Μετά την οξύτατη δημόσια λογομαχία του με τον Πρόεδρο του Ισραήλ Σιμόν Πέρεζ, ο Τούρκος Πρωθυπουργός Ρετσέπ Ταγίπ Ερντογάν αποχωρεί από το πάνελ του Διεθνούς Οικονομικού Βήματος στο Νταβός, στις 21 Ιανουαρίου 2009. (World Economic Forum/swiss-image.ch)

ΙΟYΝΙΟΣ 201086

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ

Ο ΦΙΛΟΔΟΞΟΣ ΤΟΠΟΤΗΡΗΤΗΣ

Γράφουν οι Ι. Καρκαζής1, Γ. Μπάλτος και Ι. Βιδάκης(*)

(*) Οι συντάκτες ευχαρίστως δέχονται σχόλια ανατροφοδότησης στην ηλ.διεύθυνση: geopolitics.studies@gmail.com

ΜΠΟΡΕΙ Η ΤΟΥΡΚΙΑ ΝΑ ΑΝΑΔΕΙΧΘΕΙ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΔΥΝΑΜΗ;

ΙΟYΝΙΟΣ 2010 87

σε μία πιο πρακτική αποτίμηση για το δυναμικό μιας χώρας σε επίπεδο περιφερειακής ισχύος. Αποσκοπούμε, δηλαδή, σε ένα εργαλείο που θα αρθρώνεται από μια υπόθεση εργασίας, δηλαδή την «υποψηφιότητα» μιας χώρας για ανάδειξη της σε περιφερειακή δύναμη, τα κρι-τήρια που επαληθεύουν την επίτευξη του στό-χου της, και την εξέταση της μελλοντικής προο-πτικής της μέσω μιας βασικής ανάλυσης SWOT (strengths-weaknesses-opportunities-threats) σε συγκεκριμένο χωροχρονικό πλαίσιο5.

Ως παράδειγμα της εφαρμογής αυτής θα λάβουμε υπόψη τη σύγχρονη Τουρκία, οπό-τε απλά, καθώς θα παραθέτουμε τα κριτήρια αξιολόγησης, θα εξετάζουμε συνοπτικά κατά πόσο η Τουρκία εκπληρώνει τις υπό συζήτη-ση προϋποθέσεις. Η επιλογή της χώρας αυτής έγινε όχι μόνο στο πλαίσιο του ειδικού ενδια-φέροντός μας για τη γείτονα χώρα ως τέτοια, αλλά και επειδή είναι ξεκάθαρα δεδηλωμένη η

Ο ι συγκεντρώσεις ισχύος στη διεθνή πολιτική έχουν κατά καιρούς λά-βει διάφορους χαρακτηρισμούς με προεξάρχοντα αυτόν της «υπερδύναμης», ως κράτους που έχει δυνατότητα να προβάλλει ισχύ και επιρροή σε παγκόσμιο επίπεδο, όπως αναλυτικά εισήχθη από τους W.T.R. Fox2 και N. Spykman - κατά τη δεκαετία του 1940, στην αυγή της επερχόμενης μεταπολεμικά νέας τά-ξης πραγμάτων, αλλά και δεκαετίες νωρίτερα από τον F. Ratzel με αφορμή την υπερισχύ που εξασφάλιζε μία χώρα ιδιαίτερα διά της ναυτι-κής δύναμης (Weltmacht, Superpower)3.

Μία σημαντική «παραλλαγή» της έννοιας της υπερδύναμης είναι η «περιφερειακή δύ-ναμη», μία υπερδύναμη της οποίας, ωστόσο, οι δυνατότητες προβολής ισχύος και επιρρο-ής είναι γεωγραφικά περιορισμένες. Οι μελέτες γύρω από το συγκεκριμένο πολιτικό φαινόμε-νο έχουν καταλήξει σε κάποιες θεωρητικές κα-ταγραφές χαρακτηριστικών που εντοπίζουμε κατ’ αρχήν στις κατά ιστορική περίσταση πε-ριφερειακές δυνάμεις. Για παράδειγμα, σύμ-φωνα με το European Consortium for Political Research (ECPR)4, σύμφυτο χαρακτηριστικό της περιφερειακής δύναμης είναι η ηγεμονική επιρροή με όρους οικονομικούς και στρατιω-τικούς επί μίας γεωγραφικά προσδιορισμένης περιοχής, της οποίας οι λαοί αποδέχονται ή έστω ανέχονται την εν λόγω επιρροή.

Ωστόσο, η παρούσα προσέγγιση σκοπεύει

Επάνω: Οι περιφερειακές δυνάμεις, αν και διαχειρίζονται μικρότερες ποσότητες ενέργειας, οφείλουν να παίζουν ρυθμιστικό ρόλο στα ενεργειακά πράγματα της ευρύτερης περιοχής τους, «εξουσιάζοντας» μάλιστα την παραγωγή ή εναλλακτικά την παροχή «ενεργειακών θησαυρών».

Δεξιά: Η Τουρκία αποτελεί ή πρόκειται να αποτελέσει ενεργειακό κόμβο (energy hub) υψηλής κρισιμότητας τόσο για την Ευρώπη όσο και για τη Ρωσία και τις ΗΠΑ.

ΙΟYΝΙΟΣ 201088

τους, «εξουσιάζοντας» μάλιστα την παραγω-γή ή εναλλακτικά την παροχή «ενεργειακών θησαυρών».

Εφαρμόζοντας το συγκεκριμένο κριτήριο στην περίπτωση της Τουρκίας, εύκολα διαπι-στώνουμε ότι η εν λόγω χώρα εξελίσσεται σε πρωταγωνιστή της λεγόμενης ενεργειακής δι-πλωματίας. Πολλοί αναλυτές, στο πλαίσιο της υιοθέτησης, πέραν της παραδοσιακής γεωπο-λιτικής θεώρησης, μιας αντίστοιχης γεωενερ-γειακής προσέγγισης8, βρίσκουν αφθονία πα-ραδειγμάτων γεωενεργειακού ενδιαφέροντος στις τουρκικές σχετικές πολιτικές. Η Τουρκία αποτελεί ή πρόκειται να αποτελέσει ενερ-γειακό κόμβο (energy hub) υψηλής κρισι-μότητας τόσο για την Ευρώπη όσο και για τη Ρωσία και τις ΗΠΑ. Έχει αποφασιστικό πολιτι-κά και τεχνικά ρόλο σε όσα διαδραματίζονται αναφορικά με την κατασκευή και τη λειτουρ-

για να επαναφέρουμε μια χρυσή εποχή στην περιοχή που γέννησε τους μεγαλύτερους πο-λιτισμούς...»7.

Α. ΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΜΙΑΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ

1ο κριτήριο: Ενεργειακή επάρκεια και οικονομική ανάπτυξη

Θεωρείται αυτονόητο ότι οι υπερδυνάμεις καταναλώνουν εξαιρετικά μεγέθη ενεργεια-κών αποθεμάτων, και, κατά συνέπεια, αρθρώ-νουν γενικότερα τη στρατηγική και τις πολιτι-κές τους, ώστε να εξασφαλίζουν αέναα υψηλή διαθεσιμότητα σε ενεργειακούς πόρους. Κατ’ αναλογία και οι περιφερειακές δυνάμεις, αν και διαχειρίζονται μικρότερες ποσότητες ενέργει-ας, οφείλουν να παίζουν ρυθμιστικό ρόλο στα ενεργειακά πράγματα της ευρύτερης περιοχής

σχετική πρόθεσή της και σε εξέλιξη οι προσπά-θειές της. Σύμφωνα με πρόσφατη ομιλία του Υπουργού Εξωτερικών Αχμέτ Νταβούτογλου, ο οποίος έχει και το trademark theory του απο-καλούμενου στρατηγικού βάθους (Stratejik derinlik - strategic depth): «...η τουρκική εξω-τερική πολιτική έχει τρεις βασικές αρχές: α) δι-αθέτει όραμα που προσανατολίζει την πορεία της, αλλά β) δεν σύρεται πίσω από καταστάσεις κρίσης, επειδή τις προλαμβάνει, και τέλος γ) ολοκληρώνεται με τη συστηματική ανάπτυ-ξή της σε περισσότερους από έναν άξονες...»6. Και από μια παλαιότερη συνέντευξη του ίδιου: «...Η περιφέρεια μάς ανήκει. Είναι το σπίτι μας... Πρέπει να κρατήσουμε το πεπρωμένο μας στα χέρια μας, που προϋποθέτει πνεύμα συνεργα-σίας και περιφερειακή ολοκλήρωση. Τα θεμέ-λια της τελευταίας είναι η ιστορία και η γεω-γραφία μας... θα ενώσουμε τις δυνάμεις μας

σΤΗν ΠΕΡΙΠΤωσΗ ΤΗσ ΤΟυΡΚΙΑσ, ΕυΚΟλΑ ΔΙΑΠΙσΤωνΟυΜΕ ΟΤΙ Η Εν λΟΓω χωΡΑ ΕξΕλΙσσΕΤΑΙ σΕ ΠΡωΤΑΓωνΙσΤΗ ΤΗσ λΕΓΟΜΕνΗσ ΕνΕΡΓΕΙΑΚΗσ ΔΙΠλωΜΑΤΙΑσ.

ΙΟYΝΙΟΣ 2010 89

χρηματοδότησης. Είναι αλήθεια επίσης ότι δεν αρκεί μόνο η ανθηρή οικονομία, αλλά και η δι-ατήρησή της σε μία συνεχή ροπή ανάπτυξης και προόδου.

Στρέφοντας την προσοχή μας στην οι-κονομική κατάσταση της Τουρκίας και στις σχετικές προοπτικές της, παρατηρούμε ότι η νεο-οθωμανική διακυβέρνηση έχει πραγμα-τοποιήσει ριζικές ποιοτικές και ποσοτικές το-μές στο χώρο της οικονομίας. Είναι όλο και πιο συχνή η αναφορά στους επονομαζόμε-νους Anatolian Tigers, την επιχειρηματική αφρόκρεμα που πρόσκειται στο κυβερνόν κόμμα, απλώνεται όχι μόνο στις μεγαλου-πόλεις αλλά και στα βάθη της Ανατολίας, καταλαμβάνει όλο και περισσότερες θέσεις στις λίστες πολυεκατομμυριούχων του πε-ριοδικού Forbes και οδηγεί την Τουρκία στους G20 με φρενήρεις ρυθμούς ανάπτυ-ξης9 παρά την ύφεση του προηγούμενου έτους10 και τις αντιξοότητες της υπό κρίση

γία πλειάδας αγωγών, συμπεριλαμβανομένου του αμερικανικών συμφερόντων Nabucco, των ρωσικών συμφερόντων South Stream και Blue Stream κ.λπ.

Αντίστοιχα, αποτελεί ενεργειακό κόμβο και για τη Μέση Ανατολή, καθώς διακομίζει με-γάλες ποσότητες ιρανικού φυσικού αερίου εκτός του Ιράν, ενώ διαχειρίζεται και τους ση-μαντικούς υδάτινους πόρους του Τίγρη και του Ευφράτη που «αιμοδοτούν» ενεργειακά σε μεγάλο βαθμό τις οικονομίες του Ιράκ και της Συρίας. Στο εσωτερικό της Τουρκίας, κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης από το AKP (Κόμμα της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης), έχουν αναληφθεί και εκτελεσθεί σχετικά ανα-πτυξιακά έργα και ευρύτατα προγράμματα οικονομικής αναδιάρθρωσης στη νοτιοανα-τολική Τουρκία.

Εξίσου αυτονόητο είναι ότι οι περιφερεια-κές δυνάμεις πρέπει να διαθέτουν μια σχετική για τα μέτρα της περιοχής τους οικονομική ευ-ρωστία. Δεν μπορεί να αναδειχθεί ως «περιφε-ρειακή ηγεμονία» μια χώρα που βυθίζεται σε ανεξέλεγκτα χρέη και οικονομικά ελλείμματα. Σχεδόν καθεμιά από τις υπόλοιπες προϋπο-θέσεις για την ανάδυση μιας περιφερειακής δύναμης, οπουδήποτε πάνω στη γη, χρήζει

Η Τουρκία διαχειρίζεται και τους σημαντικούς υδάτινους πόρους του Τίγρη και του Ευφράτη, που «αιμοδοτούν» ενεργειακά σε μεγάλο βαθμό τις οικονομίες του Ιράκ και της συρίας. στη φωτογραφία το φράγμα Ατατούρκ.

ΙΟYΝΙΟΣ 201090

Εάν, για παράδειγμα, η Τουρκία επιζητεί να αναγορευθεί σε περιφερειακή δύναμη με αυ-ξημένο έλεγχο στα δρώμενα της Μέσης Ανατο-λής και της Ανατολικής Μεσογείου, δεν αρκούν οι πολυπληθείς στρατιές, τα αεροσκάφη και οι φρεγάτες προηγούμενης γενιάς, όπως συνέ-βαινε κατά τις προηγούμενες δεκαετίες. Απαι-τούνται, αντίθετα, πολλαπλασιαστές ισχύ-ος, ιδιόκτητοι δορυφόροι, υποδομές για εκμετάλλευση πυρηνικής ενέργειας, έξυ-πνα όπλα, όπως τα μη επανδρωμένα και τα κατασκοπευτικά αεροσκάφη, τεχνολογίες stealth, δυνατότητες εναέριου ανεφοδια-σμού, δυνατότητες κυβερνοπολέμου, συ-μπαραγωγές με πρωτοπόρους κατασκευ-αστές, και πρωταρχικά εγχώρια αμυντική βιομηχανία που θα διασφαλίζει υψηλό πο-σοστό ανεξαρτησίας στη λήψη σχετικών πολιτικών και στρατιωτικών αποφάσεων. Η προηγηθείσα συνοπτική αναφορά στους στρα-τηγικούς πολλαπλασιαστές ισχύος είναι συγ-χρόνως και μια καταγραφή αυτών που ήδη η Τουρκία επιχειρεί σταδιακά να υλοποιήσει στο κατώφλι της νέας δεκαετίας, μια «φωτογραφι-κή» δηλαδή απάντηση στο ρητορικό ερώτημα με το οποίο ξεκίνησε ετούτη η παράγραφος σχετικά με το τι θα έπρεπε να κάνει η Τουρκία σε εξοπλιστικό επίπεδο, εάν επιθυμούσε να κα-ταστεί περιφερειακός ηγέτης της λεκάνης της

χώρα που δεν μπορεί να εκτοξεύσει ένα βλή-μα πέρα από τα σύνορά της; Πώς να πείσει ότι η βούληση και τα συμφέροντά της πρέπει να είναι σεβαστά όταν, για παράδειγμα, περιβάλ-λεται από θάλασσες και δεν έχει τα πολεμικά πλοία που απαιτούνται για την προστασία της και, ακόμη παραπέρα, για την πραγματοποίη-ση αποστολών και επίδειξης σημαίας σε άλλες θάλασσες στο πλαίσιο ευρύτερων συμμαχικών σχηματισμών και επιχειρήσεων.

Η στρατιωτική ισχύς είναι κύριος μοχλός πε-ριφερειακής αναγνώρισης. Αυτό ουδόλως συν-δέεται ευθέως με επιθετικές και ιμπεριαλιστι-κές συμπεριφορές. Το στρατιωτικό δυναμικό συνεκτιμάται υπέρ μιας χώρας χάρη και μόνο στην ύπαρξη και τη διαθεσιμότητά του. Εάν στην πορεία προκύψουν περιστάσεις ενδεικτι-κές μιας ιδιαίτερης αποτελεσματικότητας και επάρκειας, εύλογα προστίθενται βαθμοί θετι-κής αξιολόγησης. Εντούτοις, οι εξοπλισμοί και η επακόλουθη διαχείρισή τους, στην περίπτω-ση μιας περιφερειακής δύναμης, επιβάλλεται να φέρουν συγκεκριμένα «ποιοτικά» χαρακτη-ριστικά ενδεικτικά μιας ιδιαίτερης δυναμικής στην περιρρέουσα γεωπολιτική και γεωστρα-τηγική σκηνή της χώρας. Οι εξοπλισμοί πρέπει να έχουν αυξημένο «βεληνεκές» και να υπερ-βαίνουν τα συνήθη συμβατικά μεγέθη των γει-τονικών χωρών.

διεθνούς οικονομίας. Όλο και περισσότερα προϊόντα «Made in Turkey» κατακλύζουν τις Ευρωπαϊκές αγορές, και δεν πρόκειται μόνο για τα συνήθη κλωστοϋφαντουργικά, αλλά και για πολύπλοκες κατασκευές και συσκευές που προϋποθέτουν εξειδικευμένο παραγωγι-κό και βιομηχανικό δυναμικό. Θα μπορούσα-με επίσης να προσθέσουμε ότι η Τουρκία έχει σημειώσει πρωτοφανή οικονομική διείσδυση στις λοιπές μουσουλμανικές χώρες, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της ανοικοδόμησης του Ιράκ και του Αφγανιστάν.

Σε μια προοπτική αξιολόγησης των κριτηρίων που θα τα διέκρινε σε «υποχρεωτικά» και «ενισχυ-τικά», το εν λόγω 1ο κριτήριο θα διαβαθμιζόταν ως υποχρεωτικό (εκ των ων ουκ άνευ) στη δια-δρομή και περισσότερο στη διατήρηση μιας πε-ριφερειακής πρωτοκαθεδρίας.

2ο κριτήριο: στρατηγικοί εξοπλισμοί – Αμυντική βιομηχανία

Όσες χώρες φιλοδοξούν να καταστούν πε-ριφερειακές δυνάμεις αναπόφευκτα οφείλουν να αποκτήσουν και, το βασικότερο, να συντη-ρήσουν κατάλληλο οπλοστάσιο. Η εν λόγω καταλληλότητα έγκειται όχι μόνο στην ποσό-τητα, αλλά και στην ποιότητα των διαθέσιμων οπλικών συστημάτων. Πώς μπορεί να φερθεί «ηγεμονικά» για τα μέτρα της περιοχής της μια

ΙΟYΝΙΟΣ 2010 91

χώματα ποτίζονται με αίμα και γίνονται μάρτυ-ρες βιβλικών συγκρούσεων, δικαίων και αδί-κων που στο DNA τους έχουν εγγραφεί δεινά και οράματα στο δυναμικό απόηχο της ιστο-ρίας. Τα περάσματα των θαλασσών, οι προ-σβάσεις σε ενεργειακούς θησαυρούς και τα σταυροδρόμια των λαών σχεδόν «σπρώ-χνουν» όσους τα κατέχουν υπό δεδομένη συγκυρία να συλλογιστούν και να οραματι-σθούν μια θέση στο πάνθεον της περιφερει-ακής και όχι μόνο πολιτικής εξουσίας.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Τουρκία κα-τέχει ξεχωριστή γεωγραφικά και γεωπολιτικά θέση, σαν αυτή που προηγούμενα περιγράψα-με με μια δόση σουρρεαλισμού, δικαιολογημέ-νη ως ένα σημείο από το πολιτικό βάρος και την ιστορικότητα της λωρίδας γης που συνδέει

Ας σκεφτούμε, για παράδειγμα, τη χρονική πε-ρίοδο που θα αρχίσει η δυνατότητα εκμετάλ-λευσης και μαζί και η διανομή του πλούτου στους πόλους της γης, όταν, κατά συνέπεια, οι χώρες στις παρυφές της Αρκτικής και της Ανταρκτικής θα πρωταγωνιστήσουν ηθελη-μένα ή αθέλητα σε ζωηρές ανακατάξεις γύρω από την κατοχύρωση τίτλων υπερδυνάμεων και περιφερειακών δυνάμεων.

Για την ώρα, εντούτοις, ο «γνωστός» κόσμος της δυτικής ιστορίας, η μακραίωνη Ευρώπη, τα «αλλόκοτα» Βαλκάνια και λίγο παρέκει η «πυ-ρακτωμένη» Μέση Ανατολή, προς ευλογία ή πικρία των λαών τους, είναι από ορισμένα από τα πιο «σιδερένια αλώνια» που στα όριά τους συνωστίζονται και συνθλίβονται δυνάμεις και υποβόσκουσες ηγεμονικές φιλοδοξίες. Εκεί, τα

Ανατολικής Μεσογείου. Στη λογική αξιολόγησης των κριτηρίων που

προαναφέραμε, το εν λόγω 2ο κριτήριο θα δια-βαθμιζόταν ως υποχρεωτικό (εκ των ων ουκ άνευ) για τις εκκολαπτόμενες αλλά και τις καθιερωμέ-νες περιφερειακές δυνάμεις.

3ο κριτήριο: Γεωπολιτικά κρίσιμη θέσηΔεν είναι λίγες οι φορές που αρκετές χώρες

συγκεντρώνουν πολλά από τα γνωρίσματα των περιφερειακών δυνάμεων, ωστόσο, η ιστορι-κή μοίρα τις έχει τοποθετήσει στο περιθώριο της γεωπολιτικής, αν όχι και στο περιθώριο της ίδιας της γεωγραφίας. Όλα είναι, βέβαια, σχετι-κά και ευμετάβλητα, και κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει που θα εστιάσουν οι προβολείς της ιστορικής δημοσιότητας στα επόμενα χρόνια.

Η Τουρκία συμμετέχει πλέον στις συνόδους κορυφής G20.

Πώς μπορεί να φερθεί «ηγεμονικά» για τα μέτρα της περιοχής της μια χώρα που δεν μπορεί να εκτοξεύσει ένα βλήμα πέρα από τα σύνορά της;

ΙΟYΝΙΟΣ 201092

την Ευρώπη με την Ασία και την Αφρική, ενώ αποτελεί και κοιτίδα μεγάλων λαών και πολι-τισμών. Οι ΗΠΑ, ως πιο σημαντική πλανητική υπερδύναμη, συχνά δείχνει να αναγνωρίζει την Τουρκία ως μια χώρα-κλειδί για τον έλεγχο της πολιτικοστρατιωτικής κατάστασης στο θέατρο της Μέσης Ανατολής, αλλά και ως ανάχωμα τυχόν επέκτασης του ρωσικού ελέγχου στην Ανατολική Μεσόγειο για πολλές δεκαετίες και άσχετα από τις επιμέρους πολιτικοκοινωνικές μεταβολές στη Ρωσία.

4ο κριτήριο: Ηγεσία με σχετική βούληση και μεθοδολογία

Η σύγχρονη Τουρκία κυβερνάται από μια τετραρχία, τον πρόεδρο Α. Γκιουλ, τον πρω-θυπουργό Ε.Τ. Ερντογάν, τον αντιπρόεδρο της

Για την ανάδειξη της Τουρκίας σε περιφερειακή υπερδύναμη δεν αρκούν οι πολυπληθείς στρατιές, τα αεροσκάφη και οι φρεγάτες. Απαιτούνται αντίθετα, μεταξύ άλλων, συμπαραγωγές με πρωτοπόρους κατασκευαστές και πρωταρχικά εγχώρια αμυντική βιομηχανία που θα διασφαλίζει υψηλό ποσοστό ανεξαρτησίας στη λήψη σχετικών πολιτικών και στρατιωτικών αποφάσεων. (Airbus Military)

κυβέρνησης Μ. Αρίντς και τον υπουργό εξω-τερικών Α. Νταβούτογλου, οι οποίοι έχουν κά-ποια ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτα χαρακτηριστικά. Ο υπουργός εξωτερικών ήταν προηγούμενα βασικός σύμβουλος του πρωθυπουργού στη χάραξη μιας σύγχρονης διεθνούς πολιτικής, ο πρόεδρος ήταν υπουργός εξωτερικών, ο πρω-θυπουργός μαζί με τον αντιπρόεδρο της κυ-βέρνησης ίδρυσαν το κυβερνόν κόμμα AKP (Κόμμα της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης), ενώ και οι τέσσερις όχι μόνο εμφανίζουν κοινές κομματικές καταβολές, αλλά μοιράζονται ένα ηγετικό προφίλ που προφανέστατα έχει στη μαγιά του οραματισμό για μια ισχυρή Τουρκία και πολιτική ηθική αποστασιοποιημένη από τις κεμαλικές στρατοκρατικές και ελιτίστικες στρεβλώσεις του παρελθόντος.

Η εν λόγω ηγεσία έχει τα γνωρίσματα μιας «πολιτικής λέσχης», μιας «ιδεολογικής εταιρεί-ας» που μοιάζει να συνέρχεται συχνά για να συζητήσει και να σχεδιάσει όχι μόνο πώς θα αποσυντονίσει την εκάστοτε κομματική αντι-πολίτευση, αλλά πώς θα δρομολογήσει την κοινωνία της σε μια πορεία ανάπτυξης, ανα-γνώρισης και ευημερίας που θα καταλήγει σε αναβάθμιση του διεθνούς status για το σύνο-λο των εθνικών δραστηριοτήτων τους. Υπάρ-χει σχέδιο με άξονες μεγαλεπήβολα σενάρια που υποστηρίζονται από επιμέρους πολιτικές, που διαχέονται στα βαρόκεντρα της κοινωνίας και αποτυπώνουν συντονισμένες προσπάθειες για περισσότερα και καλύτερα κατορθώματα σε πολλά επίπεδα.

Υπάρχει, με άλλα λόγια, πολιτική βούληση

ΙΟYΝΙΟΣ 2010 93

φερειακές δυνάμεις με αδύναμες ή αμφιλεγό-μενες ηγεσίες, όπως το Πακιστάν των Νουάζ Σαρίφ και Ασίφ Ζαρντάρι, την Ινδία του Μαν-μοχάν Σινγκ, τη Νότια Αφρική κ.λπ., οπότε, στην προοπτική αξιολόγησης των κριτηρίων που θα τα διέκρινε σε «υποχρεωτικά» και «ενι-σχυτικά», το εν λόγω 4ο κριτήριο θα διαβαθμι-ζόταν ως απλώς ενισχυτικό για κάθε περιφε-ρειακή δύναμη.

5ο κριτήριο: Πολυσχιδής και εξωστρεφής διπλωματία

Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της μετάβασης, ή ακριβέστερα της απόπειρας για μετάβαση, από το προγενέστερο κεμαλικό «βαθύ κράτος» στο σύγχρονο νεο-οθωμανικό «στρατηγικό βάθος» είναι το πολυσχιδές και πολυδιάστατο της σύγχρονης τουρκικής εξω-τερικής πολιτικής11. Η Τουρκία, κατά την τρέ-χουσα περίοδο, λογίζεται από τις ΗΠΑ πολύ-τιμος συνεργάτης, παράδειγμα προς μίμηση ισλαμικού κράτους που συνθέτει μουσουλ-μανική παράδοση και δυτικού τύπου αστι-κή δημοκρατία. Η Ρωσία σε μεγάλο βαθμό

και μεθοδολογία για αλλαγή και εκσυγχρο-νισμό. Ποιος θα μπορούσε να διανοηθεί προ δεκαετίας ότι στην Τουρκία θα μπο-ρούσε να συλληφθούν περί τα τριακόσια υψηλόβαθμα στρατιωτικά στελέχη για την αντιμετώπιση της «Εργκένεκον» και της «Βαριοπούλας» χωρίς να διασαλευτεί η πο-λιτική, κομματική και κοινωνική ισορρο-πία... Και όμως έγινε, που σημαίνει ότι η αυτο-αποκαλούμενη ισλαμιστική ηγετική ομάδα, η «νεο-οθωμανική λέσχη» που προαναφέραμε, έχει βαθιά και ευρεία λαϊκή βάση, αλλά συνά-μα έχει προσεταιρισθεί και ενδιάμεσους ταξι-κά διοικητικούς μηχανισμούς που υλοποιούν τις προθέσεις και δίνουν μάχες για λήψη και εκτέλεση αποφάσεων σε ιδιαίτερα αντίξοο, πολιτικά ναρκοθετημένο από ανταγωνιστι-κές κεμαλικές συσπειρώσεις, περιβάλλον. Τέτοιο επίτευγμα δεν επιτυγχάνεται χωρίς εμπνευσμένη και αποφασισμένη ηγεσία που απεργάζεται μακροχρόνια τα απαιτούμενα σχέδια για να τα οδηγήσει βήμα-βήμα στην εκτέλεσή τους.

Εντούτοις, η ιστορία έχει αναδείξει περι-

διαμορφώνει τα γεωστρατηγικά και γεωε-νεργειακά σχέδιά της σε συνεργασία και με την Τουρκία μέσα από ένα πολιτικά και τε-χνικά αξιοζήλευτο πλέγμα διαχείρισης ενερ-γειακού πλούτου με αγωγούς μεταφοράς και εγκαταστάσεις επεξεργασίας στο εσωτερικό της τουρκικής επικράτειας. Το Ιράν βρίσκει στο πλευρό του μια Τουρκία που σπεύδει σε κάθε ευκαιρία να επιδείξει την αλληλεγ-γύη της, χρησιμοποιώντας όλη την επιρροή της στη Δύση προκειμένου να εξορκισθεί ο φόβος της ιρανικής πυρηνικής απειλής. Το Ισραήλ μοιράζεται μαζί της εξοπλισμούς, τε-χνογνωσία και ποικίλες οικονομικές δραστη-ριότητες, θεωρώντας την διαχρονικά βασική πλησιέστερη φίλια δύναμη και παραδοσιακό σύμμαχο μέσα στον κυκεώνα εχθρών που το περιβάλλουν.

Εν ολίγοις, κατά μάλλον παράδοξο τρό-πο, η Τουρκία κερδίζει το σεβασμό ή έστω λαμβάνεται θετικά υπόψη συγχρόνως από Αμερικανούς, Ρώσους, Ιρανούς και Ισραηλι-νούς, την ίδια στιγμή που οι Ευρωπαίοι προ-σβλέπουν σε ειδική συνεργασία ή ένταξή

Η Εν λΟΓω ΗΓΕσΙΑ ΕχΕΙ ΤΑ ΓνωΡΙσΜΑΤΑ ΜΙΑσ «ΠΟλΙΤΙΚΗσ λΕσχΗσ», ΜΙΑσ «ΙΔΕΟλΟΓΙΚΗσ ΕΤΑΙΡΕΙΑσ» ΠΟυ ΜΟΙΑζΕΙ νΑ συνΕΡχΕΤΑΙ συχνΑ ΓΙΑ νΑ συζΗΤΗσΕΙ ΚΑΙ νΑ σχΕΔΙΑσΕΙ...

Οι ΗΠΑ συχνά δείχνουν να αναγνωρίζουν την Τουρκία ως μια χώρα-κλειδί για τον έλεγχο της πολιτικοστρατιωτικής κατάστασης στο θέατρο της Μέσης Ανατολής, αλλά και ως ανάχωμα τυχόν επέκτασης του ρωσικού ελέγχου στην Ανατολική Μεσόγειο.

ΙΟYΝΙΟΣ 201094

της στην Ένωσή τους, πολλοί Βαλκάνιοι λαοί αναγορεύονται ιστορικοί σύμμαχοί της και άλλοι τόσοι Καυκάσιοι επιδιώκουν κάθε λο-γής σύνδεση και συμπόρευση μαζί της. Η Τουρκία βιώνει μια ασυνήθιστη «δημοφιλία» εκ μέρους ετερόκλητων πολιτικών και πολιτι-σμικών στοιχείων και συμφερόντων. Η άλλη όψη, ωστόσο, αυτής της συμπάθειας είναι το γεγονός ότι η Τουρκία σταθερά, συνειδητά και συστηματικά παρεμβαίνει σε πολλά μέ-τωπα, κυριολεκτικά σε όλα τα γειτονικά μέτω-πα που μπορεί να διανοηθεί κάποιος ότι είναι ανοικτά στην ευρύτερη περιοχή της.

Η συγκεκριμένη διπλωματική εξωστρέ-φεια αποτελεί ενισχυτική προϋπόθεση ανά-δειξης μίας χώρας σε περιφερειακή δύναμη. Οι περιφερειακές δυνάμεις συνήθως έχουν άποψη για τα τεκταινόμενα γύρω τους, επι-διώκουν να ρυθμίζουν τις εξελίξεις και πε-ρισσότερο συμμετέχουν στη διαμόρφωσή τους παρά υφίστανται τις συνέπειές τους. Ανάλογα παρεμβατική είναι η συμπεριφορά και των υπερδυνάμεων. Είναι συνηθισμένο φαινόμενο οι «μικροί λαοί» να περιστρέ-φονται ως δορυφόροι γύρω από τις υπερ-δυνάμεις, προσβλέποντας στη στήριξη, στην κατανόηση ή και στη διαιτησία που χρειάζονται για να αμβλύνουν και να επι-λύσουν τα προβλήματά τους. Είναι εύλογο να υποτεθεί ότι αντίστοιχα οι περιφερει-ακές δυνάμεις μοιάζουν με μικρογραφίες των υπερδυνάμεων από τις οποίες αντι-γράφουν χαρακτηριστικές όσο και απο-τελεσματικές παρεμβατικές τάσεις και συ-μπεριφορές.

Η σύγχρονη εξωτερική πολιτική της Τουρ-κίας, κατά τις ανακοινώσεις του Α. Νταβούτο-γλου, αφενός στηρίζεται στη διαχείριση των περιφερειακών της προβλημάτων με κατεύ-θυνση να εκμηδενιστούν τα προβλήματα με και για τους γείτονες της μέσω μιας εξισορ-ροπητικής και «ρυθμικής» διπλωματίας (“zero problems”), και αφετέρου η Τουρκία να θεω-ρείται, φυσικά και αβίαστα, ο ιδανικός δια-μεσολαβητής, ο κατεξοχήν τοποτηρητής και εγγυητής της ομαλότητας στην περιοχή. Έτσι εξηγείται η ασυγκράτητη έγνοια της να διαι-τητεύσει τις συρο-ισραηλινές συνομιλίες, να αναγνωρίσει το Κόσοβο, να εκφράσει τους δύστυχους κατοίκους της Γάζας, τους κατα-δυναστευμένους Ουιγούρους της Κίνας, να απαλύνει τον ιστορικό πόνο των Κούρδων και των Αρμενίων, κ.λπ. Σε κάθε περίπτωση, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι Τούρκοι διπλωμά-τες προφανώς βρίσκονται στα όρια της υπερ-κόπωσης για να αντεπεξέλθουν σε μια τόσο εργώδη υπερπροσπάθεια.

Για λόγους τεχνικής αρτιότητας της ανά-λυσης θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η πο-λυσχιδής και πολυεπίπεδη νεο-οθωμανική εξωτερική πολιτική έχει επιλέξει μία κατεύ-θυνση μείωσης των εντάσεων στην ευρύ-τερη περιοχή, η οποία, ωστόσο, δεν είναι η μόνη κατεύθυνση πάνω στον ίδιο άξονα της

πολυσχιδούς και πολυεπίπεδης εξωτερικής πολιτικής. Στον αντίποδα, το Ισραήλ, για πα-ράδειγμα, έχει επιλέξει την κατεύθυνση της αύξησης των εντάσεων και της ολομέτωπης και πολυμέτωπης ρήξης με πολλές γειτονι-κές χώρες.

Σε γενικές γραμμές και με μια δόση υπε-ραπλούστευσης, θα λέγαμε ότι οι περιφερει-ακές δυνάμεις, όταν αναπτύσσουν έντονη και εντατική παρουσία τους στις πολιτικές ζυμώσεις μιας συγκεκριμένης γεωπολιτικής περιοχής, επιλέγουν να «φορέσουν» είτε το προσωπείο του «ειρηνοποιού», με τη συγκα-ταβατική διάθεση να εκμηδενιστούν οι δια-φορές και να περιοριστούν τα προβλήματα ανάμεσα στους γειτονικούς λαούς της σφαί-ρας επιρροής τους, είτε το προσωπείο του αδίστακτου και άτεγκτου τιμωρού απέναντι σε οποιουσδήποτε αμφισβητούν ή επιβου-λεύονται την ισχύ τους.

Ένα πληρέστερο φάσμα συμπεριφορών εκ μέρους μιας περιφερειακής δύναμης θα συμπεριλάμβανε, όπως πληρέστερα απεικο-νίζει ο παρακάτω πίνακας, όχι μόνο τις εξω-στρεφείς παρεμβάσεις τους, αλλά και τη δυ-νατότητα για παρεμβάσεις καθαυτή, άσχετα από την πραγματοποίησή τους. Με πιο απλά λόγια, οι περιφερειακές δυνάμεις μπορεί

να μην επιδεικνύουν πολυσχιδή και πο-λυεπίπεδη παρεμβατικότητα, αρκεί που εν δυνάμει είναι σε θέση να το πράξουν. ως εκ τούτου, το υπό συζήτηση 5ο κριτή-ριο είναι και αυτό μάλλον «ενισχυτικό» παρά «υποχρεωτικό» για την πορεία μιας χώρας προς την ανάδειξή της σε περιφε-ρειακή δύναμη.

6ο κριτήριο: Ηγεμονική μυθολογίαΜία ακόμη σημαντική συνιστώσα, ενι-

σχυτική κάθε «αυτοκρατορίας», παγκόσμι-ας ή περιφερειακής εμβέλειας, είναι και το μυθικό ιδεολογικό και ιστορικό υπόβαθρό της. Συχνά οι υπερδυνάμεις ή οι περιφερει-ακές δυνάμεις είτε διαθέτουν είτε επινο-ούν-σοφίζονται και προπαγανδίζουν την ιστορία τους που, διόλου συμπτωματικά, είναι πλούσια σε μαρτυρίες, πρόσωπα και πράγματα, κατακτήσεις και επιτεύγματα που καταδεικνύουν το μεγαλείο τους και εξηγούν γενεαλογικά γιατί πρέπει οι εν λόγω χώρες να κατέχουν εξέχουσα θέση στα μάτια των άλλων λαών. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για τη δύναμη της παράδοσης και των συμβόλων που συνέχουν κάθε λαό και του παρέχουν το απαραίτητο ψυχολο-γικό δυναμικό για περισσότερη πρόοδο και

Το Ιράν βρίσκει στο πλευρό του μια Τουρκία που σπεύδει σε κάθε ευκαιρία να επιδείξει την αλληλεγγύη της, χρησιμοποιώντας όλη την επιρροή της στη Δύση προκειμένου να εξορκισθεί ο φόβος της ιρανικής πυρηνικής απειλής.

Βαθμός παρεμβάσεων: 10.....5.....

0

Εξωστρεφής – «ειρηνοποιός» περιφερειακή δύναμη

Εξωστρεφής – «συγκρουσιακή» περιφερειακή δύναμη

Εσωστρεφής – «συναινετική» περιφερειακή δύναμη

Εσωστρεφής – «απομονωμένη» περιφερειακή δύναμη

Βαθμός συγκρούσεων: 0.................................................................5..................................................................10

Παράσταση του 5ου κριτηρίου με πίνακα διπλής εισόδου, όπου μπορεί να τοποθετηθεί κάθε εξεταζόμενη περιφερειακή δύναμη με βάση τις σχετικές «συντεταγμένες» της.

ΙΟYΝΙΟΣ 2010 95

αναγνώριση στο διεθνές περιβάλλον. Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν λαοί που έχουν με-γαλουργήσει κατά το παρελθόν και αντλούν δημιουργική αυτοεκτίμηση από τις εν λόγω ιστορικές καταβολές τους, όπως και άλλοι λαοί που, ενώ έχουν ιστορικές περγαμηνές, με τη σύγχρονη συμπεριφορά τους τις απα-ξιώνουν και βυθίζονται σε πολιτική ανυπολη-ψία. Επιπρόσθετα, σημειώσαμε προηγούμε-να, και την περίπτωση λαών που οι σύγχρονες ηγεσίες τους συστηματικά τους κατευθύνουν στην ιστοριοπλασία μέσα από διασκευές και ευφημισμούς μιας φτωχής ή και ενοχλητικής άλλοτε ιστορικής αλήθειας.

Επιστρέφοντας στην υπόθεση εργασίας μας για την πορεία που συντεταγμένα ακο-λουθεί η Τουρκία προς την ανάδειξή της ως περιφερειακής δύναμης στην Ανατολική Με-σόγειο και τη Μέση Ανατολή, οφείλουμε να ελέγξουμε τη στάση της απέναντι στο προ-αναφερθέν κριτήριο της διαμόρφωσης ξε-κάθαρου και μεγαλεπήβολου πολιτισμικού και ιστορικού στίγματος. Δεν υπάρχει αμφι-βολία ότι οι πολιτικοί και πνευματικοί ηγέτες της Τουρκίας, που με μία λέξη αποκαλούνται νεο-οθωμανοί, όχι μόνο ανασύρουν, καλλι-εργούν και προβάλλουν ένα σχετικό ιδεολο-γικό στίγμα, αλλά το συγκεκριμένο στίγμα εξ ορισμού παραπέμπει στο όραμα της σύ-μπηξης μιας περιφερειακής δύναμης, καθώς συνδέεται άμεσα και απροκάλυπτα με την αναβίωση σε κάποιο βαθμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Άσχετα με τις αξιολογήσεις στις οποίες μπορεί να προβεί κάθε ειδικός και μη αναφο-ρικά με την επέλαση των τουρκογενών λαών στη Μέση Ανατολή, τη συνάντησή τους με το Ισλάμ, τη διοίκηση της οθωμανικής αυτοκρα-τορίας και τη σχέση τους με άλλους λαούς και θρησκείες, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι σύγχρονοι Τούρκοι διαθέτουν ευρύ και βαθύ ιστορικό παρελθόν, πλούσιο σε μύθους και σύμβολα που μπορούν σχετικά εύκολα να αναστήσουν και να αναθρέψουν τάσεις προς μία περιφερειακή ηγεμονία.

7ο κριτήριο: Ευνοϊκή διεθνής συγκυρίαΑν και προηγούμενα αναφερθήκαμε στις

περιφερειακές δυνάμεις ως μικρογραφίες των υπερδυνάμεων, ο παραλληλισμός εξυπη-ρετεί την κατανόηση ανάλογων στάσεων και συμπεριφορών, αλλά δεν ισχύει σε απόλυτο βαθμό. Μία από τις προφανείς διαφορές με-ταξύ περιφερειακών δυνάμεων και υπερδυ-νάμεων είναι ότι οι πρώτες εξαρτώνται από τις δεύτερες πολύ περισσότερο από όσο οι δεύτερες από τις πρώτες. Από μία άλλη οπτι-κή, οι περιφερειακές δυνάμεις δεν πρέπει τουλάχιστον να προβληματίζουν τις υπερδυ-νάμεις στην εκτέλεση των σχεδίων τους. Το ιδανικό μάλιστα, και για τους μεν και για τους δε, είναι οι περιφερειακές δυνάμεις να ανα-πτύσσουν πολιτικές και στρατηγικές σε σύ-μπνοια με τις επιδιώξεις των υπερδυνάμεων

του παραπάνω κριτηρίου είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Περισσότερο από το 20% του πληθυσμού της αποτελούν την κουρδική εθνική μειονότητα, με την οποία το επίση-μο κράτος βρίσκεται σε μία συνεχή και πο-λύμορφη αντιπαράθεση επί δεκαετίες. Η αντίσταση των Κούρδων στην καταπάτη-ση των εθνικών και πολιτικών τους δικαι-ωμάτων είναι μία βραδυφλεγής βόμβα για το πολιτικό οικοδόμημα της Τουρκίας. Σε κάθε περίπτωση, η ύπαρξη του κουρδικού ζητήματος συνιστά όχι μόνο κρίσιμο απο-σταθεροποιητικό παράγοντα, αλλά ίσως και ένα μέσο πίεσης εκ μέρους των υπερδυνά-μεων για το μελλοντικό έλεγχο των εξελίξε-ων στην περιοχή.

Αλλά και σε πολιτειακό επίπεδο, η ρήξη

σε κάθε περιοχή και ανά τον κόσμο.Για την περίπτωση της Τουρκίας, ο δρόμος

προς την καθιέρωσή της ως περιφερειακής δύναμης προϋποθέτει τη συγκατάθεση των ΗΠΑ και της Ρωσίας σε κάτι τέτοιο. Επίσης, προϋποθέτει στρατηγικές τοποθετήσεις της Τουρκίας που να πείθουν τις υπερδυνάμεις ότι η «σύμμαχός» τους χώρα θα προασπί-σει τα κατά περίπτωση συμφέροντά τους. Η υπόθεση ότι η Τουρκία καλύπτει το συ-γκεκριμένο κριτήριο απαιτεί προσεκτικό και λεπτομερειακό έλεγχο, επειδή τόσο τα συμ-φέροντα όσο και οι πολιτικές των «μεγάλων δυνάμεων» συχνά είναι ασαφή, σχετικά και ευμετάβλητα, ενώ δεν λείπουν και οι απροσ-δόκητες εκπλήξεις που επιφυλάσσει η ιστο-ρία για τους λαούς της γης ανεξάρτητα από τα μεγέθη και τις ορθολογικά εκτιμώμενες δυνατότητές τους.

Το βέβαιο, ωστόσο, κατά την παρούσα χρονική περίοδο είναι ότι η περιρρέουσα την Τουρκία διεθνής συγκυρία είναι χαρακτηρι-στικά ευνοϊκή. Μία Τουρκία που έμπρακτα αγωνίζεται για την προβολή του πιο κο-σμικού, μετριοπαθούς και φιλοδυτικού προσώπου του Ισλάμ είναι το ζητούμενο της αμερικανικής πολιτικής Ομπάμα στη Μέση Ανατολή, ένα φιλόδοξο πείραμα για να απεμπλακεί η Δύση από το φάντασμα του ισλαμικού φονταμενταλισμού, κερδί-ζοντας «τις καρδιές και τις σκέψεις» των μουσουλμάνων στην ευρύτερη περιοχή. Από την άλλη πλευρά, η Ρωσία του Πούτιν επιλέγει ως στρατηγικό της εταίρο την Τουρ-κία όσον αφορά τα γεωενεργειακά της θέμα-τα, πετυχαίνοντας κατά κάποιο τρόπο και εκ του πλαγίου δρόμου την πολυπόθητη επί αι-ώνες έξοδό της στην Ανατολική Μεσόγειο.

8ο κριτήριο: Εσωτερική συνοχήΜία κατ’ αρχήν προσέγγιση των περιφε-

ρειακών δυνάμεων ως γεωπολιτικών φαινο-μένων εστιάζει περισσότερο στο σκηνικό της διεθνούς διπλωματίας. Υπάρχει, εντούτοις, και η εθνική διάσταση, ό,τι συμβαίνει στο εσωτερικό κάθε περιφερειακής δύναμης. Σε αυτό το πλαίσιο ο κρίσιμος παράγοντας για την απόκτηση κρατικής ισχύος, που θα αντι-κατοπτρίζεται και στις εξωτερικές σχέσεις μίας χώρας, είναι η εσωτερική πολιτική συ-νοχή, εκφραζόμενη στις εθνικές, κοινωνικές και λοιπές διαστάσεις της. Μία χώρα που επι-διώκει να ρυθμίζει και να διαχειρίζεται τα προβλήματα των γειτόνων της θα πρέπει να έχει επιλύσει τα εσωτερικά της προβλή-ματα, να έχει εξαλείψει υπαρκτές ή δυνητι-κές εστίες αστάθειας για την καθημερινή ζωή των πολιτών της. Πόσο πειστική μπο-ρεί να είναι μία χώρα ότι μπορεί να αντιμετω-πίσει όχι μόνο τους δικούς της εξωτερικούς εχθρούς αλλά και τους εξωτερικούς εχθρούς άλλων χωρών, όταν δεν μπορεί να αντιμετω-πίσει τους εσωτερικούς της εχθρούς;

Όσον αφορά την Τουρκία, η εκπλήρωση

ΙΟYΝΙΟΣ 201096

πέρα από την κυβέρνηση, τα ιερατεία, τις ευρείες λαϊκές μάζες και τα επιχειρηματικά κέντρα βάρους της χώρας. Η συνταγματική αναθεώρηση για το ρόλο του στρατεύματος και της δικαιοσύνης αποτελεί ένα ακόμη εν εξελίξει επεισόδιο της σύγκρουσης ανάμε-σα στους θεσμούς της τουρκικής πολιτείας, οι διαστάσεις του οποίου βρίσκονται οριακά κοντά σε ενδεχόμενες βίαιες ανατροπές με απρόβλεπτες συνέπειες για την πολιτική και κοινωνική συνοχή της χώρας.

στην πλευρά του κεμαλισμού. Οι δύο αυτές εθνικές ιδεολογίες απηχούν

συνολικά διαφορετική προσέγγιση για τη δομή και τη διαχείριση του κράτους, ενώ επι-διώκουν να προσεταιριστούν τα επιμέρους κέντρα λήψης απόφασης σε όλο το φάσμα της τουρκικής κοινωνίας. Έτσι, διαπιστώνου-με ότι παραδοσιακά οι ένοπλες δυνάμεις, η δικαιοσύνη και οι επιχειρηματίες ακολου-θούσαν κεμαλική γραμμή, αλλά επί των ημε-ρών μας οι νεο-οθωμανοί προσεταιρίστηκαν,

μεταξύ της τρέχουσας διακυβέρνησης και της αντιπολίτευσης δεν περιορίζεται στα συ-νήθη στενά πλαίσια της κομματικής αντιπα-ράθεσης. Στην Τουρκία πραγματοποιείται σε καθημερινή βάση μία πολιτική επανάσταση με πρωταγωνιστές τους ίδιους τους θεσμούς, τα κόμματα, τις ένοπλες δυνάμεις, τη δικαι-οσύνη, τους οικονομικούς και θρησκευτι-κούς παράγοντες κ.λπ., που βρίσκονται σε σύγκρουση μεταξύ τους, όντες στρατευμένοι είτε στην πλευρά του νεο-οθωμανισμού είτε

ΓΙΑ ΤΗν ΠΕΡΙΠΤωσΗ ΤΗσ ΤΟυΡΚΙΑσ, Ο ΔΡΟΜΟσ ΠΡΟσ ΤΗν ΚΑθΙΕΡωσΗ ωσ ΠΕΡΙφΕΡΕΙΑΚΗσ ΔυνΑΜΗσ ΠΡΟϋΠΟθΕΤΕΙ ΤΗ συΓΚΑΤΑθΕσΗ Των ΗΠΑ ΚΑΙ ΤΗσ ΡωσΙΑσ.

Το Ισραήλ μοιράζεται με την Τουρκία εξοπλισμούς, τεχνογνωσία και ποικίλες οικονομικές δραστηριότητες, θεωρώντας την διαχρονικά βασική πλησιέστερη φίλια δύναμη και παραδοσιακό σύμμαχο μέσα στον κυκεώνα εχθρών που το περιβάλλουν.

ΙΟYΝΙΟΣ 2010 97

Ενεργειακή επάρκεια και οικονομική ανά-•πτυξηΣτρατηγικοί εξοπλισμοί – Αμυντική βιο-•μηχανίαΗγεσία με σχετική βούληση και μεθοδο-•λογίαΠολυσχιδής και εξωστρεφής διπλωματία•Ηγεμονική μυθολογία• Από την ανωτέρω παράθεση απου-•σιάζει ένα μόνον από τα καταχωρημένα κρι-τήρια:η Εσωτερική συνοχή,•το οποίο αποτελεί και την κύρια αδυναμία

(weakness) της Τουρκίας για ευόδωση των προσπαθειών της. Πρόσθετα, τόσο η «πολυ-σχιδής και εξωστρεφής διπλωματία» όσο και η «ηγεμονική μυθολογία» εύκολα μετατρέ-

Β. SWOT ΑΝΑΛΥΣΗ

Strengths – Weaknesses / Δυνατότητες - Αδυναμίες

Στη δομή μιας ανάλυσης SWOT γίνεται μια βασική διάκριση μεταξύ αφενός strengths and weaknesses, τα οποία εντοπίζονται στο εσωτερικό (σε βραχυχρόνιο ορίζοντα) της αξιολογούμενης οντότητας, και αφετέρου opportunities και threats που αντικατοπτρί-ζουν το εξωτερικό περιβάλλον της (σε μεσο-πρόθεσμο ορίζοντα). Ειδικά για τις εσωτερι-κές δυνατότητες της Τουρκίας σε μια τροχιά ανάδειξής της ως περιφερειακής δύναμης, διαπιστώνουμε ότι καλύπτει σε αρκούντως ικανοποιητικό επίπεδο τα ακόλουθα από τα κριτήρια της προηγηθείσας ανάλυσής μας:

πονται από δυνατά σε αδύνατα σημεία, εκεί που η πολυπραγμοσύνη οδηγεί σε σπατάλη και διασπάθιση του δυναμικού ή η μυθολο-γία τροφοδοτεί συμπλέγματα υπεροψίας και ιδεοληψίας που στερούν τις πολιτικές από τον απαραίτητο για την επιτυχία τους ρεαλισμό.

Opportunities - Threats / Ευκαιρίες - Απειλές

Οι ευκαιρίες της σύγχρονης Τουρκίας να αναδειχθεί και να καθιερωθεί σε έναν από τους κύριους ρυθμιστές των εξελίξεων στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή αποδίδονται από τα παρακάτω κριτήρια, όπως τα αναλύσαμε προηγούμενα:

Γεωπολιτικά κρίσιμη θέση•Ευνοϊκή διεθνής συγκυρία•Από αυτά τα δύο, η Τουρκία καλύπτει σε

υπερθετικό βαθμό αυτό της σημαντικής γεω-πολιτικά θέσης. Εντούτοις, το δεύτερο κριτή-ριο, της ευνοϊκής διεθνούς συγκυρίας καλύπτε-ται εν μέρει και με τέτοιο οριακό τρόπο που θα το χαρακτηρίζαμε «μαχητό τεκμήριο».

Ένα ακόμη κριτήριο για κάθε χώρα που εί-ναι υποψήφια για περιφερειακή δύναμη σχε-τίζεται με την ίδια την περιφέρειά της, πιο συγκεκριμένα με τον ανταγωνισμό που τυ-χόν υφίσταται σε μία συγκεκριμένη γεωπο-λιτική περιοχή ανάμεσα σε περισσότερες της μίας χώρες που απαιτούν ηγεμονική θέση. Εξαρτάται βέβαια από τις εκάστοτε γεωπολιτι-κές περιστάσεις «πόσους ηγεμόνες μπορεί να αντέξει κάθε βασίλειο», με άλλα λόγια, πόσες περιφερειακές δυνάμεις και ποια κατανομή ισχύος ανάμεσά τους οδηγούν το συγκεκριμέ-νο γεωπολιτικό πλέγμα σε ισορροπία και στα-θερότητα. Εστιάζοντας στην περιφέρεια της Ανατολικής Μεσογείου και της Μέσης Ανατο-λής, παρατηρούμε ότι η Τουρκία προφανώς και δεν είναι ο μόνος μνηστήρας της ηγεμο-νίας. Παραδοσιακά το Ισραήλ έχει διανύσει πολυετή ηγεμονική διαδρομή στο χώρο, και θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει αντικεί-μενο μιας παρόμοιας με την παρούσα μελέτης που θα εξέταζε την επαλήθευση των υπό συ-ζήτηση κριτηρίων για λογαριασμό του.

Ο έτερος μεγαλεπήβολος μνηστήρας της συγκεκριμένης «ηγεμονίας» είναι το Ιράν, που, ιδιαίτερα εάν αποκτήσει πυρηνική ισχύ, επί-σης μπορεί να συγκεντρώσει ικανοποιητικό σύνολο βαθμών με βάση την κλίμακα των κριτηρίων που παραθέτουμε, ενώ η λίστα θα μπορούσε να είναι εκτενέστερη αν συλλογιζό-μασταν την επιρροή που ασκεί π.χ. η Αίγυπτος στη Μέση Ανατολή και στο βορειοαφρικανι-κό Μαγκρέμπ. Το ενδιαφέρον, λοιπόν, σημείο σύμφωνα με αυτό το σκεπτικό βρίσκεται στην απάντηση του ερωτήματος εάν και σε ποιο βαθμό κυριότερα το Ισραήλ και το Ιράν, το κάθε ένα για δικούς του λόγους, θα προσπα-θήσουν και θα επιτύχουν να θέσουν όρια στις τουρκικές φιλοδοξίες.

Είναι χαρακτηριστικά όσα συμβαίνουν στις ισραηλινό-τουρκικές σχέσεις κατά την

Η σύγχρονη εξωτερική πολιτική της Τουρκίας, κατά τις ανακοινώσεις του Α. νταβούτογλου, αφενός στηρίζεται στη διαχείριση των περιφερειακών της προβλημάτων με κατεύθυνση να εκμηδενιστούν (“zero problems”) και αφετέρου η Τουρκία να θεωρείται, φυσικά και αβίαστα, ο ιδανικός διαμεσολαβητής, ο κατεξοχήν τοποτηρητής και εγγυητής της ομαλότητας στην περιοχή.

ΙΟYΝΙΟΣ 201098

Επιπρόσθετα, στη λίστα των παραγόντων που μπορούν να υπονομεύσουν την πορεία μίας χώρας προς την πρωτοκαθεδρία, εκτός των υπερδυνάμεων, των ανταγωνιστικών δυ-νάμεων και των εσωτερικών εχθρών, μπο-ρεί να προστεθούν ποικίλες άλλες αιτίες και αστάθμητα στοιχεία. Για παράδειγμα, οι δι-αρκώς σε ένταση ελληνοτουρκικές σχέσεις ή η στάση της διεθνούς κοινής γνώμης για την αξία ή την απαξία της τουρκικής πολιτικής διαχρονικά μπορούν να προκαλέσουν σο-βαρή ανάσχεση στις τουρκικές βλέψεις. Μία κλιμάκωση στα ελληνοτουρκικά θερμά επει-σόδια που κατά καιρούς συμβαίνουν στο Αι-γαίο κατά βάση θα σκιάσει το προφίλ της σύγ-χρονης νεο-οθωμανικής Τουρκίας που, όπως προείπαμε, θέλει να εμφανίζεται ειρηνοποιός και εγγυητής της ομαλότητας στην περιοχή. Όσον αφορά στη διεθνή κοινή γνώμη και την απήχησή της στη διαμόρφωση της πολιτικής μιας περιφερειακής δύναμης, ας προσέξου-με τον πανικό που επέφερε για την τουρκική διπλωματία η αναγνώριση της γενοκτονίας των Αρμενίων σε βάρος της Τουρκίας από τα Κοινοβούλια των ΗΠΑ και της Σουηδίας ή την αίσθηση που προκάλεσαν στο δυτικό κόσμο οι δηλώσεις του Οικουμενικού Πατρι-άρχη της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας ότι ζώντας στην Τουρκία «αισθάνεται σταυ-ρωμένος»12!

Σχολιάσαμε προηγούμενα ότι στη σύγ-χρονη εξωτερική πολιτική ιστορία της Τουρ-κίας παρατηρείται ένα πολιτικό παράδοξο, ή εν πάσει περιπτώσει, ένα οξύμωρο σχήμα στα όρια της λογικής, η Τουρκία να επιχει-ρεί να βρίσκεται σε σύμπνοια συγχρόνως με τις ΗΠΑ, τη Ρωσία, την Ευρωπαϊκή Ένωση, το Ιράν κ.λπ., καλλιεργώντας και εξυπηρετώντας κοινά συμφέροντα μαζί τους. Επιπρόσθετα, οι σχέσεις της με μια σειρά από πάλαι ποτέ πα-ραδοσιακούς γειτονικούς εχθρούς της, όπως η Ελλάδα, η Βουλγαρία, η Αρμενία, η Συρία, οι Κούρδοι κ.λπ., διανύουν συνολικά μια φάση εξομάλυνσης...

Βέβαια, η όλη κατάσταση θυμίζει την ευ-φυή λαϊκή ρήση: «Όταν κάποιος κρατάει πολ-λά καρπούζια, όλο και κάποιο θα του πέσει», που σημαίνει ότι είναι πολύ πιθανό κάποιο συ-στατικό της «συνταγής που περίτεχνα μαγει-ρεύει» η γειτονική χώρα τα τελευταία χρόνια να προστεθεί σε λαθεμένη ποσότητα, κατα-στρέφοντας τη γεύση του τελικού αποτελέ-σματος. Με άλλα λόγια, η διεθνής κοινότητα εύλογα αναρωτιέται πόσο ο δυτικός κόσμος θα ανέχεται η Τουρκία να στηρίζει το Ιράν και την επακόλουθη ευχέρεια του τελευταίου να «αγοράζει» έτσι χρόνο για την πραγματοποίη-ση των πυρηνικών φιλοδοξιών του, πόσο και-ρό ακόμη το Ισραήλ θα ανέχεται την Τουρκία σε ρόλο ρήτορα και προστάτη των ανθρωπί-νων δικαιωμάτων στη Γάζα, και για πόσο καιρό το Ιράν και το Ισραήλ μαζί θα ανέχονται «τρίτο άτομο» στην πολυετή, αποκλειστική και γεμά-τη εντάσεις σχέση τους;.....

στο πλαίσιο των ιρανοτουρκικών σχέσεων. Εντούτοις, οι εν λόγω σχέσεις υπόκεινται στη συντριπτική επιρροή των εσωτερικών ζητη-μάτων του μουσουλμανικού κόσμου. Το Ιράν και η Τουρκία εκφράζουν αντίστοιχα και με τον πιο οριακό τρόπο τις διαφορές ανάμεσα σε Σουνίτες και Σιίτες. Η Τουρκία καυχιέται για το ήπιο, μετριοπαθές και εκκοσμικευμένο Ισλάμ της, ενώ το Ιράν με φανατισμό πειρα-ματίζεται τον ισλαμικό παράδεισο επί γης και τη μισαλλοδοξία απέναντι σε αλλότριες θρη-σκείες και πολιτισμούς. Η ανάδειξη της μίας ή της άλλης χώρας ως περιφερειακής δύναμης στον ίδιο χώρο συνεπάγεται και ιδεολογική επικράτηση του σουνιτικού κόσμου απέναντι στο σιιτικό ή και αντίστροφα. Πόσο διατεθει-μένο είναι, λοιπόν, το Ιράν στο να πρυτανεύ-σουν σουνιτικές ιδεολογίες και πολιτικές στη Μέση Ανατολή;

τελευταία διετία, ξεκινώντας από τη φραστι-κή επίθεση του Ερντογάν προς τον Πέρεζ στο Νταβός, συνεχίζοντας με κοινά στρατιωτικά γυμνάσια στην Ανατολική Μεσόγειο, αγορα-πωλησίες υπερσύγχρονων στρατιωτικών μη-χανημάτων και καταλήγοντας σε κορύφωση των αντισημιτικών αισθημάτων της τουρκικής κοινής γνώμης. Το σκωτσέζικο ντους στις σχέ-σεις των δύο χωρών τροφοδοτείται από την αλληλέγγυα προς το Ιράν στάση της Τουρκί-ας, ενώ βάσιμα σημειώθηκε στο διεθνή τύπο ότι η πρόσφατη αναγνώριση από το Κογκρέ-σο των ΗΠΑ της γενοκτονίας των Αρμενίων από τους Τούρκους μεθοδεύτηκε κατά κάποιο τρόπο από το εβραϊκό λόμπι στις ΗΠΑ, προ-κειμένου να ασκηθεί πίεση στην Τουρκία για τη φιλοϊρανική στάση της.

Από την άλλη πλευρά, το Ιράν ευπρόσδε-κτα απολαμβάνει την τουρκική γενναιοδωρία

Μία Τουρκία που έμπρακτα αγωνίζεται για την προβολή του πιο κοσμικού, μετριοπαθούς και φιλοδυτικού προσώπου του Ισλάμ είναι το ζητούμενο της αμερικανικής πολιτικής Ομπάμα στη Μέση Ανατολή.

ΙΟYΝΙΟΣ 2010 99

αντιφάσεις που ζυγοσταθμίζει ισλαμισμό και σοσιαλισμό, καπιταλισμό και ευρωπαϊσμό, πα-τριωτισμό και παντουρκισμό, «άγνωστη ακόμη και απρόβλεπτη».

Αλλά ας μην χαθούμε στη μετάφραση αιώ-νων ιστορίας μέσα σε λίγες γραμμές. Να εστιά-σουμε, είναι προτιμότερο, στο καίριο ελληνικό συμφέρον. Με μια εικόνα επίκαιρη από άλλον αγώνα και σκηνικό. Η Ελλάδα, κατά τις πρό-σφατες διαπραγματεύσεις με τους Ευρωπαί-ους ηγέτες για την αντιμετώπιση των διεθνών κερδοσκόπων, ζήτησε να έχει πάνω στο τρα-πέζι της διεθνούς οικονομίας ένα όπλο, χαρα-κτηριστικά, «ένσφαιρο», για να την «παίρνουν στα σοβαρά» και να μην κραδαίνει μάταια και βουβά ένα ακίνδυνο εργαλείο στα πρόσωπα όσων την επιβουλεύονται. Ρεαλιστικά και με όρους απλής ως απλοϊκής δύναμης, η κεμαλι-κή Τουρκία ασκούσε ανέκαθεν επιβουλές ξε-κάθαρες και κραυγαλέες, αλλά ως πού θα μπο-ρούσαν να φθάσουν οι σφαίρες του ζεστού από τις πολλές «μαλάξεις» περιστρόφου της... Αντίθετα, η Τουρκία του Ερντογάν, του Γκιουλ και του Νταβούτογλου, μέσα από την ανάπτυ-ξη, ή έστω την υψηλή πιθανότητας ανάπτυξης, μιας βαθιά οραματιστικής αλλά και μεθοδικής, ντελικάτης, πολιτισμένης και πολυπολιτισμικής, σχεδόν οικουμενικής στρατηγικής, μήπως έχει, πάνω σε όποιο τραπέζι συζητάει ο,τιδήποτε, ένα κρύο μεν, ένσφαιρο δε, περίστροφο «πει-θούς και γνώσης»;

Γ. ΕΠΙΛΟΓΟΣΗ ανάλυση που προηγήθηκε μπορεί κάλ-

λιστα να καταλήξει σε συμπεράσματα σχετικά με την επιτυχία ή τις πιθανότητες επιτυχίας της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής στη συγκε-κριμένη επιδίωξη περιφερειακής ισχύος. Τα εν λόγω συμπεράσματα θα μπορούσε να είναι και ποσοτικά αιτιολογημένα, με βάση ποσοστιαίες εκτιμήσεις για τις αξιολογούμενες επιδόσεις για κάθε κριτήριο. Ωστόσο, στην παρούσα περί-σταση αφήνουμε για τον αναγνώστη τις τελικές αξιολογικές κρίσεις με βάση τις σκέψεις και το υλικό που εκτέθηκε, προκειμένου να καταλή-ξουμε σε ένα περισσότερο ελληνικού εθνικού ενδιαφέροντος ερώτημα για περίσκεψη.

Από μια τέτοια οπτική των πραγμάτων, θέ-τουμε, εν είδει επιλόγου, ένα από τα πιο καυτά ερωτήματα που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες, και όχι μόνον, ελληνοτουρκικές σχέσεις, δη-λαδή ποια από τις «δύο Τουρκίες» είναι πιο ασφαλής, ή και λιγότερο επιβλαβής γείτο-νας, η Τουρκία της κεμαλικής παράδοσης και του βαθέος στρατο-κράτους ή η κυβερ-νώσα προς το παρόν, μεταμοντέρνα αναβί-ωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας με το περιούσιο στρατηγικό βάθος που «καπνίζει» στις στέγες των σπιτιών από τις υπερκαυκά-σιες στέπες ως τα έγκατα της Ανατολίας στις παρυφές του ματωμένου Ευφράτη; Η πρώτη είναι «γνωστή και προβλέψιμη», εριστική και διεκδικητική, η δεύτερη μοιάζει μωσαϊκό από

Περισσότερο από το 20% του πληθυσμού της Τουρκίας αποτελούν την κουρδική εθνική μειονότητα, με την οποία το επίσημο κράτος βρίσκεται σε μία συνεχή και πολύμορφη αντιπαράθεση επί δεκαετίες.

ΙΟYΝΙΟΣ 2010100

Υποσημειώσεις

Ο Ι. Καρκαζής είναι Καθηγητής του Τμήματος 1. Ναυτιλίας και Επιχειρηματικών Υπηρεσιών του Πανεπιστημίου Αιγαίου.

Routledge-K.G. Sauer German Dictionary of 2. Philosophical Terms / Worterbuch Philosophischer Fachbegriffe Englisch: English-German, Philip Herdina, Routledge, 1998, σελ. 384.

William T.R. Fo3. x, ‘The Superpowers: The United States, Britain and the Soviet Union – Their Responsibility for Peace’, 1944.

Βλέπε σχετικό workshop στη 4. διεύθυνση: http://66.102.9.104/search?q=cache:1oWDzyQHN9kJ:www.essex.ac.uk/ECPR/events/jointsessions/helsinki/long_ws_outlines/ws9.doc+%22regional+power%22&hl=en&ct=clnk&cd=16&gl=uk

Η παρούσα καταγραφή κριτηρίων ευελπιστούμε 5. να συμπληρωθεί μέσω συζήτησης και ανατροφοδότησης, ώστε στη συνέχεια ο έλεγχος κριτηρίων να ολοκληρωθεί με τη μορφή ενός μοντέλου αξιολόγησης βασισμένου κατά κανόνα στην επεξεργασία ποσοτικών δεδομένων.

Η ΤΟυΡΚΙΑ ΤΟυ ΕΡνΤΟΓΑν, ΤΟυ ΓΚΙΟυλ ΚΑΙ ΤΟυ νΤΑΒΟυΤΟΓλΟυ, ΜΗΠωσ ΕχΕΙ, ΠΑνω σΤΟ ΤΡΑΠΕζΙ ΕνΑ ΚΡυΟ ΜΕν, ΕνσφΑΙΡΟ ΔΕ, ΠΕΡΙσΤΡΟφΟ «ΠΕΙθΟυσ ΚΑΙ ΓνωσΗσ»;

Η αντίσταση των Κούρδων στην καταπάτηση των εθνικών και πολιτικών τους δικαιωμάτων είναι μία βραδυφλεγής βόμβα για το πολιτικό οικοδόμημα της Τουρκίας.

Βλέπε σχετικά 6. http://www.turkeydailynews.com/news/117/ARTICLE/1893/2009-12-31.html

Βλέπε σχετικά 7. http://www.qantara.de/webcom/show_article.php/_c-476/_nr-1305/i.html. Οι ακριβείς φράσεις:”The region belongs to us. This is our home. …We should take our destiny into our own hands, and for this we need full cooperation and regional integration. The foundation for it is in our history and geography….will we combine our assets in order to bring back the golden era, which produced so many of the world’s important civilizations?”

Βλέπε σχετικό άρθρο Ι. Καρκαζή, Ι.Βιδάκη και Γ. 8. Μπάλτου «Γεωενέργεια. Μία νέα ανάγνωση του κόσμου», ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΜΥΝΑ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, Τεύχος 03, ΑΠΡ 2010.

Βλέπε πρόσφατα στοιχεία ανάπτυξης στη 9.

διεύθυνση http://www.todayszaman.com/tz-web/news-206027-good-news-turkish-economy-contracts-only-47-pct-in-2009.html.

Βλέπε σχετικά 10. http://www.capital.gr/news.asp?id=888896

Βλέπε σχετικό άρθρο Γ. Μπάλτου και Ι. Βιδάκη, 11. «Τουρκία. Νεο-οθωμανισμός εναντίον κεμαλισμού;», ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΜΥΝΑ & ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ, Τεύχος 01, ΦΕΒ 2010.

Βλέπε σχετικά 12. http://www.cbsnews.com/stories/2009/12/17/60minutes/main5990390.shtml

ΙΟYΝΙΟΣ 2010 101