οι νέοι νόmicroοι περί εργοστασίων ήταν ως τη δεκαετία του 1860 αποκλειστικά κλωστοϋφαντουργικά και κατά κύριο λόγο εργοστάσια επεξεργασίας βαmicroβακιού Η εργοστασιακή παραγωγή σε άλλους κλάδους της κλωστοϋφαντουργίας αναπτύχθηκε microε αργό ρυθmicroό πριν από τη δεκαετία του 1840 ενώ ήταν αmicroελητέα σε άλλους βιοmicroηχανικούς κλάδους Ακόmicroη και η ατmicroοmicroηχανή που ήδη το 1815 ήταν σε χρήση σε πολυάριθmicroες άλλες βιοmicroηχανίες δεν χρησιmicroοποιήθηκε σε microεγάλη έκταση παρά στα microεταλλεία όπου και για πρώτη φόρά εγκαινιάστηκε Το 1830 οι όροι laquoβιοmicroηχανίαraquo και laquoεργοστάσιοraquo microε έννοια που κάπως να πλησιάζει τη σηmicroερινή σήmicroαιναν ακόmicroη σχεδόν αποκλειστικά τις περιοχές του Ηνωmicroένου Βασιλείου όπου υπήρχε βαmicroβακοβιοmicroηχανία ∆εν υποτιmicroούmicroε τις δυνάmicroεις που συνέβαλαν στη βιοmicroηχανική καινοτοmicroία για άλλα καταναλωτικά αγαθά και συγκεκριmicroένα για άλλα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα τρόφιmicroα και ποτά κεραmicroικά και άλλα είδη νοικοκυριού καινοτοmicroία που πήρε microεγάλη ώθηση από τη γρήγορη ανάπτυξη των πόλεων Αφενός όmicroως οι βιοmicroηχανίες άλλων ειδών απασχολούσαν πολύ λιγότερα άτοmicroα ούτε microία δεν πλησίαζε το ενάmicroισι εκατοmicromicroύριο ατόmicroων που απασχολούνταν άmicroεσα στη βαmicroβακοβιοmicroηχανία ή ήταν εξαρτηmicroένα από αυτήν το 1833 και αφετέρου η δυνατότητά τους να προκαλέσουν microετασχηmicroατισmicroό ήταν πολύ microικρότερη η

278

ζυθοποιία που από πολλές απόψεις ήταν τεχνικά και επιστηmicroονικά πολύ πιο προηγmicroένος και αυτοmicroατοποιηmicroένος κλάδος ο οποίος microάλιστα υιοθέτησε επαναστατικές microεθόδους πολύ πριν από το βαmicroβάκι ελάχιστα επηρέαζε την οικονοmicroία γύρω του Το γεγονός αποδεικνύεται από τη microεγάλη ζυθοποιία του ∆ουβλίνου Guinness που άφησε τη λοιπή οικονοmicroία του ∆ουβλίνου και της Ιρλανδίας (όχι όmicroως και τις τοπικές προτιmicroήσεις) σχεδόν όπως τη βρήκε πριν από τη λειτουργία των εγκαταστάσεών της Και microόνο η ζήτηση που σχετιζόταν microε το βαmicroβάκι για microεγαλύτερη οικοδοmicroική και άλλη δραστηριότητα στις νέες βιοmicroηχανικές περιοχές για microηχανήmicroατα για χηmicroικές βελτιώσεις για βιοmicroηχανικό φωτισmicroό για ναυτιλία και για πολλές άλλες δραστηριότητες ευθύνεται για ένα microεγάλο microέρος της οικονοmicroικής ανάπτυξης της Βρετανίας ως τη δεκαετία του 1830 Η ανάπτυξη άλλωστε της βαmicroβακοβιοmicroηχανίας ήταν τόσο σηmicroαντική και τόσο microεγάλη η βαρύτητά της στο εξωτερικό εmicroπόριο της Βρετανίας που την έκανε να επηρεάζει την κίνηση ολόκληρης της οικονοmicroίας



ΑΝΘΡΑΚΑΣ - ΟΡΥΧΕΙΑ - ΣΙ∆ΗΡΟ∆ΡΟΜΟΣ

Ο άνθρακας είχε το πλεονέκτηmicroα ότι δεν ήταν απλά και microόνο η σηmicroαντικότερη πηγή βιοmicroηχανικής ενέργειας στον 19ο αιώνα αλλά και microια σηmicroαντικότερη microορφή οικιακού καυσίmicroου χάρη κυρίως στη σχετική έλλειψη δασών στη Βρετανία Η ανάπτυξη των πόλεων και ιδίως του Λονδίνου έδωσε ώθηση στη γρήγορη ανάπτυξη των ανθρακωρυχείων από τα τέλη ήδη του 16ου αιώνα Στις αρχές του 18ου αιώνα η εξόρυξη του άνθρακα αποτελούσε ουσιαστικά microια πρωτόγονη σύγχρονη βιοmicroηχανία που χρησιmicroοποιούσε τις πιο πρώιmicroες ατmicroοmicroηχανές (που είχαν επινοηθεί για παρόmicroοια χρήση στην εξόρυξη microη σιδηρούχων microετάλλων κυρίως στην Κορνουάλη) Ως εκ τούτου τα ανθρακωρυχεία δεν χρειάστηκαν και δεν γνώρισαν σηmicroαντική τεχνολογική επανάσταση στην περίοδο που microας απασχολεί Οι καινοτοmicroίες τους ήταν βελτιώσεις microάλλον παρά microετασχηmicroατισmicroός των microεθόδων παραγωγής Η ικανότητα παραγωγής τους όmicroως ήταν ήδη πολύ microεγάλη και microε τα παγκόσmicroια κριτήρια αστρονοmicroική Το 1800 η Βρετανία παρήγαγε γύρω στα 10 εκατοmicromicroύρια τόνους άνθρακα ή περί το 90 της παγκόσmicroιας παραγωγής Η δεύτερη στη σειρά ανθρακοπαραγωγός χώρα η Γαλλία παρήγαγε λιγότερο από ένα εκατοmicromicroύριο τόνους Η τεράστια αυτή βιοmicroηχανία microολονότι ίσως δεν αναπτυσσόταν αρκετά γρήγορα ώστε να προκαλέσει microία πραγmicroατικά microαζική εκβιοmicroηχάνιση σηmicroερινού τύπου ήταν ωστόσο αρκετά microεγάλη για να δώσει κίνητρο στη βασική εφεύρεση που έmicroελλε να microετασχηmicroατίσει τις βιοmicroηχανίες κεφαλαιουχικών αγαθών το σιδηρόδροmicroο ∆ιότι τα

Σε όλες τις χώρες που διέθεταν κάποιου είδους εmicroπορεύσιmicroα βιοmicroηχανικά προϊόντα τα κλω-στοϋφαντουργικά φαίνεται ότι επικρατούσαν στη Σικελία (1800) κάλυπταν το 74 της αξίας όλων των βιοmicroηχανικών ειδών

279

ορυχεία δεν χρειάζονταν απλώς ατmicroοmicroηχανές microεγάλης ισχύος σε microεγάλες ποσότητες αλλά και αποτελεσmicroατικά microέσα microεταφοράς microεγάλων ποσοτήτων άνθρακα από το microέτωπο εξόρυξης στο φρέαρ και ιδίως από την είσοδο της στοάς στο σηmicroείο φόρτωσης Οι σιδηροτροχιές για τη microεταφορά των βαγονέτων ήταν microια προφανής λύση δελεαστικό ήταν να σύρονται τα βαγονέτα αυτά microε τη βοήθεια στάσιmicroων microηχανώνmiddot αν πάλι τα έσυραν κινούmicroενες microηχανές η λύση δεν φαινόταν και τόσο ανεφάρmicroοστη Τέλος τα έξοδα χερσαίας microεταφοράς τέτοιων ποσοτήτων ήταν τόσο microεγάλα που ήταν πιθανό οι ιδιοκτήτες ανθρακωρυχείων στα microεσόγεια να θεωρήσουν πως αυτά τα βραχυπρόθεσmicroα microέσα microεταφοράς θα microπορούσαν επωφελώς να χρησιmicroοποιηθούν και για microακροπρόθεσmicroες microεταφορές Η γραmicromicroή από την ανθρακοφόρα περιοχή του Durham προς την ακτή (Stockton-Darlington 1825) ήταν η πρώτη των σύγχρονων σιδηροδρόmicroων Από τεχνολογική άποψη ο σιδηρόδροmicroος είναι παιδί του ορυχείου και ιδίως του ανθρακωρυχείου της βόρειας Αγγλίας Ο George Stephenson ξεκίνησε ως microηχανοδηγός του Tyneside και για χρόνια όλοι σχεδόν οι οδηγοί ατmicroοmicroηχανών προέρχονταν από την ανθρακοφόρα περιοχή απ όπου καταγόταν αυτός



ΣΙ∆ΗΡΟ∆ΡΟΜΟΣ Καmicroιά καινοτοmicroία της Βιοmicroηχανικής Επανάστασης δεν εξήψε τόσο τη φαντασία όσο ο σιδηρόδροmicroος όπως microαρτυρεί το γεγονός ότι αυτός είναι το microόνο δηmicroιούργηmicroα της εκβιοmicroηχάνισης του 19ου αιώνα που ενσωmicroατώθηκε πλήρως στις εκφράσεις της λαϊκής και της έντεχνης ποίησης Ακόmicroη δεν είχε καλά καλά αποδειχτεί η τεχνική του σκοπιmicroότητα και ωφέλεια στην Αγγλία (γύρω στα 1825-30) και είχαν ήδη γίνει σχέδια κατασκευής του στο microεγαλύτερο microέρος του δυτικού κόσmicroου microολονότι η εκτέλεσή τους κατά κανόνα καθυστέρησε Οι πρώτες microικρές γραmicromicroές εγκαινιάστηκαν στις ΗΠΑ το 1827 στη Γαλλία το 1828 και το 1835 στη Γερmicroανία και το Βέλγιο το 1835 και ακόmicroη και στη Ρωσία το 1837 Ο λόγος ήταν αναmicroφίβολα ότι καmicroιά άλλη εφεύρεση δεν αποκάλυπτε τόσο έντονα στον microέσο άνθρωπο τη δύναmicroη και την ταχύτητα της νέας εποχής αποκάλυψη που ήταν περισσότερο εντυπωσιακή λόγω της καταπληκτικής τεχνικής ωριmicroότητας ακόmicroη και των πρώιmicroων σιδηροδρόmicroων (Ταχύτητες ως 60 microίλια την ώρα για παράδειγmicroα ήταν εντελώς εφικτές στη δεκαετία του 1830 και δεν βελτιώθηκαν ουσιαστικά microε τις microεταγενέστερες ατmicroοmicroηχανές) Ο σιδηρόδροmicroος που πάνω στις φιδωτές του ράγες έτρεχαν σαν τον άνεmicroο τεράστια βαγόνια αφήνοντας σύννεφα καπνού και διέσχιζαν χώρες και ηπείρους ο σιδηρόδροmicroος που οι επιχωmicroατώσεις και εκχωmicroατώσεις του οι γέφυρες και οι σταθmicroοί του αποτελούσαν δηmicroόσια έργα που microπροστά τους οι Πυραmicroίδες και τα ρωmicroαϊκά υδραγωγεία ακόmicroη και το Μεγάλο Σινικό Τείχος ωχριούσαν και φάνταζαν δείγmicroατα επαρχιωτισmicroού ο

280

σιδηρόδροmicroος λοιπόν ήταν το ίδιο το σύmicroβολο του θριάmicroβου του ανθρώπου microέσω της τεχνολογίας



Η ΡΑΓ∆ΑΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΣΙ∆ΗΡΟ∆ΡΟΜΩΝ Ο λόγος γι αυτή την ξαφνική τεράστια και εντελώς απαραίτητη ανάπτυξη έγκειται στο φαινοmicroενικά παράλογο πάθος microε το οποίο επιχειρηmicroατίες και επενδυτές ρίχτηκαν στην κατασκευή σιδηροδρόmicroων Το 1830 υπήρχαν microερικές δωδεκάδες microίλια σιδηροδροmicroικών γραmicromicroών σε όλο τον κόσmicroο - κυρίως η γραmicromicroή από το Liverpool στο Manchester Ως το 1840 υπήρχαν 4500 microίλια και ως το 1850 πάνω από 23500 microίλια Οι πιο πολλές γραmicromicroές σχεδιάστηκαν σε περιόδους κερδοσκοπικού παραληρήmicroατος γνωστού ως microανία των σιδηροδρόmicroων όπως του 1835-37 και ιδίως του 1844-47uacute οι πιο πολλές κατασκευάστηκαν κατά microέγα microέρος microε βρετανικά κεφάλαια βρετανικό σίδηρο βρετανικά microηχανήmicroατα και τεχνολογία Αυτές οι επενδυτικές εξάρσεις φαίνονται παράλογες διότι στην πραγmicroατικότητα λίγοι σιδηρόδροmicroοι ήταν πιο αποδοτικοί για τους επενδυτές από άλλες microορφές επιχειρήσεωνuacute οι πιο πολλοί απέφεραν περιορισmicroένα κέρδη και πολλοί κανένα κέρδος το 1855 ο microέσος τόκος για κεφάλαιο επενδυmicroένο στους βρετανικούς σιδηροδρόmicroους ήταν microόνο 37 Χωρίς αmicroφιβολία microερικοί κερδοσκόποι και επιχειρηmicroατίες κέρδιζαν εξαιρετικά πολλά από τους σιδηροδρόmicroους αλλά όχι και ο κοινός επενδυτής Παρ όλα αυτά ως το 1840 είχαν επενδυθεί στους σιδηροδρόmicroους 28 εκατοmicromicroύρια στερλίνες και ως το 1850 240 εκατοmicromicroύρια στερλίνες Ποιος είναι ο λόγος Το βασικό χαρακτηριστικό της Βρετανίας κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων γενεών της Βιοmicroηχανικής Επανάστασης ήταν ότι οι εύπορες και οι πλούσιες τάξεις συσσώρευαν εισόδηmicroα τόσο γρήγορα και σε τόσο microεγάλες ποσότητες ώστε να έχουν πια εξαντλήσει τις δυνατότητες δαπάνης και επένδυσης (Το ετήσιο πλεόνασmicroα που microπορούσε να επενδυθεί στη δεκαετία του 1840 υπολογίζεται σε 60 περίπου εκατοmicromicroύρια στερλίνες) Αναmicroφίβολα οι φεουδαλικές και αριστοκρατικές κοινωνίες θα κατόρθωναν να σπαταλήσουν microεγάλο microέρος των χρηmicroάτων αυτών σε αχαλίνωτες διασκεδάσεις πολυτελή κτίρια και άλλες αντιοικονοmicroικές δραστηριότητες



Έτσι σχεδόν απαλλαγmicroένες από φόρους οι microεσαίες τάξεις εξακολούθησαν να συσσωρεύουν πλούτο σε βάρος του πεινασmicroένου λαού του οποίου η πείνα ήταν το αντάλλαγmicroα για τα πλούτη αυτά Και καθώς δεν ήταν αγρότες που θα

281

αρκούνταν να αποθησαυρίζουν τα πλούτη τους σε microάλλινες κάλτσες ή να τα κάνουν χρυσά βραχιόλια έπρεπε να βρουν επικερδείς επενδύσεις για να τα διοχετεύσουν



Ο John Francis εξετάζοντας το 1851 την επενδυτική microανία περιέγραψε τον πλούσιο ο οποίος είδε τη συσσώρευση του πλούτου που σε έναν βιοmicroηχανικό λαό πάντοτε ξεπερνά τις συνήθεις microορφές επένδυσης να χρησιmicroοποιείται θεmicroιτά και δίκαια [] Είδε τα χρήmicroατα που στη νεότητά του σπαταλήθηκαν σε πολεmicroικά δάνεια και στην ωριmicroότητά του ξοδεύτηκαν ανώφελα στα ορυχεία της Νότιας Αmicroερικής να αξιοποιούνται στην κατασκευή δρόmicroων στην απασχόληση εργατικών χεριών και στην ανάπτυξη επιχειρήσεων Η απορρόφηση κεφαλαίου [από τους σιδηροδρόmicroους] microολονότι άκαρπη ήταν τουλάχιστον microια απορρόφηση στη χώρα που το παρήγαγε Αντίθετα από ότι συνέβαινε microε τα ξένα ορυχεία και τα ξένα δάνεια τα χρήmicroατα αυτά δεν microπορούσαν να εξαντληθούν ή να χάσουν εντελώς την αξία τους Κατά πόσο το κεφάλαιο αυτό θα microπορούσε να έχει βρει άλλες microορφές επένδυσης στο εσωτερικό της χώρας - στην οικοδόmicroηση πχ- είναι ένα ακαδηmicroαϊκό ερώτηmicroα microε αmicroφίβολη ακόmicroη απάντηση Στην πραγmicroατικότητα βρήκε τους σιδηροδρόmicroους που δεν θα microπορούσαν microε κανένα τρόπο να κατασκευαστούν τόσο γρήγορα και σε τόσο microεγάλη κλίmicroακα χωρίς το χείmicroαρρο κεφαλαίου που επενδύθηκε σ αυτούς ιδίως στα microέσα της δεκαετίας του 1840 Ήταν microια ευτυχής συγκυρία διότι οι σιδηρόδροmicroοι έλυσαν σχεδόν όλα τα προβλήmicroατα της οικονοmicroικής ανάπτυξης microονοmicroιάς



JEAN MONNET Ο Jean Monnet (1888-1979) ένας οικονοmicroολόγος είχε αρχίσει την καριέρα του ως επικεφαλής της οικογενειακής επιχείρησης brandy στο Cognac Από το 1920 microέχρι το 1923 ήταν Γενικός Γραmicromicroατέας της Κοινωνίας των Εθνών και το 1940 έδωσε στον Τσώρτσιλ την ιδέα microιας Γαλλο-Βρετανικής Ένωσης Από το 1947 έως το 1949 ήταν επικεφαλής του Εθνικού Οικονοmicroικού Προγράmicromicroατος της Γαλλίας το οποίο συνέχισε σε διάφορα υπουργεία Πίστευε διακαώς στην πλήρη Ευρωπαϊκή Ένωση - τόσο πολιτική και στρατιωτική όσο και οικονοmicroική Ο στόχος του ήταν να επιτευχθεί βήmicroα-βήmicroα ότι εκαλείτο laquoθεωρία της λειτουργικότηταςraquo δηλαδή microεταφέροντας σταθερά έναν ολοένα αυξανόmicroενο αριθmicroό λειτουργιών ή laquoσφαίρες δραστηριοτήτωνraquo από εθνικό σε υπερεθνικό έλεγχο Ήταν ο διάδοχος του Αριστείδη Briand και έχει ονοmicroαστεί ο laquoΠατέρας της Ευρώπηςraquo

Norman Davies Europe A History εκδ Pimlico London 1997 σ 1083

282

(microτφρ Ε Μουρδουκούτα)


ROBERT SCHUMAN Ο Robert Schuman (1886-1963) καθολικός ήταν microαθητής και του Sangnier και του Monnet Πριν τον πόλεmicroο ήταν βουλευτής Κατά τη διάρκεια του πολέmicroου πολέmicroησε στην Αντίσταση και φυλακίστηκε Μετά τον πόλεmicroο έγινε ιδρυτικό microέλος του Καθολικού MRP του οποίου ο Sangnier ήταν επίτιmicroος Πρόεδρος Την κρίσιmicroη στιγmicroή το 1948-50 ήταν επικεφαλής του Γαλλικού Υπουργείου Εξωτερικών της Quai d Orsay

Norman Davies όπ σ 1083 (microτφρ Ε Μουρδουκούτα)


ΤΟ ΣΧΕ∆ΙΟ ΣΟΥΜΑΝ (SCHUMAN) Το Πρόγραmicromicroα Σουmicroάν του Μαΐου 1950 πρότεινε ένα microακροπρόθεσmicroο πακέτο οικονοmicroικών στρατιωτικών και πολιτικών θεσmicroών Πρότεινε έναν οικονοmicroικό οργανισmicroό που θα συντόνιζε τη βιοmicroηχανία σιδήρου και χάλυβος και πρότεινε επίσης έναν ευρωπαϊκό στρατό που microαζί θα οδηγούσαν στην ίδρυση των Ηνωmicroένων Πολιτειών της Ευρώπης Και προετοιmicroάστηκε microυστικά χωρίς προηγούmicroενη συνεννόηση microε το Λονδίνο Στην πραγmicroατικότητα το οικονοmicroικό στοιχείο εξέλιπε ενώ τα στρατιωτικά και πολιτικά στοιχεία microπήκαν στο ράφι Από δω και στο εξής οι τρεις παράγοντες της Ευρωπαϊκής ενοποίησης προορίζονταν να προοδεύσουν κατά διάφορα χωριστά στάδια και σε διαφορετικές χρονικές στιγmicroές Η κύρια δύναmicroη του Σχεδίου Σουmicroάν βρισκόταν στην πορεία του για Γαλλο-Γερmicroανική συmicroφιλίωση Εmicroφανίστηκε σε microια κρίσιmicroη στιγmicroή όταν η Γερmicroανία βρισκόταν στην αρχή θεαmicroατικής οικονοmicroικής επέκτασης αλλά ήταν ακόmicroη πολιτικά αποmicroονωmicroένη Ο Καγκελάριος Αντενάουερ είχε ζήσει όλη τη ζωή του στη σκιά των Γαλλο-Γερmicroανικών πολέmicroων και microοιράστηκε τον φιλελεύθερο και δηmicroοκρατικό καθολικισmicroό του Σουmicroάν Η προοπτική αρmicroονίας microεταξύ Γαλλίας και Γερmicroανίας βοήθησε σε συmicroφωνία στην οποία κανείς δεν microπορούσε λογικά να αντιταχθεί Η Ευρωπαϊκή Κοινοπραξία Άνθρακα και Χάλυβα (1951-) ήταν το πρωτότοκο παιδί του Σχεδίου Σουmicroάν Σχεδιάστηκε για να εmicroποδίσει την επανεmicroφάνιση microιας χωριστής στρατιωτικο-βιοmicroηχανικής βάσης σε κάθε χώρα-microέλος και ο πρώτος της πρόεδρος ήταν ο Jean Monnet Η ιδρυτική του συνθήκη που υπογράφτηκε το Μάιο του 1951 έφερε microαζί τους έξι - Γαλλία Γερmicroανία Ιταλία και Benelux Συmicroφώνησαν να διευθύνουν το ελεύθερο εmicroπόριο στον άνθρακα και το ατσάλι να

283

τηρούν κοινούς κανονισmicroούς διευθύνοντας την παραγωγή και τον ανταγωνισmicroό και κυρίως στο γεγονός καταφανούς κρίσης να ελέγχουν τις τιmicroές και την παραγωγή Ήταν microια ολοφάνερη επιτυχία Η Βρετανία δεν συmicromicroετείχε



Η ΕΜΠΛΟΚΗ ΤΩΝ ΗΠΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Αντιmicroέτωπες microε το γερmicroανικό επεκτατισmicroό και έπειτα microε τις δύο απειλές του κοmicromicroουνισmicroού και του φασισmicroού οι δηmicroοκρατικές ∆υτικές ∆υνάmicroεις microπορούσαν microόνο να επιβιώσουν καλώντας τις ΗΠΑ αρχικά το 1917-18 και έπειτα το 1941-45 Μετά το 1945 βασίστηκαν πολύ στην Αmicroερικανική δύναmicroη για να αντέξουν την πρόκληση microιας αλαζονικής Σοβιετικής αυτοκρατορίας Μόνο το 1990 microε τη Γερmicroανία ξαναενωmicroένη και τη Σοβιετική Ένωση σε κατάρρευση microπορούσαν οι Ευρωπαίοι να συνοψίσουν τη φυσική πορεία της ανάπτυξής τους που διακόπηκε τόσο βίαια εκείνο το όmicroορφο καλοκαίρι του 1914



∆ΙΑΣΚΕΨΗ ΤΗΣ ΜΕΣΣΙΝΑΣ - ΓΕΝΝΗΣΗ ΕΟΚ Η ∆ιάσκεψη της Μεσσίνας το 1955 σηmicroειώνει τη στιγmicroή κατά την οποία η Ευρωπαϊκή κίνηση στράφηκε προς την οικονοmicroική ολοκλήρωση ως το κυρίαρχο στοιχείο στη στρατηγική της Ο πολιτικός τοmicroέας δεν προόδευε τα microέλη αποφάσισαν ότι microια δυνατή και επιτυχηmicroένη οικονοmicroική κοινότητα θα άνοιγε το πιο βέβαιο microονοπάτι για να επιτευχθούν οι microακροπρόθεσmicroοι πολιτικοί της στόχοι Επρόκειτο να κρατήσει αυτή η διαδικασία περισσότερα από τριάντα χρόνια Οι δύο συνθήκες που υπογράφηκαν στη Ρώmicroη (25 Μαρτίου 1957) ενσωmicroάτωσαν την απόφαση των έξι να επεκτείνουν την επιτυχία της ECSC σ όλους τους τοmicroείς της εmicroπορικής και οικονοmicroικής τους ζωής Οδήγησαν στην γέννηση της Ευρωπαϊκής Οικονοmicroικής Κοινότητας (ΕΟΚ) αλλιώς γνωστής ως Κοινή Αγορά η οποία επισήmicroως γεννήθηκε την 1η Ιανουαρίου 1958 Οι κύριοι στόχοι ήταν να απαλείψουν όλους τους εσωτερικούς φόρους να σχηmicroατίσουν microια κοινή πολιτική εξωτερικού εmicroπορίου να εναρmicroονίσουν τη microεταφορά την γεωργία και τη φορολογία να εξαλείψουν τα εmicroπόδια στον ελεύθερο ανταγωνισmicroό και να ενθαρρύνουν την κίνηση κεφαλαίου εργασίας και επιχειρήσεων

Norman Davies όπ σσ 1084-1085 (microτφρ Ε Μουρδουκούτα)


284

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ Ι∆ΕΑΣ ΓΙΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΟΠΟΙΗΣΗ

Η θριαmicroβευτική οικονοmicroική ανάρρωση της ∆υτικής Ευρώπης αναπόφευκτα κέντρισε τα πνεύmicroατα Εάν καθεmicroιά από τις εθνικές οικονοmicroίες είχε πάει τόσο καλά microόνη της πόσο πολύ περισσότερο θα microπορούσαν να ευηmicroερήσουν ενωmicroένες εάν όλα τα πολλαπλά εmicroπόδια microεταξύ των εθνικών κρατών εξαλείφονταν Εδώ βρισκόταν το σπέρmicroα microιας ιδέας που θα έδινε στην παραπαίουσα κίνηση για Ευρωπαϊκή ένωση microια νέα πηγή ζωτικότητας και θα απευθυνόταν όχι microόνο σ εκείνους που είδαν την οικονοmicroική ενοποίηση ως ένα περιορισmicroένο τέλος από microόνο του αλλά επίσης και σ εκείνους που την είδαν ως ένα εργαλείο για να φθάσουν σε microια περισσότερο θεmicroελιώδη πολιτική εξέλιξη Μόλις οι Αγγλοσάξονες αρνήθηκαν να πάρουν την αρχηγία ο Ευρωπαϊκός κλήρος έπεσε βασικά στους Γάλλους Αντίθετα από τους Γερmicroανούς και Ιταλούς οι Γάλλοι είχαν αποκατασταθεί στη θέση τους στο νικητήριο συνασπισmicroό Συγχρόνως έφεραν βαρέως τον δευτερεύοντα ρόλο που δόθηκε σ αυτούς Υπ αυτές τις συνθήκες η λιγότερο εθνικιστική πτέρυγα της κυριαρχούσης Γκωλικής κίνησης βρέθηκε microπροστά σε microια ιστορική ευκαιρία Στις 20 Ιουλίου 1948 microια δήλωση υπέρ της Ευρωπαϊκής ενοποίησης έγινε από τον αποχωρούντα Γάλλο Υπουργό Εξωτερικών τον George Bidault Μετά από αυτό ο Monnet ο Schuman και ο Pleven θα αποδέχονταν όλοι την πρόκληση

Norman Davies όπ σ 1082-1083 (microτφρ Ε Μουρδουκούτα)


Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ 1914 ΚΑΙ 1945 Στο ηθικό microέτωπο πρέπει κανείς να σηmicroειώσει τη φοβερή αντίθεση microεταξύ της υλικής προόδου του Ευρωπαϊκού πολιτισmicroού και της φοβερής οπισθοδρόmicroησης στις πολιτικές και πνευmicroατικές αξίες Η στρατοκρατία ο φασισmicroός και ο κοmicromicroουνισmicroός βρήκαν τους οπαδούς τους όχι microόνο στις χειραγωγούmicroενες microάζες των πλέον βασανισmicroένων εθνών αλλά microεταξύ των πλέον microορφωmicroένων ελίτ της Ευρώπης και στις πιο δηmicroοκρατικές χώρες


IgraveEacuteAacute AacuteEumlEumlCcedil AacuteETHIumlOslashCcedil AtildeEacuteAacute OcircIuml OacutetimesEacuteOacuteIgraveAacute

Ccedil AringIgraveETHIumlNtildeEacuteEcircCcedil AringETHAacuteIacuteAacuteOacuteOcircAacuteOacuteCcedil ndash AacuteEumlEumlAacuteAtildeAringOacute OacuteOcircIuml AcircEacuteIumlOcircEacuteEcircIuml AringETHEacuteETHAringAumlIuml IacuteAringAacute ETHNtildeIumlUacuteIumlIacuteOcircAacute ndashAEligAacutetimesAacuteNtildeCcedil OacuteIumlEcircIumlEumlAacuteOcircAacute EcircAacuteOumlAringOacute OcircOacuteAacuteEacute IumlEacute OacuteOtildeIacuteCcedilEgraveAringEacuteAringOacute OcircIumlOtilde EcircAacuteETHIacuteEacuteOacuteIgraveAacuteOcircIumlOacute EcircAacuteEacute OcircIumlOtilde EcircAacuteOumlAring

Aacuteiacute aacuteoumlTHORNoacuteiumlotildeigravearing ecircaacuteocircUuml igraveYacutentildeiumlograve ocircaacute acircUumloacuteaacuteiacuteaacute ocircugraveiacute aacuteiacuteaacuteocirciumleumleacuteecirciumlaringotildentildeugraveethaacuteszligugraveiacute aumliumlotildeeumliumlethUumlntildeiumleacuteecircugraveiacute iuml 18iumlograve aacuteeacutethorniacuteaacuteograve aringszligaumlaring ethntildeaacuteatildeigraveaacuteocirceacuteecircUuml acircaringeumlocirceacutethornoacutearingeacuteograve ocircugraveiacute acirceacuteiumlocirceacuteecircthorniacute oacuteotildeiacuteegraveccedilecircthorniacute ocircugraveiacute etharingntildeeacuteoacuteoacuteuumlocircaringntildeugraveiacute Aringotildentildeugraveethaacuteszligugraveiacute cedildivideiumlotildeigravearing ecirceacuteuumleumlaacuteograve aumlaringeacute uumlocirceacute iacuteYacuteaacute aringszligaumlccedil ocircntildeiumloumlthorniacute oacuteotildeiacuteocircYacuteeumlaringoacuteaacuteiacute oacuteocircccediliacute aringicircUumleumlaringeacuteoslashccedil ocircccedilograve etharingszligiacuteaacuteograve EcircaacuteocircUuml ocircaacute Uumleumleumlaacute iuml

Ccedil aringotildentildearingszligaacute aringicircUumletheumlugraveoacuteccedil ocircugraveiacute oacuteotildeiacuteccedilegravearingeacutethorniacute ocirciumlotilde ecircaacuteethiacuteszligoacuteigraveaacuteocirciumlograve ecircaacuteeacute ocirciumlotilde ecircaacuteoumlYacute ocirciumliacute 17iuml ecircaacuteeacute 18iuml aacuteeacutethorniacuteaacute aringszligdividearing aringiacuteaumleacuteaacuteoumlYacutentildeiumlotildeoacutearingograve ecirciumleacuteiacuteugraveiacuteeacuteecircYacuteograve ecircaacuteeacute szligoacuteugraveograve oslashotildedivideiumleumliumlatildeeacuteecircYacuteograve oacuteotildeiacuteYacuteetharingeacutearingograve Aacuteiacute ecircaacuteeacute ocirciuml oumlotildeocircuuml ocirciumlotilde ecircaacuteethiacuteiumlyacute igravearingocircaacuteoumlYacutentildeegraveccedilecircaring oacuteocircccediliacute Aringotildentildethornethccedil aacuteethuuml ocirciumlotildeograve Eacuteoacuteethaacuteiacuteiumlyacuteograve etharingiacuteTHORNiacuteocircaacute dividentildeuumliacuteeacuteaacute etharingntildeszligethiumlotilde igravearingocircUuml ocircccediliacute aacuteiacuteaacuteecircUumleuml

Ccedil oacuteotildeiacuteyacuteethaacutentildeicircccedil ethiumleumleacuteocirceacuteoacuteigraveYacuteiacuteugraveiacute ecircaacuteoumlaringiacutearingszligugraveiacute igravearing ocircccediliacute Uumliacuteegraveeacuteoacuteccedil ocircccedilograve aumliumlotildeeumlaringszligaacuteograve aacuteiacuteocircaacuteiacuteaacuteecirceumlUuml ocirciuml atildearingatildeiumliacuteuumlograve uumlocirceacute ccedil AringigraveethiumlntildeeacuteecircTHORN AringethaacuteiacuteUumloacuteocircaacuteoacuteccedil egravearingigravearingeumleacutethornegraveccedilecircaring oacuteocircccediliacute aringetheacuteaumlszligugraveicircccedil ocirciumlotilde ethntildeiumloacuteugraveetheacuteecirciumlyacute oacuteotildeigraveoumlYacutentildeiumliacuteocirciumlograve ecircaacuteeacute aumleacuteaacuteocircccedilntildeTHORNegraveccedilecircaring igravearing ocircccediliacute aacuteaumleacuteaacuteoumliumlntildeszligaacute aacuteethYacuteiacuteaacuteiacuteocirceacute oacuteocirciumliacute aacuteiacuteegraventildethornetheacuteiacuteiuml ethuumliacuteiuml ETHaacutentildersquo uumleumlaacute aacuteotildeocircUuml ocircaacute iumleacuteecirciumliacuteiumligraveeacuteecircUuml

259


Η ΝΟΡΜΑΝ∆ΙΚΗ ΕΠΙΘΕΣΗ ΕΓΚΑΙΝΙΑΖΕΙ ΤΗΝ ΕΝΟΠΛΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΗΣ ∆ΥΣΗΣ ΜΕ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Πάντως η αντιβυζαντινή πολιτική των νορmicroανδών σηmicroειώνει ένα σηmicroαντικό σταθmicroό στην εξέλιξη των σχέσεων ανάmicroεσα στη χριστιανική ∆ύση και στη χριστιανική Ανατολή γιατί εγκαινιάζει την ένοπλη σύγκρουση της ∆ύσης microε το Βυζάντιο Αυτό δεν ήταν για τους βυζαντινούς σηmicroάδι ζωτικότητας και δύναmicroης ενός κόσmicroου που ανέβαινε αλλά η πραγmicroατοποίηση σκοτεινών σχεδίων που έκαναν αυτοί οι βάρβαροι λαοί επιθυmicroώντας να microειώσουν την ένδοξη Αυτοκρατορία του Βυζαντίου του κόσmicroου που το microόνο του κρίmicroα ήταν ότι δεν υπάκουσε στην Εκκλησία της Ρώmicroης Έτσι microε τη σειρά τους οι νορmicroανδικές επιθέσεις τραυmicroάτισαν βαθιά τους χριστιανούς της Ανατολής που τις είδαν σα δείγmicroα προδοσίας και αδελφοκτόνου πολέmicroου Εξάλλου επηρέασαν την κρίση των βυζαντινών για κάθε επιχείρηση στην οποία είχαν αναmicroιχθεί οι νορmicroανδοί και εξέθεσαν στα microάτια τους ακόmicroα και τις πιο αξιέπαινες προσπάθειες της δυτικής χριστιανοσύνης που αγωνιζόταν για την κοινή πίστη Μπορούmicroε να πούmicroε ότι για το microέσο βυζαντινό η νορmicroανδική επίθεση φάνηκε από τη microια microεριά σαν συνέπεια του σχίσmicroατος των Εκκλησιών και της παπικής απιστίας και από την άλλη σαν προοίmicroιο των σταυροφοριών που γρήγορα θεωρήθηκαν σαν η πιο φοβερή microορφή της δυτικής επίθεσης Πράγmicroατι η συmicromicroετοχή κι ακόmicroα περισσότερο ο σηmicroαντικός ρόλος που έπαιξαν οι νορmicroανδοί στις πρώτες σταυροφορίες ιδιαίτερα κάτω από την καθοδήγηση του Βοηmicroούνδου (πολύ γνωστού στους Βυζαντινούς γιατί είχε λεηλατήσει προηγούmicroενα το έδαφος τους) και κυρίως η εξοργιστική σύmicroπτωση της microεγάλης νορmicroανδικής εκστρατείας εναντίον της Ελλάδας microε την κήρυξη της δεύτερης σταυροφορίας που οι στρατοί της αποδείχτηκαν ιδιαίτερα απειλητικοί για την Κωνσταντινούπολη επιβεβαίωσαν τη δυσπιστία των βυζαντινών απέναντι στη σταυροφορία παπικής στρατιωτικής επιχείρησης ξένης προς κάθε βυζαντινή αντίληψη για τον πόλεmicroο



ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΑΠΟΨΗ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ Μπορούmicroε ανεπιφύλακτα να θεωρήσουmicroε ότι ο δωδέκατος αιώνας στάθηκε η περίοδος που κατά τη διάρκειά της η ταυτότητα ανάmicroεσα στα δύο microέρη της χριστιανοσύνης άλλαξε σε ετερότητα και διαφορισmicroό που το βάθος τους microεγάλωσε microε τον καιρό ώσπου επέτρεψε το οριστικό τους διαζύγιο το οποίο σφραγίσθηκε την αυγή του δέκατου τρίτου αιώνα microε την καταστροφή του βυζαντινού κράτους από τους στρατούς της τέταρτης σταυροφορίας το 1204 Θα

260






261








262









263






264






265









266









267





268






269






270









271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












260






261








262









263






264






265









266









267





268






269






270









271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












261








262









263






264






265









266









267





268






269






270









271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












262









263






264






265









266









267





268






269






270









271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












263






264






265









266









267





268






269






270









271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












264






265









266









267





268






269






270









271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












265









266









267





268






269






270









271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












266









267





268






269






270









271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












267





268






269






270









271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












268






269






270









271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












269






270









271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












270









271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












271








272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












272






273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












273











274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












274



275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












275










276








277





278







279





280








281









282







283










284












276








277





278







279





280








281









282







283










284












277





278







279





280








281









282







283










284












278







279





280








281









282







283










284












279





280








281









282







283










284












280








281









282







283










284












281









282







283










284












282







283










284












283










284












284












Συµπληρωµατικά Κείµεναkee.gr/attachments/file/435.pdf · 2018-10-05 · Η...

Documents

Transcript of Συµπληρωµατικά Κείµεναkee.gr/attachments/file/435.pdf · 2018-10-05 · Η...