εκδόσεις Α/σννεχεια

Σειρά: Σύγχρονος Κόσμος

Η γλώσσα της Αυτοκρατορίας Λεξικό της αμερικανικής ιδεολογίας

Συγγραφέας: Ντομένικο Λοζούρντο Εισαγωγή: Σπάρος Μαρκε'τος Επιμέλεια: Γιάννης Σκαλιδάκης

Μετάφραση: Αβα Μπουλούμπαση Διόρθωση: Χριστίνα Μπάρτσα

Χρόνος έκδοσης: Απρίλιος 2010

Τίτλος πρωτότυπου: II linguaggio dell' Impero, Lessico dell'ideologia americana

© 2007, Gius. Laterza & Figli

για την ελληνική γλώσσα© 2010 Α/σννεχεια, μη κερδοσκοπική αστική εταιρεία

Ανδρονίκου 18, 118 54 Αθήνα Τηλ. 210 3845870, 6984662697 - fax 210 3468286

http://www.asynechia.gr, e-mail: info@asynechia.gr

ISBN: 978-960-6625-14-5

Σειρά Σύγχρονος Κόσμος

Ντομένικο Λοζούρντο

Λεξικό της αμερικανικής ιδεολογίας

Η γλώσσα της Αυτοκρατορίας

εκδόσεις Α /σ ν ν εχ ε ια

Π ε ρ ιε χ ό μ ε ν α

Πρόλογος 7

Εισαγωγή 11

Τρομοκρατία 16

Φονταμενταλισμός 67

Αντιαμερικανισμός 128

Αντισημιτισμός 156

Αντισιωνισμός 205

Φιλο-ισλαμισμός 248

Μίσος απέναντι στη Δύση 320

Αντί επιλόγου 365

Βιβλιογραφία 377

Ευρετήριο 401

«Σήμερα κάνουμε πόλεμο με πολύ πιο άγριο τρόπο ακόμη κι από τους Άραβες. Στην πραγματικότητα αυτοί είναι οι πολιτισμένοι».

Αλέζις Ντε Τοκβίλ

«Διαπιστώνω με ανησυχία την τάση για κυριαρχία και λεηλασία, που εδώ και μερικά χρόνια χαρακτηρίζει εμάς τους Αμερικάνους».

Αλέξις Ντε Τοκβίλ

Πρόλογος

«Είμαστε σε εμπόλεμη κατάσταση», «ο πόλεμος κατά της τρομο­κρατίας θα είναι παρατεταμένος και δύσκολος»: αυτά δηλώνουν όσοι μας κυβερνούν, αυτά γράφονται στις εφημερίδες, στα βιβλία και στους λίβελους που κυκλοφορούν προειδοποιώντας για τον κίνδυνο που απειλεί το δυτικό κόσμο. Δεν διστάζουν να μιλήσουν για έναν «Τρίτο» ή ακόμη και για έναν «Τέταρτο Παγκόσμιο Πό­λεμο» (αν συνυπολογίσουμε και τον Ψυχρό Πόλεμο). Βρισκόμαστε μπροστά σε μια σύγκρουση παρατεταμένη και αιματηρή, που ξε­τυλίγεται ήδη σε διάφορα μέτωπα και πεδία μαχών. Αυτή στρέ­φεται βέβαια ενάντια στους τρομοκράτες και σε όσους με τον ένα ή τον άλλο τρόπο είναι ύποπτοι πως τους παρέχουν άσυλο ή υλική βοήθεια. Όμως στοχοποιούνται επίσης και οι χώρες που υποστηρίζουν ιδεολογικά την τρομοκρατία, που ενθαρρύνουν ή υποστηρίζουν τους τρομοκράτες ή που, λόγω του εσωτερικού τους καθεστώτος, βλέπουν θετικά την εξάπλωση της μάστιγας αυτής. Με δεδομένο τον ασαφή χαρακτήρα των κατηγοριών και την εξουσία που έχουν αυτοί που τις διατυπώνουν, ο κατάλογος των ενόχων μπορεί να συμπληρώνεται και να τροποποιείται διαρκώς: μετά το Αφγανιστάν και το Ιράκ, θα έρθει άραγε η σειρά του Ιράν και της Συρίας; Και θα σταματήσουν άραγε εκεί οι κα­τασταλτικές ή οι προληπτικές επιχειρήσεις;

Πρόλογος

Ό πω ς κάθε πόλεμος, έτσι και αυτός που είναι ήδη σε εξέλιξη, συνοδεύεται και τροφοδοτείται από μια δική του ιδεολογία: αυτή πρέπει να εξοπλίσει με επιχειρήματα και να εμπνεύσει αυ­τούς που αναλαμβάνουν το καθήκον να σπείρουν το θάνατο ή και να διακινδυνεύσουν οι ίδιοι τη ζωή τους, αλλά και να κινητο­ποιήσει την εσωτερική κοινή γνώμη για να συμπαρασταθεί σε αυτούς που μάχονται στην πρώτη γραμμή. Από την άλλη, πρέ­πει βέβαια να νικήσεις τον εχθρό, αλλά πρέπει παράλληλα να εξουδετερώσεις και αυτούς που σαμποτάρουν ή εμποδίζουν τη σύρραξη, ή που απλά εκφράζουν επιφυλάξεις και αμφιβολίες για τους πολέμους που έχουν ήδη εξαπολυθεί ή για όσους προ­ετοιμάζονται. Αν είναι διευρυμένο και αναπτύσσεται διαρκώς το μέτωπο των στρατιωτικών συγκρούσεων που στρέφεται κατά των πραγματικών ή υποθετικών τρομοκρατών και κατά των πραγματικών ή υποθετικών συμμάχων και υποστηρικτών τους, ακόμη πιο πλατύ και ανεξέλεγκτο είναι το μέτωπο του ιδεολο­γικού πολέμου, που δεν αφήνει στο απυρόβλητο ούτε καν τους συμμάχους που έχουν αμφιβολίες και δισταγμούς.Μαζί με τις κατηγορίες που στρέφονται βασικά ενάντια στον ισλαμικό κόσμο, όπως αυτή περί «τρομοκρατίας», ή περί «φο- νταμενταλισμού» (που θεωρείται πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη της τρομοκρατίας), ή περί τυφλού «μίσους κατά της Δύσης», εξαπολύονται και άλλες κατηγορίες, εξίσου σοβαρές. Προκειμένου να χτυπηθεί το αντιπολεμικό κίνημα, εξασκούνται πιέσεις στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις: οι αμφιβολίες ή οι δι­σταγμοί τους αποδίδονται στην εμμονή σε έναν παρωχημένο «αντιαμερικανισμό». Ή γίνεται επίκληση σε ένα σκοτεινό και ζο­φερό παρελθόν: συμπεριφερόμενη ψυχρά και εχθρικά στον πιο ισχυρό σύμμαχο του Ισραήλ, η Ευρώπη αποδεικνύει πως δεν έκλεισε οριστικά το πιο φρικτό κεφάλαιο της ιστορίας της και εξακολουθεί να επηρεάζεται από τον «αντισημιτισμό» και τον «αντισιωνισμό» που κατακλύζει τον αραβικό και ισλαμικό κό­σμο. Προσπαθώντας να αποφύγει τις ευθύνες και τα καθήκο- ντά της στον ολομέτωπο πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, η γη­ραιό Ευρώπη δίνει μια ακόμη απόδειξη του εκφυλισμού της:

Πρόλογος

πώς αλλιώς να ερμηνεύσουμε τον επικίνδυνο και άνανδρο «φιλο-ισλαμισμό» της;Σε αυτό το κλίμα γενικής κινητοποίησης κατά των βαρβάρων που απειλούν τα σύνορά μας, ή μάλλον που έχουν ήδη εγκατα­σταθεί στη Δύση, θα ήταν μάταιο να περιμε'νει κανείς συνετή και μελετημε'νη χρήση των κατηγοριών που εξαπολύονται σαν πραγματικά όπλα ενάντια στον εχθρό και τους συνενόχους του. Το βιβλίο αυτό θέλουμε να αποτελέσει μια συνεισφορά, σε ιστο­ρικό και φιλοσοφικό επίπεδο, στην αποκάλυψη του πραγματι­κού περιεχομένου των βασικών κατηγοριών που διατυπώνει η τρέχουσα ιδεολογία του πολέμου.

Ουρμπίνο, 11 Δεκεμβρίου 2006 Ντομένικο Λοζούρντο

Εισαγωγή

Στο Λεξικό της αμερικανικής ιδεολογίας ο Ντομένικο Λοζούρντο περιγράφει μια κόλαση, και η κόλαση αυτή, φτιαγμένη από τον καπιταλισμό, είναι ο κόσμος που μέσα του ζούμε χωρίς να τον θέλουμε. Αλλά ας το τονίσουμε εδώ ευθύς εξαρχής, ο κόσμος μας δεν είναι μόνο κόλαση- δεν φτιάχνεται μόνον από τις «αγο­ρές» και τα τέρατα που μας κυβερνούν, αλλά και από εμάς, σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ' όσο ο κυρίαρχος λόγος θέλει να σκεφτόμαστε. Εκτός από τον καπιταλισμό υπάρχουν και οι αντιστάσεις σ' αυτόν, που ολοένα μεγαλώνουν, κομμάτι των οποίων άλλωστε είναι και τούτο εδώ το βιβλίο. Η κόλασή μας γί­νεται λιγότερο κόλαση απλώς και μόνο με τον αγώνα μας να πά- ψει να είναι κόλαση, έναν αγώνα μαζικό και αδιάκοπο, άλλοτε συνειδητό και πολύ πιο συχνά ασύνειδο, εκατομμύρια καθημε­ρινές μικρές ή μεγάλες μάχες μυριάδων αφανών ανθρώπων, που η αριστερά πρέπει πάντοτε ν' αναδεικνύει με ξεχωριστή έμφαση1. Στις σελίδες που ακολουθούν ο Λοζούρντο περιγράφει

1. Εχουμε πλέον μεταφρασμένη στα ελληνικά μια μεθοδολογικά ενήμερη ιστορία της ευρωπαϊκής αριστερός που αναδεικνύει την κινηματική της διάσταση: Geoff Eley, Σφυρηλατώντας τη δημοκρατία. Η ιστορία της Αριστερός στην Ευρώπη, 1850-2000, Σαββάλας, Αθήνα 2010.

12 Εισαγωγή

ευαίσθητα τις τραγωδίες που εξιστορεί, αλλά πρέπει να μην ξε­χώσουμε ούτε στιγμή πως στον κόσμο μας δεν υπάρχουν μόνον αυτές, ούτε μπορούν ποτέ να επικρατήσουν απόλυτα οι κα- τευθυνόμενες έννοιες των λέξεων που ανατέμνονται εδώ.Το βιβλίο από τον υπότιτλό του δηλώνει, βέβαια, πως είναι ένα λεξικό και όχι γραμματική2. Ένα λεξικό που παρουσιάζει αρκε­τές λέξεις-κλειδιά της κυρίαρχης ιδεολογίας, που συντομογρα- φικά μπορούμε να ονομάσουμε Συναίνεση της Ουάσιγκτον και η οποία, παρά τα ολοένα πιο οδυνηρά αδιέξοδα στα οποία οδη­γεί τα τελευταία χρόνια, κατευθύνει τους ιθύνοντες, υπερατλα­ντικούς και εντόπιους. Καθώς δεν είναι γραμματική, δεν αξιώνει να μας δείξει μέσα από ποιους κανόνες όλες αυτές οι λέξεις ενώ­νονται και φτιάχνουν ιδέες, ούτε και τις ιστορικές διαδικασίες στο πλαίσιο των οποίων, μέσα από αδιάκοπες λογοθετικές συ­γκρούσεις, ορίζονται τέτοιοι κανόνες. Αυτό που κάνει είναι ν' αποδομεί τις δηλητηριώδεις λέξεις ανιχνεύοντας τη γενεαλογία τους και δείχνοντας πώς λειτουργούν κρύβοντας μάλλον παρά αποκαλύπτοντας, παραπλανώντας και όχι εξηγώντας. Για το σκοπό αυτό υιοθετεί μια κειμενοκρατική μεθοδολογία, εστιάζο­ντας στις ίδιες τις λέξεις μάλλον παρά στα συμφραζόμενά τους, στο κείμενο μάλλον παρά στο κοινωνικό και ιδεολογικό του πλαίσιο3. Μια συνέπεια βέβαια τούτης της μεθόδου, που επ ι­

2. Μια τέτοια γραμματική, απαραίτητη στην κριτική προσέγγιση του κόσμου μας, βρίσκουμε στο Immanuel Wallerstein, Για να καταλάβουμε τον κόσμο μας. Εισαγωγή στην ανάλυση κοσμοσυστημάτων, μετάφραση-επιμέλεια Σπόρος Μαρκέτος, Θύρα­θεν, Θεσσαλονίκη 2009.3. Για μια διαφορετική προσέγγιση, που με βρίσκει περισσότερο σύμφωνο και η οποία δίνει έμφαση στο πλαίσιο εκφοράς του πολιτικού λόγου και στη σχέση των πρακτικών πολιτικών αναγκών με την παραγωγή του βλ. την πολυσυζητημένη ει­σαγωγή του Quentin Skinner, Τα θεμέλια της νεότερης πολιτικής σκέψης. Η Αναγέν­νηση. Η Εποχή της Μεταρρύθμισης, μετάφραση Μαρίνος Σαρηγιάννης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2005. Μια πιο πρόσφατη, αναλυτική και δηκτική παρουσίαση των ιδεών του συγγραφέα βλ. στο Quentin Skinner, Θεωρήσεις της πολιτικής. Σχετικά με τη μέθοδο, μετάφραση Γιώργος Καράμπελας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2008. Πολύ σημαντική για την κατανόηση των ζητημάτων αυτών είναι επίσης η νεότερη κοινωνική ιστορία των

Εισαγωγή 13

τείνεται από την αδιάκοπη μεταπήδηση του συγγραφέα σε διά­φορες ιστορικές εποχές, είναι ότι μερικές φορές περιθωριοποι­είται το νόημα που είχαν κάποιες πολιτικές προτάσεις την εποχή που εκφέρθηκαν. Αλλες φορές οι έννοιες ξεχειλώνουν υπερβολικά- για παράδειγμα, δύσκολα μπορεί να είναι χρήσιμη στην ιστορική ανάλυση μια έννοια, ο λεγόμενος φονταμενταλι- σμός, η οποία διανύει αβίαστα δυο χιλιάδες χρόνια ύπαρξης, από την ελληνιστική εποχή ως σήμερα, και «υπάρχει πάντοτε ως πιθανό ενδεχόμενο, σε όλες τις περιόδους της ιστορίας». Τα καλύτερα κομμάτια του βιβλίου, από την άλλη μεριά, είναι εκείνα που έχουν σαφή ιστορική εστίαση, όπως αυτό για τον αντιαμερικανισμό, και στα οποία επομένως ο συγγραφέας κιν­δυνεύει λιγότερο να χαθεί ή να στηριχτεί σε σαρωτικές κρίσεις παλαιότερων αυθεντιών4.Η κειμενοκρατική προσέγγιση του βιβλίου ίσως συνδέεται με το ότι ο Λοζούρντο δεν είναι ιστορικός, αλλά φιλόσοφος. Γεννημέ­νος κοντά στο Μπάρι το 1941, σπούδασε στο Τύμπινγκεν και στο Ουρμπίνο, όπου διδάσκει τώρα φιλοσοφία της ιστορίας- εί­ναι επίσης πρόεδρος της Διεθνούς Εταιρείας Διαλεκτικής Φιλο­σοφίας Societas Hegeliana. Το έργο του, τεράστιο σε όγκο, εστιά­ζει κυρίως στη διαλεκτική φιλοσοφία και στη Γερμανία του πρώ­ιμου δέκατου ένατου αιώνα, αλλά δεν περιορίζεται σ' αυτές5. Πολλές συζητήσεις, για παράδειγμα, προκάλεσε το πρόσφατο

ιδεών, για την οποία βλ. εισαγωγικά σε Robert Darnton, The Kiss of Lamourette, Faber and Faber, Λονδίνο και Βοστώνη 1990.4. Όπως εκείνες που χρησιμοποιεί, για παράδειγμα, στο κεφάλαιο για τον φοντα- μενταλισμό, το οποίο νομίζω ότι στηρίζεται υπερβολικά στον Άρνολντ Τόυνμπη, έναν από τους μεγαλύτερους φιλελεύθερους ιστορικούς βέβαια, αλλά με παρωχη­μένες ιστοριονομικές αντιλήψεις.5. Αυτά που επισημαίνονται στην ιστοσελίδα του συγγραφέα στο φέησμπουκ (http://www.facebook.com/pages/Domenico-Losurdo/90541773158?ref=ts) είναι τα Μεταξύ Χέγκελ και Βίσμαρκ. Η Επανάσταση του 1848 και η κρίση της γερμανικής κουλτούρας (Tra Hegel e Bismarck. La rivoluzione del 1848 e la crisi della cultura tedesca, Ρώμη 1983)· Αυτολογοκρισία και συμβιβασμός στην πολιτική σκέψη του

14 Εισαγωγή

δοκίμιό του Ο Στάλιν. Ιστορία και κριτική ενός μαύρου μύθου*. Αιτία τους, ότι ο συγγραφέας καταδικάζει βέβαια τη σταλινική τρομοκρατία, αλλά συνάμα βλέπει στον Στάλιν μια τραγική μορφή του εικοστού αιώνα η οποία έχει έκτοτε δαιμονοποιηθεί παρά τα αναμφισβήτητα θετικά της επιτεύγματα, κυρίως ότι συνέβαλε αποφασιστικά στη συντριβή του ναζισμού και στην παγκόσμια διαδικασία της αποαποικιοποίησης. Η αλήθεια είναι ότι σήμερα πολλοί οπαδοί της ιστορικής αποστασιοποίησης και των ζυγισμένων κρίσεων τις ξεχνούν όταν μιλούν για τον γεωρ- γιανό ηγέτη της ΕΣΣΑ.Στο παρόν βιβλίο δηλωμένος σκοπός του συγγραφέα είναι να υποβάλει σε κριτική έρευνα κάποιες βασικές κατηγορίες που επικαλείται η κυρίαρχη ιδεολογία: τρομοκρατία, φονταμενταλι- σμός, αντιαμερικανισμός, αντισημιτισμός, αντισιωνισμός, φιλοϊ- σλαμισμός, αντιδυτικό μίσος. Το ισχυρό σημείο του βιβλίου είναι η εξαντλητική τεκμηρίωση της συστημικής υποκρισίας μέσα από την οποία κατασκευάζεται ένας βάρβαρος «άλλος» και συ­νάμα παρασιωπούνται οι δυσάρεστες «Δυτικές» πρακτικές. Για παράδειγμα, ανατέμνοντας τους τρόπους που χρησιμοποιείται η κατηγορία της «τρομοκρατίας», ο Λοζούρντο εύστοχα διαχω-

Καντ (Autocensura e compromesso nel pensiero politico di Kant, Νάττολη 1984)· Η κα­ταστροφή της Γερμανίας και η εικόνα του Χέγκελ (La catastrofe della Germania e I'immagine di Hegel, Μιλάνο 1987)· Ο Χέγκελ και η γερμανική κληρονομιά. Φιλοσο­φία κι εθνικό ζήτημα μεταξύ επανάστασης και αντίδρασης (Hegel und das deulsche Erbe. Philosophie und nationale Frage zwischen Revolution und Reaktion, Κολωνία 1989)· Η κοινότητα, ο θάνατος, η Δύση. Ο Χάιντεγγερ και η "ιδεολογία του πολέμου" (La comunita, la mode, I'Occidente. Heidegger e I' "ideologia della guerra", Topivo 1991 )· Ο Χέγκελ και η ελευθερία των νεότερων (Hegel e la liberti dei moderni, Ρώμη 1992)· Δημοκρατία ή βοναπαρτισμός; θρίαμβος και παρακμή της καθολικής ψηφο­φορίας (Democrazia ο bonapartismo: trionfo e decadenza del suffragio universale, To­pivo 1993)· Η Δεύτερη Ιταλική Δημοκρατία. Φιλελευθερισμός, φεδεραλισμός, μετα- φασισμός (La Seconda Repubblica. Liberismo, federalismo, postfascismo, Topivo 1994).6. Domenico Losurdo, Stalin. Storia e critica di una leggenda nera, εκδομένο μαζί με ένα δοκίμιο του Luciano Canfora, Carocci 2008.

Εισαγωγή 15

ρίζει την στοχευμένη τρομοκρατία από τις μαζικε'ς σφαγε'ς, και συνδέει μ' αυτά τα φαινόμενα τα όπλα της Δύσης που βεβαίως συνήθους δεν χαρακτηρίζονται τρομοκρατία: εμπάργκο και κάθε λογής συλλογικές τιμωρίες.Ζητήματα που δεν μας αφορούν μόνο θεωρητικά, καθώς μια τέ­τοια συλλογική τιμωρία απεργάζονται σήμερα και για τη χώρα μας οι θεσμικά ισχυροί γκουρού του νεοφιλελευθερισμού. Σί­γουρα ένα τέτοιο λεξικό, για να είναι πλήρες, θ' άξιζε να εμπλουτιστεί και με λήμματα στα οποία η κυρίαρχη ιδεολογία αποδίδει θετικό πρόσημο, όπως είναι η δημοκρατία, τα ανθρώ­πινα δικαιώματα, η ανάπτυξη, ο φιλελευθερισμός, ο νεοφιλε­λευθερισμός, οι αγορές και άλλα.Πέρα πάντως από τις μεθοδολογικές και μερικές φορές και πραγματολογικές ενστάσεις που μπορεί να έχει κανείς για το Λεξικό, τα σημαντικά του στοιχεία είναι το πάθος του συγγρα­φέα, πραγματικά στρατευμένου αριστερού, που γεννά μια δυ­νατή γραφή, και τα πολύτιμα και αρκετές φορές απροσδόκητα δεδομένα που μας δίνει για την ιστορική προέλευση και τις πα- ρασιωπημένες όψεις των όρων που ανατέμνει. Μας βοηθά να δούμε πιο κριτικά τα ιδεολογήματα με τα οποία οι σημερινοί κυ­ρίαρχοι προσπαθούν ν' αλώσουν τη σκέψη των υπηκόων. Ελπίζω ότι μας βοηθά επίσης να διακρίνουμε την ανάγκη ενός ευρύτερου λεξικού που να καλύπτει πληρέστερα το κοινωνικό μας σύστημα, καθώς και μιας γραμματικής του καπιταλισμού που να μας δείχνει όσο γίνεται πιο καθαρά τα αδύνατά του ση­μεία και να μας διευκολύνει να συγκεντρώσουμε τα πυρά μας εναντίον τους.

Σπύρος Μαρκέτος

Επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ

Τ ρ ο μ ο κ ρ α τ ία

1. Η στοχευμένη τρομοκρατία: αναρχικές ομάδες και μυστικές υπηρεσίες

Στις μέρες μας διεξάγεται ένας πόλεμος κατά της τρομοκρα­τίας. Αλλά τι σημαίνει ο όρος αυτός; Δεν γίνεται καμία προσπά­θεια να διευκρινιστεί. Ό σο πιο ασαφές περιεχόμενο έχει, τόσο πιο αυθαίρετα μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τον πιο ισχυρό και να μείνει στο απυρόβλητο από τους αντιπάλους.Όσον αφορά τουλάχιστον την τρομοκρατία κατά συγκεκριμέ­νων ατόμων, ο ορισμός της φαίνεται να είναι απλή υπόθεση. Αυτός μπορεί να περιλαμβάνει απόπειρες κατά του ενός ή του άλλου πολιτικού. Γιατί όμως να θεωρούνται τρομοκρατικές μόνο οι ενέργειες που οργανώνονται από τα κάτω ή μόνο όταν οι δράστες δεν έχουν καμία σχέση με την εξουσία; Και γιατί αντί­θετα, να μην χαρακτηρίζονται τρομοκρατικές οι απόπειρες κατά του Ναπολέοντα Γ' το 1858, αυτές του 1881 και 1901, που κατέληξαν στη δολοφονία του Αλέξανδρου Β' της Ρωσίας, του πρωθυπουργού της Ισπανίας Αντόνιο Κάνοβας ντελ Καστίγιο, του προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας Σαντί Καρνό, της αυ- τοκράτειρας της Αυστρίας Ελισάβετ, του βασιλιά της Ιταλίας Ουμπέρτο Α' και του προέδρου των Η ΠΑ Γουίλιαμ Μακ Κίνλεϊ, που δεν οργανώθηκαν από μεμονωμένα άτομα ή αναρχικές ομάδες, αλλά από τις μυστικές υπηρεσίες των χωρών αυτών; Διότι έτσι υποστηρίζει η κυρίαρχη ιδεολογία. Ας δούμε ένα βι­βλίο που αναφέρεται στις δραστηριότητες των «πρώτων χρό­νων λειτουργίας της CIA». Ο συγγραφέας του, δημοσιογράφος του εβδομαδιαίου αμερικανικού περιοδικού Newsweek αναφέρε- ται στις άπειρες απόπειρες δολοφονίας κατά του Φιντέλ Κά­

Τρομοκρατία 17

στρο. Αναφέρεται συχνά στις τεχνικές λεπτομέρειες ή σε κά­ποια χαρακτηριστικά στιγμιότυπα: τις «τοξικές ουσίες» που χρησιμοποιήθηκαν, τα «αγαπημένα πούρα» του υποψήφιου θύ­ματος, τα «μικρόβια με τα οποία είχε εμποτιστεί το μαντήλι του», το ρόλο της «μαφίας», ή τα λύτρα που ζητήθηκαν στο πα­ρασκήνιο. Αλλά στις σελίδες του βιβλίου μάταια θα αναζητούσε κανείς την ηθική καταδίκη της προσφυγής στην τρομοκρατία: η χρήση του όρου αποφεύγεται επιμελώς. Κι αυτό επειδή οι από­πειρες αυτές οργανώθηκαν ή υλοποιήθηκαν από τις αμερικάνι­κες μυστικές υπηρεσίες. Από αυτές τις ίδιες που τις δεκαετίες του 1950 και 1960 κατάστρωναν καταχθόνια σχέδια για την υπονόμευση ή τη φυσική εξόντωση του Στάλιν στη Σοβιετική Ένωση, του Αρμπεντζ στη Γουατεμάλα, του Λουμούμπα στο Κονγκό, του Σουκάρνο στην Ινδονησία και διάφορων άλλων πο­λιτικών και στρατιωτικών παραγόντων σε άλλες χώρες. Η ηγε­σία της CIA -αναφέρεται στο βιβλίο, που δεν παίρνει θέση πάνω σ' αυτό- είχε την άποψη ότι κάθε μέσο είναι θεμιτό όταν πρόκειται να ξεφορτωθούμε μερικά «λυσσασμένα σκυλιά»’. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, και οι δύο πλευρές επι- δόθηκαν σε ενέργειες, απόπειρες και σχέδια που δύσκολα δεν θα χαρακτηρίζαμε τρομοκρατικά. Διακρίθηκε ιδιαίτερα σε αυτό η υπερδύναμη που αρέσκεται να παριστάνει την ηθική συνεί­δηση της ανθρωπότητας: «ο κινέζος Τσου Εν Λάι παραλίγο να τιναχτεί στον αέρα κατά τη διάρκεια πτήσης με την Air India προς το Μπαντούγκ της Ινδονησίας πηγαίνοντας να παραστεί στη Διάσκεψη των Αδεσμεύτων Χωρών, αλλά την τελευταία στιγμή άλλαξε το πρόγραμμά του και γλίτωσε»1 2, ενώ δεν γλίτω­σαν οι -διπλά αθώοι- υπόλοιποι επιβάτες (μιας και δεν ήταν ούτε καν πολίτες της αντίπαλης χώρας).Αυτές οι περιπέτειες συνεχίστηκαν και μετά τη διάλυση της Σο­βιετικής Ένωσης. Η εφημερίδα International Herald Tribune, στις

1. Thomas 1995, σ. 225-229, 233 και αλλού.2. Molinari 2002.

18 Ντομίνικο Λοίούρντο

27-28 Ιουλίου 1996 μεταφέρει μια είδηση από την ισραηλινή τη­λεόραση: «Ο πρόεδρος Σαντάμ Χουσεΐν γλίτωσε παρά τρίχα από μια απόπειρα εναντίον του, όταν έσκασε μια βόμβα μπρο­στά σε ένα από τα παλάτια του στη Βαγδάτη, ελάχιστα λεπτά μετά την αναχώρησή του». Τέσσερα περίπου χρόνια αργότερα η ίδια εφημερίδα αναφέρει περιχαρής: η CIA υποσχέθηκε τερά­στια χρηματική αποζημίωση σε όποιον στρατηγό ή συνταγμα­τάρχη φυτέψει μια σφαίρα στο κεφάλι του Σαντάμ»1.Ας πάμε τώρα στη Γιουγκοσλαβία. Αίγο πριν τις εκλογές του 2000, ο αμερικανικός τύπος εξέφραζε την ικανοποίησή του για τις δυσκολίες που συναντούσε ο Μιλόσεβιτς κατά την προεκλο­γική εκστρατεία: «Φοβούμενος μια νέα απόπειρα δολοφονίας του, ο πενηνταοχτάχρονος πρόεδρος κάνει σπάνια δημόσιες εμ­φανίσεις και μόνο για να βγάλει σύντομους λόγους σχετικά με τα αρνητικά του φασισμού μπροστά στους οπαδούς του»1. Οι φό­βοι αυτοί ήταν απόλυτα δικαιολογημένοι. Μετά το πέρας των αεροπορικών βομβαρδισμών, συνέβαιναν συχνά στη χώρα μυ­στηριώδεις απόπειρες και δολοφονίες. Για τη σημασία τους έγραφε λίγο αργότερα μια άλλη βορειοαμερικανική εφημερίδα: θα επικρατήσει ειρήνη στα Βαλκάνια «μόνο όταν παγιδευτεί και χτυπηθεί ο Μιλόσεβιτς ή φύγει νεκρός από την εξουσία»3 4 5. Είναι ολοφάνερο ότι και για τον γιουγκοσλάβο πρόεδρο έψαχναν έναν τολμηρό και εύστοχο τρομοκράτη!Ας έρθουμε τώρα στις μέρες μας. Ένας γνωστός τηλεπαρουσια­στής, ο Πατ Ρόμπερτσον, αδιαμφισβήτητα χριστιανός και φα­νατικός Αμερικανός, πετάει απερίσκεπτα μια πρόταση που μετά θα προσπαθήσει μάταια να αναιρέσει: γιατί οι μυστικές υπηρεσίες της χώρας του δεν κάνουν κάτι για να επαναφέρουν άμεσα την τάξη στη Βενεζουέλα, με τη φυσική εξόντωση του δημοκρατικά εκλεγμένου προέδρου της, Ούγκο Τσάβες; Η διοί­κηση Μπους χαρακτηρίζει απλά «ακατάλληλη» αυτή την ενέρ-

3. Hoagland 2000a.4. Smith 2000.5. Hoagland 2000b.

Τρομοκρατία 19

γεια, θέλοντας να υποδηλώσει ότι κάποια πράγματα μπορεί να είναι θεμιτά, αλλά πρέπει να γίνονται συγκαλυμμένα.Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η CIA δρα σαν τους αναρχικούς τρομοκράτες του 19ου και του 20ού αιώνα για να απειλήσει τους πολιτικούς ηγέτες κάποιων χωρών. Αλλά με μια διαφορά: Τώρα δεν στοχοποιούνται μόνο οι εχθροί αλλά και οι ενοχλητι­κοί σύμμαχοι. Ας δώσουμε ξανά το λόγο στην έγκυρη βορειοα- μερικανική εφημερίδα, στην οποία αναφερθήκαμε νωρίτερα. Βρισκόμαστε στο Νότιο Βιετνάμ στις αρχές του 1960: «Ενοχλη­μένη από την αποτυχία του Νγκο Ντινχ Ντιέμ -του καθολικού μανδαρίνου εθνικιοτή που οι ΗΠΑ έφεραν από την εξορία στην εξουσία- η κυβέρνηση Κένεντι οργάνωσε ένα στρατιωτικό πρα­ξικόπημα και διέταξε τη δολοφονία του»6. Εδώ αξίζει να αναφέ­ρουμε ότι ο υπαίτιος αυτής της ενέργειας -που έγινε με τη σειρά του στόχος μυστηριώδους απόπειρας εναντίον του- όχι μόνο δεν στάλθηκε στην κόλαση που επιφυλάσσεται στους τρομο­κράτες, αλλά τιμάται ως αγωνιστής της ελευθερίας και της δη­μοκρατίας. 2

2. Στοχευμένη τρομοκρατία, «εξωδικαστικές εκτελέσεις» και τάγματα θανάτου

Ξεχωριστό πρόβλημα αποτελούν οι λεγάμενες «εξωδικαστικές εκτελέσεις»: είναι γνωστή η συστηματική προσφυγή του Ισραήλ στη φυσική εξόντωση, δηλαδή στη δολοφονία των παλαιστινιών πολιτών που κατηγορούνται ή είναι ύποπτοι για τρομοκρατικές ενέργειες.Μήπως και οι εκτελέσεις αυτές είναι στην ουσία τρομοκρατικές ενέργειες; Η ερώτηση είναι απόλυτα δικαιολογημένη αν αναλο- γιστούμε πως «σε αγαστή σύμπνοια με την Ουάσινγκτον», οι ισ- ραηλινές μυστικές υπηρεσίες έχουν αναλάβει το καθήκον να «εξοντώνουν», μαζί με τους «αρχηγούς των παλαιστινιακών ομάδων όπου τους συναντούν», και τους «ιρανούς επιστήμονες

6. Pfaff 2004.

20 Ντομίνικο Λοζοΰρντο

που απασχολούνται στο πρόγραμμα της Βόμβας» ή ακόμη και όσους είναι «ύποπτοι για συνεργασία με το Ιρόιν» σε άλλες χώ­ρες7 8. Ό πω ς βλέπουμε, η εντολή για δολοφονίες περιλαμβάνει πολλές περιπτώσεις: για μια καταδίκη σε θάνατο αρκεί και μόνο η υποψία άμεσης ή έμμεσης εμπλοκής στο σχέδιο του Ιράν που... θέλει δήθεν να ανταγωνιστεί το Ισραήλ στα πυρηνικά όπλα!Είναι γνωστά τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται για να δι­καιολογηθούν οι «εξωδικαστικές εκτελέσεις»: ισχυρίζονται πως είναι σε τελευταία ανάλυση ενέργειες της αστυνομίας προκειμέ- νου να επιβάλουν το νόμο σε τρομερούς εγκληματίες. Από μια άλλη άποψη όμως, αυτή η τακτική φέρνει στο νου τα τάγματα θανάτου που χρησιμοποιούσαν συχνά μερικά καθεστώτα της Λατινικής Αμερικής προκειμένου να ξεφορτωθούν οριστικά τους πιο ριζοσπαστικούς και πιο επικίνδυνους αντιπάλους τους. Κάτι ανάλογο έκανε και η Αγγλία για να αντιμετωπίσει το ιρλαν­δικό εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα: σήμερα έχει πια επιβεβαιω­θεί η συνεργασία ανάμεσα στις βρετανικές υπηρεσίες, στη βο- ρειο-ιρλανδική αστυνομία και στους Ενωτικούς, «για τη φυσική εξόντωση των καθολικών οπαδών της ανεξαρτησίας του Όλστερ»". Ό πω ς βλέπουμε, δεν γίνεται λόγος για «τρομοκρά­τες» ούτε στην περίπτωση αυτή ούτε στο άρθρο που προανα- φέραμε και το οποίο μιλάει για την εξαφάνιση των «αρχηγών των Παλαιστινίων». Όμως, στόχος των βρετανικών χτες και ισ- ραηλινών σήμερα κομάντος είναι άραγε μόνο οι υπεύθυνοι τρο­μοκρατικών ενεργειών ή οι αρχηγοί και οι πιο επικίνδυνοι μαχη­τές του κινήματος κατά της εθνικής καταπίεσης και της στρα­τιωτικής κατοχής; Εδώ και λίγο καιρό ο διεθνής τύπος ανέφερε πως η Ουάσινγκτον αποφάσισε να ανατρέξει και στο Ιράκ στη «μέθοδο Σαλβαδόρ», την οποία περιέγραφε ως εξής: για να αντιμετωπίσει τους σαλβαδοριανούς επαναστάτες, η κυβέρ-

7. Olimpio 2003.8. Santevecchi 2006.

Τρομοκρατία 21

νηση των ΗΠΑ χρηματοδότησε και εκπαίδευσε τα γνωστά φι- λοκυβερνητικά «τάγματα θανάτου», επιφορτισμένα με το καθή­κον «να τρομοκρατήσουν και να δολοφονήσουν τους αρχηγούς των εξεγερμένων και τους οπαδούς τους»9. Ό πω ς φαίνεται από τους πλάγιους χαρακτήρες που χρησιμοποιώ, τρομοκρά­τες αποδεικνύονται αυτοί ακριβώς που εμφανίζονται ως υπε'ρ- μαχοι του αγώνα κατά της τρομοκρατίας.Τώρα ας αφήσουμε κατά με'ρος τα «τάγματα θανάτου» για να ασχοληθούμε με τις «εξωδικαστικές εκτελέσεις» που χρησιμο­ποιούνται για να τιμωρηθούν μόνο οι «τρομοκράτες», όπως μας διαβεβαιώνουν. Μπορούμε όμως να μιλάμε για πραγματική απόδοση δικαιοσύνης μόνο όταν αυτός που την αποδίδει είναι ένα όργανο ανεξάρτητο, που κρίνει ξεκινώντας όχι από εντυ­πώσεις ή υποκειμενισμούς αλλά από αποδείξεις που επικυρώ­νονται σε αντιπαραβολή με την υπεράσπιση και επιβάλλει ποι­νές που προβλέπονται από το νόμο. Τίποτα από αυτά δεν ισχύει όταν τα ισραηλινά αεροπλάνα ή ελικόπτερα ρίχνουν βόμ­βες στα στοχοποιημένα θύματά τους. Είναι αλήθεια πως στις συγκεκριμένες συνθήκες δεν υπάρχει ή είναι μηδαμινή η δυνατό­τητα μιας κανονικής δίκης. Όμως το ίδιο επιχείρημα θα μπο­ρούσαν να χρησιμοποιήσουν -όπως το έχουν κάνει- και πολλοί τρομοκράτες. Ας θυμηθούμε τον Γκαετάνο Μπρέσι που στις 2S Ιουλίου 1900 σκότωσε τον Ουμπέρτο Α', τον οποίο θεώρησε, και όχι άδικα, υπεύθυνο για τη σφαγή που είχε γίνει στο Μιλάνο δύο χρόνια πριν, όταν ο στρατηγός Μπάβα-Μπέκαρις, παρα- σημοφορημένος προηγουμένως από τον βασιλιά, διέταξε τους στρατιώτες να πυροβολήσουν ενάντια στο πλήθος με αποτέλε­σμα το θάνατο εκατό αθώων ανθρώπων. Είναι πιθανόν σαν τον Μπρέσι να σκέφτονται και οι παλαιστίνιοι κομάντος που επιτέ­θηκαν και σκότωσαν τον ισραηλινό υπουργό Ρεχαβάμ Ζεεβί, υπέρμαχο της θεωρίας της εκδίωξης των Παλαιστινίων από τα κατεχόμενα εδάφη, ο οποίος κατηγορήθηκε και μέσα στην πα­

9. Farkas 2005.

22 Ντομίνικο Λοζούρντο

τρίδα του ως συνεργός σε επιχειρήσεις εθνοκάθαρσης, μια από τις πολλές άδικες και ταπεινωτικές ενέργειες που συνοδεύουν τη διαδικασία αποικιοποίησης που εξελίσσεται εδώ και δεκαε­τίες.Τουλάχιστον σ' αυτή την περίπτωση δεν ισχύει η συνηθισμένη ένσταση των Ισραηλινών που λέει πως δεν μπορούμε να εξο­μοιώνουμε ηθικά μια στοχευμένη εκτέλεση και μια τρομοκρατική ενέργεια που στρέφεται αδιακρίτως ενάντια στους πολίτες. Η ενέργεια που προκάλεσε το θάνατο του υπουργού Ζεεβί ήταν μια στοχευμένη εκτέλεση, δηλαδή μια δολοφονία συγκεκριμένου προσώπου. Καμιά φορά για να δικαιολογηθούν οι «εξωδικαστι­κές εκτελέσεις» που προωθεί το Ισραήλ, υπογραμμίζεται πως αυτές συχνά ματαιώνονται για να μην κινδυνεύσουν αθώοι. Εί­ναι ακριβώς αυτό που οι ιστορικοί γράφουν για το ρώσο τρο­μοκράτη που στις 17 Φεβρουάριου 1905 σκότωσε το θείο του τσάρου Νικολάου Β'. Λίγο καιρό πριν είχε αλλάξει το σχέδιό του, γιατί στην άμαξα, δίπλα στο υποψήφιο θύμα του είδε να κάθο­νται η γυναίκα και τα δυο παιδιά του10.Όμως είναι αληθινά όσα λέγονται για εκτελέσεις με συγκεκριμέ­νους στόχους, δηλαδή για τις ενορχηστρωμένες ενέργειες των εκτελεστών του ισραηλινού στρατού; Ο Χένρι Ζίγκμαν, «επικε­φαλής» του Αμερικανικού Εβραϊκού Συμβουλίου δεν είναι καθό­λου πεισμένος γι' αυτό και γράφει:

Το 2002, ζήτησαν από τον στρατηγό Νταν Χαλούτζ, το σημε­ρινό αρχηγό του Γενικού Στρατιωτικού Επιτελείου του Ισραήλ, που τότε ήταν επικεφαλής της ισραηλινής αεροπορίας, να πει τι ένιωσε όταν έμαθε πως η βόμβα ενός τόνου που είχε ρίξει από το αεροπλάνο του ενάντια σε έναν ηγέτη της Χαμάς, είχε σκοτώσει και εννέα παλαιστίνια παιδάκια, κάτι που θα έπρεπε να περιμένει, αφού έριξε τη βόμβα σε μια πολυκατοικία όπου έμεναν οικογένειες πολιτών. Ό πω ς ξέρουμε, αυτός απάντησε ότι ένιωσε μόνο «ένα ελαφρύ τράνταγμα» τη στιγμή που έπε-

10. Geyer 2004.

Τρομοκρατία 23

φτε η βόμβα. Πρόσθεσε δε ότι εκείνη τη νύχτα, δόξα τω Θεώ, κοιμήθηκε μια χαρά.Η αναισθησία του Χαλούτζ, που φάνηκε στη δήλωσή του, δεν εμπόδισε την προαγωγή του στο σημερινό ανώτατο βαθμό, και αυτό αποδεικνύει ξεκάθαρα πως οι παράπλευρες συνέπειες των ισραηλινών αντιποίνων είναι το αποτέλεσμα, όχι τόσο κά­ποιων ανθρώπινων λαθών, όσο της εγκληματικής αδιαφορίας των Ισραηλινών.

Είναι αποκαλυπτικό ένα στατιστικό δεδομένο: «σκοτώθηκαν π ε­ρισσότεροι πολίτες από τους ισραηλινούς βομβαρδισμούς παρά από τις εγκληματικές ενέργειες των Παλαιστινίων που στάθη­καν η αφορμή γι' αυτούς τους βομβαρδισμούς»".Και βέβαια δεν είναι πιο προσεκτικοί οι Αμερικανοί στους βομ­βαρδισμούς τους, όπως φαίνεται από τις μαζικές δολοφονίες πολιτών που προκλήθηκαν από το ένα «λάθος» μετά το άλλο. Αμφισβητεί την αξιοπιστία αυτών των ισχυρισμών ο ανταπο­κριτής στο Αφγανιστάν μιας σοβαρής ιταλικής εφημερίδας:

Ένας αμερικανός αξιωματούχος δήλωσε σε ένα περιοδικό πως ο θάνατος έντεκα ενηλίκων και πέντε παιδιών, που κονιορτοποιή­θηκαν στο σπίτι τους όπου οι Αμερικανοί (άδικα) πίστευαν πως κρυβόταν ένα ηγετικό στέλεχος της Αλ Κάιντα, πρέπει να γίνει μάθημα σε όποιον φιλοξενεί τους φίλους του Μπιν Λάντεν: μή­πως και αυτή δεν είναι μια ξεκάθαρη «τρομοκρατική ενέργεια»’’;

Μόνο ένα συμπέρασμα μπορούμε να βγάλουμε: δεν μπορεί να χαρακτηριστεί νόμιμη ενέργεια της αστυνομίας ή νομότυπη απόδοση δικαιοσύνης, μια καθαρά τρομοκρατική απόπειρα που γίνεται από έναν πράκτορα των μυστικών υπηρεσιών ή από μέ­λος κάποιου στρατού, ο οποίος, χωρίς να διακινδυνεύει τη ζωή του ή τη σωματική του ακεραιότητα, μπορεί ήσυχα και ελεύ­θερα να σκορπάει το θάνατο. 11 12

11. Siegman 2006b, σ. 18-19.12. Rampoldi 2006.

24 Ντομίνικο Λοζοΰρντο

3. Μαζική τρομοκρατία: από τη Δρέσδη και τη Χιροσίμα μέχρι την 11η Σεπτεμβρίου

Ασχοληθήκαμε μέχρι τώρα με την τρομοκρατία που έχει στόχο ένα συγκεκριμένο άτομο ή μια συγκεκριμένη ομάδα, ακόμη κι αν στην πορεία καταλήγει να προκαλεί και «παράπλευρες απώ­λειες». Ας περάσουμε στη συνέχεια στην καθεαυτή μαζική τρο­μοκρατία. Η σκέψη μας οδηγεί αυτόματα στην 11η Σεπτεμ­βρίου. Υπάρχει άραγε κάποιο παρόμοιο ιστορικό προηγούμενο; Αν χαρακτηρίζουμε μαζική τρομοκρατία τη βία ενάντια σε πολί­τες με συγκεκριμένους πολιτικούς και στρατιωτικούς σκοπούς, οφείλουμε να θυμίσουμε πως το πιο τρανταχτό ιστορικό παρά­δειγμα τέτοιας αποτρόπαιης μορφής βίας ήταν ο πυρηνικός όλεθρος της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι. Σήμερα πολλοί έγκυ­ροι αμερικανοί ιστορικοί μιλούν για «τρομοκρατικό βομβαρδι­σμό». Αλλά την ίδια γνώμη είχε από τότε ένας από τους πιο υψηλόβαθμους αμερικανούς στρατιωτικούς της εποχής, ο ναύ­αρχος Λίχι, που μάταια προσπάθησε να εμποδίσει τον πρόεδρο Τρούμαν να χρησιμοποιήσει ένα «βάρβαρο» όπλο που μπορεί να πλήξει αδιάκριτα «γυναίκες και παιδιά»'3.Το ίδιο μπορούμε να πούμε για τη συστηματική καταστροφή ια­πωνικών ή γερμανικών πόλεων προς τη λήξη του Β' Παγκο­σμίου Πολέμου (της Δρέσδης για παράδειγμα), που αποφασί- στηκε και προωθήθηκε με τον ομολογημένο σκοπό να μη μείνει καμία οδός διαφυγής στους απλούς πολίτες που περικυκλώνο­νταν από τις φλόγες και καίγονταν στη μάταιη προσπάθειά τους να ξεφύγουν από τις βόμβες βραδείας ανάφλεξης και τις ριπές των μυδραλιοβόλων.Να προσθέσουμε εδώ μια ιδιαίτερα ανατριχιαστική λεπτομέ­ρεια: έγινε γνωστό πως περισσότερο κι από την Ιαπωνία που ήταν πια έτοιμη να συνθηκολογήσει, ο όλεθρος της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι ήθελε να στείλει ένα αυστηρό μήνυμα στη Σο­βιετική Ένωση. Επρόκειτο λοιπόν για δύο τρομοκρατικές ενέρ-

13. Alperovitz 1995, σ. 529, 326.

Τρομοκρατία 25

γειες, σε ιδιαίτερα ευρεία κλίμακα, και με διπλό στόχο: δολοφο­νήθηκαν δεκάδες χιλιάδες αθώοι πολίτες που ανήκαν στο πρώην εχθρικό στρατόπεδο (για την ακρίβεια στον πρώην εχθρό που ετοιμαζόταν να γίνει σύμμαχος), για να τρομοκρατη­θεί ο σύμμαχος, που ήδη είχε στοχοποιηθεί ως ο νέος εχθρός! Βλε'πουμε σήμερα τη χώρα που είναι υπεύθυνη γι' αυτό τον όλε­θρο, για τον οποίο πεισματικά αρνείται οποιαδήποτε αυτοκρι­τική, τις ΗΠΑ, να έχουν την απαίτηση να αποφασίζουν αυθαί­ρετα και τελεσίδικα για το ποιος είναι τρομοκράτης και ποιος όχι.Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι αυτή η φρίκη ανήκει στο πα­ρελθόν και δεν ε'χει καμία πολιτική σημασία σήμερα. Αλλά αυτό δεν ισχύει:

Κατά τον πόλεμο του Βιετνάμ, στην αρχή της δεκαετίας του 1970, ο πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον και ο σύμβουλός του για την εθνική ασφάλεια Χε'νρι Κίσινγκερ διέταξαν να ριχτούν σε αγροτι­κές περιοχές της Καμπότζης περισσότερες βόμβες από όσες ρί­χτηκαν στην Ιαπωνία στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, με αποτέλεσμα να δολοφονηθούν τουλάχιστον 750.000 καμπο- τζιανοί αγρότες14.

Και τι να πει κανείς για τον εκτεταμε'νο χημικό πόλεμο που εξα­πολύθηκε κατά του Βιετνάμ; Πριν λίγο καιρό, μια γαλλική συ­ντηρητική εφημερίδα υπολόγιζε πως τριάντα χρόνια μετά τον τερματισμό των εχθροπραξιών, υπήρχαν ακόμη «τέσσερα εκα­τομμύρια» θύματα με το κορμί κατεστραμμένο από τον «φο­βερό πορτοκαλί παράγοντα» (με αναφορά στο χρώμα της διο­ξίνης που τα αμερικανικά αεροπλάνα έριχναν αφειδώς πάνω σε έναν ολόκληρο λαό)15. Η χρήση όπλων μαζικής καταστροφής που εξακολουθούν να προκαλούν βλάβες για μεγάλη χρονική περίοδο είναι χαρακτηριστικό μιας ιδιαίτερα απάνθρωπης μορ-

14. Johnson 2001.15. Hauler 2004.

26 τομένικο AoioOpvrc

φής τρομοκρατίας: μιας τρομοκρατίας που στρέφεται ενάντια όχι μόνο σε έναν ολόκληρο λαό, αλλά και στα παιδιά και τα εγ- γόνια αυτών των αθώων πολιτών.Δεν πρέπει ακόμη να ξεχνάμε πως στη βάση του δόγματος του προληπτικού πολέμου, η Ουάσινγκτον διεκδικεί για τον εαυτό της το αποκλειστικό δικαίωμα να χρησιμοποιεί το τεράστιο και δολοφονικό πολεμικό δυναμικό της ενάντια σε κάθε λαό που εξεγείρεται, και μάλιστα δεν διστάζει να επισείει και την απειλή να χρησιμοποιήσει πρώτη πυρηνικά όπλα. Η σκιά μιας μόνιμης, πλανητικής τρομοκρατίας κρέμεται πια πάνω από το σύνολο των διεθνών σχέσεων.

4. Οι πολίτες ως όμηροι

Η μαζική τρομοκρατία μπορεί να πάρει και μορφές λιγότερο ρι­ζοσπαστικές. Αν και γνωρίζουμε πολύ καλά το φαινόμενο των αποστολών αυτοκτονίας κάποιων ομάδων που δεν διαθέτουν σύγχρονα όπλα, λίγη δημοσιότητα δίνεται στις λεπτομέρειες των «περιορισμένης κλίμακας» βομβαρδισμών που εξαπολύουν οι μεγάλες, περιφερειακές ή παγκόσμιες δυνάμεις. Την άνοιξη του 1999, στο ξεκίνημα των επιχειρήσεων κατά της Γιουγκο­σλαβίας, μαζί με τις βόμβες έπεφταν και προκηρύξεις με την απειλή: «ρίξτε σήμερα μια ματιά στον ουρανό γιατί αύριο δεν θα ζείτε για να τον δείτε»16. Παρ' όλα αυτά η αντίσταση δυνάμωνε. Και να που εκφράζοντας την κοινή γνώμη της εποχής, ένας έγκυρος αμερικανός δημοσιογράφος ζητάει να χτυπηθούν άμεσα αθώοι πολίτες: «Χρειάζεται ένας πραγματικός πόλεμος από αέρος. Και μόνο η σκέψη ότι στο Βελιγράδι ο κόσμος πα­ρακολουθεί ροκ συναυλίες ή πάει εκδρομή την ίδια στιγμή που οι συμπατριώτες τους ασχολούνται με τις εκκαθαριστικές επι­χειρήσεις στο Κόσοβο, προκαλεί αηδία». Κι ακόμη:

Είτε μας αρέσει είτε όχι, έχουμε πόλεμο με το σερβικό έθνος (οι

16. Zaccaria 1999.

Τρομοκρατία 27

Σέρβοι το έμαθαν πια) και το διακύβευμα πρέπει να γίνει ξεκά­θαρο: για κάθε επιπλέον εβδομάδα εκκαθαρίσεων στο Κόσοβο, θα γυρίσουμε δέκα χρόνια πίσω τη χώρα σας, κάνοντας σας σκόνη. Θέλετε να ξαναζήσετε το 1950; Θα σας το ξαναφέ- ρουμε. Θέλετε το 1389; Και αυτό μπορούμε να το κάνουμε'7.

Τόνισα με πλάγιους χαρακτήρες μια έκφραση που δήλωνε το ξε­κίνημα ενός αρκετά φιλόδοξου προγράμματος, το οποίο δεν έμοιαζε να πτοείται από την προοπτική εξολόθρευσης του άο­πλου πληθυσμού. Μάλλον αυτές οι απειλές εξανάγκασαν το Βε­λιγράδι να συνθηκολογήσει.Η είσοδος των νατοϊκών δυνάμεων στο Κόσοβο δεν σήμανε και το τέλος της φρίκης που χρησιμοποιήθηκε ως άλλοθι για την έναρξη των βομβαρδισμών. Το μόνο που άλλαξε ήταν πως πια ήταν Σέρβοι αυτοί που κατά εκατοντάδες δολοφονήθηκαν, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες εξαναγκάστηκαν να πάρουν το δρόμο της ξενιτιάς. Το φταίξιμο πρέπει να αποδοθεί μόνο στους αλβανούς τρομοκράτες; Χρησιμοποιώντας μια... χαριτωμένη έκφραση, η εφημερίδα International Herald Tribune εξηγούσε αργότερα ότι «η προστασία των σέρβων πολιτών [...] δεν ήταν στις προτε­ραιότητες» των δυνάμεων κατοχής. Αντίθετα, ο στρατηγός Τζάκσον υποστήριζε ότι η αποστολή του θα ήταν πιο εύκολη «αν επιβίωναν λιγότεροι Σέρβοι»'“. Ομολογώντας έτσι πως οι τρομοκρατικές επιχειρήσεις εθνοκάθαρσης που ξεκίνησαν κατά των Σέρβων είχαν την έγκριση ή τουλάχιστον την ανοχή της Δύ­σης!Ας ρίξουμε τώρα μια ματιά στη Μέση Ανατολή. Η εξαπόλυση των αεροπορικών βομβαρδισμών ενάντια στο Ιράκ την άνοιξη του 2003 έγινε από τις ΗΠΑ με ένα σύνθημα που αξίζει να προ­σέξουμε: «σοκ και δέος». Αυτό αφορούσε άραγε μόνο τον εχθρικό στρατό; Για την Παλαιστίνη, ακόμη κι ο αμερικανικός τύπος έγραφε πως ο ισραηλινός στρατός «χτυπούσε αδιάκριτα 17 18

17. Friedman 1999.18. Erlanger 2000.

28 τομίνικο ΛοζοΟρντο

αθώους πολίτες»19. Χαρακτηριστικά είναι όσα συνέβησαν στο Λίβανο το καλοκαίρι του 2006: σε κάθε στρατιωτική επίθεση της Χεζμπολάχ, η κυβέρνηση του Τελ Αβίβ απαντούσε με βομ­βαρδισμούς που κατε'στρεφαν συστηματικά τα ε'ργα υποδομής της χώρας, προκαλώντας το θάνατο σε εκατοντάδες αθώους (μεταξύ των οποίων μεγάλο ποσοστό παιδιών) και την απελπι­σμένη φυγή εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων. Οι υπεύθυνοι δικαιολογήθηκαν λέγοντας ότι αυτές οι ενέργειες ήταν επιβε­βλημένες γιατί ο εχθρός κρυβόταν ανάμεσα στους πολίτες. Στην πραγματικότητα, ακόμη και το ισραηλινό ανώτατο δικαστήριο καταδίκασε την πρακτική του ισραηλινού στρατού που χρησι­μοποιούσε τους Παλαιστίνιους ως ανθρώπινη ασπίδα στην κα­ταδίωξη των «τρομοκρατών» από σπίτι σε σπίτι. Μήπως δεν έχει άδικο ένα στέλεχος του Παρατηρητήριου Ανθρωπίνων Δι­καιωμάτων, όταν λέει πως το Ισραήλ χρησιμοποιεί «προκατα- σκευασμένες δικαιολογίες για να νομιμοποιήσει τη δολοφονία αθώων πολιτών»20;Ας εξετάσουμε τους βομβαρδισμούς στο Λίβανο από ψυχρή πο- λιτικο-στρατιωτική άποψη. Να τι λέει ένας έμπειρος αναλυτής, ο Ζίμπγκνιου Μπρεζίνσκι, πρώην σύμβουλος ασφαλείας του Λευ­κού Οίκου επ ί προεδρίας Κάρτερ: «Το Ισραήλ έχει δικαίωμα άμυ­νας, αλλά χρησιμοποιεί αθώους λιβανέζους πολίτες ως ομή­ρους»21. Αυτή είναι μια πρακτική της τρομοκρατίας. Τα λίγο-πολύ ισχυρά χτυπήματα ενάντια στους πολίτες είναι ένα μήνυμα προς την εχθρική κυβέρνηση: να τι θα πάθεις αν δεν συνθηκολο­γήσεις ή έστω αν δεν αλλάξεις ριζικά πολιτική. Πολλές φορές το μήνυμα απευθύνεται στον άμαχο πληθυσμό που καλείται να ξε­σηκωθεί ενάντια στην ηγεσία του, η οποία είναι ανίκανη να τον προστατέψει και τον οδηγεί στην καταστροφή. Αυτό είναι το σχέδιο που, με διάφορες παραλλαγές, εφαρμόστηκε στη Δρέσδη, στη Χιροσίμα και στις 11 Σεπτεμβρίου, στις αποστολές

19. International Herald Tribune 2006.20. Bouckaert 2006.21. Caretto 2006a.

Τρομοκρατία 29

αυτοκτονίας στο Ισραήλ και στους ισραηλινούς βομβαρδισμούς στην Παλαιστίνη και στο Λίβανο (και σε αυτούς του ΝΑΤΟ κατά της Γιουγκοσλαβίας). Είναι ένα σχέδιο που φαίνεται ότι επιβιώνει παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες του: και στο Λίβανο, οι άο­πλοι πολίτες που βομβαρδίστηκαν και φυλακίστηκαν, αντί να ξε­σηκωθούν κατά της Χεζμπολάχ, όπως έλπιζε το Τελ Αβίβ, μάλ­λον συσπειρώθηκαν περισσότερο γύρω από αυτήν.

5. Εμπάργκο, συλλογική τιμωρία και τρομοκρατία

Ο πυρηνικός όλεθρος, οι βομβαρδισμοί και οι γενικευμένες επι­θέσεις δεν είναι οι μοναδικές μορφές επίθεσης κατά των πολι­τών. Η άσκηση τρομοκρατίας από μια υπερδύναμη μπορεί να γίνει και με άλλους τρόπους. Το φθινόπωρο του 1994, παρά το ανελέητο εμπάργκο που είχαν υποστεί για πολλά χρόνια, οι Ιρα- κινοί δεν ήθελαν να δώσουν ένα τέλος στις ταλαιπωρίες τους και να ανατρέψουν το δικτάτορα που έπεσε στη δυσμένεια της Ουάσινγκτον μετά από μια παρατεταμένη περίοδο εναγκαλι­σμών και κοινής πορείας στον πόλεμο κατά του Ιράν. Τότε λοι­πόν, έγκυροι δημοσιογράφοι ζητούν από την κυβέρνηση των ΗΠΑ να «εφαρμόσουν και ανοιχτά την πολιτική που μέχρι τότε ακολουθούσαν συγκαλυμμένα». Δηλαδή: «να μην υπάρξει κα­νένα έλεος μέχρι να εκδιωχθεί ο Σαντάμ [...]. Δεν έχει σημασία τι είναι διατεθειμένος να κάνει ο Σαντάμ όσο είναι στην εξουσία, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα βάζουν βέτο σε κάθε προσπάθεια να χαλαρώσουν τα μέτρα του εμπάργκο»2’. Για μια ακόμη φορά ένας ολόκληρος λαός κρατείται σε ομηρία, για να καμφθεί από την πείνα, από την ανέχεια, από ασθένειες που γίνονται ανία­τες εξαιτίας του εμπάργκο. Κι όμως κανείς δεν συγκινείται. Ο πατέρας Μπους το είχε τονίσει στέλνοντας επ ί προεδρίας του «ένα σαφές μήνυμα στη Βαγδάτη: αν δεν ξεφορτωθείτε τον Σα­ντάμ, μην περιμένετε να συνεχίσετε την εξόρυξη πετρελαίου». Δεν θέλουν οι Ιρακινοί να ανατρέψουν το καθεστώς, από πε-

22. Krauthammer 1994.

30 Ντομένικο Αοζουρντο

ποίθηση ή οπτό φόβο; Ας βάλουν καλά στο μυαλό τους το ενδε­χόμενο να διατάξει νέους βομβαρδισμούς η Ουάσινγκτον. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ας ετοιμαστούν να πεθάνουν: «Με­ρικές φορές ο μόνος τρόπος να αλλάξεις τα μυαλά κάποιων αν­θρώπων είναι η φωτιά και το σίδερο»” . Το εμπάργκο άλλοτε υποκαθιστά τους βομβαρδισμούς και άλλοτε τους συμπληρώ­νει: σε κάθε περίπτωση, ο άμαχος πληθυσμός όχι μόνο δεν μέ­νει έξω από τις εχθροπραξίες, αλλά αντίθετα αποτελεί πολύ συγκεκριμένο στόχο τους.Ας πάμε τώρα στη Γιουγκοσλαβία. Το τέλος των πολεμικών επι­χειρήσεων δεν σήμανε και το τέλος των επιθετικών ενεργειών κατά των πολιτών: αφού κατάφεραν να διαμελίσουν τη χώρα, έπρεπε στη συνέχεια να τιμωρήσουν όσους τόλμησαν να προ­βάλουν αντίσταση. Τον παγωμένο χειμώνα του 1999 η Ευρω­παϊκή Ένωση προμηθεύει με πετρέλαιο θέρμανσης μόνο τις σερ- βικές πόλεις με δήμαρχους από την αντιπολίτευση, που καλού­νται να ανατρέφουν τον Μιλόσεβιτς: μόνο με αυτή την προϋ­πόθεση μπορούν να συνεχίσουν να παίρνουν τη «βοήθεια» που τους χρειάζεται για να μην πεθάνουν από το κρύο, κάτι που απειλεί άμεσα τις πόλεις εκείνες που διστάζουν να ξεσηκωθούν ενάντια στην κυβέρνηση. Πάλι όμως η Ουάσινγκτον δεν μένει ικανοποιημένη: τι χρειάζονται αυτές οι διακρίσεις! «Ακόμη και η βοήθεια στη σέρβική αντιπολίτευση θα μπορούσε να μειώσει τη λαϊκή οργή ενάντια στον Μιλόσεβιτς και έμμεσα να ενδυναμώσει τη θέση του στην εξουσία». Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιδρά λέγο­ντας ότι «θα ήταν ανήθικο να αφήσουμε να πεθάνουν από το κρύο οι Σέρβοι που αγωνίζονται για τη δημοκρατία»” . Το σημείο διαφωνίας είναι σαφές: πρέπει να απειλήσουν ευθέως με θά­νατο από το κρύο όλους αδιάκριτα τους Σέρβους ή μόνο εκεί­νους που δεν αγωνίζονται αρκετά για το θρίαμβο της «δημο­κρατίας»; Δηλαδή, αυτό που έμπαινε σε συζήτηση δεν ήταν η 23 24

23. Safire 1994.24. lames 1999.

Τρομοκρατία 31

νομιμότητα αλλά το εύρος της προσφυγής στη μαζική τρομο­κρατία.Αντίστοιχος είναι και ο οικονομικός στραγγαλισμός που από τον Ιανουάριο του 2006 έκανε ακόμη πιο απελπιστική την κατά­σταση των Παλαιστινίων, που κρίνονταν «ένοχοι» γιατί εξέλε­ξαν με δημοκρατική διαδικασία μια κυβερνητική πλειοψηφία μη αρεστή στο Τελ Αβίβ και στην Ουάσινγκτον.Ποια αποτελέσματα είχαν αυτά τα μέτρα που δεν είχαν άμεσα πολεμικό χαρακτήρα; Τον Ιούνιο του 1996, ένα άρθρο του διευθυ­ντή του Κέντρου για τα Οικονομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα (Center for Economic and Social Rights), αποκάλυπτε τις φοβερές συνέπειες της «συλλογικής τιμωρίας» που επιβλήθηκε στον ιρα- κινό λαό με την εφαρμογή του εμπάργκο: «πάνω από 500.000 παιδιά πέθαναν στο Ιράκ από ασθένειες και ασιτία». Πολλά ακόμη τα περίμενε η ίδια κατάληξη: συνολικά επλήγησαν με τραγικό τρόπο «τα ανθρώπινα δικαιώματα πάνω από 21 εκατομμυρίων Ιρακινών»25. Το επίσημο αμερικανικό περιοδικό του Στέιτ Ντιπάρ- τμεντ Foreign Affairs λίγα χρόνια αργότερα κάνει μια πιο γενική πα­ρατήρηση: μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», σε έναν κόσμο ενοποιημένο κάτω από την ηγεμονία των ΗΠΑ, το εμπάργκο είναι το καλύτερο όπλο μαζικής καταστροφής. Αφού επιβλήθηκε επίσημα για να εμποδίσει τη χρήση όπλων μαζικής κα­ταστροφής από τον Σαντάμ, το εμπάργκο κατά του Ιράκ «τα χρό­νια που ακολούθησαν τον Ψυχρό Πόλεμο, προκάλεσε περισσότε­ρους νεκρούς από όλα τα όπλα μαζικής καταστροφής στην ιστο­ρία», αν υπολογίσουμε τα συνολικά του αποτελέσματα26. Με δυο λόγια ήταν σαν οι αραβικές χώρες να είχαν δεχτεί ταυτόχρονα τις ατομικές βόμβες της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι, τα τοξικά αέρια του στρατού του Γουλιέλμου του Β', του Μπενίτο Μουσολίνι κι ένα σωρό ακόμη. Από την ανάλυση αυτή φαίνεται ότι το κατεξοχήν τρομοκρατικό όπλο είναι τελικά το εμπάργκο.

25. Normand 1996.26. Mueller, Mueller 1999.

52 Ντομίνικο Λοίούρντο

Ας αναλύσουμε όμως τις λεπτομε'ρειες διεξαγωγής του τελευ­ταίου πολε'μου ενάντια στο Ιράκ, που ξεκίνησε το 2003. Εξαπο­λύθηκε ενάντια σε έναν λαό που είχε δοκιμαστεί σκληρά από το εμπάργκο για πάνω από δέκα χρόνια. Κι όμως, μόλις οι δυνάμεις κατοχής συνάντησαν δυσκολίες, μόλις έχασαν τον έλεγχο της κατάστασης και δεν μπορούσαν να καταπνίξουν την αντί­σταση, αποφάσισαν να κάνουν «τα ιρακινά χωριά να πληρώ­σουν το κόστος της άρνησής τους να συνεργαστούν»27, και μά­λιστα με τις ευλογίες του βορειοαμερικανικού τύπου.Για μια ακόμη φορά, τα πυρά δεν στρέφονται κατά των ανταρ­τών ή όσων θα μπορούσαν έστω και χοντρικά να θεωρηθούν ύποπτοι για συμμετοχή στην αντίσταση ούτε των «συγγενών» τους που βρίσκονταν ως όμηροι στη φυλακή. Ό χι, η σιδερένια γροθιά τσακίζει τους άντρες, τις γυναίκες και τα παιδιά που αρ- νούνται να γίνουν σπιούνοι και καταδότες στην υπηρεσία των δυνάμεων κατοχής. Έτσι ως συνέχεια του εμπάργκο, δημιουρ- γείται ένα άτυπο στρατόπεδο συγκέντρωσης με αγκαθωτή πε- ρίφραξη που περιλαμβάνει ολόκληρα χωριά και πόλεις, με εκ­καθαριστικές επιχειρήσεις από σπίτι σε σπίτι που σπέρνουν τον τρόμο ακόμη και μέσα στη νύχτα.Αν προσθέσουμε σε αυτά και τη φρίκη του υφέρποντος εμφυλίου πολέμου, θα καταλάβουμε πολύ καλά το φαινόμενο της μαζικής φυγής. Και να που συμβαίνει κάτι αναπάντεχο. Στις χώρες που έχουν καταγγείλει οι ΗΠΑ και το Ισραήλ ότι υποθάλπουν την τρο­μοκρατία προστίθεται τώρα και η Συρία: εκεί βρίσκουν καταφύγιο 420.000 παλαιστίνιοι πρόσφυγες και περίπου ένα εκατομμύριο Ιρακινοί, στους οποίους αργότερα προστίθεται και άγνωστος αριθμός λιβανέζων προσφύγων. Συνολικά μιλάμε για έναν τερά­στιο αριθμό ανθρώπων που προσπάθησαν να ξεφύγουν από τη φρίκη των βομβαρδισμών, των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων και των «αντιτρομοκρατικών» ενεργειών των δυνάμεων κατοχής28.

27. Filkins 2003.28. Zoepf 2006.

Τρομοκρατία 33

6. Η απλοϊκή τρομοκρατία των αδυνάτων και η εξελιγμένη τρομοκρατία των ισχυρών

Ας ασχοληθούμε τώρα με το περιεχόμενο που δίνει στη λε'ξη τρο­μοκρατία η κυρίαρχη ιδεολογία. Γράφει ο Σάμιουελ Χάντινγκτον: «ιστορικά η τρομοκρατία είναι το όπλο των αδυνάτων, όσων δη­λαδή δεν διαθε'τουν κανονικά στρατιωτικά όπλα»· δηλαδή σή­μερα, η σύγκρουση ανάμεσα στους «αδύναμους μη δυτικούς» και τη Δύση παρουσιάζεται ως μια «σύγκρουση ανάμεσα σε τρομο­κρατικές ενέργειες από τη μια και αεροπορικές (ή γενικά στρα­τιωτικές) επιχειρήσεις από την άλλη»29 30 31. Ο ορισμός αυτός όμως, όσο κι αν διαφοροποιείται από το φιλιστάίσμό αυτών που επι­κρίνουν τους πρωτόγονους εκρηκτικούς μηχανισμούς που χρη­σιμοποιούν οι αδύναμοι και την ίδια στιγμή θεωρούν νόμιμους και αποδεκτούς ακόμη και τους πιο ανελέητους βομβαρδισμούς επειδή γίνονται από τα αεροπλάνα του επίσημου στρατού, δεν είναι καθόλου σωστός. Συχνά καταφεύγουν στην παραδοσιακή τρομοκρατία οι ίδιες οι χώρες που διαθέτουν ένα εξελιγμένο οπλοστάσιο ενώ εκφράζονται πάντα άσχημα για την τρομοκρα­τία που χρησιμοποιούν τα θύματά τους. Δεν έχουμε κανένα λόγο να αμφισβητήσουμε την πληροφορία που μας έρχεται από την Τεχεράνη, σύμφωνα με την οποία οι βρετανικές μυστικές υπηρε­σίες κατηγορούνται ότι συμμετείχαν σε απόπειρες που στοίχι­σαν τη ζωή πολλών ανθρώπων10. Πολύ χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Κούβας, που αποτέλεσε το στόχο «τρομοκρατι­κών επεισοδίων τα οποία συνεχίζονται εδώ και σαράντα χρό­νια», μεταξύ των οποίων και αυτό που έγινε το 1976, όταν ανα- τινάχθηκε εν πτήσει ένα κουβανέζικο αεροπλάνο και σκοτώθη­καν εβδομήντα τρεις επιβάτες. Ο δράστης εξακολουθεί να προ­στατεύεται από την Ουάσινγκτον51. Μάλιστα, όπως μαθαίνουμε οστό τον αμερικανικό τύπο, πολλοί από τους αντικαστρικούς

29. Huntington 1997, σ. 272, 318.30. International Herald Tribune 2005.31. Chomsky 2006, σ. 32, 49.

34 τομίνικο AoioOpvrc

πρόσφυγες που ε'χουν βρει καταφύγιο και προστασία στις ΗΠΑ, υποστηρίζουν ότι η ανατίναξη ενός κουβανέζικου αεροπλάνου είναι μια «απόλυτα νόμιμη πολεμική πρακτική» (αν και ποτέ' δεν παραδε'χονται ανοιχτά κάτι τέτοιο)5’ .Ο πόλεμος κατά της Γιουγκοσλαβίας το 1999 φε'ρνει στην επι­φάνεια και ε'να πρόβλημα τελείως διαφορετικό. Ομάδες που μέ­χρι τότε χαρακτηρίζονταν από πολλε'ς πλευρε'ς ως τρομοκρατι- κε'ς (εξαιτίας των επιθε'σεων που εκτός από το στρατό του Βε­λιγραδιού, στρέφονταν και ενάντια στους άμαχους σέρβους πο­λίτες), μετονομάζονται σε μαχητές της ελευθερίας. Με την ιδιό­τητα αυτή αναλαμβάνουν στρατιωτικά και οικονομικά καθήκο­ντα για να βοηθήσουν από ξηράς τον πόλεμο που είχε ξεκινήσει το ΝΑΤΟ από αέρος.Τέλος, δεν λείπουν και τρομοκρατικά επεισόδια που προκαλού- νται για να χαρακτηρίσουν τρομοκρατικές τις χώρες ή τις ομά­δες που θέλουν να στοχοποιήσουν. Η ίδια η ιταλική δικαιοσύνη έχει διατυπώσει υποψίες για το ρόλο των μυστικών υπηρεσιών στο θέμα της «στρατηγικής της έντασης» που από τη σφαγή στην Πιάτσα Φοντάνα στις 12 Δεκεμβρίου του 1969, παρέσυρε την Ιταλία σε έναν ατελείωτο κύκλο αίματος. Σίγουρα σε τέτοιες περιπτώσεις δημιουργείται κατά κανόνα ένα κλίμα μυστηρίου που μόνο σπάνια διαλύεται από κάποια ακτίνα φωτός. Για να περιοριστούμε στην περιοχή που σήμερα αποτελεί το επίκε­ντρο της τρομοκρατίας: το 1954 -όπως μας πληροφορεί ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα International Herald Tribune- «πράκτορες στρατολογημένοι από το Ισραήλ τοποθε­τούν βόμβες στις αμερικανικές βιβλιοθήκες του Καΐρου και της Αλεξάνδρειας, για να ενοχοποιήσουν τους Αιγύπτιους». Και αυτό για να απονομιμοποιήσουν την Αίγυπτο του Νάσερ, που μόλις είχε έρθει στην εξουσία, και να επισύρουν επάνω του την οργή των ΗΠΑ". Στην ίδια έγκυρη εφημερίδα διαβάζουμε πως ο 32 33

32. Krislof 2001.33. Greenwav 2006.

Τρομοκρατία 35

πασίγνωστος παλαιστίνιος τρομοκράτης Αμπού Νιντάλ ήταν πράκτορας του Ισραήλ: αυτός ήταν υπαίτιος της δολοφονίας των παλαιστινιών ηγετών που ήθελαν την ειρήνη ανάμεσα στις δύο πλευρε'ς. Κι αυτό γιατί οι ισραηλινοί έπρεπε να ξεφορτω­θούν όσους, στη βάση ενός πολιτικού ρεαλισμού, αποτελούσαν το μεγαλύτερο εμπόδιο για τη δημιουργία του «Μεγάλου Ισραήλ», ιδε'α προσφιλή στους πιο ριζοσπαστικούς κύκλους του εβραϊκού Κράτους” .

7. Τρομοκράτες και κυνηγοί κεφαλών

Ίσως η καταδίκη της τρομοκρατίας που στοχοποιεί μόνο τη μια πλευρά δεν είναι πια αρκετή, και γι' αυτό η κυρίαρχη ιδεολογία επιστρατεύει ένα καινούργιο επιχείρημα: είναι τρομοκράτες, και μάλιστα ιδιαίτερα ειδεχθείς, αυτοί που αντιστέκονται στη στρα­τιωτική κατοχή του Ιράκ με το όπλο στο χέρι. Είναι «κυνηγοί κε­φαλών» και μαχαιροβγάλτες, που πολλές φορές δεν διστάζουν να φωτογραφίζονται καμαρώνοντας επάνω στα πτώματα των θυμάτων τους". Έτσι, όποια γνώμη κι αν έχει κανείς για το άμεσο πολιτικό διακύβευμα, πρέπει να πάρει θέση υπέρ του δυ­τικού πολιτισμού που ακόμη και στο ζήτημα της επιλογής όπλων δείχνει πως ξέρει να σέβεται τον εχθρό και αποδέχεται το δικαίωμα του αξιοπρεπούς θανάτου.Όμως οι κυνηγοί κεφαλών είναι άραγε αποκλειστικότητα των βαρβάρων που δεν ανήκουν στη Δύση; Κατά τη διάρκεια μιας εκ­στρατείας με σκοπό την υποταγή και τον εκχριστιανισμό των Σαξόνων, μέσα σε μια μόνο μέρα ο Καρλομάγνος διέταξε τον αποκεφαλισμό 4.500 εξεγερμένων". Βρισκόμαστε βέβαια στα 782 μ.Χ. και πρέπει να πάρουμε υπόψη την ιστορική συγκυρία. Δεν θα άξιζε ίσως τον κόπο να αναφερθούμε σ' αυτό το επεισό­διο, αν ο πρωταγωνιστής του δεν τιμούνταν στις μέρες μας ως ο 34 35 36

34. Seal 2002.35. Fallaci 2004b, σ. 126.36. Barbero 2005, σ. 38-39.

30

«πατέρας της Ευρώπης», δηλαδή ως ενσάρκωση του πολιτι­σμού, του οποίου το αληθινό πρόσωπο αποκρύπτεται σήμερα. Χρειάζεται λοιπόν να επικεντρώσουμε την προσοχή μας σε πιο πρόσφατες περιόδους. Να κάνουμε μόνο μια σύντομη αναφορά σε ένα κεφάλαιο που σηματοδότησε τη δυτικοποίηση του κό­σμου, δηλαδή την προσάραξη του Βάσκο Ντε Γκάμα στην Ινδία: όταν «έφτασε στην Καλκούτα, διέταξε τους άντρες του να βγά­λουν σε παρέλαση τους αιχμάλωτους Ινδούς, και στη συνέχεια να τους κόψουν τα χέρια, τη μύτη και τα αυτιά. Μάζεψαν μετά όλα τα ακρωτηριασμένα μέλη και τα σώριασαν μέσα σε μια μι­κρή βάρκα»’7. Τώρα από το 1498 μ.Χ., ας περάσουμε στο δεύ­τερο μισό του 18ου αιώνα, και από αυτούς που κόβανε μύτες και αυτιά (εκτός από χέρια) να ασχοληθούμε με τους πραγμα­τικούς κυνηγούς κεφαλών και μαχαιροβγάλτες. Ανάμεσα στα εγκλήματα που η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Αμερικής αποδίδει στον Γεώργιο Γ' είναι πως αυτός εξαπόλυσε «εξαγριω­μένους Ινδιάνους» ενάντια στους εξεγερμένους αποίκους. Ναι, —διευκρινίζει ο Τόμας Πέιν, πάντα στα 1776- η αγγλική μοναρ­χία «έστελνε τους νέγρους και τους Ινδιάνους να μας εξοντώ­σουν», μ' άλλα λόγια να «πάρουν τα κεφάλια ελεύθερων Αμερι­κανών»1*. Αυτή η καταγγελία επιβεβαιώνεται και από τον Μαρξ. Στο Κεφάλαιο περιγράφεται πώς η βρετανική κυβέρνηση αντι­μετώπιζε την απειλή των εξεγερμένων αποίκων: «Με παρό­τρυνση των Αγγλων και πληρωμένοι από αυτούς, οι ερυθρόδερ­μοι δολοφονούσαν τους αποίκους με τόμαχοκ, το παραδοσιακό όπλο τους, που στόχευε τα αδύνατα σημεία του εχθρού και συ­νήθως χτυπούσε το λαιμό του. Μέχρι τότε, αν και δρούσαν για μια μεγάλη δύναμη της Δύσης (τη Μεγάλη Βρετανία, που επι­κροτούσε την περιφορά του δέρματος της κεφαλής -σκαλπ- του εξεγερμένου αποίκου μετά την εκτέλεσή του), οι κυνηγοί κε­φαλών ήταν πάντα ερυθρόδερμοι»1’ . 37 38 39

37. Menzies 2002, σ. 326.38. Losurdo 2005, κεφ. 1, παρ. 5.39. Marx-Engels 1955-89, τόμος XXIII, σ. 781.

Τρομοκρατία 37

Μετά το θρίαμβο της Αμερικανικής Επανάστασης, η κατάσταση αλλάζει αισθητά. Ήδη στα 1783 ένας άγγλος διοικητής προει­δοποιεί: μεθυσμένοι από τη νίκη, οι άποικοι «τρέχουν να σφά­ξουν τους Ινδιάνους». Η συμπεριφορά των νικητών -συμπλη­ρώνει ένας άλλος αξιωματούχος- είναι «ανατριχιαστική»40 41. Πράγματι εγκαινιάζεται η πιο τραγική περίοδος στην ιστορία των ερυθρόδερμων. Ο Αντριου Τζάκσον, πρόεδρος των ΗΠΑ την εποχή που ο Τοκβίλ αναλύει και εξυμνεί τη «Δημοκρατία στην Αμερική», διορίζεται στα ανώτατα κλιμάκια της αμερικανι­κής δικαιοσύνης αφού προηγούμενα έχει διακριθεί στο κυνήγι των Ινδιάνων, που τους παρομοιάζει με «άγρια σκυλιά» και που είναι θεμιτό να χαίρεται κανείς με τη θανάτωσή τους. Ας δώ­σουμε τώρα το λόγο σε έναν σύγχρονο αμερικανό ιστορικό:

Υπερηφανευόμενος που «πάντα κρατούσε το σκαλπ όσων είχε σκοτώσει» ο Αντριου Τζάκσον που προαναφέραμε [.. .] επέ­βλεπε τον ακρωτηριασμό περίπου οκτακοσίων πτωμάτων Ινδιάνων Creek -σώματα ανδρών, γυναικών και παιδιών που είχε σκοτώσει ο ίδιος και οι άντρες του- αφαιρώντας τη μύτη τους για να μπορέσει να τους μετρήσει και να έχει αποδεικτικά στοιχεία του θανάτου τους, και κόβοντας σε λωρίδες το δέρμα τους για να πλέξουν με αυτό χαλινάρια4'.

Αργότερα, στη διάρκεια της Αμερικανικής Επανάστασης, τα δυο αντίπαλα στρατόπεδα, παρ' ότι αλληλοκατηγορούνται για πολλά, δεν αναφέρονται καθόλου στην τύχη που περίμενε τους ιθαγενείς που είχαν πέσει θύματα της αποικιοκρατίας, από την -τότε- ενωμένη Βρετανική Αυτοκρατορία (που συμπεριλάμβανε τους Αγγλους και τους αμερικανούς αποίκους). Για περισσότε­ρες πληροφορίες πρέπει να ανατρέξουμε πάλι στον Μαρξ:

Αυτοί οι ξιπασμένοι πουριτανοί της Νέας Αγγλίας, με απόφαση

40. Calloway 1995, σ. 278, 272.41. Slannard 2001, σ. 202-203.

38 τομΐνικο Λοζούρντο

της Εθνοσυνέλευσης, έταξαν αμοιβή 40 στερλινών για κάθε κε­φαλή Ινδιάνου και για κάθε αιχμάλωτο ερυθρόδερμο: στα 1720 υποσχέθηκαν αμοιβή 100 στερλινών για κάθε σκαλπ, ενώ στα 1744, όταν στη Μασαχουσέτη ξεσηκώθηκε μια ινδιάνικη φυλή, τα έπαθλα ήταν τα εξής: για ένα κεφάλι άντρα πάνω από 12 ετών 100 νέες στερλίνες, για αρσενικούς αιχμαλώτους 105 στερ­λίνες, για αιχμάλωτες γυναίκες και παιδιά 55 στερλίνες, για κε­φαλές γυναικών και παιδιών 50 στερλίνες!'·’

Αν οι ερυθρόδερμοι πρέπει να εξαφανιστούν από το πρόσωπο της γης σαν περιττά απόβλητα, οι νέγροι είναι χρήσιμοι ως υπο­ζύγια. Στον Άγιο Δομίνικο, αυτά τα «ζώα» προτιμούν το θάνατο από τη σκλαβιά. Ελπίζουν έτσι να γυρίσουν στη γενέθλια γη της Αφρικής. Και να που οι αφέντες τους για να κλονίσουν την π ί­στη στη μετά θάνατον επάνοδο στη γη τους και στην ανάκτηση της ελευθερίας στην άλλη ζωή, περιφέρουν τα κεφάλια τους, για την ακρίβεια τη μύτη και τα αυτιά όσων αυτοκτονούν, ώστε οι σύντροφοι της δουλειάς και της δυστυχίας τους να υποτα­χτούν στη μοίρα που τους περιμένει45. Πιο παραδειγματικό και παιδευτικό χαρακτήρα αποκτά ο τρόπος εκτέλεσης των εξε- γερμένων: στον Αγιο Δομίνικο, όπως και στη Λουιζιάνα στο Νότο των Ηνωμένων Πολιτειών, παλουκώνουν τα κεφάλια τους και τα εκθέτουν στον τόπο της εκτέλεσης42 43 44.

8. Τα ακρωτηριασμένα κεφάλια ως απειλή, ως τρόπαιο, ως ενθύμιο

Αυτή είναι μια πρακτική που χρησιμοποιεί πολύ συχνά η Δύση στα πλαίσια των σχέσεών της με τον αραβικό και ισλαμικό κό­σμο, με αυτούς τους ίδιους δηλαδή που κατηγορεί ότι είναι μα­έστροι του είδους. Σε μια αποστολή του στην Αίγυπτο, μπρο­στά στην άρνηση ενός αιγύπτιου παράγοντα να του παραχω­

42. Marx-Engels 1955-89, τόμος XXIII, σ. 781.43. Biondi 1973, σ. 24-25.44. James 1968, σ. 81. Brown 1975, σ. 193.

Τρομοκρατία 39

ρήσει ένα σεβαστό μέρος της μεγόιλης περιουσίας του, ο Ναπο­λέων Βοναπάρτης διέταξε τον αποκεφαλισμό και την περιφορά της κεφαλής του σε όλους τους δρόμους του Καΐρου με την επι­γραφή: «έτσι θα τιμωρούνται οι προδότες και οι επίορκοι». Η προσπάθεια τρομοκράτησης του πληθυσμού δεν πετυχαίνει το στόχο της. Σε πολλά μέρη ξεσπούν εξεγέρσεις. Παρ' όλα αυτά -συνεχίζει ο ιστορικός- ο Βοναπάρτης:

Στέλνει επιτόπου τον βοηθό του Κρουαζιέ για να καταπνίξει τις εξεγέρσεις, να εξοντώσει όλους τους άντρες και να μεταφέρει στο Κάιρο τις γυναίκες και τα παιδιά τους, βάζοντας φωτιά στα σπίτια τους. Η διαταγή εκτελείται κατά γράμμα. Πολλές γυναί­κες και παιδιά αφήνουν την τελευταία τους πνοή στο δρόμο προς το Κάιρο. Λίγες ώρες μετά την εφαρμογή των αντιποίνων, η κεντρική πλατεία του Καΐρου γεμίζει από μακριές σειρές από γαϊδούρια φορτωμένα με σακιά: όταν τα ανοίγουν, κυλούν στο δρόμο τα κεφάλια των ανθρώπων της εξεγερμένης φυλής που τιμωρήθηκε".

Η πρακτική της αποκοπής των κεφαλιών των ενόχων και η π ε­ριφορά τους για λόγους παραδειγματισμού και εκφοβισμού δεν εξαφανίζεται με την ήττα του Ναπολέοντα. Σε ένα ταξίδι του στην Αλγερία -είμαστε στα χρόνια της φιλελεύθερης γαλλικής μοναρχίας του Ιουλίου- στην πόλη Φιλιπβίλ, ο Τοκβίλ είναι κα­λεσμένος για φαγητό στο σπίτι ενός συνταγματάρχη του στρα­τού κατοχής, που κάνει μια πολύ παραστατική περιγραφή της κατάστασης:

Κύριοι, μόνο με τη βία και τον εκφοβισμό μπορούμε να καταλή­ξουμε σε συμφωνία με αυτούς τους ανθρώπους [ .. .] .Τις προάλ- λες δολοφονήθηκε κάποιος στο δρόμο. Μου έφεραν έναν άραβα ύποπτο. Πρώτα τον ανέκρινα και μετά διέταξα να του κόψουν το κεφάλι. Θα το δείτε κρεμασμένο στην πύλη της Κονσταντίνα. 45

45. Tarle 1975, α 73-74.

40 Ντομένικο Λοίούρντο

Ο Τοκβίλ δεν διαφωνεί με αυτή τη συμπεριφορά. Δύσκολα θα μπορούσε να το κάνει: ήταν πεισμένος ότι ανάμεσα στα «δυσά­ρεστα» πράγματα που έπρεπε να φέρει σε πέρας όποιος εμπλεκόταν σε «πόλεμο κατά των Αράβων», συμπεριλαμβανό- ταν και «το κάψιμο της σοδειάς, το άδειασμα των αποθηκών, και η αρπαγή άοπλων άντρων, γυναικών και παιδιών», και πως δεν έπρεπε να υπάρχει δισταγμός προκειμένου να «καταστρα­φεί οτιδήποτε θύμιζε μόνιμη εγκατάσταση πληθυσμού, δηλαδή χωριά και πόλεις»46. Η περιφορά των κομμένων κεφαλών των Αράβων που ήταν ύποπτοι για κάποιο έγκλημα, ήταν μόνο ένα μέρος της συνολικής τρομοκρατικής πολιτικής που είχε κριθεί απαραίτητη για την κατάκτηση της Αλγερίας.Από την άλλη, όταν είχε να κάνει κανείς με ισλαμιστές, η πρα­κτική του ακρωτηριασμού των κεφαλών και η δημόσια διαπό­μπευσή τους, ήταν θεμιτή ακόμη και για πτώματα που βρίσκο­νταν στο στάδιο της αποσύνθεσης. Στα 1898, με τη μάχη του Ομντουρμάν, η Μεγάλη Βρετανία κατάφερε να υποτάξει ξανά το Σουδάν, που πρωτύτερα είχε κατακτήσει την ανεξαρτησία του νικώντας τους Βρετανούς. Οι λευκοί υπεράνθρωποι νιώ­θουν την ανάγκη να πάρουν εκδίκηση για τον εξευτελισμό τους: δεν αρκούνται να σκοτώνουν τους αντίπαλους με τις επώδυνες σφαίρες ντουμ-ντουμ47 48. Προχωρούν στη σύληση του τάφου του Μαχντί, εμπνευστή και πρωτεργάτη της αντιαποικιακής αντί­στασης: αποκεφαλίζουν το πτώμα του, ρίχνουν το σώμα του στον ποταμό ΝειΛο και περιφέρουν το κεφάλι του ως τρόπαιο στους δρόμους4*.Τα ακρωτηριασμένα κεφάλια που επιδεικνύονται δημόσια για παραδειγματισμό και εκφοβισμό, συχνά τα χρησιμοποιούν ως λάφυρα κυνηγιού. Στα 1890 ο συγγραφέας Τζόζεφ Κόνραντ τα­ξιδεύει στην Αφρική και στο Κονγκό συλλέγοντας πληροφορίες και περιστατικά που θα συμπεριλάβει αργότερα στο βιβλίο του

46. Losurdo 2005, «£<ρ. VII, παρ. 6.47. Farwell 1989, σ. 305.48. Truchanowski 1987. σ. 46-48.

Τρομοκρατία 41

Η Καρδιά του Σκότους, όπου περιγράφει τις φρικαλεότητες που ακολούθησαν την επέκταση και την εδραίωση της αποικιοκρα­τίας: ας θυμηθούμε τα «κεφάλια [των εξεγερμένων] που ξεραί­νονταν στον ήλιο, παλουκωμε'να κάτω από τα παράθυρα του κυρίου Κουρτζ», του δουλοκτήτη-πρωταγωνιστή του μυθιστο­ρήματος49.Αλλες φορές πάλι, το κυνηγετικό λάφυρο μετατρέπεται και σε ενθύμιο. Μπορεί ο Τζάκσον να καμάρωνε πάνω στα γδαρμένα πτώματα των δολοφονημένων Ινδιάνων, αλλά έκανε και πιο ευ­γενικές σκέψεις: του άρεσε να επιβλέπει προσωπικά την παρά­δοση των σουβενίρ που κατασκευάζονταν από τα πτώματα, στις «κυρίες του Τενεσί»50. Αντίστοιχη τύχη είχαν τον 19ο και ως τις αρχές του 20ού αιώνα στο Νότο των Ηνωμένων Πολιτειών, οι μαύροι που τολμούσαν να αμφισβητήσουν το καθεστώς της white supremacy*. Τους έβραζαν σε χαμηλή φωτιά, σε δημόσιο θέαμα που διαρκούσε ώρες, στο οποίο συμμετείχαν γυναίκες και παιδιά, και κορυφωνόταν με την ομορφότερη στιγμή της μοιρασιάς των ενθυμίων: δόντια και κόκαλα από το κεφάλι και άλλα μέρη του σώματος, που συχνά τα εξέθετε κάποιο χασά­πικο στη βιτρίνα του51. Το 1924 ένας νεαρός από την Ινδοκίνα (ο Νγκουέν Σινχ Κουνγκ), που είχε μεταναστεύσει αναζητώντας δουλειά στις ΗΠΑ, παρακολουθεί με φρίκη σε ένα λιντσάρισμα: Παραλείποντας τις λεπτομέρειες που γνωρίζουμε ήδη ή που εύ­κολα μπορούμε να φανταστούμε, ας δούμε την κατάληξη: «Κα­ταγής, βρωμισμένο από λίπος και καπνό, ένα ακρωτηριασμένο, παραμορφωμένο, καμένο μαύρο κεφάλι με μια τρομερή έκ­φραση μοιάζει να ρωτάει τον ήλιο που εκείνη τη στιγμή δύει στον ορίζοντα: «αυτός είναι ο πολιτισμός σας;».Αργότερα ο νεαρός ινδοκινέζος θα γίνει μεγάλη προσωπικό-

49. Conrad 1996, σ. 85.50. Stannard 2001, σ. 398.* Σ.τ.ε.: Αγγλικά στο κείμενο. Η έννοια white supremacy εκφράζει τη ρατσιστική θε­

ωρία της λευκής υπεροχής.51. Gosset 1965. σ. 270-271.

42 Ντομένικο Λοζούρντο

τητα. Εμείς να σημειώσουμε για την ώρα πως οι αποτρόπαιες συνήθειες που συνοπτικά περιγράψαμε, επικρατούν και στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Γιαπωνέζοι, ενώ επι­δίδονται στα πιο φρικτά εγκλήματα κύρια σε βάρος των Κινέ­ζων και των άλλων ασιατικών λαών για να μιμηθούν τη λευκή φυλή των δυτικών αφεντικών, χαρακτηρίζονται από αυτούς τους τελευταίους βάρβαροι ή μάλλον κανονικά ζώα: «γιατί ήταν κακό που κάποιοι καθάριζαν, γυάλιζαν και έστελναν στους δι­κούς τους τα κρανία αυτών των ζώων ως σουβενίρ;». Προβάλ­λουν ξανά οι πρακτικές που προαναφέραμε:

Μια φωτογραφία δείχνει έναν στρατιώτη ή ναυτικό που κρα- τάει καμαρωτά ένα καλογυαλισμένο γιαπωνέζικο κρανίο, ενώ ένα ποίημα της εποχής, του Γουίνφιλντ Τοουνλέι Σκοτ, με τίτλο The U.S. Sailor with the Japanese Skull (Ο αμερικανός ναύτης με το γιαπωνέζικο κρανίο) διαβάζουμε, χωρίς κανένα σχόλιο: «...ο ει­κοσάχρονος Ναύτης μας / περιπλανιόταν τον Αύγουστο / έψα­χνε για ενθύμια: δόντια, κοκαλάκια, ημερολόγια, μπότες, σε μι­κρά κορμιά στην άμμο / Χαρούμενος, διάλεγε και έκοβε ένα κε­φάλι, και έτρεχε ανέμελος να το γδάρει κάτω από ένα δέντρο γκίνγκο μπιλόμπα». Στη συνέχεια ο ναύτης το κρατούσε μαζί του για μέρες στο καράβι του, το καθάριζε προσεκτικά με αλι­σίβα, και έφτιαχνε έτσι ένα όμορφο σουβενίρ” .

Αμέσως μετά το τέλος του πολέμου, το Φεβρουάριο του 1946, το περιοδικό The Atlantic Monthly έγραφε:

Εκτελέσαμε ψύχραιμα τους αιχμαλώτους, καταστρέψαμε τα νο­σοκομεία, χτυπήσαμε από κοντά τις διασωστικές λέμβους, σκο­τώσαμε και βασανίσαμε τους πολίτες του εχθρού, αποτελειώ­σαμε τους τραυματίες, ρίξαμε τους ετοιμοθάνατους στον ίδιο λάκκο με τους νεκρούς, και στον Ειρηνικό βράσαμε τα κρανία των εχθρών για να αφαιρέσουμε το κρέας και να φτιάξουμε στολίδια για τις αρραβωνιαστικιές μας, κι ακόμη πριονίσαμε

52. Fussel 1991, σ. 151-153.

Τρομοκρατία 43

καλά τα οστά τους για να τα κάνουμε χαρτοκόπτες” .

Να υποθέσουμε ότι τέλειωσαν όλες αυτές οι ανατριχιαστικές συνήθειες με το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου; Ας ξαναγυ- ρίσουμε στον Νγκουέν Σινχ Κουνγκ, τον νεαρό ινδοκινέζο που αναφέραμε πριν. Αυτός καταγγέλλει τα αίσχη του καθεστώτος της λευκής υπεροχής και της Κου Κλουξ Κλαν στο περιοδικό Correspondance Internationale (γαλλική έκδοση του οργάνου της Κομμουνιστικής Διεθνούς). Δέκα χρόνια μετά ξαναγυρίζει στην πατρίδα του και παίρνει το όνομα με το οποίο αργότερα θα γί­νει γνωστός σε όλο τον κόσμο, Χο Τσι Μινχ. Η φρίκη που έζησε μπροστά στα μαρτύρια των άτυχων μαύρων της δημοκρατικής Αμερικής ήταν άραγε αυτή που θα τον οπλίσει με αποφασιστι­κότητα για να καθοδηγήσει τον απελευθερωτικό αγώνα του λαού του, πρώτα ενάντια στη Γαλλία και ύστερα κατά των ΗΠΑ; Το σίγουρο είναι πως η ράτσα των αφεντικών κάνει ακρι­βώς τα ίδια και στην Ινδοκίνα. Στην Καμπότζη οι αχαλίνωτοι στρατιώτες τους συνηθίζουν να φωτογραφίζονται κρατώντας με υπερηφάνεια και χαμόγελα τα κομμένα κεφάλια των ανταρ­τών53 54. Οι ηγέτες τους κάνουν συχνά το ίδιο. Ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος του Κόνραντ, κύριος Κουρτζ, φαίνεται ότι επηρεάζει ακόμη, αν προσέξουμε τα λόγια ενός δασκάλου που δημοσιεύτηκαν σε ένα αμερικανικό περιοδικό, για έναν πρά­κτορα της CIA που έζησε κάποια περίοδο στο Λάος «μέσα σε ένα σπίτι στολισμένο με ένα στεφάνι από ανθρώπινα αυτιά κομμένα από τα κεφάλια νεκρών (ινδοκινέζων) κομμουνιστών»55.

9. Τρομοκρατία και σύληση πτωμάτων

Ας ξαναπάμε στη σύγχρονη Μέση Ανατολή. Ένα ιδιαίτερα απο- κρουστικό χαρακτηριστικό της τρομοκρατίας είναι η προσβολή

53. Dower 1986, σ. 64.54. Σχετική φωτογραφία δημοσιεύτηκε στο Short 2005, σ. 376-377.55. Wilder 1999.

44 Ντομί'νικο Λοίοΰρντο

των νεκρών του εχθρού, που δυστυχώς δεν είναι σπάνιο φαινό­μενο. Δικαιολογημένα μια τέτοια βάρβαρη ενέργεια προκαλεί τη γενική κατακραυγή: κρίμα όμως που και αυτή στρέφεται μόνο προς τη μία πλευρά. Ένα ισραηλινό περιοδικό με μεγάλη κυκλο­φορία αναφέρει πολύ χαρακτηριστικά επεισόδια και έχει φωτο­γραφίες: «Η μία δείχνει έναν ισραηλινό στρατιώτη που πατάει με τη μπότα του το στήθος ενός δολοφονημένου Παλαιστίνιους σε ένα χωράφι με πιπεριές στο Γκους Κατίφ, νότια της Γάζας. Ο στρατιώτης μοιάζει με κυνηγό που μόλις σκότωσε ένα άγριο θη­ρίο». Ας δούμε την τύχη που επιφυλάχτηκε σε έναν καμικάζι που σκοτώθηκε χωρίς να προκαλέσει άλλα θύματα. Τα μέλη του είναι σκορπισμένα καταγής: «οι στρατιώτες τα μάζεψαν και τα ξανάβαλαν στην τύχη, τα πόδια στα πλευρά, τα χέρια ανοιχτά και το κεφάλι σε ένα σιδερένιο παλούκι που έμπηξαν στη γη. Στο τέλος ένα τσιγάρο λοξά στο στόμα και η αναμνηστική φω­τογραφία». Ούτε οι αθώοι γλιτώνουν από τον διασυρμό. Φαίνε­ται «το πτώμα ενός νεαρού Παλαιστίνιου φορτωμένο στην κα- ρότσα ενός ισραηλινού φορτηγού ως λάφυρο». Ο νεαρός χτυ­πήθηκε θανάσιμα από ριπή ισραηλινού τεθωρακισμένου γιατί μπήκε κατά λάθος σε απαγορευμένη ζώνη. Για τούτο τον ονό­μασαν «ο μικρός αθώος», όσοι ήθελαν να διασκεδάσουν. Είναι κάποιο μεμονωμένο φαινόμενο; Δεν φαίνεται να έχει αυτή τη γνώμη ένας ισραηλινός απόστρατος αξιωματικός που αντι- κρούει τον ισχυρισμό ότι πρόκειται για ελάχιστους «άξεστους στρατιώτες»Τα πράγματα δεν είναι καλύτερα στο Ιράκ. Από τη Βαγδάτη έρ­χεται η είδηση για ένα βίντεο «που δείχνει έναν φρουρό των ΗΠΑ να γελάει και να παίζει με το πτώμα ενός Ιρακινού, πεθα­μένου από το κρύο μέσα στο φορτηγάκι του». Και σ' αυτή την περίπτωση όλα δείχνουν πως ο άνθρωπος πέθανε κατά λάθος. Αλλά για μια ακόμη φορά αυτό δεν επηρεάζει τη διάθεση του στρατού κατοχής. Η κατάσταση γίνεται ακόμη πιο σαφής βλέ-

56. Baquis 2004.

Τρομοκρατία 45

ποντας τις φωτογραφίες που δημοσιεύτηκαν στην ιταλική εφη­μερίδα Corriere della Sera: «Τα χειρότερα ε'πονται. Ένας αμερι- κανός στρατιώτης πλησιάζει το πτώμα και το σκουντάει. Βάλ­τον να χαιρετήσει, του λέει ένας συνάδελφός του. Κι εκείνος πιάνει το χέρι του νεκρού για τον τελευταίο εξευτελισμό»5?. Τα αισχρά αστεία δεν σταματούν εδώ. Στον Καναδά ένας λιποτά­κτης του αμερικανικού στρατού μιλάει για τους «συμμαχητές του που παίζανε ποδόσφαιρο με το κεφάλι ενός αποκεφαλι­σμένου Ιρακινού». Ακόμη πιο παραστατικές είναι κάποιες φω­τογραφίες από το Αφγανιστάν: βλέπουμε εκεί γερμανούς στρα­τιώτες να επιδεικνύουν το κρανίο ενός σκοτωμένου βαρβάρου στο παρμπρίζ ενός τζιπ, «ή στην κορφή ενός αυτοσχέδιου πα­λουκιού ή το χειρότερο, κοντά στα γεννητικά τους όργανα»57 58 59. Αν θέλαμε να βρούμε έναν μπούσουλα για να προσανατολι­στούμε σ' αυτό το χάος της φρίκης, στο οποίο παρασύρονται και οι δύο πλευρές, θα έπρεπε να θυμηθούμε μια σελίδα του Μαρξ: υπερασπιζόμενος τους «πυρπολητές» της Κομμούνας του Παρισιού, κάνει το διαχωρισμό ανάμεσα στο «βανδαλισμό όσων αμύνονται απελπισμένα» και στο «βανδαλισμό των νικη­τών»5’ . Στην περίπτωσή μας έχουμε από τη μια μεριά τους θριαμβευτές, που με το πλεονέκτημα της τεχνολογικής και στρατιωτικής τους υπεροχής και της πεποίθησης ότι εκπροσω­πούν έναν ανώτερο πολιτισμό, κοιτάζουν υποτιμητικά τους υπανθρώπους (Untermeschen)*, που τους αντιμετωπίζουν ως κατώτερους όντας ήδη μέσα στις φυλακές και που χρησιμοποι­ούν τα κεφάλια τους για μπάλες ποδοσφαίρου. Αυτό φαίνεται και από το τραγούδι ενός αμερικανού στρατιώτη, το οποίο κυ­κλοφορεί από καιρό στο διαδίκτυο, που μιλάει για τη δολοφονία μιας μικρής Ιρακινής κάτω από τα χειροκροτήματα των παρευ- ρισκομένων: «το αίμα έσταζε στα μάτια της κι εγώ έκλαιγα σαν

57. Sarzanini 2005.58. Caretto 2006b. Feo 2006.59. Marx-Engels 1955-89, τόμος XVII, ο. 358-359. * Σ.τ.ε.: Γερμανικά στο κείμενο.

40 τομΛηκο Λοζοόρντο

τρελός, από τα γέλια». Μάλιστα, οι Αραβες «πρέπει να καταλά­βουν καλά με ποιους έχουν να κάνουν»60. Κι από την άλλη, είναι οι Ιρακινοί και οι Παλαιστίνιοι που καμαρώνοντας καμιά φορά πάνω στα πτώματα σκοτωμένων αμερικανών ή ισραηλινών στρατιωτών, βρίσκουν διέξοδο στους συσσωρευμένους εξευτε- λισμούς που έχουν υποστεί για χρόνια ως υπάνθρωπο/ (Untermeschen). Δεν θέλουμε με αυτό να διαχωρίσουμε τη φρίκη σε καλή και κακή, αλλά να υποστηρίξουμε πως οι νικητές δεν έχουν κανένα απολύτως δικαίωμα να χαρακτηρίζουν ανερυ­θρίαστα «κυνηγούς κεφαλών» και «αντεροβγάλτες» όσους τους αντιστέκονται.

10. Στρατιωτική αδυναμία, αυτοκτονίες και αποστολές αυτοκτονίας

Στις συνηθισμένες κατηγορίες, προστίθεται κι άλλη μία, ακόμη πιο σοβαρή και γενικότερου χαρακτήρα: οι τρομοκράτες-κυνη- γοί κεφαλών προέρχονται από έναν κόσμο που δεν σέβεται τη ζωή, όπως χαρακτηριστικά δείχνουν οι τιμές που επιφυλάσσο­νται στους αυτόχειρες «μάρτυρες» που προκαλούν το θάνατο και στον εαυτό τους και σε όσους τυχαία βρεθούν κοντά.Και για το ζήτημα αυτό δεν χρειάζεται ιδιαίτερη ανάλυση. Ιστο­ρικά οι λαοί (κύρια στις αποικίες) απαντούσαν πάντα στην υπεροψία των εισβολέων με τρόπους και μεθόδους κατάλληλες να αντιμετωπίσουν την τεχνολογική και στρατιωτική υπεροχή του εχθρού. Οι προσπάθειες αυτές βρήκαν την πιο ολοκληρω­μένη τους έκφραση στο «λαϊκό πόλεμο» που ανέλυσαν ο Μάο Τσετούνγκ και ο Χο Τσι Μινχ. Με τη βοήθειά τους το αντάρτικο κατόρθωσε για μια ολόκληρη ιστορική περίοδο να μετατρέψει σε εφιάλτες τα όνειρα ηγεμονίας της μιας ή της άλλης υπερδύ- ναμης, δίνοντας σημαντική ώθηση στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα των αποικιών. Αυτό δεν έμεινε χωρίς απάντηση. Εκμε­ταλλευόμενη την κρίση της κομμουνιστικής ιδεολογίας που υπο-

60. Novazio 2006.

Τρομοκρατία 47

στήριζε τους λαϊκούς πολέμους, η λεγόμενη Επανάσταση στις Στρατιωτικές Υποθέσεις (Revolution in Military Affairs), που είναι σε πλήρη εξέλιξη στις μέρες μας, για πολλοστή φορά κατηγο­ρούσε τους «αδύναμους» που πασχίζουν να αντισταθούν στις στρατιωτικές δυνάμεις εισβολής και κατοχής. Κάθε φορά που ως αποτέλεσμα της αναντιστοιχίας των εμπλεκόμενων δυνά­μεων, μια πράξη αντίστασης επιφέρει σχεδόν πάντα το θάνατο του αμυνόμενου, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στις συ­γκρούσεις μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστινίων, εκ των πραγμάτων για τον υπόδουλο λαό δεν υπάρχουν παρά μόνο δύο επιλογές: συνθηκολόγηση ή προσφυγή σε αποστολές αυτοκτονίας. Τέτοιες συμπεριφορές υιοθετούνται λοιπόν από τους απελπι­σμένους, που συμμετέχουν σε έναν άνισο και δυσμενή γι' αυτούς αγώνα. Οι καμικάζι μας θυμίζουν τα αποτρόπαια εγκλήματα που έγιναν κατά τη διάρκεια του πολέμου, από μια πανίσχυρη ιμπε­ριαλιστική χώρα. Όμως, μετά τη μάχη του Κόλπου του Λέιτε στις 25 Οκτωβρίου του 1944, όταν η Ιαπωνία ήταν ανίσχυρη πια, εμ­φανίζονται οι πιλότοι που επιτίθενται στα αμερικάνικα πλοία πέ­φτοντας επάνω τους με το αεροπλάνο που οδηγούν.Ακριβώς επειδή μιλάμε για τους «αδύναμους», πρέπει να στρέ­ψουμε την προσοχή μας πάνω στους αποικιοκρατούμενους λα­ούς. Ας ξεκινήσουμε από την ανακάλυψη-κατάκτηση της Αμερι­κής. Ζώντας την αγριότητα των conquistadores*, οι Ινδιάνοι -γράφει στον ισπανό βασιλιά ο αρχιεπίσκοπος της Πόλης του Μεξικού, Χουάν ντε Ζουμαράγκα- «δεν πλαγιάζουν πια με τις γυναίκες τους για να μην γεννήσουν σκλάβους». Ο Μπαρτολομέ ντε Λας Κάζας, περιγράφοντας την κατάσταση που επικρα­τούσε στην Κούβα, προσθέτει: «Μερικές μανάδες πνίγουν τα παιδιά τους από απόγνωση, κι άλλες, όταν αντιληφθούν ότι εί­ναι έγκυες, χρησιμοποιούν ειδικά βότανα για να γεννηθούν π ε­θαμένα τα μωρά τους»* 61.

• Σ.τ.ε.: Ισπανικά στο κείμενο. Οι ισπανοί κατακτητες του Νέου Κόσμου.61. Todorov 1984, σ. 164.

48 τομένικο Λοζουρντο

Οι Ινδιάνοι οδηγούνται στο θάνατο μαζικά από τους κατακτη- τές μετά από αφόρητα μαρτύρια και βασανισμούς, και τη θέση τους παίρνουν οι μαύροι σκλάβοι. Να τι συμβαίνει στον Αγιο Δο­μίνικο, κοντά στην Κούβα:

Οι αυτοκτονίες ήταν πολύ διαδεδομένες: δεν υπολόγιζαν καθό­λου τη ζωή τους, και συχνά αυτοκτονούσαν, όχι για προσωπι­κούς λόγους, αλλά για να εκδικηθούν τους αφέντες τους. Η ζωή ήταν απάνθρωπη και ο θάνατος, όπως πίστευαν, δεν σήμαινε μόνο λύτρωση, αλλά και επάνοδο στην Αφρική. Όλοι όσοι επέ­μεναν να πιστεύουν και να διαδίδουν στον υπόλοιπο κόσμο ότι οι σκλάβοι δεν ήταν παρά ξοφλημένοι υπάνθρωποι που τους ταίριαζε μόνο η σκλαβιά, κατάφερναν να επινοούν διάφορα επ ι­χειρήματα για να υποστηρίξουν την άποψή τους αυτή, όπως για παράδειγμα την υποτιθέμενη αυτοκτονική μανία των μαύρων [...] . Σε μερικές φυτείες οι σκλάβοι αυτοκτονούσαν μαζικά με δη­λητήριο [ .. .] . Η πιο τρομακτική μορφή εν ψυχρώ δολοφονίας ήταν η ασθένεια της μαντιμπόλα, που χτυπούσε μόνο τα νεο­γέννητα. Η μαντιμπόλα σφράγιζε το στόμα των μωρών, που δεν μπορούσαν να τραφούν, με αποτέλεσμα να πεθαίνουν σε λίγο από ασιτία. Αυτή δεν ήταν όμως μια συνηθισμένη ασθένεια, γιατί ποτέ δεν κολλούσε στα νεογέννητα των λευκών γυναικών. Μόνο οι μαύρες νταντάδες μπορούσαν να την προκαλέσουν: πιστεύε­ται ότι κάνανε μια μικροεπέμβαση στα νεογέννητα, που είχε σαν αποτέλεσμα να προσβληθούν από μαντιμπόλα. Ό ποια κι αν ήταν η μέθοδος, το μικρόβιο αυτό σκότωνε περίπου το ένα τρίτο από τα μαύρα παιδάκια που γεννιόντουσαν στις φυτείες6·’ .

Και βέβαια η μανία αυτή δεν έπληττε μόνο τους ίδιους ή τους δι­κούς τους. Όταν παρουσιαζόταν η ευκαιρία, συμπαρέσυρε και όλη την οικογένεια των αφεντικών.Μετά την κατάργηση της δουλείας, αρχικά στις βρετανικές αποικίες και τριάντα χρόνια μετά στον αμερικανικό νότο, οι μαύροι σκλάβοι δίνουν τη θέση τους στους κούληδες (coolies)* *,

62. James 1968, σ. 21-22.* Σ.τ.ε.: Αγγλικά στο κείμενο.

Τρομοκρατία 49

και πάλι αυτοί οι μισο-σκλάβοι που προέρχονται από την Κίνα και την Ινδία, θα αρχίσουν να καταφεύγουν υπερβολικά συχνά στις αυτοκτονίες1'3. Πρόκειται για μία μόνο πλευρά της τραγω­δίας που εξαπλώνεται σε όλη την Ασία. Κατά τη διάρκεια του δεύτερου πολέμου του οπίου, ως αντίδραση στη νέα επίθεση των αποίκων και στην «εξαιρετικά απάνθρωπη αγριότητα» του βρετανικού στρατού, οι κινέζοι στρατιώτες αυτοκτονούν «από απελπισία» αφού σκοτώσουν πρώτα τις γυναίκες και τα παιδιά τους". Είναι η εποχή της εξέγερσης των Ταϊπίνγκ( που θέλουν να αφυπνίσουν και να εκσυγχρονίσουν τη χώρα: έχουν ως πρό­τυπο τη Δύση, αλλά η Αγγλία παίρνει το μέρος της δυναστείας των Μαντσού. Μετά τη στρατιωτική τους ήττα και τον ιδεολο­γικό τους αποπροσανατολισμό, εκατοντάδες χιλιάδες εξεγερμέ- νοι θα προτιμήσουν το θάνατο από τη συνθηκολόγηση63 64 65.Οι τραγικές αυτές εξελίξεις δυναμώνουν την αντίσταση ενάντια στη Δύση. Τα αντιαποικιοκρατικά κινήματα αρχικά συναντούν ανυπέρβλητες δυσκολίες: είναι εξοντωτική η στρατιωτική υπε­ροχή των στρατευμάτων κατοχής και αχαλίνωτη η υπεροψία τους. Να πώς καλεί σε αυτοκτονίες ένας από τους ηγέτες του κινήματος αντίστασης κατά των Βρετανών:

Μόνο με την επανάσταση μπορεί μια κοινωνία σκλάβων να κερ­δίσει τη λευτεριά της. Και αν δεν μπορείς να αποδείξεις τη λε­βεντιά σου στη ζωή, απόδειξέ την με το θάνατό σου. Οι ξένοι ήρθαν εδώ για να μας υποδείξουν πώς να ζήσουμε. Όμως από σένα εξαρτάται με τι τρόπο θα επιλέξεις να πεθάνεις66.

Η Δύση τι σχέση έχει με όλα αυτά; Σήμερα θεωρείται ότι το Ισραήλ και η παράδοσή του ταυτίζεται με έναν δυτικό τρόπο σκέψης και στάσης. Να θυμηθούμε δυο ιδιαίτερα τραγικά κεφά­

63. Tinker 1974, σ. 337.64. Marx-Engels 1955-89, κεφ. XII, σ. 177.65. Chesneaux, Bastid, Bergfere 1974, τόμος I, σ. 127.66. Stoddard 1922.σ. 251.

50 Ντομίνικο Λοζοΰρντο

λαια της ιστορίας των Εβραίων. Οι ρωμαϊκές λεγεώνες αφού κα­τέστρεψαν την Ιερουσαλήμ το 74 μ.Χ., μετά από μακρόχρονη πολιορκία κατορθώνουν να νικήσουν τη Μασάντα, όπου οι ζη­λωτές αφού πολέμησαν περήφανα ενάντια σε μια υπέρτερη δύ­ναμη, στη συνέχεια αυτοκτονούν, θανατώνοντας προηγουμέ­νως τις οικογένειές τους για να μην τις αφήσουν αιχμάλωτες στα χέρια του εχθρού. Ας πάμε μια χιλιετία αργότερα, στην Α' Σταυροφορία. Οι σταυροφόροι δεν σπέρνουν το θάνατο μόνο στον ισλαμικό κόσμο, αλλά επιτίθενται με αγριότητα και ενάντια στις γερμανικές πόλεις όπου υπάρχει έντονη εβραϊκή παρου­σία: εκεί οι Εβραίοι δεν καταφεύγουν μόνο σε μαζικές αυτοκτο­νίες («ολόκληρες κοινότητες εβραϊκές διαλέγουν το δρόμο του μαρτυρίου με την παρότρυνση και καθοδήγηση πολλών ραβί- νων ηγετών»), αλλά μερικές φορές σκοτώνουν και τα μικρά παι­διά τους, για να τα γλιτώσουν από τον βίαιο «προσηλυτισμό» στο χριστιανισμό67.Ακόμη και η προσφυγή στις επιθέσεις αυτοκτονίας δεν είναι κάτι ξένο για τον εβραϊσμό: στα 1944 η Άρεντ κατηγορεί έντονα σιωνιστικές ομάδες που ερωτοτροπούν με την ιδέα της «δημι­ουργίας ταγμάτων αυτοκτονίας» ελπίζοντας να επιταχύνουν έτσι την ίδρυση του εβραϊκού Κράτους68 69. Κι όμως ένα χρόνο πριν, η ίδια η Αρεντ μιλούσε, χωρίς να παίρνει θέση, για το Γκουρς, γαλλικό στρατόπεδο συγκέντρωσης όπου είχε φυλακι­στεί με το ξέσπασμα του Β' Παγκοσμίου Πολέμου μαζί με άλ­λους πρόσφυγες από τη Γερμανία, και όπου για κάποιο διά­στημα επικρατούσε η ιδέα της «αυτοκτονίας» σαν «συλλογική μορφή» αντίστασης6’ .Δεν πρέπει να μας εκπλήσσουν αυτές οι συμπεριφορές. Μιλή­σαμε πριν για τις τραγωδίες της Μασάντα και της Α' Σταυροφο­ρίας, που πρέπει να αναζητήσουμε τις ρίζες τους σίγουρα στην Παλαιό Διαθήκη. Εκεί δοξάζεται ο Σαμψών, που κατορθώνει να

67. Chazan 1996, σ. 111-113.68. Arendt 1989c, σ. 213.69. Arendt 1986b. σ. 39-40.

Τρομοκρατία 51

γκρεμίσει τις κολόνες του ναού, στο εσωτερικό του οποίου είναι μαζεμένοι πολλοί Φιλισταίοι. Το βιβλίο των Κριτών θυμίζει τα τε­λευταία λόγια του ήρωα: «Κύριε μη με λησμονήσεις! Δώσε μου δύναμη [...] Κόινε να πεθόινω μαζί με τους Φιλισταίους» (Κριτές, 16, 22-30). Αυτά συμβαίνουν στον ίδιο χώρο που σημειώνονται σήμερα οι επιθέσεις αυτοκτονίας. Η μόνη διαφορά είναι πως τότε ο Σαμψών συμμετείχε στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα κατά των Φιλισταίων, ενώ σήμερα οι Παλαιστίνιοι διεξάγουν το δικό τους εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα κατά του Ισραήλ.Κατά καιρούς, οι πιο οξυδερκείς ερευνητές προσπαθούν να ερ­μηνεύσουν τη συμπεριφορά αυτών που επιλέγουν το θάνατο για τους εαυτούς τους και τους αγαπημένους τους, θέλοντας μερικές φορές να συμπαρασύρουν στο χαμό και τους υπαίτιους της απεγνωσμένης τους κίνησης. Στα τέλη του 19ου αιώνα, πε- ριγράφοντας ωμά το τέλος των υπερασπιστών της Μασάντα («οι άντρες σκότωναν τις γυναίκες και τα παιδιά τους και μετά αυτοκτονούσαν»)70, ένας γερμανός ιστορικός εβραϊκής καταγω­γής και θρησκεύματος, φαίνεται καθαρά να ενοχοποιεί τους ει­σβολείς γι' αυτό. Ο Γκρετς -αυτό είναι το όνομά του- είναι πιο σαφής όταν αναφέρεται στην Α' Σταυροφορία και στις επ ι­πτώσεις της στις εβραϊκές κοινότητες της Γερμανίας: «γυναίκες σφάζανε (schlachten) τα μωρά τους». Δύο άντρες και δύο κοπέ­λες που αρχικά είχαν δεχτεί ή εξαναγκαστεί να βαφτιστούν, προχωρούν ακόμη περισσότερο, προβαίνοντας σε μια «ενέργεια ηρωική και αποφασιστική»: όχι μόνο θυσιάζουν τους εαυτούς τους και τα μέλη των οικογενειών τους, αλλά βάζουν και φωτιά στο σπίτι τους, στη συναγωγή, με αποτέλεσμα «να γίνει στάχτη μεγάλο τμήμα της πόλης Μάιντς». Αυτοί θα κατηγορηθούν στη συνέχεια όχι ως «εβραίοι μάρτυρες», αλλά ως «αιματοβαμμένοι» χριστιανοί εισβολείς που «δολοφονούν στο όνομα του Θεού»71. Σε παρόμοια συμπεράσματα καταλήγει, πάντα μιλώντας για

70. Graetz 1998, τόμος III, κεφ. II, σ. 551.71. Στο ίδιο, τόμος VI, σ. 85-89.

52 Ντομίνικο Λοίούρντο

την Α' Σταυροφορία, ένας σύγχρονος αμερικανός ιστορικός που διευθύνει το Τμήμα Εβραϊκών και Ιουδαϊκών Σπουδών του Πα­νεπιστημίου της Νέας Υόρκης: αποφασισμένοι να «νικήσουν μια για πάντα τους Εβραίους και τον ιουδαϊσμό», οι σταυροφόροι «προτιμούσαν φυσικά τη νίκη με προσηλυτισμό, παρά τη νίκη με εξόντωση». Όμως αυτήν ακριβώς την «ολοκληρωτική τους ήττα» δεν ήταν διατεθειμένες να επιτρέψουν οι εβραϊκές κοινό­τητες: «η αντίσταση και το μαρτύριο θεωρούνται από τους Εβραίους η πιο ολοκληρωτική νίκη»72.Αν και χριστιανός και δομινικανός καλόγερος, ο Λας Κάζας, π ε­ριγράφει τις παιδοκτονίες στις οποίες προβαίνουν οι γυναίκες των Ινδιάνων. Κύριοι υπεύθυνοι γι' αυτές είναι οι κονκισταδό- ρες7'. Αργότερα, τον 18ο αιώνα, ακόμη κι ένας γάλλος ηγέτης των αποίκων (και δουλοκτήτης) προσπαθεί να πάρει το μέρος των θυμάτων: «Πολλές νέγρες, απελπισμένες από τις απάν­θρωπες συνθήκες ζωής, βιάζουν τη φύση για να μην αποκτή­σουν παιδιά. Αλλες, ωθούμενες από μια άγρια τρυφερότητα, δωρίζουν στα παιδιά τους το θάνατο»74.Αντίθετα, σήμερα τα πράγματα είναι χειρότερα: η τραγωδία που επιφυλάσσεται για τους Παλαιστίνιους και τους Ιρακινούς, γίνεται αφορμή για να κατηγορηθούν τα θύματα για σκοταδι­σμό. Όμως η στάση των «πεφωτισμένων» δεν είναι παρά αλα­ζονεία. Κρατώντας αποστάσεις από την ιδεολογία του Παλαιού Καθεστώτος που αναγνώριζε στον επίγειο ή επουράνιο άρχο­ντα το δικαίωμα αφαίρεσης της ζωής, οι μεγάλοι διαφωτιστές τιμούσαν τους μαύρους που προτιμούσαν να πεθάνουν αντί να γίνουν ή να παραμείνουν σκλάβοι. Αυτά πίστευαν ο Κοντορσέ και ο Μοπέρτιους, που μάλιστα χρησιμοποιεί και τόνο λυρικό: «ένα πλοίο που επιστρέφει από τη Γουινέα είναι γεμάτο Κάτω- νες που προτιμούν το θάνατο από τη σκλαβιά»75. Αλλά στις μέ­

72. Chazan 1996, σ. 131.73. Todorov 1984, σ. 164.74. Duchel 1976, τόμος II, σ. 21.75. Burgio 1996, σ. 53.

Τρομοκρατία 53

ρες μας δυστυχώς, κοροϊδεύουμε τους μιμητές του Κάτωνα και κολακεύουμε τους επίδοξους Καίσαρες.Αντί για τους διαφωτιστές και τον αρχηγό των αποϊκων που ήταν σε θέση να καταλάβει την «άγρια τρυφερότητα» των μαύ­ρων μανάδων που οδηγούσαν τα βρέφη τους στο θάνατο, η δο- κησισοφία των σημερινών επικριτών μάς θυμίζει τις απόψεις ενός γάλλου δουλοκτήτη στις αρχές του 19ου αιώνα, για τον οποίο γράφει η Μαντάμ ντε Σταέλ: «Θεωρεί ανάλγητη τη στάση των νέγρων που αυτοκτονούν απαγχονιζόμενοι, χωρίς να νοιά­ζονται για τα αφεντικά τους»76. Αυτή η ιδιοφυής σκέψη, μας φέρνει στο νου τους αντισημίτες του 19ου αιώνα, που θεωρού­σαν τον Γκρετς ως την ενσάρκωση του αθεράπευτου εβραϊκού και ανατολικού φανατισμού. Όχι τυχαία ο εβραίος ιστορικός γί­νεται ο αγαπημένος στόχος του Τρέιτσκε, που τον κατηγορεί «για το άγριο μίσος του ενάντια στο χριστιανισμό» και ενάντια «στους δυτικούς»77.

1 1 .0 απελπισμένος αγώνας των καταπιεσμένων λαών και η πίστη στο άτρωτο και την αθανασία

Η πίστη των ισλαμιστών μαχητών που αυτοκτονούν σίγουροι ότι θα κερδίσουν μια θέση στον παράδεισο με όλα τα αγαθά του (και με τα πανέμορφα ουρί να περιμένουν με ανοιχτή αγκαλιά τους μάρτυρες), γίνεται συχνά αντικείμενο σαρκασμού από το στενοκέφαλο «διαφωτισμό» των θεωρητικών της Δύσης που εί­ναι ανίκανοι να αντιληφθούν το σκεπτικό και την απόγνωση όσων θυσιάζονται για την πίστη τους. Για άλλη μια φορά δια­στρεβλώνονται ή παραγνωρίζονται τα ιστορικά γεγονότα. Ας επιστρέφουμε στην Α' Σταυροφορία. Αυτό που βοηθούσε τους απελπισμένους Εβραίους να αντιστέκονται, προτιμώντας να αυτοκτονήσουν και να σκοτώσουν τα μέλη της οικογένειάς τους παρά να παραδοθούν στην αγριότητα των σταυροφόρων, ήταν

76. Stael-Holstein, αναφ. σε Benot 1992, σ. 76.77. Treitschke 1965, σ. 39,37.

54 Ντομίνικο Λοζούρντο

ξεκάθαρα η ελπίδα της αθανασίας. Ό πω ς αναφε'ρθηκε ήδη, στην εβραϊκή κουλτούρα της εποχής «αφθονούν οι λεπτομερείς περιγραφε'ς για τη μετά θάνατον ανταμοιβή» που περιμένει όσους δείχνουν έμπρακτα «ότι είναι πρόθυμοι να υποβληθούν σε μαρτύρια»78.Για την ακρίβεια, εκτός από την ιστορία, «ραίνεται πως σήμερα διαστρεβλώνεται και η ανθρωπολογία. Αναφερθήκαμε πριν στις αυτοκτονίες των μαύρων του Αγιου Δομίνικου που έλπιζαν έτσι να επιστρέφουν ελεύθεροι στη γη των προγόνων τους. Στο Νότο των ΗΠΑ, πολύ συχνά οι μαύροι σκλάβοι έβρισκαν τη δύ­ναμη να αντισταθούν στα αφεντικά τους, παρά τον δυσμενή συσχετισμό δυνάμεων, μόνο χάρη στην πίστη τους ότι με διά­φορες μαγείες θα γίνονταν άτρωτοι ή τουλάχιστον θα ζούσαν μιαν άλλη ζωή στην Αφρική, ως θύματα μιας τόσο κραυγαλέας αδικίας. Αυτή η στάση ήταν πλατιά διαδεδομένη ανάμεσα στους λαούς που ζούσαν εκεί ή που κατάγονταν από τις αποικίες79. Το 1889-1890, ενώ ολοκληρώνεται η πορεία στην Αγρια Δύση με τα γνωστά καταστροφικά αποτελέσματα, στους αυτόχθονες της Αμερικής εκδηλώνεται ένα τελευταίο σκίρτημα αντίστασης: εξαπλώνεται η ελπίδα της αναγέννησης των λαών που ουσια­στικά έχουν ήδη εξολοθρευτεί από τους αποίκους ενώ είναι συ­ντριπτική η στρατιωτική υπεροχή των λευκών και είναι ανθρω- πίνως αδύνατο να την αντιμετωπίσει ή να την παραβλέψει κα­νείς. Διαδίδεται λοιπόν ο χορός των φαντασμάτων (ghost dance)* με τον οποίο καλούνται ανώτερα πνεύματα που συ­μπάσχουν με τους ιθαγενείς: υπόσχονται, ή μάλλον εξασφαλί­ζουν σε όσους φορούν μια συγκεκριμένη ενδυμασία, ότι θα είναι άτρωτοι από τις σφαίρες και τα όπλα όλων των ειδών80. Δέκα χρόνια μετά, χιλιάδες χιλιόμετρα μακρύτερα, στην Κίνα, παρου­σιάζεται ένα ανάλογο φαινόμενο. Η ελπίδα και η προσμονή του

78. Chazan 1996, σ. 131.79. Genovese 1979, σ. 47-48. * Σ.τ.ε.: Αγγλικά στο κείμενο.80. Marienstras 1992, σ. 193.

Τρομοκρατία 55

«άτρωτου» που θα πετύχουν με μαγικό τρόπο, θα βοηθήσει τους εξεγερμένους Μπόξερς να αντιμετωπίσουν νικηφόρα έναν πανίσχυρο και διαφορετικά μη αντιμετωπίσιμο εχθρό, που ει­σβάλλει, ποδοπατάει και εξευτελίζει τη χώρα τους81. Σε αυτό το ιστορικό και ανθρωπολογικό πλαίσιο εντάσσεται η πίστη των μαχητών του Ισλάμ που είναι πρόθυμοι να πεθάνουν συμμετέ- χοντας σε εξεγέρσεις ή σε αυτοκτονίκες ενέργειες.

12. «Λατρεία του θανάτου» ή απόγνωση;

Καταντάει πολύ χοντροκομμένη η προσπάθεια να παρουσια­στεί η τρομοκρατία ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό μιας συγκεκρι­μένης κουλτούρας, της ισλαμικής, που παρουσιάζεται σαν να πάσχει από τη «λατρεία του θανάτου». Για μια ακόμη φορά ας ανατρέξουμε στην ιστορία. Το καλοκαίρι του μακρινού 1941, κα­θώς θεωρούν βέβαιη μια νίκη-αστραπή κατά της Σοβιετικής Ένωσης, οι ηγέτες του Τρίτου Ράιχ δεν μπορούν να εξηγήσουν την επιμονή του λαού της που αρνείται με όλες του τις δυνάμεις να παραδοθεί. Στις 11 Αυγούστου ο Γκέμπελς γράφει στο ημε­ρολόγιό του: «Για τους Ρώσους η ζωή έχει μηδαμινή αξία, τόση όση μια λεμονάδα. Για τούτο είναι διατεθειμένοι να την απαρνη- θούν χωρίς κανένα παράπονο. Έτσι εξηγείται βασικά η επίμονη αντίσταση που προβάλλουν οι μπολσεβίκοι στη γερμανική επί­θεση»8*’ . Όσο η Γερμανία είχε αδιαμφισβήτητη στρατιωτική υπε­ροχή -και ελάχιστες απώλειες- έδειχνε μεγάλη ευαισθησία για την αξία της ζωής. Ό ταν όμως στον πόλεμο με τη Σοβιετική Ένωση ανατρέπονται οι όροι, η επίσημη γερμανική κουλτούρα, με πρώτο εκφραστή τον Χάιντεγκερ, αλλάζει εντελώς στάση και υποστηρίζει ότι «αξίζει να θυσιάζεται κανείς» για τη Δύση και τη σωτηρία της83.Αν και σε συνθήκες τελείως διαφορετικές, τα στερεότυπα κα­

81. Purcell 1963, σ. 268.82. Goebbels 1991b, σ. 1647.83. Losurdo 1991, κεφ. 6, τταρ. 5.

56 τομένικο Λοζουρντο

ταρρέουν και στη Μέση Ανατολή. Από μια μελέτη σχετικά με τις αποστολές αυτοκτονίας στο Λίβανο, προκύπτει πως ελάχιστες από αυτές έχουν γίνει από ισλαμιστές φονταμενταλιστές. Είναι σημαντική η συμμετοχή χριστιανών, κομμουνιστών και εθνικι- στών με κοσμική προέλευση. Οι αυτόχειρες δεν προέρχονται από ξένες χώρες και όλοι διαπνέονται από τον πόθο να «αντι- σταθούν στην ξένη κατοχή»84 85. Παρόμοια είναι η κατάσταση και στην Παλαιστίνη και στο Λίβανο, όπου έχουν καταφύγει πολλοί παλαιστίνιοι πρόσφυγες. Εντούτοις, ενώ στην πρώτη περί­πτωση με δεδομένη τη μεγάλη αναντιστοιχία της δύναμης των αντιπάλων, ο ένοπλος αγώνας σχεδόν πάντα εκδηλώνεται με αποστολές αυτοκτονίας, στη δεύτερη περίπτωση η Χεζμπολάχ, ισλαμιστές κι αυτοί αλλά καλύτερα οπλισμένοι, από χρόνια πο­λεμούν με πιο παραδοσιακούς τρόπους.Σε όσους φέρονται ως λάτρεις της αξίας της ζωής, οχυρωμένοι πίσω από τη στρατιωτική τους υπεροχή, αξίζει να θυμίσουμε το σπουδαίο απόφθεγμα του Μπρεχτ: «ευτυχισμένοι οι λαοί που δεν χρειάζονται ήρωες»8\ Σε μια κατάσταση αντίστοιχη μ' αυτήν που επικρατεί στην Παλαιστίνη, έχουν αναλάβει οι ιερω­μένοι να γαλουχήσουν «ήρωες» πρόθυμους να θυσιαστούν: αυ­τοί οι ίδιοι που έχουν εξαπολύσει τη σταυροφορία ενάντια στην υποτιθέμενη «λατρεία του θανάτου», στο όνομα της οποίας δι­καιολογούν τις επεκτατικές και επεμβατικές πολιτικές. Η θεω­ρία της σύγκρουσης των πολιτισμών που στηρίζεται σε αντι- κρουόμενες δήθεν αξίες, δεν μπορεί να ερμηνεύσει ούτε τις απο­στολές αυτοκτονίας ούτε την τρομοκρατία γενικά. Ας δούμε πώς περιγράφει ένας ισραηλινός ιστορικός κάτι που συνέβη με το ξεκίνημα των εχθροπραξιών στην Παλαιστίνη, το 1937. Τρο­μοκρατικές ενέργειες (ενάντια σε μεμονωμένα άτομα ή μικρές ομάδες ατόμων) πραγματοποιούν τόσο οι Αραβες όσο και οι Εβραίοι, αν και λιγότερο συχνά. Να όμως, που με πρωτοβουλία

84. Pape 2006.85. Brecht 1965, a. 277.

Τρομοκρατία 57

των τελευταίων σημειώνεται, ένα «ποιοτικό» άλμα: «ισχυροί εκρηκτικοί μηχανισμοί τοποθετούνται σε πολυσύχναστα με'ρη, προκαλώντας το θάνατο δεκάδων πολιτών». Πρόκειται για μια καινοτομία που σύντομα θα βρει μιμητές και στο αντίπαλο στρατόπεδο. Οικοδομείται έτσι σταδιακά «μια αλλόκοτη παρά­δοση στη Μέση Ανατολή. Τις δεκαετίες που θα ακολουθήσουν, οι αγορές, οι στάσεις των λεωφορείων, οι κινηματογράφοι και άλλοι δημόσιοι χώροι της Παλαιστίνης (και αργότερα του Ισραήλ), θα γίνουν καθημερινοί στόχοι, προσδίδοντας στον πό­λεμο Εβραίων και Αράβων έναν ιδιαίτερα απάνθρωπο χαρα­κτήρα»".Η τρομοκρατία κατά των Αράβων όχι μόνο εφαρμόζεται στην πράξη, αλλά συχνά προβάλλεται και επαινείται. Να τι συνέβη στο Ντέιρ Γιασίν, σύμφωνα με την περιγραφή της Άρεντ:

Οι κάτοικοι του χωριού αυτού, που είναι απομονωμένο και βρί­σκεται μέσα σε εβραϊκό έδαφος, δεν είχαν πάρει μέρος στον πό­λεμο, μάλιστα είχαν φτάσει στο σημείο να απαγορεύουν την εί­σοδο σε ομάδες Αράβων που ήθελαν να χρησιμοποιήσουν την περιοχή ως βάση για τις εξορμήσεις τους. Στις 9 Απριλίου του 1948 σιωνιστικές τρομοκρατικές συμμορίες κάνουν επίθεση στο χωριό, που στη διάρκεια του πολέμου δεν αποτελούσε στρα­τιωτικό στόχο, και δολοφονούν τους περισσότερους κατοίκους του - 240 άνδρες, γυναίκες και παιδιά. Αφήνουν ελάχιστους ζω­ντανούς, που μεταφέρονται αιχμάλωτοι στην Ιερουσαλήμ.

Παρά την κατακραυγή της πλειοψηφίας του εβραϊκού πληθυ­σμού, «οι τρομοκράτες είναι περήφανοι για τη σφαγή, της δί­νουν μεγάλη δημοσιότητα και καλούν όλους τους ξένους αντα­ποκριτές που βρίσκονται στη χώρα να δουν με τα μάτια τους σωρούς των πτωμάτων και τα ερείπια του Ντέιρ Γιασίν»"7. Ευτυχώς δεν λείπουν και στη Δύση αυτοί που καταγγέλλουν την 86 87

86. Morris 2006, σ. 190.87. Arendt 1989a, σ. 114-115.

58 τομένικο Λοζούρντο

τραγωδία του παλαιστινιακού και αραβικού λαού. Ας δούμε τι γράφει ένας πολιτικός που για δεκαετίες βρέθηκε στο επίκεντρο της ιταλικής πολιτικής σκηνής:

Αν είχα γεννηθεί σε στρατόπεδο προσφύγων στο Λίβανο, μάλ­λον θα είχα γίνει κι εγώ τρομοκράτης I...J . Εξάλλου πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσουμε τι ακριβώς περιεχόμενο δίνουμε σ' αυτή τη λέξη: σε μια χώρα που αγωνίζεται για την ανεξαρτησία της, αυτοί που είναι στην εξουσία χαρακτηρίζουν τρομοκράτες αυτούς που αντιστέκονται".

Ακόμη πιο σημαντικές είναι οι μαρτυρίες που προέρχονται από τη μεριά των Εβραίων: Για την Αρεντ μιλήσαμε ήδη. Ας δούμε τι γράφει για τους Παλαιστίνιους που πραγματοποιούν αποστο­λές αυτοκτονίας μια σημαντική προσωπικότητα των ισραηλι- νών, που διετέλεσε εκπρόσωπος Τύπου της Κνεσέτ, δηλαδή του ισραηλινού Κοινοβουλίου: «αυτοί προσφέρουν τη ζωή τους στον Αλλάχ εκεί που εμείς διασκεδάζουμε, γιατί η ζωή τους έχει καταντήσει μαρτύριο»1” .Σήμερα μοιάζουν προφητικά τα λόγια του φιλόσοφου Τζάκομπ Ταλμόν που το 1980, σε μια ανοιχτή επιστολή προς τον Μεναχέμ Μπεγκίν (που αν και κατηγορήθηκε από την Αρεντ ως υπεύθυ­νος της σφαγής του Ντέιρ Γιασίν, αργότερα έγινε πρωθυπουρ­γός) τόνιζε: «Ας προσπαθήσουμε να μην κάνουμε τους Αραβες να νιώθουν τόσο εξευτελισμένοι που να θεωρούν πως κάθε ελ­πίδα είναι μάταιη και πως είναι καθήκον τους να πεθάνουν για την Παλαιστίνη». Μια διάσημη ιταλιδα δημοσιογράφος εβραϊκής καταγωγής, την εποχή του ξεσπάσματος της δεύτερης Ιντκρά- ντα και της άγριας ισραηλινής καταπίεσης γράφει: «όποιοι πο­λεμούν για να υπερασπιστούν τη ζωή ενός ολόκληρου λαού, έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιούν όλα τα μέσα, μεταξύ των οποίων και τις τρομοκρατικές ενέργειες των γυναικών καμικάζι ή 88 89

88. Andreotti 2005.89. Burg 2003.

Τρομοκρατία 59

τις μαζικές δολοφονίες στα προσφυγικά στρατόπεδα σαν αυτό της Τζενίν»90 91. Αυτή είναι μια άποψη, από τη μια θαρραλέα (γιατί προσπαθεί να κατανοήσει τους λόγους των αποστολών αυτο­κτονίας και ταυτόχρονα μιλάει για «σφαγές» των Ισραηλινών, χωρίς μανιχάίστική υποκρισία), κι από την άλλη συζητήσιμη: μια χώρα που διαθέτει έναν από τους ισχυρότερους στρατούς μπο­ρεί να συγκριθεί με έναν λαό χωρίς πατρίδα, που σε στρατιωτικό επίπεδο δεν έχει τίποτα να αντιπαρατάξει απέναντι στην αναμ­φισβήτητη υπεροχή των εισβολέων;Οι τρομοκρατικές αποστολές αυτοκτονίας πραγματοποιούνται συχνά όχι μόνο στη Μέση Ανατολή, αλλά τώρα πια σε περιοχές πολύ πιο απομακρυσμένες. Παρ' όλη τη βοήθεια που η ιστορία και η ανθρωπολογία μπορούν να δώσουν για να ερμηνευτεί ο μη­χανισμός του παραλογισμού, αυτός εξακολουθεί να ζει και να βασιλεύει, όπως αποδεικνύει η διάδοση της τρομοκρατίας και των αποστολών αυτοκτονίας με τους πιο αλλοπρόσαλλους τρό­πους και με ξεκάθαρα εγκληματική επιλογή (ή και χωρίς καθόλου επιλογή) στόχων. Όμως όλοι αυτοί που επιδίδονται σε σαρκα­στικά σχόλια και καταδικάζουν μόνο τη μια πλευρά, θα έκαναν καλά να θυμηθούν μια συζήτηση που έγινε στη Βουλή των Κοι­νοτήτων στις αρχές του 19ου αιώνα. Σε έναν υποστηρικτή της δουλοκτησίας, που τη θεωρεί αναγκαία και για να αναχαιτιστούν οι συχνές, άγριες, αιματηρές εξεγέρσεις των μαύρων σκλάβων, ένας πολέμιος της δουλείας απαντά: «Εντάξει, πρώτα τους τρε­λαίνετε και μετά παραπονιόσαστε για την τρέλα τους!». Μετα­φέρει και καταγράφει αυτή τη στιχομυθία ένας φιλελεύθερος γάλλος συγγραφέας, γνωστός για τη μετριοπάθειά του” .

13. Οι βάρβαροι ως τρομοκράτες

Οι επανειλημμένες και επίμονες καταγγελίες της «τρομοκρα­τίας» έχουν αποκλειστικό στόχο να ενοχοποιήσουν κάθε μορφή

90. Spinelli 2002.91. Guizot 1869. σ. 77.

60 τομίνικο Λοζούρντο

αντίστασης στη στρατιωτική κατοχή και καθόλου δεν επιδιώ­κουν να περιορίσουν την ε'κταση ή την ε'νταση της βαρβαρότη­τας των συγκρούσεων. Κάτι που δεν μπορεί να γίνει βέβαια κα­ταδικάζοντας συλλήβδην ως τρομοκρατική, είτε μια ένοπλη επί­θεση ενάντια σε κάποιο στρατιωτικό στόχο είτε τη σφαγή σε κάποιο εμπορικό κέντρο ή σε έναν ναό. Στο Γκουαντάναμο συ­χνά οι αληθινοί ή φερόμενοι ως μαχητές του Ισλάμ κατεβαίνουν συχνά σε απεργίες πείνας. Αυτό θα μπορούσε να γίνει αφορμή για να μάθει ο κόσμος ότι οι κρατούμενοι υιοθετούν μη βίαιες μορφές πάλης και να γίνει παράδειγμα για την αποφυγή βίαιων ενεργειών. Κι όμως...Όσον αφορά το Ιράκ, ανάμεσα στους «πολίτες» που πέφτουν θύματα τρομοκρατικών ενεργειών, τα μεγάλα ΜΜΕ κατατάσ­σουν κατά κανόνα τους contractors*. Εντούτοις αυτοί όχι μόνο δεν είναι απλοί πολίτες, αλλά ανήκουν σε μια στρατιωτική δύ­ναμη που παίζει κεντρικό ρόλο. Ακόμη κι αν αφαιρέσουμε για παράδειγμα τους εργαζόμενους στη μεταφορά καυσίμων που είναι απαραίτητα για τη λειτουργία της πολεμικής μηχανής, οι υπάλληλοι των «ιδιωτικών στρατιωτικών εταιριών» που βρίσκο­νται στο Ιράκ και παίρνουν μέρος σε κανονικές στρατιωτικές επιχειρήσεις είναι περίπου 20.000· άλλα τόσα είναι τα μέλη δια­φόρων ειδικοτήτων που οι σύμμαχοι έχουν στείλει στο πλευρό της Ουάσινγκτον. Αρα -σχολιάζει ένα περιοδικό που πρόσκει- ται στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ- δεν θα έπρεπε να μιλάμε για «συμ- μαχία προθύμων» (coalition o f the willing), όπως τη χαρακτηρί­ζει η κυβέρνηση Μπους, αλλά για «συμμαχία μισθοφόρων» (coalition o f the billing). Όμως τα νούμερα, αν και σημαντικά, δεν είναι αυτά που έχουν τη μεγαλύτερη σημασία. Οι contractors, ουσιαστικά αναλαμβάνουν τις «πιο αντισυμβατικές πολεμικές ενέργειες», όπως για παράδειγμα τα «βασανιστήρια σε βάρος των ιρακινών αιχμαλώτων»’2. Αρα μιλάμε για μισθοφόρους που * 92

• Σ.τ.ε.: Αγγλικά στο κείμενο. Πρόκειται για τους μισθοφόρους ιδιωτικών στρατών που εργάζονται με συμβόλαια.

92. Singer 2005, σ. 122-123.

Τρομοκρατία 61

έχουν αναλάβει «να κάνουν τη βρώμικη δουλειά που δεν θα μπορούσε να κάνει ένας ένστολος στρατιώτης». Και γι' αυτό «πληρώνονται ακόμη και με 1.000 δολάρια την ημέρα»91. Κατα­λαβαίνουμε λοιπόν πως η δράση τους είναι ύποπτη και επικίν­δυνη. Ό πω ς για παράδειγμα «ένας νοτιοαφρικανός πρώην στρατιώτης που παραδέχτηκε ότι έβαλε φωτιά στα σπίτια πάνω από πενήντα πολιτικών στελεχών κατά τη διάρκεια του απαρτχάιντ». Το ότι οι contractors δεν φορούν στρατιωτική στολή δεν είναι προτέρημα, αλλά μειονέκτημα: «από νομική άποψη ανήκουν στη γκρίζα ζώνη των παράνομων μαχητών (unlawful combatants)* * που κρατούνται στο Γκουαντάναμο». Αν όμως αυτοί οι τελευταίοι είναι θαμμένοι σε φριχτά στρατόπεδα συγκέντρωσης, εκείνοι οι πρώτοι απολαμβάνουν μιας ορισμένης ασυλίας. Σε κανονικό καθεστώς στρατιωτικής κατοχής μιας χώ­ρας (όπως αυτό που υπήρχε αμέσως μετά την εισβολή στο Ιράκ), ευνοϊκές «ρυθμίσεις εξαιρούν τους contractors από την ισχύουσα νομοθεσία». Κι από την άλλη, «είναι συχνά πολύ δύ­σκολο να τους δικάσεις στην πατρίδα τους»91.Όμως, σύμφωνα με την προπαγανδιστική καμπάνια που είναι σε εξέλιξη, αυτά τα ειδικά σώματα είναι αθώοι εργαζόμενοι ενώ τρομοκράτες είναι όσοι σηκώνουν τα όπλα εναντίον τους. Η διαστρέβλωση των γεγονότων δεν σταματάει εδώ. Ενώ οι πολί­τες που πέφτουν θύματα των στρατευμάτων κατοχής συνυπο­λογίζονται στις «παράπλευρες απώλειες», συχνά διαβάζουμε στο διεθνή τύπο για τη «δολοφονία» αμερικανών στρατιωτών ή μελών των ομάδων αποστολής από «τρομοκράτες». Στην Ιταλία χρειάστηκαν ορισμένα πορίσματα της δικαιοσύνης για να απο­καλυφθούν αλήθειες που θα έπρεπε να είναι αδιαμφισβήτητες από πριν: «Δεν μπορούν να χαρακτηριστούν τρομοκρατικές οι ενέργειες που στρέφονται κατά στρατιωτικών που συμμετέ­χουν σε στρατιωτικές επιχειρήσεις». Οι θαρραλέοι νομικοί που

93. Qndilo 2004.* Σ.τ.ε.: Αγγλικά στο κείμενο.94. Singer 2005, σ. 125-127.

62 τομένικο Λοίούρντο

διατύπωσαν αυτές τις αυτονόητες αλήθειες κατηγορήθηκαν στη συνέχεια ως συνεργοί των τρομοκρατών.Η τρομοκρατική χρήση της καταγγελίας για τρομοκρατία, φτά­νει στο απόγειό της στην Παλαιστίνη. 'Οπως παρατηρεί ένας καθηγητής του εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ, στην επίσημη καταμέτρηση των «εχθρικών τρομοκρατικών ενερ­γειών» η ισραηλινή κυβέρνηση περιλαμβάνει και τον «λιθοβολι­σμό»95. Αν όμως πρέπει να χαρακτηριστεί «τρομοκράτης» κάθε μικρός Παλαιστίνιος που αντιδρά στην κατοχή πετώντας π έ­τρες, δεν πρέπει ταυτόχρονα να θεωρήσουμε πρωτοπαλίκαρο του αντιτρομοκρατικού αγώνα τον ισραηλινό στρατιώτη που κάνει το ίδιο; Δεν μιλάμε για υποθετική περίπτωση. Μια ισραη- λινή δικηγόρος που υπερασπίζεται τους Παλαιστίνιους λέει πως «ένα παιδάκι δέκα χρονών σκοτώθηκε κοντά σε ένα σημείο ελέγχου, στην έξοδο της Ιερουσαλήμ, από έναν στρατιώτη ενά­ντια στον οποίο είχε πετάξει μια πέτρα»96 97. Ακόμη, σε ένα από τα πιο έγκυρα αμερικανικά περιοδικά, μπορούμε να βρούμε περι­γραφές για «ανατριχιαστικές σκηνές θανάτου», «όταν ένα ισ- ραηλινό τεθωρακισμένο και ένα ελικόπτερο άνοιξαν πυρ στο στρατόπεδο προσφύγων στη Ράφα, ενάντια σε μια ομάδα πα­λαιστινιών διαδηλωτών στην οποία υπήρχαν και παιδάκια»9'. Συχνή αναφορά σε τέτοια περιστατικά δεν γίνεται μόνο από πολιτικούς και δημοσιογράφους. Σε ένα πρόσφατο βιβλίο ιστο­ρικού του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ που ασχολείται με το Ιράκ και τη Μέση Ανατολή, περιγράφεται ωμά η συμπεριφορά των βρετανικών στρατευμάτων το 1920: όταν για να αντιμετω­πίσουν τους εξεγερμένους προχώρησαν σε «σκληρά αντίποινα», «έβαλαν φωτιά στα χωριά τους και προέβησαν σε άλλες πρά­ξεις που σήμερα θα χαρακτηρίζαμε απάνθρωπες, αν όχι βάρ­βαρες στην κυριολεξία». Ο Τσόρτσιλ όχι μόνο δεν τους σταμά­τησε, αλλά αντίθετα καλούσε την αεροπορία να δώσει ένα

95. Margalit 2003, σ. 36.96. Tsemel 2003.97. International Herald Tribune 2004.

Τρομοκρατία 63

σκληρό μάθημα στους «εξαγριωμένους ιθαγενείς» χτυπώντας τους «πειραματικά» με «τοξικά αέρια και ιδιαίτερα με υπερίτη». Χαρακτηρίζοντας απαράδεκτες αυτές τις ενέργειες, ο βρετανός ιστορικός προσθέτει: «Να τονίσουμε πως αυτά συνέβαιναν σε μια εποχή όπου πλήθαιναν οι απώλειες και οι στρατιωτικές ήτ­τες των Βρετανών, ενώ λίγο πριν είχαν δολοφονηθεί (murdered), αξιωματούχοι του βρετανικού στρατού»9*.Φαίνεται καθαρά η προσπάθεια να δικαιολογήσει τη συμπερι­φορά της αποικιοκρατικής δύναμης, που δεν δίσταζε να χρησι­μοποιεί χημικά όπλα και που καμάρωνε για την εξόντωση όχι μόνο των εξεγερμένων αλλά και των «εξαγριωμένων ιθαγενών» και όλων τελικά των κατοίκων. Αντίθετα, οι Ιρακινοί που πα­λεύουν για την ανεξαρτησία τους, χαρακτηρίζονται «δολοφό­νοι» μόνο και μόνο γιατί επιτίθενται στο στρατό κατοχής. Για να ερμηνεύσουμε αυτόν τον «επαναπροσδιορισμό των ηθικών αξιών» -για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Νίτσε- δεν αρκεί να πούμε ότι ο ιστορικός που αναφέραμε «διετέλεσε σύμ­βουλος του Τόνι Μπλερ», όπως διαβάζουμε στην τρίτη σέλινα της εισαγωγής του βιβλίου. Στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με μια αντιπροσωπευτική περίοδο της αποικιοκρατι- κής παράδοσης, που μεταγενέστερα απόκτησε έναν μεγάλο υποστηρικτή στο πρόσωπο του Καρλ Σμιτ. Τη δεκαετία του 1960, ενώ αναπτυσσόταν ραγδαία το κίνημα ανεξαρτησίας των λαών των αποικιών σε πλανητικό επίπεδο, αυτός ο γερμανός νομομαθής περιγράφει έτσι τον αγώνα που έφερε το τέλος της γαλλικής αποικιοκρατίας στην Ινδοκίνα:

Εδώ οι κομμουνιστές κατάφεραν να παρασύρουν και τον μη πο­λιτικοποιημένο λαό. Έδιναν διαταγές ακόμη και στους υποτα­κτικούς των γάλλων επιτελών και αξιωματούχων ή στους εργά­τες των γαλλικών αποστολών. Εισέπρατταν φόρους από το λαό και εκτελούσαν κάθε είδους τρομοκρατικές ενέργειες, για να αναγκάσουν τους Γάλλους να απαντήσουν με αντιτρομοκρατικά 98

98. Catherwood 2004, σ. 89, 85.

64 Ντομίνικο ΛοζοΟρντο

αντίποινα κατά των ιθαγενών, έτσι ώστε να ενταθεί ακόμη π ε­ρισσότερο το μίσος κατά των Γάλλων·".

Έτσι, ο αγώνας για την εθνική ανεξαρτησία, αν και αγκαλιάζει ολοε'να και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού, γίνεται συνώ­νυμο της τρομοκρατίας, ενώ οι ενε'ργειες του στρατού κατοχής, ξένου και μισητού στους πολίτες της κατεχόμενης χώρας, χα­ρακτηρίζονται «αντιτρομοκρατικές». Βέβαια, τα «αντίποινα» μπορεί να είναι πολύ σκληρά, αλλά -παρατηρεί ο Σμιτ, αναφε- ράμενος αυτή τη φορά στην Αλγερία- πρέπει να λάβουμε υπόψη την «ακαταμάχητη λογική του παλαιού κανόνα σύμ­φωνα με τον οποίο οι αντάρτες μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με αντάρτικες μεθόδους»99 100. Ό πω ς βλέπουμε, ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην τρομοκρατία και την αντι-τρομοκρατία δεν είναι μια συγκεκριμένη συμπεριφορά (δηλαδή οι επιπτώσεις σε βάρος, ή η συμμετοχή, των πολιτών). Αυτή συμπίπτει με τα σύνορα μεταξύ βαρβαρότητας και πολιτισμού, μεταξύ Ανατο­λής και Δύσης. Η δύναμη που καθορίζει κάθε φορά ποιοι είναι οι βάρβαροι, καθορίζει επίσης και ποιοι είναι οι τρομοκράτες. Κατά τη διάρκεια της κρίσης στη Μέση Ανατολή το καλοκαίρι του 2006, ο διεθνής τύπος έγραψε ότι οι ισραηλινοί στρατιώτες που συνελήφθησαν και αιχμαλωτίστηκαν από τους Λιβανέζους της Χεζμπολάχ κατά τη διάρκεια στρατιωτικής επιχείρησης, έπεσαν «θύματα απαγωγής», «που άρπαξαν» και κρατούσαν «ομήρους» οι «τρομοκράτες». Ενώ αντίθετα, γράφτηκε ότι «συ­νελήφθησαν» οι δημοκρατικά εκλεγμένοι παλαιστίνιοι βουλευτές και υπουργοί, που χωρίς να προβάλουν οποιαδήποτε αντί­σταση συνελήφθησαν στα σπίτια τους από τον ισραηλινό στρατό, φορώντας πιτζάμες. Από το Ισραήλ και τις ΗΠΑ (όχι όμως από την Ε.Ε., τη Ρωσία και την Κίνα), οι μαχητές της Χεζ­μπολάχ χαρακτηρίζονται τρομοκράτες: η οργάνωσή τους, που δημιουργήθηκε στον αγώνα κατά της ισραηλινής κατοχής του

99. Schmilt 1981, σ. 57.100. Στο ίδιο, σ. 64.

Τρομοκρατία 65

νότιου τμήματος της χώρας (που τυπικά κράτησε δεκαοκτώ χρόνια μετά το 1982, αλλά συνεχίστηκε και με άλλες μορφές, με τις συχνές παραβιάσεις του εναέριου χώρου και την υφαρπαγή των υδάτινων πόρων), επειδή έχει ρίζες στο λαό και ξέρει να συνδυάζει τη στρατιωτική με την πολιτική δράση, πολλές φορές παρομοιάζεται με το αντάρτικο του Βιετνάμ. Μήπως θα έπρεπε άραγε να χαρακτηρίσουμε τρομοκρατικό ένα από τα μεγαλύτερα μαζικά απελευθερωτικά κινήματα της σύγχρονης ιστορίας, και σαν ηγέτιδα του αντιτρομοκρατικού αγώνα την υπερδύναμη που έλουσε με βόμβες και διοξίνη έναν ολόκληρο λαό; Μια τέτοια συλλογιστική πολύ θα άρεσε στον Σμιτ, τον με­γάλο θεωρητικό των αποικιοκρατικών και «αντιτρομοκρατικών» πολέμων, που στην εποχή του υποστήριξε παρόμοια τις εκ­στρατείες του Μουσολίνι κατά της Αιθιοπίας και του Χίτλερ κατά της Ανατολικής Ευρώπης.Για να αποδείξουμε πώς η ιδεολογία του πολέμου καταφέρνει να επηρεάσει ακόμη και ορισμένους δημοσιογράφους που συ­νήθως είναι μετρημένοι και προσεκτικοί, παραθέτουμε ένα ρε­πορτάζ: «δώδεκα έφεδροι (του ισραηλινού στρατού) δολοφονή­θηκαν από ένα πύραυλο Κατιούσα» που έριξε η Χεζμπολάχ. Στο Λίβανο «19 πολίτες πέθαναν σε διάφορα χωριά που βομβάρδισε η ισραηλινή αεροπορία»10'. Ασχετα από το ποια είναι τα θύ­ματα, αυτοί που «εξολοθρεύουν», δηλαδή «σκοτώνουν με ιδιαί­τερη αγριότητα», όπως εξηγεί το εγκυκλοπαιδικό λεξικό (κάνο­ντας σαφή αναφορά στη συνηθισμένη συμπεριφορά των τρο­μοκρατών), είναι πάντα οι βάρβαροι.Ας αφήσουμε τους δημοσιογράφους για να ξαναγυρίσουμε στο βρετανό ιστορικό, σύμβουλο του Μπλερ, και στον γερμανό νο­μικό που στην εποχή του ήταν σύμβουλος του Φύρερ. Οπως εί­ναι φυσικό, πρόκειται για δύο εντελώς ξεχωριστές προσωπικό­τητες. Για να εντοπίσουμε το μόνο κοινό τους χαρακτηριστικό (την άποψη δηλαδή ότι τους «δολοφόνους», δηλαδή τους «τρο- 101

101. Baquis 2006.

66 τομένικο ΛοίοΟρντο

μοκράτες» πρέπει να τους αναζητούμε πάντα ανάμεσα στους αποικιοκρατούμενους λαούς, και είναι νόμιμη ή τέλος πάντων κατανοητή η χρήση οποιοσδήποτε όπλου ενάντιά τους) θα μας βοηθήσει μια παρατήρηση του Λένιν: Οι μεγάλες δυνάμεις δεν ονομάζουν πολέμους τις εκστρατείες τους κατά των αποικιών, κι αυτό όχι μόνο λόγω της τρομερής αναντιστοιχίας δύναμης που υπάρχει ανάμεσα στις εμπλεκόμενες πλευρές, αλλά και γιατί τα θύματα «δεν αξίζουν καν να ονομάζονται λαοί (μήπως είναι λαοί οι Ασιάτες ή οι Αφρικανοί;)»10’ . Δηλαδή αρνούμενοι να θεωρήσουν μαχητές όσους αντιστέκονται στη Δύση, εκφράζουν την τάση, λίγο-πολύ, να τους απο-ανθρωποποι ήσουν. Τώρα μπορούμε να εξηγήσουμε τη θέση του Ντόναλντ Ράμσφελντ, τότε υπουργού Αμυνας των ΗΠΑ, που υποστήριζε ότι όσοι εξε- γείρονται στο Ιράκ ενάντια στα στρατεύματα της Ουάσινγκτον, ήταν «εγκληματίες, αποβράσματα της κοινωνίας και τρομοκρά­τες» (thugs, gangs and terrorists)'0’. Αυτές ήταν εκφράσεις του βασικού υπεύθυνου για την κόλαση του Γκουαντάναμο και του Αμπού Γκράιμπ: να πόσο εναρμονίζονται οι πρακτικές απο-αν- θρωποποίησης και οι ηχηρές «αντιτρομοκρατικές» δηλώσεις. 102 103

102. Lenin 1955-70, τόμος XXIV, σ. 416-417.103. Risen 2004.

Φ ο ν τ α μ ε ν τ α λ ισ μ ό ς

1. Πώς ξεκίνησε ως έπαινος για να καταντήσει υβρις: η παράξενη ιστορία του όρου «<ρο\τταμενταλισμός»

Εμφανιζόμενη ως αποκλειστικό χαρακτηριστικό του αραβικού και ισλαμικού κόσμου (όπου οι αντιδυτικές και αντιαποικιοκρα- τικές εντάσεις είναι πιο έντονες από ποτέ"), η τρομοκρατία τεί­νει να θεωρείται σήμερα ως λίγο-πολύ αναπόφευκτο παραγωγό του Ισλάμ, μιας θρησκείας που κατηγορείται ότι είναι ανίκανη να προσαρμοστεί στη σύγχρονη πραγματικότητα και ότι ε'χει μια εγγενή τάση να τροφοδοτεί έναν επιθετικό και αιμοχαρή «φονταμενταλισμό». Βρισκόμαστε έτσι μπροστά σε έναν άλλο όρο της σύγχρονης πολεμικής ιδεολογίας, σε μια άλλη αφορμή για απαγγελία κατηγοριών, έναν όρο το περιεχόμενο του οποίου όμως πρέπει να επανεξετάσουμε.Ο όρος αυτός εμφανίζεται για πρώτη φορά σε προτεσταντι- κούς και αμερικανικούς (ή αγγλοαμερικανικούς) κύκλους, και αναφέρεται σε ένα κίνημα που αναπτύχθηκε μετά τον Α' Πα­γκόσμιο Πόλεμο, οι πρωταγωνιστές του οποίου συχνά χαρα­κτηρίζουν οι ί&ιοι τους εαυτούς τους «φονταμενταλιστές». Ο όρος που γεννήθηκε λοιπόν από τους ίδιους τους φονταμεντα- λιστές, με θετικό και επαινετικό περιεχόμενο στην καρδιά της Δύσης, χρησιμοποιείται σήμερα για να στιγματίσει τους μη δυ­τικούς «βάρβαρους», που στην ουσία παρουσιάζονται ως αυθε­ντικοί «ισλαμιστές»· Δεν πρόκειται για ένα ιστορικό παράδοξο. Αυτός που κατηγορεί το Ισλάμ για την υποτιθέμενη αδυναμία του να αντιληφθεί τη σύγχρονη πραγματικότητα είναι σήμερα βασικά ο γνωστός φιλόσοφος Λέο Στράους, που για δεκαετίες κατάγγελλε τις καταστροφικές συνέπειες της νεωτερικότητας,

68 Ντομίνικο Λοζοΰρντο

τη σχετικιστική και μηδενιστική της πορεία. Μας αρέσει συχνά να κατηγορούμε το Ισλάμ για σκοταδισμό, αν και ο Διαφωτισμός είναι ένας από τους αγαπημένους στόχους του Στράους: «οι ρί­ζες του Διαφωτισμού -lucus a non lucendo*- βρίσκονται στον Μακιαβε'λι, αυτόν το «μεγάλο βλάσφημο»* 104. Μας προβληματίζει ακόμη και αυτή η ορολογία: παραπέμπει σε μια κοινωνία σαν την αμερικάνικη, ελάχιστα εκκοσμικευμένη, στα πλαίσια της οποίας -όπως μας πληροφορούν κάποιοι κάθε άλλο παρά αντιαμερικανοί- το 70% των κατοίκων πιστεύει στο διάβολο και πάνω από το ένα τρίτο των ενηλίκων υποστηρίζει ότι έχουν συ­χνή και άμεση επικοινωνία με το Θεό105 106.Το 1930, αν και δεν χρησιμοποιεί τον επίμαχο όρο, ο Φρόιντ π ε­ριγράφει τον αμερικανό πρόεδρο Ουίλσον ως τυπικό εκπρό­σωπο αυτού που θα χαρακτηρίζαμε σήμερα «φονταμενταλι- σμό». Ό πω ς προκύπτει από τις δηλώσεις του («ο Θεός θέλησε να γίνω ο νέος Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών»), αυτός π ι­στεύει ότι «έχει μια ιδιαίτερη και προσωπική σχέση με το Θεό» και -συνεχίζει ο Φρόιντ- στην «πρόθεσή του να γλιτώσει τον κό­σμο από τις δυνάμεις του κακού», τονίζει «για πολλοστή φορά πως οι φανατικοί είναι επικίνδυνοι για όλη την ανθρωπό- τητα»,0\ Να τι λέει ο Μπους ο νεότερος: «ο Θεός μου ζήτησε να υποβάλω την υποψηφιότητά μου». Κι ακόμη: «ο Θεός δεν κρα- τάει ουδέτερη στάση μπροστά στο Καλό και στο Κακό. Ο Θεός είναι με το μέρος της Αμερικής»107. Αυτά τα τσιτάτα ακούγονται σε τηλεοπτικές εκπομπές, αναφέρονται σε βιβλία και σε μελέ­τες, και επηρεάζουν εκατομμύρια ανθρώπους και χριστιανικούς κύκλους που πασχίζουν να δικαιολογήσουν την κατοχή του Ιράκ

* Σ.τ.ε.: Λατινική έκφραση, κυριολεκτικά «δασΰλλιο χωρίς φως», λογοπαίγνιο με τις παρόμοιες λέξεις lucus (δασΰλλιο) και lucendo (χωρίς φως) που παραπέμπει σε ετυμολογία δίχως νόημα.

104. Strauss 1977, ο. 78, 71.105. Grax 1998, ο. 126. Schlessinger jr. 1997.106. Freud 1995a, ο. 35-37.107. Farkas 2002.

Φονταμινταλισμΰς 69

με κάθε τρόπο: «Ο Θεός είναι υπέρ του πολέμου» και μάλιστα συμμετέχει σε αυτόν αυτοπροσώπως. «Ο Θεός αντιμάχεται όλους όσους πολεμούν τον Ίδιο και τους Πιστούς Του»'08.Οι Ιερές Γραφές βοηθούν αποφασιστικά για να πάρει κανείς θέση στις σημερινές συγκρούσεις ανά τον κόσμο. Έχουν δίκιο οι Παλαιστίνιοι που θέλουν να ανακαταλάβουν τα εδάφη που κα­τέχει το Ισραήλ και να συστήσουν το δικό τους αυτόνομο Κρά­τος; Όσοι αναρωτιούνται γΓ αυτό είναι ή άθεοι ή άπιστοι. Αυτή τουλάχιστον είναι η γνώμη του Τζέιμς Ίνχοφ, ρεπουμπλικάνου γερουσιαστή της Οκλαχόμα, σε ομιλία του το Μάρτιο του 2002:

Η Βίβλος αναφέρει ότι ο Αβραάμ πήρε τη σκηνή του και πήγε να μείνει στην πεδιάδα στην τοποθεσία Μάμρε, δηλαδή στη Χε- βρόνα, όπου έκτισε ναό προς τιμήν του Κυρίου. Η Χεβρόνα βρί­σκεται στην Υπεριορδανία, και εκεί παρουσιάστηκε ο Θεός στον Αβραάμ και του είπε: «Εγώ σου παραχωρώ αυτή τη γη», την Υπεριορδανία. Δεν πρόκειται εδώ για πολιτική καμπάνια. Το θέμα είναι αν αμφισβητεί κανείς τον Θείο Λόγο ή όχι"” .

Και απευθυνόμενος στους συναδέλφους και στους συμπατριώ­τες του, που δίσταζαν να αποδεχτούν τον επεκτατισμό του Ισραήλ, ο ευσεβής γερουσιαστής διατυπώνει μιαν αναμφισβή­τητη αλήθεια: «Αυτό είναι το θέλημα του Θεού, γι' αυτό οφεί­λουμε να εφαρμόσουμε στην πράξη τη ρήση της Γένεσης»"0. Ασήμαντες και βλάσφημες ακούγονται οι αποφάσεις του ΟΗΕ και κάθε ανθρώπινη προσπάθεια ή νόμος που επιδιώκει να αντιταχθεί στα διακηρυγμένα σχέδια του Παντοδύναμου. Για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του αιδεσιμότατου Τζέρι Φάλγουελ, «αν διαφωνείς με το Ισραήλ, είναι σαν να διαφωνείς με το Θεό τον ίδιο»"1. 108 109 110 111

108. Marsh 2006.109. Lieven 2005, σ. 251.110. Fraction, Vernel 2004, σ. 177.111. Lieven 2005. σ. 253.

70 τομίνικο Λοζοϋρντο

Οι απόψεις που αναφέραμε, προέρχονται από κύκλους και π ε­ριβάλλοντα που αποτελούν τον πυρήνα της πλειοψηφίας που εμπνέει και διαμορφώνει την εξωτερική πολιτική του Λευκού Ο ί­κου. Μπροστά σ' αυτές, το λιγότερο που μπορούμε να πούμε είναι πως πολύ λίγο γίνονται πιστευτοί σήμερα οι επικεφαλής του αγώνα κατά του (ισλαμικού) φονταμενταλισμού. Αν προσέ­ξουμε καλύτερα, μάλλον αποτελούν συνέχεια των απόψεων που στις αρχές του 20ού αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες, σε πο­λεμική με τη δήθεν εκφυλισμένη νεωτερικότητα που θέλει να διαχωρίσει τη θρησκεία από την πολιτική, ανέμιζαν υπεροπτικά τη σημαία του χριστιανικού φονταμενταλισμού. Σύμφωνα με τον Τόινμπι, οι αγγλοαμερικανοί φονταμενταλιστές της εποχής χρησιμοποιούσαν ως συνθήματα τα λόγια της Παλαιός Διαθή­κης περί του «περιούσιου λαού» και περί της ιερής αποστολής του Ισραήλ"2. Συνθήματα που χρησιμοποιούνται κατά κόρον σήμερα, από τους αμερικανούς πρωτεργάτες του «αγώνα κατά του φονταμενταλισμού».

2. Ο εβραϊκός «ζηλωτισμός» ως πρότυπο του φονταμενταλισμού;

Αυτή η πρώτη παρατήρηση καθιστά αναγκαία τη διατύπωση μιας αναπόφευκτης ερώτησης: ο φονταμενταλισμός είναι απο­κλειστικό φαινόμενο του σύγχρονου κόσμου; Ο ιστορικός που πιο πάνω αναφέραμε, στη μνημειώδη μελέτη του για την ιστορία των πολιτισμών, με αφορμή τη συγκρουσιακή συνάντηση της αρχαιότητας με την αλεξανδρινή και ρωμαϊκή εποχή από τη μια και τον εβραϊσμό από την άλλη, εκ μέρους του οποίου μιλά, δια­χωρίζει δύο αντικρουόμενες συμπεριφορές: τον «αφομοιωτισμό» (herodianisoi), συνώνυμο σε τελευταία ανάλυση της τάσης για ενσωμάτωση και αφομοίωση, και τον «ζηλωτισμό» (zealotism), που σημαίνει αντίθετα τη σθεναρή και αγωνιστική υπεράσπιση της ταυτότητας, που πρέπει να διατηρηθεί αμόλυντη από ξένες 112

112. Toynbee 1951-54, τόμος I, σ. 215 (=Toynbee 1954, σ. 53).

Φονταμεντ ολισμός 71

κουλτούρες. Αυτή η δεύτερη στάση γε'ννησε «ε'να μεγάλο αριθμό Μαχντί εβραίων Παλαιστίνιων»"1. Για να εξηγήσουν την εξέ- γερση των Εβραίων ενάντια στον ελληνιστικό πρώτα, και ρω­μαϊκό αργότερα, επεκτατισμό, επικαλούνται τον ήρωα του Ισλάμ που το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα στο Σουδάν κατα- φε'ρει συντριπτική ήττα στη βρετανική αποικιοκρατία.Αν, αναφερόμενος στις εβραϊκές εξεγέρσεις ενάντια στους Αλε­ξανδρινούς και τους Ρωμαίους, ο Τόινμπι μιλάει για «μαχντισμό», δηλαδή για ζηλωτισμό, σήμερα ένας επιτυχημένος δημοσιογρά­φος και ιστορικός (του οποίου άρθρα δημοσιεύονται στην εφη­μερίδα The New York Times), ο Πολ Τζόνσον, αναφέρεται με νόημα στον όρο «φονταμενταλισμός»: την ελληνιστική εποχή, σε αντιπαράθεση με τους «μεταρρυθμιστές» και τους «ελληνίζο- ντες», οι εβραίοι «φονταμενταλιστές» (fundamentalists), ή αλ­λιώς «απομονωτιστές», επέμεναν να καταδικάζουν το γυμνισμό και τον αμοραλισμό που επικρατούσε στα γυμναστήρια και στα στάδια, φοβούμενοι μήπως μολυνθεί η εβραϊκή κουλτούρα από την ελληνική: «ας είναι καταραμένος όποιος εκτρέφει χοιρινό και όποιος διαπαιδαγωγεί τα παιδιά του με τις αρχές της ελληνικής παιδείας»"4.Έτσι, όπως φαίνεται καθαρά απ' αυτό τον υπαινιγμό, ο φοντα- μενταλισμός έχει τις ρίζες του πρώτα και κύρια στο χριστιανι­σμό (των Ηνωμένων Πολιτειών) και στον εβραϊσμό και όχι στο Ισλάμ, και αυτός εκδηλώθηκε μάλλον εδώ και πάνω από δύο χι­λιάδες χρόνια, πρώτα στα πλαίσια της εβραϊκής κουλτούρας, σε μια ιστορική περίοδο που προηγείται κατά πολύ της γέννησης του Μωάμεθ. Στα πλαίσια αυτά πόσο απλοϊκή και δογματική φαντάζει η κυρίαρχη ιδεολογία, όταν μιλάει για φονταμενταλι- σμό πάντα στον ενικό, στοχοποιώντας μόνο τους εχθρούς της Δύσης! Εκτός αυτού, συγκαταλέγει σε αυτούς και χώρες (όπως το Ιράκ του Σαντάμ Χουσεΐν, τη σημερινή Συρία), που αν και με 113 114

113. Toynbee 1951-54, τόμος VIII, σ. 580 κ.τξ, και Toynbee 1992, ο. 90.114. Johnson 1994, σ. 114-115.

72 Ντομίνικο Λοζούρντο

ισλαμική κουλτούρα, έχουν πολύ πιο κοσμικό προσανατολισμό από αυτόν που έχουν σήμερα οι ΗΠΑ.

3. Ένας όρος που πρέπει να χρησιμοποιείται στον πληθυντικό

Για να καταλάβουμε πόσο απερίσκεπτα η κυρίαρχη ιδεολογία χρησιμοποιεί κάποιους από τους όρους της, δηλαδή πώς εκ­σφενδονίζει τους αφορισμούς της, ας κάνουμε ένα μικρό υπο­θετικό πείραμα. Ας αντιπαραβάλουμε δύο κείμενα, ένα που π α­ραπέμπει στη Δύση κι ένα άλλο στην Ανατολή. Λέει το πρώτο: «Η εξουσία επιβάλλεται από τους νόμους της ηθικής και προ­έρχεται από το Θεό. Ό ταν όμως οι νόμοι που τη διέπουν έρ­χονται σε αντίθεση με αυτά, δηλαδή με τη θέληση του Θεού, (η εξουσία) δεν είναι δυνατόν να αποδειχτεί ανώτερη από τη συ­νείδηση». Στην περίπτωση αυτή, «η εξουσία παύει ξεκάθαρα να λειτουργεί ως τέτοια και καταντάει κατάχρηση». Και το δεύ­τερο: «το βασικό και αποδεκτό από όλους σημείο είναι πως όποιος παραβαίνει το νόμο του Θεού για να ακολουθήσει κά­ποιον άλλο νόμο που έχει επιβληθεί από τον ίδιο ή από άλλους ανθρώπους, διαπράττει έγκλημα ειδωλολατρίας, απομακρύνε­ται από την αλήθεια, και εφόσον κυβερνά με τέτοιους νόμους, είναι σφετεριστής της εξουσίας». Ποιο από τα δύο εκφράζει μια εκκοσμικευμένη άποψη, στη βάση της αρχής του διαχωρι­σμού της θρησκείας από την πολιτική, που είναι τόσο προσφι­λής στη Δύση; Οι δύο απόψεις που μόλις παραθέσαμε δεν είναι εύκολα διακριτές, ακόμη κι αν έχουν διατυπωθεί από τον Πάπα Ιωάννη Παύλο Β' και τον πακιστανό Αμπού Μαουντούντι, έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του σύγχρονου ισλαμικού ριζοσπαστισμού και φονταμενταλισμούΜϊ. Και οι δύο απόψεις μπορούν να χαρακτηριστούν φονταμενταλιστικές με την τρέχουσα σημασία του όρου, γιατί υποστηρίζουν ότι «οι πολιτικές απόψεις πρέπει να βασίζονται στα ιερά κείμενα», τα 115

115. Spalaro 1996, σ. 31-32.

Φονταμίνταλισμός 73

οποία έτσι μετατρέπονται σε εργαλείο απονομιμοποίησης των νόμων που ρυθμίζουν τη ζωή των πολιτών, νόμοι που βαθμι­αία ατονούν λόγω της διαφοροποίησής τους από τα ιερά αυτά κείμενα"6.Έχουμε να κάνουμε με ένα φαινόμενο που εκδηλώνεται και στους κόλπους της εβραϊκής κουλτούρας. Διαφωνώντας ριζικά με κάθε σκέψη για απόσυρση των Ισραηλινών από τη βιβλική πόλη της Χεβρόνας, ο ραβίνος Ελιέζερ Ουάλντμαν, δηλώνει: «οι πολίτες και οι στρατιώτες δεν πρέπει να υπακούουν σε οποια­δήποτε εντολή έρχεται σε αντίθεση με την Τόρα»"7. Για να είναι έγκυροι οι νόμοι των ανθρώπων πρέπει να συμμορφώνονται με τους αδιαμφισβήτητους νόμους του Θεού.Εδώ μπορούμε να συνεχίσουμε το μικρό μας διανοητικό πεί­ραμα, συγκρίνοντας ξανά τα δύο κείμενα. Διαβάζουμε: κάθε πο­λιτικό καθεστώς οφείλει να αναγνωρίζει την υπεροχή του Θείου Νόμου, οφείλει να είναι όχι «απολυταρχικό αλλά συνταγματικό». Κι ακόμη: η πολιτική εξουσία, γενικά η «ηγεμονία» του ανθρώ­που πρέπει να παίρνει υπόψη ότι δεν είναι «προσωποπαγής αλλά εξασκείται μέσω υπουργών (ή μέσω ενός υπουργικού συμ­βουλίου)». Αυτές είναι απόψεις του Χομεϊνί, αρχηγού της σιιτι- κής επανάστασης στο Ιράν, και του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β ',"8 δύο πολύ διαφορετικών προσωπικοτήτων, που συμφωνούν εντούτοις στο ότι χωρίς ηθικούς και θρησκευτικούς περιορι­σμούς (που καθορίζονται από τη θρησκευτική ηγεσία), η πολι­τική εξουσία μπορεί να καταλήξει σε δεσποτισμό.Τώρα πια πρέπει να έγινε σαφές ότι για να περιγράφουμε σω­στά το φαινόμενο του φονταμενταλισμού, πρέπει να χρησιμο­ποιούμε τον όρο στον πληθυντικό και όχι στον ενικό. Πράγματι βλέπουμε στην Ιταλία έναν μεγάλο νομικό, τον Στέφανο Ρο- ντότα, να κατηγορεί για «τάση προς τον φονταμενταλισμό» την παπική εγκύκλιο Evangelium vitae και τη σκληρή κριτική κατά 116 117 118

116. Choueiri 1993, σ. 29.117. Lewis 1997.118. Spataro 1996, σ. 27-32.

74 Ντομίνικο Λοίούρντο

της νομοθεσίας που νομιμοποιεί τις εκτρώσεις"’ . Παραπλανη­τική και κοντόφθαλμη αποδεικνύεται και η τάση να αναζητούμε τον φονταμενταλισμό πάντα και μόνο έξω από τη Δύση, έξω από τη δυτική κουλτούρα. Για να ολοκληρώσουμε το συλλογι­σμό μας: η τάση προς τον φονταμενταλισμό αφορά μόνο τη θρησκευτική συνείδηση; Θα αποδεικνυόταν ιδιαίτερα δογματική μια «κοσμική» άποψη που θα χρησιμοποιούσε τέτοια επιχειρή­ματα. Σε φιλοσοφικό επίπεδο, δογματισμός είναι η αδυναμία να εφαρμόσει κανείς και στον εαυτό του τα κριτήρια που χρησιμο­ποιεί για να αξιολογήσει μια γενική θεωρία.Αν παραδεχτούμε ότι είναι σωστός ο μέχρι τώρα ορισμός του «φονταμενταλισμού», μια «τάση προς τον φονταμενταλισμό» θα μπορούσε να ανιχνευτεί και σε κινήματα και πολιτικές συμπερι­φορές που δεν αναφέρονται σε κανένα θρήσκευμα. Ας δούμε με ποιον τρόπο επιχειρήθηκε να δικαιολογηθεί ή και να εξυμνηθεί ο πόλεμος ενάντια στη Γιουγκοσλαβία το 1999. Όλοι παραδέχο­νταν τότε ότι οι μαζικοί βομβαρδισμοί ενάντια σε ένα κυρίαρχο κράτος που δεν είχε επιτεθεί σε κανέναν, έρχονταν σε αντίθεση με τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου, με το καταστατικό του ΟΗΕ και ακόμη και του ΝΑΤΟ. Σύμφωνοι, αυτά ήταν αλήθεια, αλλά έρχονταν σε δεύτερη μοίρα μπροστά στην αναγκαιότητα να γίνουν οπωσδήποτε σεβαστά τα ιερά ανθρώπινα δικαιώ­ματα και οι κανόνες της ηθικής. Ήταν ξεκάθαρη η ιδεολογία που κλήθηκε να νομιμοποιήσει τον «ανθρωπιστικό πόλεμο» του 1999: αυτή βασιζόταν τόσο σε κανόνες δικαίου όσο και σε ηθι­κούς κανόνες. Σε περίπτωση σύγκρουσης ανάμεσα στα δύο επί­πεδα, οι κανόνες δικαίου έπρεπε να θεωρηθούν εντελώς δευτε- ρεύοντες. Αντίστοιχα επιχειρήματα είχε χρησιμοποιήσει πριν εί­κοσι χρόνια το Βιετνάμ, όταν δικαιολογούσε την εισβολή στην Καμπότζη με το επιχείρημα πως ήθελε να σταματήσει τη γενο­κτονία στην οποία επιδίδονταν οι κόκκινοι Χμερ. Ακόμη, πρωτύ­τερα η Σοβιετική Ένωση δικαιολογούσε την κατάλυση της εθνι- 119

119. Στο ίδιο, σελ. 27.

Φονταμενταλιομός 75

κής και κρατικής ανεξαρτησίας στο όνομα ενός υπέρτερου αγώνα, που ήταν αδιαμφισβήτητος και «ιερός» ως τέτοιος, στο όνομα του «διεθνισμού», του «σοσιαλισμού» και της «υπεράσπι- σης της παγκόσμιας ειρήνης». Μπορούμε να μιλάμε για «τάση προς τον φονταμενταλισμό» κάθε φορά που ανατρέχει κανείς σε αξίες τόσο «ιερές» με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, σύμφωνα με τις οποίες να θεωρείται σωστό να παραμερίζονται οι ισχύοντες νό­μοι. Φυσικά πρέπει να βλέπουμε κάθε φορά τη βαρύτητα αυτής της «τάσης», τα σαφή όρια ανάμεσα στο «ιερό» και το «κοσμικό», και κυρίως το πραγματικό περιεχόμενο και το εύρος του «ιερού» χώρου, μέσα στον οποίο ισχύουν αξίες και νόμοι αδιαμφισβήτη­τοι και αναντίρρητοι. Σε συνθήκες οξείας κρίσης, αυτός ο χώρος τείνει να αγκαλιάσει όλες τις πλευρές της καθημερινότητας. Σε άλλες περιστάσεις είναι πιο περιορισμένος και περιλαμβάνει μόνο μερικούς τομείς, αν και συχνά καθοριστικής σημασίας.Όλο και περισσότερο εντοπίζουμε στοιχεία φονταμενταλισμού στις στρατιωτικές εξορμήσεις της Δύσης, επειδή τα «ανθρώ­πινα δικαιώματα» που επικαλούνται οι υπεύθυνοι πλασάρονται ως μια «νέα εκκοσμικευμένη θρησκεία», μια λατρεία που έχει ρί­ζες και στον εβραιοχριστιανισμό. Έτσι, βομβαρδίζοντας τη Γιου- γκοσλαβία, εκτός από τις Ηνωμένες Πολιτείες, και η ίδια η Ευ­ρώπη, που υπερηφανεύεται για τον εκκοσμικευμένο χαρα­κτήρα της, αναφερόταν σε ένα σύνολο ιερών και απαράβατων κανόνων, που τηρούσε με ευλάβεια και ερμήνευε αυθαίρετα, θέ­λοντας να απονομιμοποιήσει τους προφανείς όρους και κανό­νες του διεθνούς δικαίου.Έπειτα , μιλώντας για τη χώρα που βρίσκεται επικεφαλής της αντιγιουγκοσλάβικης συμμαχίας και της Δύσης γενικότερα, τα ανθρώπινα δικαιώματα που αυτή επικαλείται, αποθεώνονται σε γνωστά κείμενα περί βεβλημένα με χρυσό φωτοστέφανο (που παραπέμπουν στους Πατέρες-Ιδρυτές* των ΗΠΑ ή ακόμη

Σ.τ.ε.: Επιφανείς προσωπικότητες, πολλοί από τους οποίους συμμετείχαν στον Πόλεμο για την Ανεξαρτησία των ΗΠΑ και που συνυπέγραψαν τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και το Σΰντετγμα των ΗΠΑ.

76 Ντομίνικο Λοζούρντο

παλιότερα στους Πατέρες-Αποίκους* και τα συναντούμε ξανά στη «θεωρία» του ενός ή του άλλου προέδρου). Εξάλλου εδώ και λίγο καιρό, έγκυροι αμερικανοί ερευνητές κατάγγελλαν τους «φο- νταμενταλιστές» που στη χώρα τους κατατάσσουν τον Μωυσή στους Πατέρες της Εκκλησίας και υποστηρίζουν ότι τα γραπτά τους είναι η «Αγία Γραφή των Αμερικανών», με την ίδια αποστολή και εγκυρότητα που έχει η Βίβλος ή τα ιερά Ταλμούδ'20. Είναι εμ­φανής η βαρύτητα που δίνεται στον όρο «ιερός πόλεμος» στην αμερικάνικη πολιτική παράδοση ακόμη και σήμερα. Με την ευ­καιρία του πρόσφατου πολέμου ενάντια στο Ιράκ και σχετικά με την αραβο-ισραηλινή σύγκρουση, η Αγία Έδρα έδωσε αποδείξεις εκκοσμίκευσης, αποφεύγοντας να αναμίξει την πολιτική με τη θρησκεία και κρατώντας αποστάσεις από τη φονταμενταλιστική σταυροφορία που προωθεί η αμερικανική κυβέρνηση.Εξ ορισμού, οι ιεροί νόμοι και οι ιεροί πόλεμοι που γίνονται στο όνομα του Θεού δεν κάνουν το ατόπημα να σεβαστούν τα σύ­νορα εθνών και κρατών. Πράγματι, οι επικριτές του φονταμε- νταλισμού υπογραμμίζουν πόας αυτός δεν αναγνωρίζει την εθνική ανεξαρτησία’2', άποψη που προβάλλει με ιδιαίτερη έμ­φαση ο Αευκός Οίκος. Εδώ και λίγο καιρό οι εκπρόσωποι του Λευκού Οίκου διακηρύσσουν ότι έχουν το αποκλειστικό δικαί­ωμα, ή καλύτερα το καθήκον, να επεμβαίνουν σε κάθε σημείο του πλανήτη για να εφαρμόσουν τις επιταγές του Ευαγγελίου: «Στον κόσμο υπάρχει Αμαρτία και Κακό, που σύμφωνα με τα Ιερά Κείμενα και τα λόγια του Ιησού, έχουμε καθήκον να πολε­μήσουμε με όλες μας τις δυνάμεις». Αυτά έλεγε ο πρόεδρος Ρό- ναλντ Ρίγκαν το 1983'22. Και σήμερα ο αγαπημένος συγγραφέας 120 121 122

• Σ.τ.ε.: Οι πρώτοι άποικοι -πουριτανοί- που έφυγαν από την Αγγλία για να γλι­τώσουν τις διώξεις της αγγλικανικής εκκλησίας, κατέπλευσαν στη Νέα Αγγλία και ίδρυσαν αποικία στην ακτή της Μασαχουσέτης που αναγνωρίστηκε επίσημα στις 1 Ιουνίου 1621. Από τότε ξεκίνησε ο μαζικός εποικισμός της Αμερικής.

120. Wood 1988, σ. 33, 35.121. Guolo 1994, σ. 79-81.122. Draper 1994, σ. 33.

Φονταμεντ ολισμός 77

των νεοσυντηρητικών Λέο Στράους, υποστηρίζει πως η Δύση και οι Ηνωμένες Πολιτείες ιδιαίτερα, οφείλουν την ανωτερότητα και την υπεροχή τους στο ότι κατάφεραν να αφομοιώσουν την κληρονομιά της Αθήνας αλλά και της Ιερουσαλήμ, της «ελληνικής φιλοσοφίας» αλλά και της «Βίβλου»'·’.Στον ισλαμικό κόσμο ο Μαουντούντι που προαναφέραμε, μιλάει για ένα «διεθνές επαναστατικό κόμμα»'” . Ενώ έγκυροι πολιτικοί κύ­κλοι της Αμερικής αυτοπροσδιορίζονται οπαδοί του «φιλελευθερο- δημοκρατικού διεθνισμού» και «διεθνιστές»'” . Μετά την εξαφάνιση του κομμουνιστικού διεθνισμού, καθένας οστό τους διεθνισμούς που πλασάρονται σήμερα, σε αντιπαράθεση με τους υπόλοιπους, εμφανίζεται ως υπερασπιστής ιερών αξιών (όπως αναφέρονται αντίστοιχα στο Κοράνι και στην εβραιο-χριστιανική παράδοση), μπροστά στις οποίες λίγη σημασία έχουν οι νόμοι των ανθρώπων που έχουν θεσπιστεί για να ρυθμίζουν τις διακρατικές σχέσεις.Στη σταυροφορία που εξαπολύθηκε στο όνομα των «ανθρώπι­νων δικαιωμάτων» (και του «Κυρίου ημών Ιησού Χριστού» και της «Βίβλου») συχνά εμπλέκεται και το Βατικανό. Ό πω ς οι πρό­εδροι Ρίγκαν και Μπους ο νεότερος, που δεν δυσκολεύονται κα­θόλου να φερθούν όπως ο Πάπας του Μεσαίωνα που ευλο­γούσε τις Σταυροφορίες, με την ίδια άνεση ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β' εμφανιζόμενος ως νομοθέτης-υπερασπιστής του φυ­σικού δικαίου, δεν δίστασε να απαιτήσει «απόδοση δικαιοσύνης στον κόσμο» για να εφαρμοστούν οι ανώτερες «ηθικές αξίες» ακόμη και σε βάρος της νομοθεσίας κάθε ξεχωριστού κράτους. Αλλά quis judicabit?* Τις παγίδες της θεωρίας του «διεθνισμού» φαίνεται να τις αντιλαμβάνεται και ο Ιωάννης Παύλος Β', γιατί ζητάει να φυλαγόμαστε από το «νόμο των πιο ισχυρών, των πιο πλούσιων, των πιο μεγάλων»”6. Στο έργο της απονομιμο- 123 124 125 126

123. Strauss 1998a, σ. 51.124. Choueiri 1993, σ. 175.125. Draper 1994, σ. 31-34.* Σ.τ.ε.: Λατινικά στο κείμενο: «Ποιος θα το κρίνει;».126. Arraltoli 1997.

78 Ντομένικο ΛοίοΟρντο

ποίησης των πολιτικών ηγεσιών, του διεθνούς δικαίου και της ισχύουσας νομοθεσίας, η καθολική Εκκλησία έχει περισσότερες αναστολές από το «φιλελευθερο-δημοκρατικό διεθνισμό», που καμιά φορά την κατηγορεί για φονταμενταλισμό.

4. Φονταμενταλισμός, νεωτερικότητα και ολοκληρωτισμός

Όμως, αναλύοντας το φαινόμενο του φονταμενταλισμού δεν αρκεί να χρησιμοποιούμε τον πληθυντικό στη θέση του ενικού. Πρέπει να απαλλαγούμε και από ένα άλλο στερεότυπο, που ανεμίζοντας τη σημαία του «Διαφωτισμού» χαρακτηρίζει ως φονταμενταλισμό κάθε επαρχιώτικη και σκοταδιστική αντί­δραση στη νεωτερικότητα. Στην ουσία αυτό χρησιμοποιείται από κινήματα με ευρεία κοινωνική βάση που αναπτύσσονται κύρια στις πόλεις. Τουλάχιστον όσον αφορά την Αίγυπτο, «σπά­νια καταφέρνουν τα κινήματα αυτά να απλωθούν και στον αγροτικό πληθυσμό που σε μεγάλο βαθμό είναι σχεδόν αναλ­φάβητος»'27. «Ως αποτέλεσμα της κοινωνικοποίησης της εκπαί­δευσης», οι «μαχητές του Ισλάμ» είναι στη συντριπτική τους πλειοψηφία «νέοι κάτω των 30 ετών, με ένα μέτριο μορφωτικό επίπεδο»12". Στις γραμμές των φονταμενταλιστών σιιτών «ο τυ­πικός μαχητής είναι [...] φοιτητής ενός σύγχρονου κοσμικού πα­νεπιστημίου, με προτίμηση στις εφαρμοσμένες επιστήμες». Πολλοί είναι «αγρονόμοι, ηλεκτροτεχνικοί, γιατροί, μηχανικοί». Στις γραμμές των επαναστατών σιιτών σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι πνευματικές ελίτ «που προέκυψαν από το υψηλού επιπέδου εκπαιδευτικό σύστημα του Ιράν». Οι «αρχηγοί και οι τεχνοκρά- τες της Ισλαμικής Δημοκρατίας», οι περισσότεροι των οποίων είναι «διπλωματούχοι αμερικανικών πανεπιστημίων» στα οποία φοίτησαν χάρη σε ιρανικές υποτροφίες, έχουν μια σημαντική διεθνή εμπειρία127 128 129.

127. Lawrence 1993, σ. 176.128. Spataro 1996, σ. 72.129. Kepel 1991, σ. 46, 42-43.

Φονταμενταλισμός 79

Ας ξαναγυρίσουμε στους σουνίτες. Χωρίς καθόλου να απορρί­πτουν τη νεωτερικότητα ως τέτοια, οι φονταμενταλιστές κρα­τούν «εχθρική στάση απέναντι στην παράδοση και στις επίσημες θρησκευτικές αρχές. [...] Από θεωρητική και πολιτική άποψη αυ­τοί ερμηνεύουν δημιουργικά» τις ιερές γραφές'" Τις μελετούν με επαναστατικό τρόπο, όχι μόνο ως προς τα περιεχόμενα, αλλά και για να προβάλουν μια καινούργια κάστα διανοουμένων απέ­ναντι στον παραδοσιακό κλήρο των σουνιτών, τους ουλεμάδες, τους οποίους υποστηρίζουν το καθεστώς και οι ανώτερες κοι­νωνικές τάξεις. Στη Δύση, το τέλος της αποκλειστικότητας της ερμηνείας των ιερών γραφών από την Εκκλησία, που ήρθε ως αποτέλεσμα της Μεταρρύθμισης, σηματοδότησε ένα σταθμό στο πέρασμα προς τη σύγχρονη εποχή. Μια ανάλογη τομή συ- ντελείται όμως και στη Μέση Ανατολή, κάτω από την ώθηση του φονταμενταλισμού:

Η οικειοποίηση του ρόλου του «θρησκευτικού διανοούμενου», λόγω της οποίας κάθε μαχητής γίνεται αντικειμενικά ουλεμάς, προσδίδει στο ισλαμικό κίνημα χαρακτηριστικά από-κληρικο- ποίησης που στις ριζοσπαστικές ομάδες μετατρέπεται συχνά σε αντικληρικαλισμό. Οι «μαχητές του Θεού», ως μέλη της πρώ­της γενιάς αποφοίτων μιας εκπαίδευσης που τους επέτρεψε να διαβάσουν τα θρησκευτικά κείμενα χωρίς τη διαμεσολάβηση των ειδικών, ερμήνευσαν το Κοράνι και τη Σούνα με τρόπο κα­θαρά επαναστατικό'".

Με αυτό το νέο στρώμα διανοουμένων, ο ριζοσπαστικός ισλα­μισμός καταλήγει να δημιουργήσει ένα είδος σύγχρονου πολιτι­κού κόμματος σε μια κοινωνία από πολλές απόψεις στατική και λιμνάζουσα. Ένα κόμμα που σύμφωνα με τους θεωρητικούς του, αναλαμβάνει ρόλο «πρωτοπορίας»"2 και η διεύρυνση του 130 131 132

130. Choueiri 1993, σ. 31-32.131. Guolo 1994, σ. 137.132. Choueiri 1993, σ. 162.

80 Ντομίνικο ΛοίοΟρντο

οποίου εξαρτάται και από την ικανότητά του να οργανώσει ένα υποκατάστατο κοινωνικού κράτους, με την ίδρυση ενός «οργα­νισμού αλληλοβοήθειας» και παρέχοντας τη δυνατότητα στα πιο φτωχά στρώματα να έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση, άρα και στον «εκσυγχρονισμό»133 134 135 136.Ακόμη και στο αν είναι γνωστές οι αντιδραστικές απόψεις τους σχετικά με τις σχέσεις των δύο φύλων, τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα από όσο μπορεί να φανεί με μια πρώτη ματιά. «Στή­ριγμα του συστήματος» στον ιρανικό σιιτικό κόσμο, αποτελούν οι γυναίκες των «κατώτερων τάξεων»'34 και ξέρουμε από τον Άνταμ Σμιθ πως οι τάξεις αυτές παραδοσιακά εφαρμόζουν, ιδι­αίτερα στο ζήτημα των σεξουαλικών σχέσεων, μια «αυστηρή», κάθε άλλο παρά «φιλελεύθερη» ηθική'35. Όμως, η «αυστηρή» ηθική δεν εμπόδισε μέχρι τώρα την αθρόα προσέλευση των γυ­ναικών στα ιρανικά πανεπιστήμια, όπου σήμερα αποτελούν την πλειοψηφία. Ας δούμε τώρα τι κάνουν στην Αίγυπτο οι φοντα- μενταλιστικές οργανώσεις:

Καθιερώνουν ξεχωριστά μέσα για τη μεταφορά των φοιτη­τριών, που διαφορετικά θα έπρεπε να ταξιδεύουν «στριμωγμέ- νες» και να γίνονται αντικείμενο παρενοχλήσεων στα υπερφορ­τωμένα λεωφορεία της γραμμής, με μοναδική υποχρέωση να φορούν φερετζέ μέσα στα «ισλαμικά λεωφορεία». Έχουν ξεχω­ριστά σημεία εισόδου στις πανεπιστημιακές αίθουσες για κάθε φύλο, επιτρέποντας έτσι να συμμετέχουν με αξιοπρέπεια στα μαθήματα οι γυναίκες που κατηγορούνται συχνά πως κάνουν τα πάντα για να εξασφαλίσουν μια θέση στην ανώτατη εκπαί­δευση”6.

Ο ριζοσπαστικός ισλαμισμός απορρίπτει τη συντηρητική παρά­δοση σύμφωνα με την οποία η γυναίκα γίνεται αντικείμενο συ­

133. Kepel 1991, σ. 39.134. Riesebrodt 1990, σ. 180.135. Smith 1981,σ. 794.136. Guolo 1994. σ. 129-130.

Φονταμεντ ολισμός 81

ναλλαγής και αντίθετα επιμένει στη «απόλυτη ελευθερία επιλο­γής συντρόφου από τη γυναίκα», καταδικάζει αυστηρά τη «συ­στηματική πολυγαμία» των χαρεμιών και προσπαθεί να περιο­ρίσει ή και να αποτρέψει την πολυγαμία. Ό σο για τον φερετζέ, αυτός δεν σημαίνει πάντα καταπίεση. Οι κοπέλες αντιδρούν στο συντηρητικό περιβάλλον από το οποίο προέρχονται: «ο φε­ρετζές που φοράνε, συχνά παρά τη θέληση των γονιών τους, συμβολίζει τον ισλαμικό ριζοσπαστισμό»'".Για να αποδείξουμε πως δεν αρκεί το δίπολο συντηρητισμός/νε- ωτερικότητα προκειμένου να ερμηνευτεί ο φονταμενταλισμός, ας σκεφτούμε πως η μοναδική χώρα που γνώρισε νίκες στη Μέση Ανατολή είναι το Ιράν, δηλαδή η πιο εκσυγχρονισμένη χώρα, τόσο σε οικονομικό-κοινωνικό επίπεδο όσο και στο επ ί­πεδο της πολιτικής: έχει στο παρελθόν της την επανάσταση των αρχών του 20ού αιώνα και τη δημοκρατική εμπειρία της κυ­βέρνησης Μοσαντέκ που έπεσε το 1953 από τους χειρισμούς της Δύσης και της CIA.Όμως, η ανάγνωση του φονταμενταλισμού ως άρνηση της νε- ωτερικότητας, δηλαδή ως επιθετική παραδοσιοκρατία δεν συ- νάδει με την επίσης διαδεδομένη άποψη που τον ταυτίζει με την απειλή ενός νέου ολοκληρωτισμού, ο οποίος δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί προνεωτερικό φαινόμενο. Στο όνομα του αγώνα ενά­ντια στον νέο ολοκληρωτισμό, οι θεωρητικοί της Δύσης καλούν σε σταυροφορία κατά του μαχόμενου Ισλάμ, αυτού του ίδιου που καταδικάζει τον ολοκληρωτισμό ως ένα από τα πιο κατα­στροφικά αποκυήματα της Δύσης11". Από την άλλη, αν πραγμα­τικά θέλουμε να μιλήσουμε για ισλαμικό ολοκληρωτισμό, θα ήταν πιο εύκολο να τον εντοπίσουμε στις φιλοδυτικές χώρες: για παράδειγμα, στη Σαουδική Αραβία και όχι στο Ιράν, όπου καλώς ή κακώς διεξάγεται ένας πολιτικός διάλογος και όπου ακούσαμε τον Χομεϊνί να δηλώνει την ισχύ του Θείου Νόμου και 137 138

137. Spataro 1996, σ. 188-190, 74.138. Στο ίδιο, σ. 25.

82 Ντομίνικο ΛοζοΟρντο

ταυτόχρονα τον «συνταγματικό» και όχι πια «απολυταρχικό» χαρακτήρα της πολιτικής εξουσίας.Ό χι, ο φονταμενταλισμός δεν είναι συνώνυμος ούτε με ένα προ- νεωτερικό ούτε με ένα ολοκληρωτικό Ισλάμ (ας αφήσουμε που οι δύο εκδοχές είναι σε αντιπαράθεση η μία με την άλλη). Το να χρησιμοποιείς παρόμοια επιχειρήματα, είναι σαν να παραδίνε­σαι αμαχητί στην ιδεολογία του πολέμου. Απαιτείται μια εντε­λώς διαφορετική προσέγγιση.

5. Φονταμενταλισμός και συγκρουσιακή συνάντηση των πολιτισμών

Μια και ασχολούμαστε με τον ισλαμικό φονταμενταλισμό, ας αναρωτηθούμε με ποιον τρόπο αυτός προσδιορίζει τους εχθρούς του, ή καλύτερα, πώς αντιλαμβάνεται τη σχέση του με φίλους και εχθρούς. Καλό είναι να υπογραμμίσουμε εξαρχής τη διαφορετικότητα αυτής της προσέγγισης που δεν ξεκινάει από μια ανάλυση των εσωτερικών χαρακτηριστικών ενός δοσμένου πολιτισμού, αλλά από τον τρόπο με τον οποίο αυτός βιώνει την αντιπαράθεση με άλλες κουλτούρες. Για τον Σαγίντ Κουτμπ (ιδρυτή των Αδελφών Μουσουλμάνων, που είχε κλειστεί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης από την κυβέρνηση Νάσερ και αρ­γότερα καταδικάστηκε σε θάνατο) οι εχθροί είναι «ανθρώπινοι δαίμονες, σταυροφόροι, σιωνιστές, ειδωλολάτρες, κομμουνι­στές, που διαφέρουν σε πολλά, αλλά τους ενώνει η ιδέα της αναγκαιότητας να αντιπαρατεθούν αποφασιστικά με το Ισλάμ, προκειμένου να διαλύσουν τα πρωτοπόρα ισλαμικά επαναστα­τικά κινήματα στον πλανήτη»” 9. Εντύπωση προκαλεί η αυθαί­ρετη απλούστευση του εχθρικού στρατοπέδου και η παρου­σίαση της σύγκρουσης σαν να έχει και θρησκευτικό χαρακτήρα. Είναι προφανής ο μανιχαϊσμός αυτής της θεώρησης, αν και αυτό δεν είναι το μόνο χαρακτηριστικό του φονταμενταλισμού. Πρέπει να προχωρήσουμε σε βαθύτερη ανάλυση. Πώς προσ-

139. Guolo 1994, σ. 75.

Φονταμίνταλισμός 83

διορίζει ο Κουτμπ το εχθρικό στρατόπεδο; Γράφει: «Κάθε μαχη­τής του Ισλάμ ανήκει σε μια αρχαία ευγενική γενιά. Ανήκει στη «μεγαλειώδη πομπή» επικεφαλής της οποίας βρίσκονται οι με­γάλοι αρχηγοί σαν τον Νώε, τον Αβραάμ, τον Ισμαήλ, τον Ισαάκ, τον Ιακώβ, τον Ιωσήφ, τον Μωυσή, τον Ιησού και τον κορυφαίο Προφήτη, τον Μωάμεθ»140 141. Εδώ έχουμε να αντιμετωπίσουμε τη διεκδίκηση μιας συνεκτικής ιστορικής συνέχειας αδιάσπαστης για χιλιετίες. Η σημερινή σύγκρουση συνδέεται με ένα παρωχη­μένο παρελθόν, όπου ανάγεται και ο διαχωρισμός φίλων και εχθρών, στους οποίους ο Κουτμπ αποδίδει και μια «έμφυτη» επιθετική τάση'41. Ο κόσμος του Ισλάμ καλείται να υπερβεί το σημερινό ξεπεσμό μέσα από την επιστροφή στην κατάσταση που προηγήθηκε της (στρατιωτικής, ιδεολογικής και πολιτικής) επίθεσης της Δύσης, και με την επιστροφή στο παρελθόν και στις ρίζες του, που παρουσιάζονται μυθοποιημένες. Πρόκειται για μια προσπάθεια προστασίας της ισλαμικής ταυτότητας από κάθε ξένη επιρροή βάζοντας ένα τέλος σε αιώνες κατα­στροφικής ιδεολογικής από τα έξω διάβρωσης. Αυτό είναι ένα είδος «πολιτιστικού ξεκαθαρίσματος» που στρέφεται αδιακρί­τως ενάντια σε ό,τι θεωρείται έκφραση της Δύσης, από τον εβραϊσμό και το χριστιανισμό, μέχρι το φιλελευθερισμό και τον κομμουνισμό. Βασικό και κρίσιμο στοιχείο σε μια τέτοια προ­σπάθεια είναι η πάλη όχι μόνο ενάντια στη «νεωτερικότητα» αλλά ενάντια στη Δύση συνολικά. Αυτό που επιχειρείται να προστατευτεί ή να ξαναγεννηθεί δεν είναι το προνεωτερικό πα­λιό καθεστώς αλλά μια ταυτότητα ικανή να παρακινήσει σε αντίσταση ενάντια στους εισβολείς και στους καταπιεστές. Απορρίπτονται έτσι ανεπιθύμητες ιδέες και θεσμοί που κρίνο- νται επικίνδυνοι γιατί είναι ξένοι προς την αυθεντική ισλαμική ταυτότητα. Το «πολιτιστικό ξεκαθάρισμα» αφορά τις πιο δια­φορετικές πλευρές της κουλτούρας, μεταξύ των οποίων και τη

140. Spataro 1996, σ. 71.141. Cuolo 1994, σ.101.

84 Ντομίνικο Λοίούρντο

μόδα ή τη γλώσσα: στην Αλγερία για μεγάλο χρονικό διάστημα υπήρχε έντονη πολεμική ενάντια στη γαλλική γλώσσα, που θε­ωρούσαν ότι αντιπαρατίθεται στη «γλώσσα του Κορανίου» επειδή ήταν η «γλώσσα των αποικιοκρατών»14’ .Η εναγώνια αναζήτηση της καθαρότητας είναι καθαρά φαντα- σιακή. Δεν ανήκει στους ισλαμιστε'ς η ιδέα ενός «διεθνούς επα­ναστατικού κόμματος» με χαρακτηριστικά «πρωτοπορίας»! Στην πραγματικότητα οι μαχητές του Ισλάμ δανείζονται ένα σωρό στοιχεία από τους εχθρούς τους: την κριτική στο σύγ­χρονο πολιτισμό και στη Δύση, τη δανείζονται από τον ευρω­παϊκό συντηρητισμό και τη δυτική Kulturkritik* *. Ο Κουτμπ ανα­φέρει χαρακτηριστικά τον Αλέξις Κάρελ, κολακεύοντάς τον. Όμως αυτό το «δάνειο» υποτιμάται γιατί οι απόψεις αυτού του «ανθρώπου με τεράστια μόρφωση, βαθιά ευαισθησία, εξαιρε­τική ειλικρίνεια και φιλελεύθερη αντίληψη» αποδίδονται μεμιάς στο Κοράνι. Οι μαχητές του Ισλάμ θέλουν να βρίσκονται στο επίκεντρο της πολιτικής και της ιδεολογίας, αλλά ισχυρίζονται ότι οφείλουν αυτή τους τη θέση όχι στη Γαλλική Επανάσταση αλλά σε ένα εδάφιο από το Κοράνι, ερμηνευμένο αυθαίρετα, αν όχι διαστρεβλωμένο’41. Ο φονταμενταλισμός έχει την τάση να οικοδομεί μια ταυτότητα στατική και παγιωμένη, αρνούμενος τις σχέσεις και τις αλληλοεπιδράσεις ανάμεσα στις διαφορετικές κουλτούρες. Μια δοσμένη πολιτιστική παράδοση παρουσιάζε­ται συμπαγής, κλειστή και ανταγωνιστική σε σχέση με τις άλλες. Έχει έτσι την τάση να αποκτά εθνικά χαρακτηριστικά. Ο φο- νταμενταλισμός είναι μια πολιτιστική παράδοση που τείνει να θεωρείται προαιώνια, αυθύπαρκτη και εντελώς ανεξάρτητη από άλλες πολιτιστικές παραδόσεις που παραμένουν επίσης στατικές και αναλλοίωτες. Ιδέες και θεσμοί κρίνονται κύρια με βάση την πραγματική ή υποθετική εθνική τους προέλευση. Η κριτική της κυριαρχίας της Δύσης μετατρέπεται σε κριτική της

142. Kepel 1991,0.60-61.* Σ.τ.ε.: Γερμανικά στο κείμενο.143. Choueiri 1993. ο. 179-181. 30.

Φονταμενταλισμός 85

Δύσης, τελικά σε κριτική του «ανθρώπου της Δύσης», του οποίου ο ηγεμονικός ρόλος είναι καταδικασμένος μοιραία να εκλείψει, όπως διακηρύσσει ο Κουτμπ144. Το πε'ρασμα από το πεδίο της πολιτικής στο πεδίο της ανθρωπολογίας επιβεβαιώ­νει την τάση να παρουσιαστεί η σύγκρουση των πολιτισμών σαν ε'να φυσικό και προαιώνιο φαινόμενο.

6. Φονταμενταλισμός και αφύπνιση των λαών των αποικιών

Δεν υπάρχει κουλτούρα που να μην κινδυνεύει να γίνει φονταμε- νταλιστική, όταν υπάρχουν οι απαιτούμενες προϋποθε'σεις. Ο φονταμενταλισμός δεν είναι απλά ένα χαρακτηριστικό μιας συ­γκεκριμένης κουλτούρας, είναι ένας τρόπος αντίδρασης στη συ- γκρουσιακή συνάντηση δύο διαφορετικών πολιτισμών που κα­ταλήγει στην υιοθέτηση μιας διακριτής ταυτότητας, η οποία πρέπει να προστατευτεί πάση θυσία. Μπορούμε να ορίσουμε ως φονταμενταλισμό την αντίδραση ενός πολιτισμού στον κίν­δυνο εξουδετέρωσής του από έναν άλλο και την τάση καθενός εκ των δύο να παρουσιαστεί ως ο μόνος αυθεντικός και έγκυρος. Αυτό συμβαίνει τόσο πιο εύκολα, όσο πιο μεγάλες είναι οι δια­φορές ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς, άρα και πιο άγρια η διαμάχη μεταξύ τους. Εκδηλώνεται στις σχέσεις της Δύσης με τον υπόλοιπο κόσμο, ενώ η αμφισβήτηση ενός πολιτισμού μπο­ρεί να προκαλέσει την αντίσταση και την αφύπνιση λαών και άλλων πολιτισμών που κινδυνεύουν να γίνουν, ή είναι ήδη, υπο­τελείς σ' αυτόν. Σήμερα που είναι σε εξέλιξη η σύγκρουση ανά­μεσα στις ΗΠΑ και την Αγγλία από τη μια, και τον ισλαμικό κό­σμο από την άλλη, και οι δύο πλευρές φαίνεται να συμφωνούν στο ότι ο εβραϊσμός ήταν πάντα συστατικό στοιχείο της Δύσης. Στην πραγματικότητα έχει δίκιο ο Τόινμπι όταν αναφέρει ως πρώτη εκδήλωση «ζηλωτισμού», δηλαδή φονταμενταλισμού, την εξέγερση του εβραϊσμού (και της Ανατολής) ενάντια στην ελληνο-ρωμάίκή Δύση της κλασικής αρχαιότητας.

144. Στο «ΙΟ. σ.161.

86 Ντομίνικο Λοζοΰρντο

Ο φονταμενταλισμός δεν είναι νέο φαινόμενο που περιορίζεται μόνο στη Μέση Ανατολή. Ας δούμε πώς εξελίσσεται, στις αρχές του 19ου αιώνα στις Ηνωμένες Πολιτείες, μια από τις πρώτες προσπάθειες οργανωμένης αντίστασης στην εισβολή και τις λε­ηλασίες των λευκών. Πρόκειται για το αντιαποικιοκρατικό κί­νημα, με επικεφαλής τον Τεκουμσέχ και τον αδελφό του:

Τα δυο αδέλφια διακήρυτταν ότι οι άθλιες συνθήκες ζωής των Ινδιάνων είχαν τις ρίζες τους στον αλκοολισμό, στην εγκατά­λειψη των παλιών εθίμων, στις εσωτερικές έριδες και στην πα­ραχώρηση κυνηγετικών περιοχών στους λευκούς. Μια από τις βλαβερές και παρακμιακές συνήθειες που έπρεπε να καταργη- θούν, ήταν οι ευρωπαϊκές ενδυμασίες: καλουσαν για τούτο τους Ινδιάνους να ντύνονται με τα παραδοσιακά δερμάτινα ρούχα τους14'.

Οι απόψεις αυτές ήταν λιγότερο απλοϊκές απ' όσο φαίνονται με μια πρώτη ματιά. Ο επεκτατισμός των λευκών πασχίζει να κα­ταπνίξει κάθε αντίσταση και να στερήσει την ταυτότητα στους υποταγμένους λαούς, που είναι αναγκασμένοι να απαρνηθούν τους παραδοσιακούς ινδιάνικους χορούς και γιορτές και να υιο­θετήσουν μια αμερικάνικη «ευπρεπή» ενδυμασία145 146. Η επ ι­στροφή στις ρίζες παρουσιάζεται λοιπόν ως μια απεγνωσμένη προσπάθεια για ανάκτηση της χαμένης και καταπιεσμένης ταυ­τότητας, που θα βοηθήσει στην εκδήλωση μιας στοιχειώδους αντίστασης.Να θυμηθούμε και την εξέγερση των Σιπόι στην Ινδία, στα 1857. Μπορούμε να την ερμηνεύσουμε ως αντίδραση στο σύστημα των καστών, ή ως απλή εκδήλωση άρνησης του καινούργιου που έφερε η αγγλική κατοχή. Ό λα αυτά ίσχυαν βέβαια, αλλά δεν μπορούμε να παραβλέψουμε πως στο στόχαστρο της εξέ­γερσης δεν ήταν η νεωτερικότητα ως τέτοια, αλλά η νεωτερικό-

145. Washburn 1992, σ. 187.146. Στο ίδιο, σ. 254.

Φονταμενταλισμός 87

τητα που επιβλήθηκε επιλεκτικά (ανάλογα με τα συμφέροντα των Βρετανών) ως αποτέλεσμα της αποικιοκρατικής επέκτα­σης. Έτσι, μαζί μ' αυτή τη «νεωτερικότητα», στοχοποιούνταν κύρια η καταπίεση ενός έθνους και ενός πολιτισμού, που στά­θηκε ωστόσο ικανός να αναδείξει την αυτοκρατορία Μογκούλ, μια κοινωνικοπολιτική οργάνωση πολύ προοδευτική για την εποχή της. Δεν είναι τυχαίο που οι μουσουλμάνοι έπαιξαν ση­μαντικό ρόλο στην εξέγερση κατά των Βρετανών, ενώ ακόμη και ο Ντισραέλι είχε αντιληφθεί τη σημασία που είχε το εθνικό ζή­τημα στη δράση τους147 148 149.Στις αποικιακές ή μισο-αποικιακές χώρες, οι εκδηλώσεις αμφι­σβήτησης της κυριαρχίας και της κουλτούρας της Δύσης ακο­λουθούνται συχνά από ενέργειες απλοϊκής εμπιστοσύνης και πικρής απογοήτευσης. Πολύ χαρακτηριστικό είναι το παρά­δειγμα της Κίνας. Στα μισά του 19ου αιώνα, ξεσπάει η εξέγερση των Ταϊπι'νγκ, φιλοδυτική και απόλυτα εχθρική προς τη δυνα­στεία που βασίλευε τότε: κριτικάροντας σκληρά τον κομφου- κιανισμό14*, εμπνέεται από το χριστιανισμό, από όπου δανείζε­ται μια μονοθεϊστική σε τελευταία ανάλυση αντίληψη καθώς και τη μεσσιανική θεωρία για «το βασίλειο της ουράνιας γαλήνης». Το κίνημα αυτό, χωρίς να είναι ξενόφοβο, διαπνεόταν από «ανοχή απέναντι στην παραδοσιακή κουλτούρα», που συντέ- λεσε στον περιορισμό της κοινωνικής του εμβέλειας και το οδή­γησε τελικά στην ήττα14’ . Ενώ μετά, παρά τις ελπίδες και τα όνειρα των ηγετών του, η Μεγάλη Βρετανία δεν μεσολάβησε υπέρ των εκσυγχρονιστών αλλά αντίθετα υποστήριξε το σάπιο καθεστώς της αυτοκρατορίας. Και να που στα 1900, ξεσπάει ένα εντελώς διαφορετικό κίνημα: εκτός από τους εισβολείς και τους «συνενόχους» τους, οι Μπόξερς στρέφονται ενάντια ακόμη και στις αντιλήψεις ή τις τεχνολογικές εφευρέσεις της Δύ­σης, ενώ διαδίδουν με φανατισμό τη ντόπια θρησκευτική και

147. Slokes 1986, σ. 4.148. Esherick 1987, σ. 323, 325.149. Suzuki, Feuerwerker 1995, σ. 125.

88 Ντομένικο Λοίοΰρντο

πολιτική παράδοση. «Όλες οι μοντέρνες εφευρέσεις» καταγγέλ­λονται ως «ξενόφερτες», και ο χριστιανισμός χαρακτηρίζεται ως «ξένη θρησκεία». Οτιδήποτε είναι διαφορετικό από την αυθε­ντική κινέζικη παράδοση και την (πραγματική ή υποθετική) εποχή της ακμής της, καταδικάζεται χωρίς κανένα ελαφρυ- ντικό'50. Αυτή ήταν σε τελευταία ανάλυση, μια εξέγερση με φο- νταμενταλιστικά χαρακτηριστικά.Περίπου την ι'δια περίοδο με τους Ταϊπίνγκ, εκδηλώνεται στην Αί­γυπτο μια απόπειρα φιλοδυτικού εκσυγχρονισμού. Τότε είναι που η εφημερίδα The Times παρουσιάζει ως «εκπληκτικό παρά­δειγμα προόδου» τη χώρα, οι αυτόχθονες κυβερνήτες της οποίας δηλώνουν πως «το έθνος αυτό δεν ανήκει πια στην Αφρική, αλλά στην Ευρώπη»'51. Ωστόσο, ακριβώς όπως και στην περίπτωση της Κίνας, οι δηλώσεις αυτές δεν καταφέρνουν να αναχαιτίσουν την επέλαση των Μεγάλων Δυνάμεων. Καθώς εντείνεται ο βρετανικός επεκτατισμός στα τέλη του 19ου αιώνα, η εξέγερση του Μαχντί στο Σουδάν είναι ίσως η πρώτη εκδή­λωση ισλαμικού φονταμενταλισμού. Σαν ειρωνεία της ιστορίας έχει ως πιο διάσημο θύμα της τον στρατηγό Γκόρντον, που είχε προηγούμενα διακριθεί στην Κίνα για την καταστολή της εξέγερ­σης των Ταϊπίνγκ, δηλαδή για την καταστολή ενός κινήματος με έντονες δυτικές επιδράσεις, που έκφραζε την αντίθεση και τον αγώνα της κοινωνίας ενάντια στο παλιό καθεστώς.Αυτή η διαδοχική παρουσία κινημάτων, κάποιων φονταμενταλι- στικών, που εμπνέονται και από τη Δύση ή από κάποια δυτικά ιδεολογικά ρεύματα, συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Στις προσπά­θειες για εκσυγχρονισμό και χειραφέτηση που εκδηλώνονταν σταδιακά στον ισλαμικό κόσμο (όπως με τον Μοσαντέκ στο Ιράν, τον Νάσερ στην Αίγυπτο, τον Αραφάτ στην Παλαιστίνη ή την ηγετική φιλοσοβιετική ομάδα που κυβερνούσε μέχρι πρότινος το Αφγανιστάν), η Δύση απαντά εχθρικά, όχι μόνο με στρατιωτικο­ * 151

ί 50. Purcell 1963, σ. 267, Esherick 1987, σ. 68.151. Mansfield 1993, σ. 98.

Φονταμίνταλισμός 89

διπλωματικά μέσα, αλλά κινητοποιώντας ενάντιά τους και το θρησκευτικό συντηρητισμό: ο οποίος κάτω από αυτή την ώθηση αναπτύσσεται παραπέρα, εγκαταλείπει τους ήπιους τρόπους και υιοθετεί μια πιο μαχητική, φονταμενταλιστική τακτική.

7. Άρνηση της αφομοίωσης και αποσχιστικές τάσεις: σιωνισμός και "Εθνος του Ισλάμ

Η διαλεκτική της αποδοχής ή άρνησης της κυρίαρχης κουλτού­ρας, εκδηλώνεται ως διαλεκτική σχε'ση των αφομοιωτικών και των αποσχιστικών τάσεων στην περίπτωση των Εβραίων της διασποράς και των Αφροαμερικανών. Μπαίνουμε εδώ σε ένα κε­φάλαιο της ιστορίας ιδιαίτερα διδακτικό. Σήμερα είναι κοινός τό­πος να τονίζουμε τη διαφορά ανάμεσα στην ανοιχτή κοινωνία της χριστιανο-εβράίκής Δύσης και στην κλειστή και ξενοφοβική σκληρή κοινωνία του ισλαμικού ριζοσπαστισμού και του φοντα- μενταλισμού. Μόνο που αυτός ο κοινός τόπος θα έχει ως απο- τε'λεσμα, όπως θα δούμε στη συνέχεια, την αύξηση της επιρροής του σιωνισμού ως πολιτικο-ιδεολογικού κινήματος που βρήκε την έκφρασή του στη δημιουργία ενός κράτους που θεωρείται πια συστατικό στοιχείο της Δύσης και προμαχώνας της στην π ε­ριοχή της Μέσης Ανατολής, η οποία απειλείται όλο και περισσό­τερο από τον ισλαμικό ριζοσπαστισμό και φονταμενταλισμό. Στον προσεκτικό αναλυτή δεν μπορεί να διαφύγει ότι ο φοντα- μενταλισμός είναι βασικό συστατικό στοιχείο του σιωνισμού. Από τις δηλώσεις των πιο έγκυρων εκπροσώπων του, φαίνεται καθαρά πως αυτός ο φονταμενταλισμός δεν είναι αποτέλεσμα μιας, πραγματικής ωστόσο, ανάγκης για ασφάλεια. Αυτό που ανησυχεί ιδιαίτερα τον Χερτζλ, ιδρυτή του σιωνιστικού κινήμα­τος, είναι περισσότερο η εξαφάνιση της ανάγκης του «ανήκειν» (Zusammengehorigkeit), και η προοπτική της διαδικασίας αφο­μοίωσης που διαγράφεται στον ορίζοντα1'2.Ο Νορντάου με τη σειρά του, στενός συνεργάτης του Χερτζλ, δι­

152. Herzl 1920, τόμος I, σ. 48.

90 Ντομίνικο Λοζούρντο

ευκρινίζει ότι κατά τη γνώμη του το κεντρικό ζήτημα είναι η αποφασιστική διαφύλαξη της εβραϊκής ταυτότητας, κάτι που για χρόνια είχε εναποτεθεί στο γκε'το: εκεί ο Εβραίος μπορούσε να καλλιεργήσει «όλα τα καθαρά εβραϊκά χαρακτηριστικά», τα ήθη και έθιμα της φυλής του, την «ιδιαιτερότητά του», μπο­ρούσε να «διαφυλάξει τον εβραϊσμό διαμέσου της διαφοροποίη­σης από τους μη Εβραίους», ένα μέρος όπου «μπορούσε να συ­ναναστρέφεται τους ομόθρησκούς του και να μην έχει με τους χριστιανούς παρά επαγγελματικές σχέσεις», όπου «ένιωθε ότι ανήκε καθ' όλα σε μια φυλή ξεχωριστή που δεν είχε τίποτα κοινό με τους άλλους κατοίκους της χώρας». Για τον Εβραίο το γκέτο ήταν «ένα καταφύγιο», είχε «την ιδεολογική και ηθική ση­μασία της πατρίδας». Δεν ήταν τυχαίο που «εκεί όπου δεν δη­μιουργούσαν γκέτο οι αρχές, οι Εβραίοι το έκαναν από μόνοι τους». Σε κάθε περίπτωση, μόνο μέσα στο γκέτο ο Εβραίος μπο­ρούσε να ζήσει «μια ζωή ολοκληρωμένη από ηθική άποψη». Η κατάσταση αλλάζει ριζικά ως αποτέλεσμα της χειραφέτησης. Αυτή «τροποποίησε ριζικά τη φύση του Εβραίου και τον έκανε άλλον άνθρωπο». Η καταστροφή διαγράφεται στον ορίζοντα:

Σαν μεθυσμένος, ο Εβραίος βιάστηκε να κόψει όλες τις γέφυρες με το παρελθόν. Τώρα η πατρίδα του ήταν άλλη, δεν είχε πια ανάγκη το γκέτο, είχε δημιουργήσει άλλους δεσμούς και δεν υπήρχε πια λόγος να παραμένει δεμένος με τους ομόθρησκούς του [...] . Η σωτήρια αντιπαράθεση αντί καταστάθηκε από έναν καριερίστικο μιμητισμό.

Έτσι δεν έχουν άδικο «οι Εβραίοι της ευρωπαϊκής Ανατολής» που παρασύρθηκαν λιγότερο από τη διαδικασία αφομοίωσης: αυτοί «βλέπουν τώρα με καχυποψία, ως αποστάτες, τους ομόφυλούς τους που ντύνονται ευρωπαϊκά» και έχουν υιοθετήσει την κουλ­τούρα και τη γλώσσα της χώρας στην οποία κατοικούν, εγκατα- λείποντας την «ιδιαίτερη εβραϊκή τους φυσιογνωμία»151. Η επι-

153. Nordau 1909, σ. 47-50.

Φονταμενταλιομός 91

στροφή στη γη των προγόνων προτείνεται ως ο καλύτερος τρό­πος αποφυγής του κίνδυνου της αφομοίωσης.

Δεν είναι σωστό να λέγεται πως ο σιωνισμός δεν είναι παρά μια απάντηση αντίδρασης ή απελπισίας ενάντια στον αντισημιτισμό [...] . Οι περισσότεροι ακονιστές μπορεί να παραδέχονται πως ο αντισημιτισμός τους ανάγκασε να επαναπροσδιορίσουν τη σχέση τους με τους λαούς, αλλά αυτή η συλλογιστική τους οδή­γησε στο συμπέρασμα πέος θα μένανε σταθερά προσηλωμένοι στην πνευματική και πολιτιστική τους κληρονομιά, ακόμη κι αν ο αντισημιτισμός εξαφανιζόταν εντελώς από την ανθρωπότητα'” .

Καταλαβαίνουμε λοιπόν γιατί οι Εβραίοι είναι επιφυλακτικοί απέναντι στο κίνημα αυτό, που το κατακρίνουν θεωρώντας το ως επιστροφή σε ένα γκέτο, έστω και πιο όινετο ή πιο ευρύ­χωρο από το παραδοσιακό. Πράγματι, ο σιωνισμός ενδιαφέρε- ται κύρια να διαφυλάξει την εβραϊκή ταυτότητα, να ξαναβρεί και να προστατέψει τις ρίζες του, βρίσκοντας καταφύγιο σε ένα δοξασμένο παρελθόν που προηγήθηκε από αιώνες ή και χιλιε­τίες καταπιέσεων και εξευτελισμών. Πάντα κατά τον Νορ- ντάου, χάρη στο «νέο σιωνισμό», στον «πολιτικό σιωνισμό», οι Εβραίοι συνειδητοποιούν ξανά τη «φυλετική τους ανωτερό­τητα» (Rassentuchtigkeit) και ξαναβρίσκουν τη «φιλοδοξία να διατηρήσουν ζωντανή την αρχαία φυλή τους μέχρι ένα πολύ μακρινό μέλλον, και στις ένδοξες πράξεις των προγόνων τους να προσθέσουν νέες λαμπρές σελίδες ιστορίας των μελλοντικών γενεών»'55. Ακόμη πιο σαφής είναι η άποψη του Χερτζλ: «είμαι πεισμένος ότι θα έρθει στον κόσμο μια νέα γενιά φωτισμένων Εβραίων: οι Μακκαβαίοι θα ξαναγεννηθούν»'56.Η εβραϊκή ταυτότητα μορφοποιείται και εξυμνείται ξανά, δια­γράφοντας ή παραμερίζοντας χιλιετίες τραγικής και επώδυνης 154 155 156

154. Nordau 1913, σ. 5.155. Ιτο ίδιο, σ. 4.156. Herzl 1920, τόμος I, σ. 132.

92 Ντομίνικο Λοζοόρντο

διασττοράς, αλλά και γόνιμης ώσμωσης με διαφορετικές κουλ­τούρες, για να επανέλθει στις ρίζες της που παρουσιάζονται μυθοποιημένες. Η επιστροφή στις ρίζες συνοδεύεται με τον εξο­στρακισμό από τον αυθεντικό εβραϊσμό όλων εκείνων που αντι- τίθενται στο σιωνισμό και δεν συμφωνούν με την εμμονή της διαφύλαξης με κάθε τρόπο της καθαρής εβραϊκής ταυτότητας. Ο Νορντάου περιφρονεί βαθύτατα αυτούς τους «ξεπουλημέ­νους» που έχουν αφομοιωθεί, αυτούς τους Εβραίους που «έχουν ακρωτηριάσει την ψυχή τους» και πασχίζουν «να κατα­πνίξουν, να συγκαλύψουν, να διαστρεβλώσουν την αληθινή τους φύση με μια πράξη που ισοδυναμεί με αυτοκτονία»'57. Δεν είναι λιγότερο καυστικός ο Χερτζλ:

Ας φύγει από τη μέση όποιος το επιθυμεί ή όποιος είναι ανα­γκασμένος να το κάνει. Όμως ο εβραϊκός λαός δεν μπορεί, δεν θέλει και δεν πρόκειται να εξαφανιστεί [.. .] . Μπορεί να εξαφα­νιστούν κάποια παρακλάδια, αλλά το δέντρο του εβραϊσμού θα ζει πάντα. Ετσι, ακόμη κι αν όλοι ή μερικοί από τους γαλλο- εβραίους διαφωνούν με τις απόψεις μου, έχοντας ήδη «αφομοι­ωθεί», τους απαντώ απλά: το θέμα δεν τους αφορά καθόλου. Είναι γάλλοι Ισραηλίτες: πολύ καλά! Έτσι κι αλλιώς αυτά είναι ζητήματα εσωτερικά των Εβραίων'5·.

Αποπέμποντας από την εβραϊκή κοινότητα τους αφομοιωμέ­νους, που μοιράζονται ωστόσο με τους σιωνιστές μια μακραί­ωνη ιστορία, ο Χερτζλ, κάνοντας ένα τεράστιο ιστορικό άλμα, φτάνει κατευθείαν στους Μακκαβαίους του 2ου αιώνα π .Χ .: αυ­τοί πρωταγωνιστούν σε έναν ένδοξο απελευθερωτικό αγώνα, αλλά έχουν μια ξενοφοβία που τους κάνει να στέκονται υπερο­πτικά απέναντι στις ελληνόφωνες κοινότητες και να αρνούνται περιφρονητικά οποιαδήποτε επαφή με την ελληνική κουλ­τούρα. Με το δίκιο του λοιπόν ο Τόινμπι μιλάει για «ζηλωτισμό» 157 158

157. Nordau 1909, σ. 51-53.158. Herzl 1920, τόμος I, σ. 51.

Φονταμενταλισμός 93

(δηλαδή για φονταμενταλισμό) όταν αναφέρεται στη «συνει­δητή και ε'νθερμη καλλιέργεια μιας διακριτής και ξεχωριστής εβραϊκής συνείδησης από τους σιωνιστές»’” .Ίσω ς έχει ενδιαφέρον μια αναφορά στην περίπτωση των Αφροαμερικάνων. Πριν τη χειραφέτησή τους και ελπίζοντας να μπορέσουν να γλιτώσουν από τις αλυσίδες της σκλαβιάς, νιώθουν μια φλογερή επιθυμία να επιστρέφουν στην Αφρική. Η τάση αυτή μεγαλώνει περισσότερο μετά την απελευθέ­ρωσή τους, όταν την πρώτη φάση της πίστης και της προ­σπάθειας για ολοκλήρωση και αφομοίωση, τη διαδέχεται η απελπισία : η οδυνηρή εμπειρία των διακρίσεων που δεν έχουν ακόμη εξαλειφθεί, και του αντιχαμητισμού (του ρατσι­σμού κατά των μαύρων) που μοιάζει δύσκολο να ξεριζωθεί και που αποτελεί πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη απο- σχιστικών τάσεων και αντιλήψεων. Οι Αφροαμερικανοί αρ­χικά στρέφουν το βλέμμα προς την Αφρική: θέλουν να γυρί­σουν εκεί για να ιδρύσουν ένα ανεξάρτητο Κράτος των μαύ­ρων, όπου οι πρώην σκλάβοι θα μπορέσουν να ξαναβρούν τη χαμένη τους ταυτότητα και αξιοπρέπεια , υπερνικώντας την έλλειψη εμπιστοσύνης στον εαυτό τους που τους προκάλε- σαν αιώνες σκλαβιάς και καταπίεσης. Ανάμεσα στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, ο μεγάλος αφροαμερικα- νός ιστορικός Ουίλιαμ Έντουαρντ Μπέργκχαρντ Ντι Μπόις καλεί τους μαύρους να αντισταθούν στην «αφομοίωση» με την κοινότητα των λευκών. Με την ελπίδα να ιδρύσει ένα αφροαμερικανικό κράτος στο Κονγκό, στην «ιερή γη των προ­γόνων», απευθύνεται στους βέλγους αξιωματούχους (είναι η εποχή που το σιωνιστικό κίνημα, εκτός από την Παλαιστίνη, στρέφεται και προς την Ουγκάντα). Σε κάθε περίπτωση, πριν από τη δημιουργία μιας ξεχωριστής κρατικής οντότητας, οι Αφροαμερικανοί και γενικά οι μαύροι πρέπει να επιδιώκουν έναν πολιτιστικό διαχωρισμό, όπως δηλώνει καθαρά ένα εύ-

159. Toynbee 1951-54, τόμος VIII, σ. 600.

94 τομΛηκο Λοζοΰρντο

γλωττο σύνθημα της εποχής: «Για την ανάπτυξη της νέγρικης διανόησης, της νέγρικης λογοτεχνίας και τέχνης, για μια νέ­γρικη αντίληψη»160 161.Την περίοδο της ανάπτυξης του σιωνισμού δημιουργείται και ένα είδος αφροαμερικανικού ή μαύρου «σιωνισμού» που συχνά εμπνέεται από τη θρησκευτική εβραϊκή παράδοση, και μιλάει για την επάνοδο στη Γη της Επαγγελίας. Το όνειρο για τη δημι­ουργία ενός αφροαμερικανικού Ισραήλ στην Αφρική ήταν εντε­λώς εξωπραγματικό, και όχι μόνο λόγω της γεωγραφικής από­στασης. Δεν αρκεί να κατάγεσαι από την ίδια φυλή για να ανή­κεις στο ίδιο έθνος με άλλους ανθρώπους. Οι Αφροαμερικανοί το αντιλήφθηκαν επίπονα τις προηγούμενες δεκαετίες, όταν, αφού απέκτησαν πλήρη δικαιώματα στις Ηνωμένες Πολιτείες, συμμετείχαν μαζί με αυτές στον εποικισμό της Λιβερίας και αναγκάστηκαν να πολεμήσουν ενάντια στους αυτόχθονες πλη­θυσμούς'61! Αυτό το σκηνικό επαναλαμβάνεται την περίοδο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου: ενώ αναγνωρίζεται στους Εβραίους το δικαίωμα να ξαναχτίσουν τις «εστίες» τους στην Παλαιστίνη, ο Μάρκους Γκάρβεϊ στις ΗΠΑ μπαίνει επικεφαλής ενός απόσχι­ση κού μαύρου κινήματος, που όμως λίγο αργότερα αναγκάζε­ται να υποστηρίξει τη δημιουργία ενός αφροαμερικανικού Ισραήλ, όχι στη γη των μακρινών προγόνων, αλλά εκεί όπου ζούσαν οι σκλάβοι, δηλαδή μέσα στις ΗΠΑ. Τα εμπόδια που υψώνονται ενάντια στην υλοποίηση και αυτού του σχεδίου είναι ακόμη μεγαλύτερα: είναι δυνατόν να ιδρυθεί ένα κράτος για τους μαύρους στη χώρα όπου επικρατεί η «white supremacy»; Τηρουμένων των αναλογιών, θα ήταν σαν οι Εβραίοι να προ­σπαθούσαν να φτιάξουν ένα ανεξάρτητο κράτος στο εσωτε­ρικό των εδαφών του Τρίτου Ράιχ! Ωστόσο, την ίδια περίοδο οι Εβραίοι σκέφτονται να ιδρύσουν μια εβραϊκή δημοκρατία στην Κριμαία ή στο Μπιρομπιτζάν, μέσα στη Σοβιετική Ένωση.

160. Fredrickson 1995, σ. 73-75.161. Moffa 1996, σ. 47-49.

Φονταμεντ ολισμός 95

Ανάμεσα στους Αφροαμερικάνους, οι αποσχιστικές τάσεις τεί­νουν να παραχωρήσουν τη θέση τους σε έναν πολιτιστικό δια­χωρισμό: πρώτα δημιουργούνται ξεχωριστές χριστιανικές εκ­κλησίες και μετά πραγματοποιείται ένας πιο σαφής και ξεκάθα­ρος θρησκευτικός διαχωρισμός: το έθνος του Ισλάμ, που συ­γκροτείται στα 1930, γνωρίζει σημαντική ανάπτυξη τη δεκαετία του 1950. Αυτό έχει σκοπό να λυτρώσει τους Αφροαμερικάνους από το χριστιανισμό και από την κυριαρχία των λευκών, και ταυτόχρονα να κατοχυρωθεί ως η κατεξοχήν θρησκεία των μαύρων162 163. Ακόμη, επιχειρείται ένας διαχωρισμός στη γλώσσα: σαν τους σιωνιστές που ανακαλύπτουν ξανά την εβραϊκή γλώσσα για να επιβεβαιώσουν την εθνική τους ταυτότητα, κά­ποιοι αφροαμερικανοί ηγέτες προσπαθούν χωρίς επιτυχία να ξαναζωντανέψουν τη διάλεκτο σουαχίλι που μιλούσαν οι σκλά­βοι οι οποίοι είχαν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν την Αφρική161. Είναι ορατά όλα τα χαρακτηριστικά συστατικά του φονταμε- νταλισμού, από την αναζήτηση μιας συμπαγούς πολιτιστικής, θρησκευτικής, εθνικής ακόμη και γλωσσολογικής ταυτότητας μέχρι την πολεμική ενάντια στους οπαδούς της αφομοίωσης.Οι αφροαμερικανοί αποσχιστικοί, ενώ οριοθετούνται ξεκάθαρα από τους λευκούς καταπιεστές, παραδέχονται συχνά πως οι μαύροι δεν ανήκουν σε διαφορετική φυλή από τους Αραβες164. Αξίζει να σταθούμε λίγο σ' αυτό: ένα μεγάλο κεφάλαιο του ισλα- μικού (και μεσανατολικού) φονταμενταλισμού γράφεται στις Ηνωμένες Πολιτείες από ορισμένους Αφροαμερικάνους που επη­ρεάζονται από την εβραϊκή θρησκευτική παράδοση και το σιω­νισμό. Στα πλαίσια αυτά ξεσπούν έντονες σκανδαλώδεις δια­μαρτυρίες από τους εκπροσώπους της ιδεολογίας που σήμερα κυριαρχεί, ενάντια στον «ισλαμικό ολοκληρωτισμό» που θέλει να συστήσει ένα «χωριστό ισλαμικό έθνος»165. Απουσιάζει τόσο προ-

162. Fredrickson 1995, ο. 152-158, 287-288.163. Arendt 1985, σ. 243.164. Fredrickson 1995, σ. 288.165. Spinelli 1995.

96 τομένικο Λοζούρντο

κλητικά οποιαδήποτε προσπάθεια κατανόησης του άλλου και καθορισμού κοινών κανόνων και κριτηρίων για την αξιολόγηση των διαφορετικών πολιτισμών, που κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να θέσει ένα στοιχειώδες ερώτημα: πώς δηλαδή συμβιβά­ζεται η εξύμνηση του Ισραήλ με τη δαιμονοποίηση των αφροα- μερικάνων αγωνιστών που αποβλέπουν στην ίδρυση ενός Ισραήλ για τους μαύρους; Οφείλουμε (και μπορούμε) να υπο­στηρίξουμε πως είναι ανεδαφικό να θελει το έθνος του Ισλάμ να ιδρύσει ένα εθνικό ανεξάρτητο κράτος. Αλλά παράλληλα πρέπει να αναζητήσουμε τις βαθύτερες αιτίες των βλέψεων αυτών. Η κυρίαρχη ιδεολογία, αντί να κάνει μια συγκριτική ανάλυση ανά­μεσα στις αποσχιστικές τάσεις της εβραϊκής κοινότητας του τέ­λους του 19ου αιώνα και τις αντίστοιχες αποσχιστικές τάσεις που εμφανίστηκαν με τη μια ή την άλλη μορφή στα πλαίσια της αφροαμερικανικής κοινότητας, ταυτίζει απόλυτα τις πρώτες με τον πολιτισμό και τις δεύτερες με τη βαρβαρότητα.Οι μαύροι οπαδοί της απόσχισης κατηγορούνται από τους μαύ­ρους αφομοιωτικούς ότι επαναλαμβάνουν τα συνθήματα απο­μονωτισμού των λευκών ρατσιστών. Όμως, και οι σιωνιστές αντιμετωπίζουν παρόμοιο πρόβλημα: ακόμη και ο Χερτζλ νιώ­θει την ανάγκη να αντικρούσει τις «κατηγορίες» ότι «βοηθάει τους αντισημίτες» εμποδίζοντας ή υπονομεύοντας την «αφο­μοίωση των Εβραίων»1**.Αν οι βλέψεις των Αφροαμερικανών να δημιουργήσουν ένα ειίος Ισραήλ για τους μαύρους είναι επηρεασμένες από το σιωνισμό, ο σιωνισμός από τη μεριά του κουβαλάει την εμπειρία της Λιβε­ρίας. Στην περίπτωση αυτή, η επιστροφή στη γη των προγόνων είναι βασικά ιδέα των πρώην δουλοκτητών, που ήθελαν μεν την κατάργηση της δουλείας, αλλά όχι και τη φυλετική ισότητα. Τα σχέδια περί χωριστού κράτους που προωθούσαν αρχικά οι λευ­κοί, υιοθετήθηκαν αργότερα από τους Αφροαμερικάνους που ήθελαν να υπερασπιστούν την εθνική τους ταυτότητα. Μια αντί-

166. Herzl 1920, τόμος Ι,σ. 51.

Φονταμενταλιομός 97

στοιχη διαφοροποίηση σημειώθηκε και στα πλαίσια του σιωνι­σμού: για πολλά χρόνια ιουδαιοφοβικοί και αντισημίτες ερωτο­τροπούσαν με την ιδε'α να αντικαταστήσουν το παλιό γκε'το με τη μετεγκατάσταση ή τον εκτοπισμό των κατοίκων του σε μια απομακρυσμένη αποικία (με την οποία και ο Χίτλερ αρχικά συμ­φωνούσε). Η ίδια συλλογιστική χαρακτηρίζει και τη γέννηση φο- νταμενταλιστικών τάσεων στις εβραϊκές και αφροαμερικανικές κοινότητες, που λειτουργούσαν σε τελείως διαφορετικό πολιτι­στικό περιβάλλον από αυτό των χωρών καταγωγής τους. Ακριβώς επειδή ο σιωνισμός δεν μπορεί βασικά να καλύψει την ανάγκη για ασφάλεια, οι αγωνίες και τα διλήμματα που τον γέν­νησαν, δεν εξαφανίστηκαν με την ίδρυση ενός ισχυρού εβραϊκού κράτους, σταθερού συμμάχου της μοναδικής παγκόσμιας υπερ- δύναμης. Από την αρχή της δεκαετίας του 1970, όταν στα πα­λαιστινιακά εδάφη κάνει τα πρώτα της βήματα η Χαμάς, στον εβραϊκό κόσμο αναπτύσσονται κινήματα που «διακόπτουν κάθε δεσμό με τους λαϊκούς, αναδιοργανώνονται αποκλειστικά με βάση τα ιουδαϊκά ιερά κείμενα», και απαιτούν τον «ξεκάθαρο διαχωρισμό των Εβραίων από τους gojim» (μη-εβραίους, ειδω- λολάτρες), για να «χτυπήσουν τις αφομοιωτικές τάσεις που εί­ναι η μεγαλύτερη απειλή για την επιβίωση του περιούσιου λαού»167. Ορισμένοι μάλιστα βιάζονται να δηλώσουν ότι «οι μι­κτοί γάμοι, απειλή για το μέλλον του εβραϊκού λαού, είναι χει­ρότεροι ακόμη και από το Άουσβιτς»"·8. Στο Ισραήλ οι ορθόδοξοι Εβραίοι επισείουν τον κίνδυνο της εμφάνισης μιας «νέας, δυτι- κοποιημένης ισραηλινής κοινότητας», της «εξαφάνισης του Ισραήλ, ως αυθεντικού εβραϊκού κράτους» και της «κοσμικής αφομοίωσής του» με τον ίδιο τρόπο που οι Αμερικανο-εβραίοι αφομοιώθηκαν από την Αμερική». Έτσι δικαιολογείται και η θέση τους κατά του «πλανητικού χωριού» και υπέρ των «γκέτο»169.

167. Kepel 1991, σ. 167.168. Lemer 1998.169. Friedman 1996.

98 τομίνικο AoioOpvTc

8. Φονταμενταλισμός και εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στη Δύση

Φονταμενταλιστικές συμπεριφορές δεν εκδηλώνονται μόνο στους λαούς των αποικιών που μεταφε'ρθηκαν στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ από τις χώρες καταγωγής τους (Εβραίοι και Αφρο- αμερικανοΟ. Ο πολύχρονος αγώνας του ιρλανδικού λαού για την ανεξαρτησία του περιγράφεται από ε'ναν σύγχρονο ιστορικό ως μια ατελείωτη σειρά από «ιερούς πολε'μους», όπου ήταν αδιαμ­φισβήτητος ο ηγετικός ρόλος του καθολικού κλήρου. Τουλάχι­στον τον 19ο αιώνα «κάθε ναός γινόταν μετερίζι αγώνα»170. Είναι ξεκάθαρο: η Ιρλανδία ήταν μια αποικία που η Αγγλία θεωρούσε το ίδιο βάρβαρη και απολίτιστη σαν τις άλλες.Ας δούμε τώρα τι συμβαίνει ανάμεσα στη Γαλλία από τη μια, και χώρες όπως η Ισπανία και η Γερμανία από την άλλη, ως απο­τέλεσμα του μετα-θερμιδοριανού* * και ναπολεόντειου επεκτατι­σμού. Στα χνάρια του Διαφωτισμού και της αποχριστιανοποίη- σης που προώθησε η Γαλλική Επανάσταση, σε μια περίοδο κυ­ριαρχίας της πόλης και του αστικού πολιτισμού, η Γαλλία έχει γί­νει κοσμικό κράτος. Τώρα στηρίζεται σε ένα πιο προωθημένο πολιτικό σύστημα. Η Γερμανία όχι μόνο δεν έχει εθνική συνοχή, αλλά αιώνες μετά την ειρήνη της Βεστφαλίας, γίνεται στόχος του πέραν του Ρήνου επεκτατισμού. Για μεγάλο χρονικό διά­στημα, η πολιτιστική ηγεμονία του Παρισιού δεν συναντά καμία αντίσταση: ο Φρειδερίκος Β' όχι μόνο μιλάει γαλλικά, αλλά δεν κρύβει την περιφρόνησή του για το γερμανικό πολιτισμό και για τη γερμανική γλώσσα, που χρησιμοποιεί μόνο όταν μιλάει στο υπηρετικό προσωπικό. Όταν ξεσπάει η επανάσταση του 1789, η Γερμανία πρώτη εκφράζει τον ενθουσιασμό της γι' αυτήν. Τότε διαδίδεται η ιδέα για μια πολιτική και πνευματική συνερ­

170. Tanner 2001, σ. 236.• Σ.τ.ε.: Η περίοδος που ακολούθησε τη Γαλλική Επανάσταση και χαρακτηρίστηκε

από στροφή στο συντηρητισμό και ακύρωση των κατακτήσεών της. Από τον μήνα Θερμιδόρ = Ιούλιο του νέου επαναστατικού ημερολογίου.

Φονταμεντ ολισμός 99

γασία με τη Γαλλία. Αλλά είναι ταυτόχρονα πολύ μεγάλη η κρίση που προκαλεί στη συνέχεια ο μετα-θερμιδοριανός και ναπολεό­ντειος επεκτατισμός: είναι η στιγμή που εκδηλώνονται φοντα- μενταλιστικε'ς συμπεριφορε'ς, ως αντίδραση στις εξελίξεις.Και δεν είναι καθόλου υπερβολικός αυτός ο χαρακτηρισμός. Ας εξετάσουμε την ιδεολογία που επικρατεί στο κίνημα ενάντια στον Ναπολέοντα. Το κίνημα αυτό θέλει να λυτρωθεί από τον γαλλικό πολιτικό και στρατιωτικό ζυγό. Αλλά θέλει και να απο- στασιοποιηθεί από κάθε αναφορά στην «παραδοσιακά» μισητή εχθρό της Γερμανίας. Μια γενικευμένη γαλλοφοβία και τευτονο- μανία έρχεται τώρα να πάρει τη θέση της προηγούμενης ανεξέ­λεγκτης γαλλομανίας. Στο σημείο αυτό εμφανίζεται η Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, «ως κάτι ξενόφερτο, αμερικανι­κής ή γαλλικής προέλευσης, ως κάτι μη γερμανικό», όπως πα­ρατηρεί ο Χάινε. Η αναζήτηση της γερμανικής ταυτότητας αγκαλιάζει κάθε τομέα του πολιτισμού και της κοινωνικής ζωής, ενώ συμμετέχουν ενεργά σε αυτήν οι πιο διακεκριμένοι φιλόσο­φοι και διανοούμενοι της χώρας. Είναι πολύ χαρακτηριστική η στάση του Φίχτε. Μελετητής και ένθερμος οπαδός του Ρουσσώ, της Γαλλικής Επανάστασης, του πολιτισμού της χώρας που πρωταγωνίστησε σ' αυτήν και του grande nation*, μετά την ήττα της Ιένας, αρχίζει να εξυμνεί έντονα το γερμανικό έθνος, τα ήθη του, τις αξίες του, τη γλώσσα του, που βρίσκει πιο αυ­θεντική και πιο πρωτότυπη από κάθε άλλη. Και όχι μόνο. Στους Λόγους προς το γερμανικό έθνος αναγγέλλει και εξυμνεί τη γέν­νηση της «αυθεντικής επίσημης κρατικής γερμανικής τέχνης» σε αντίθεση με τα ξένα, κυρίως γαλλικά, πρότυπα.Ο Φίχτε δεν είναι ο μόνος. Κάποιοι από την αντιγαλλική παρά­ταξη προχώρησαν ακόμη πιο πέρα: στην ελευθεριάζουσα σε­ξουαλική ηθική που αποδίδουν στην επαναστατημένη Γαλλία, αντιπαραθέτουν τη «γερμανική ηθική» (deutsche Sitte) και τη «γερμανική πίστη» (deutsche Treue), που επιβάλλει την πρέ-

* Στ.ε.: Γαλλικά στο κείμενο: Μεγάλο Έθνος, αναφερεται στη Γαλλία.

100 τομίνικο Λοζοϋρντο

πουσα σεμνότητα στις γυναίκες: εδώ φαίνονται καθαρά οι ανα­λογίες με το σύγχρονο ισλαμικό φονταμενταλισμό. Από την άλλη, αν μαζί με τους εισβολείς, οι κινέζοι Μπόξερς θέλουν να διώξουν τον τηλέγραφο και τη δυτική τεχνολογία από τη χώρα τους, δεν συμπεριφέρεται και πολύ διαφορετικά με'σα στη δίνη του εθνικοαπελευθερωτικού πολε'μου κατά της Γαλλίας, ένας από τους μεγαλύτερους ηγέτες του. Ο Ερνστ Μόριτζ Αρνντ κη­ρύσσει απεγνωσμένα ενάντια στην «αναθεματισμένη μανία για τα εργοστάσια», που στη Γερμανία είναι προϊόν εισαγωγής και απειλούν την πατροπαράδοτη γερμανική ψυχή:

Ας αρνηθούμε κάθε μηχανή, αντί να διακινδυνεύσουμε ώστε η λατρεία των μηχανών να καταστρέφει τις υγιείς απόψεις μας για το κράτος, τις τάξεις, τα απλά και πατροπαράδοτα επαγ­γέλματα, από όπου εξαρτάται η διατήρηση κάθε αρετής, δύνα­μης και τιμιότητας. Αν όλοι οι τεχνίτες γίνουν εργάτες, αν η ίδια η γεωργία οργανωθεί σαν εργοστάσιο, κοντολογίς αν εξαφανι­στεί καθετί απλό, γερό και σταθερό από τις ανθρώπινες δρα­στηριότητες, τότε θα κινδυνεύσει η ευτυχία και η αίγλη του έθνους.

Στην προσπάθεια «εθνικοποίησης» όλων των τομέων της πνευ­ματικής ζωής, δεν ξεφεύγει ούτε η θρησκεία. Ο Φίχτε μιλάει για τη Βίβλο σαν να πρόκειται για ένα «εθνικό κείμενο» της Γερμα- νίας''''. Στο όνομα του «Θεού της Γερμανίας» ο Αρνντ καλεί τους συμπατριώτες του να εξαπολύσουν «έναν μεγάλο ιερό γερμα­νικό πόλεμο» κατά των Γάλλων. Το βιβλίο του Κατηχισμός, που γράφει για τους μαχητές, θυμίζει έντονα τη Βίβλο.

Ο πόλεμος αυτός είναι αρεστός στον Κύριο, αυτό το αίμα με­τράει σε σταγόνες ο Κύριος στον ουρανό. / Όποιος πέφτει στην πρώτη γραμμή, βαδίζοντας με τους πιο άξιους προς τη νίκη, εξασφαλίζει την ευλογία Του για τους πιο μακρινούς του απο­γόνους, που θα ζουν ευτυχισμένοι και δοξασμένοι στους αιώνες

171. Fichte 1971, σ. 537-538.

Φονταμί νταλισμός 101

/ η μνήμη του θα είναι ιερή και τα παιδιά του θα προσκυνούν στον τόπο όπου αυτός θυσιάστηκε για την πατρίδα.

Κι ακόμη: «με ομόνοια και ειρήνη πρέπει να καταλάβετε ότι υπάρχει μόνο ένας Θεός, ο Θεός των προγόνων μας, και μόνο μια πατρίδα, η πατρίδα των προγόνων μας, η θεοσεβής Γερμα­νία». Για το πατριωτικό κίνημα στο σύνολό του, ο «Θεός των Γερμανών» γίνεται αντικείμενο λατρείας. Είναι ο χριστιανικός Θεός του Λούθηρου, που συναντούμε στον Αρνντ, ή πηγαίνο­ντας ακόμη πιο πίσω, ο παγανιστικός Θεός των αρχαίων προ­γόνων των Γερμανών; Για τους τευτονομανείς δεν είναι αυτό το σημαντικότερο: σημασία έχει η υποστήριξη των χωριστικών τά­σεων, της μη-αφομοίωσης από τους εισβολείς, ακόμη και στον τομέα της θρησκείας. Στη Γερμανία του 1813, υπό τους ήχους της αντίστασης κατά του Ναπολέοντα, η Μαντάμ ντε Σταέλ εντοπίζει στους «ανθρώπους του λαού [...] αυτή την υγιή απο­στροφή για τα ξένα ήθη και έθιμα, και τις ξένες γλώσσες, που δυναμώνει την εθνική συνοχή σε όλες τις χώρες»1'2.Η ταυτότητα που αντιπαραβάλλουν στον εισβολέα, δομείται στη βάση της επιστροφής στις εξιδανικευμένες, μυθοποιημένες ρίζες. Μισούν και περιφρονούν τους διανοούμενους που επηρε­άζονται από τη Γαλλία, ενώ υποστηρίζουν τον απλό λαό, που παραμένει πιστός στην αυθεντική γερμανικότητα που όσο πιο παλιές ρίζες αποδεικνύεται πως έχει, τόσο πιο πολύ εξυμνείται και προβάλλεται: Έτσι, αντί για τους μεταγενέστερους όρους Deutschland και deutsch χρησιμοποιούν τους παλαιότερους Teutschland και teutsch, και λατρεύουν τους αρχαίους αγνούς και αμόλυντους Γερμανούς (όπως τους περιγράφει ο Τάκιτος). Τα ήθη και τα έθιμά τους αποκτούν την εγκυρότητα και τη δύ­ναμη της Σαρία ή του Εβραϊκού Νόμου, των σύγχρονων ισλαμι- στών ή εβραίων φονταμενταλιστών. Εκεί πρέπει να αναζητη­θούν οι λύσεις για τα πολιτικά προβλήματα της Γερμανίας και

172. Stael-Holstein 1968, τόμος I, σ. 57.

102 τομένικο Λοζουρντο

όχι σε θεσμούς ή δομές ξένες προς την αυθεντική γερμανική ψυχή.Για τους τευτονομανείς της εποχής, οι Γερμανοί αγωνίζονταν πάντα ενάντια στους ρωμαίους εισβολείς και καταπιεστές, είτε μιλάμε για τις λεγεώνες του Βάρου και του Αυγούστου, για τον κλήρο και τους εκπροσ ώπους του ρωμαϊκού παπισμού, είτε για τα στρατεύματα του Ρισελιέ, του Λουδοβίκου του 14ου ή του Ναπολέοντα (που ο στρατός του αποτελούνταν από Γάλ­λους, που ήταν οι Ρωμαίοι της εποχής). Είναι προφανής η τάση να παρουσιαστούν ως προαιώνιες, καθολικής ισχύος, οι πολι­τικές και πολιτιστικές παραδόσεις των δύο χωρών: ανάμεσα στις δύο εθνικές ταυτότητες δεν υπάρχει καμία ανταλλαγή ή άλλη σχέση πέρα από έναν διαρκή ανταγωνισμό. Παραγνωρί­ζεται εντελώς η βαθιά επίδραση φιλοσόφων σαν τον Βολταίρο, τον Ντεκάρτ, τον Ρουσσώ στη γερμανική φιλοσοφία και κουλ­τούρα. Χαρακτηρίζοντας τους Ρωμαιο-γάλλους ως προαιώνι­ους εισβολείς, αποσιωπούν ολόκληρα κεφάλαια της ιστορίας, όπως π.χ. αυτό που αναφέρεται στο γερμανό Δούκα του Μπραουνσβάιγκ που μετά το 1789 ηγείται μιας εκστρατείας κατά της Γαλλικής Επανάστασης.Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στην Ισπανία. Η εισβολή του Να­πολέοντα καταργεί τις φεουδαρχικές σχέσεις παραγωγής εγκαι­νιάζοντας κατά κάποιο τρόπο τη νεωτερικότητα, ενώ ταυτό­χρονα καταδιώκει και περιγελά την εθνική και θρησκευτική ταυ­τότητα. Ο ισπανικός λαός απαντάει με εξέγερση, θέλοντας να εκδιώξει, μαζί με το στρατό του Ναπολέοντα, και τη γαλλική πολιτιστική παράδοση στο σύνολό της, και ιδιαίτερα το Διαφω­τισμό και την Επανάσταση.Το ίδιο το ιταλικό Ριζορτζιμέντο*, μπορεί να εξεταστεί υπό το φως της σύγκρουσης των πολιτισμών. Η Ιταλία που τότε ήταν μια απλή γεωγραφική περιοχή της χώρας που την κατείχε,

Σ.τ.ε.: Μεγάλο πολιτικό και πολιτιστικό πανιταλικό κίνημα που οδήγησε στην ενο­ποίηση της Ιταλίας και στην ανακήρυξη της βασιλείας στις 17 Μαρτίου 1861.

Φονταμενταλιομός 103

έπρεπε να οικοδομήσει την εθνική της ταυτότητα για να μπο­ρέσει να διεκδικήσει και να υπερασπιστεί την ανεξαρτησία της και στον πολιτικό τομέα. Ενώ τότε είχαν εμφανιστεί με πολλόι στοιχεία φονταμενταλισμού και ορισμένες τόισεις οικοδόμησης αυτής της ταυτότητας που είχε εξαφανιστεί από το ιστορικό προσκήνιο. Εξηγούνται έτσι ορισμένα αποσπάσματα της φιλο­σοφίας του Τζιομπέρτι που εξυμνεί την «ηθική και πολιτιστική ανωτερότητα των Ιταλών», μιλάει για έναν αρχέγονο μυθικό λαό (τους Πελασγούς), και προσπαθεί να δημιουργήσει μια φιλοσο­φική σχολή «καθολική, μετριοπαθή, αντι-γαλλική, αντι-γερμα- νική, αυθεντικά ιταλική, ικανή με την επιρροή της να καταπολε­μήσει τις αρνητικές συνέπειες τριών αιώνων»17’. Στα πλαίσια αυτά εντάσσονται και κάποιοι στίχοι του εθνικού ύμνου της Ιτα­λίας του Μαμέλι, που αναφέρονται στην περικεφαλαία του Σκι- πίωνα και στη δόξα των Ρωμαίων.Βέβαια, τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα έχουν και πιο σο­βαρούς εκπροσώπους. Απαντώντας σε όσους απαιτούν την εκ­δίωξη από την Ιταλία της «γερμανικής φιλοσοφίας» που είναι γραμμένη στη γλώσσα του αυστριακού στρατού κατοχής, ο Μπερτράντο Σπαβέντα, υποστηρίζει τη θεωρία της ελεύθερης διακίνησης της σκέψης ανάμεσα στους πολιτισμούς: δεν μπο­ρούμε να διανοηθούμε την κλασική γερμανική φιλοσοφία χωρίς την ιταλική Αναγέννηση. Δεν είναι προδοσία να αναφέρεται κα­νείς στη γερμανική κλασική φιλοσοφία, ούτε και έχει κανένα νόημα να βάζουμε σε αντιπαράθεση στερεότυπες και συμπα­γείς πολιτιστικές παραδόσεις, θεωρώντας πως δεν έχουν με­ταξύ τους καμία σχέση ώσμωσης ή ανταλλαγών. Στη βάση των απόψεων αυτών βρίσκεται ο Χέγκελ, που πρωτύτερα χτυ­πούσε την τευτονομανία ανιχνεύοντας τις απαρχές της Γαλλι­κής Επανάστασης ήδη στα κείμενα του Λούθηρου. Και για τον γερμανό φιλόσοφο η -πατριωτική- αποπομπή των ιδεών του 1789, είναι εντελώς αβάσιμη: οι γάλλοι διαφωτιστές και επανα-

173. Garin 1978, σ. 1153.

104 Ντομένικο Λοζούρντο

στάτες, κατά κάποιο τρόπο στηρίζονται στον Λούθηρο, αποδί­δοντας κοσμικά χαρακτηριστικά σε ε'να κίνημα που ο Λούθηρος δεχόταν ως εσωτεριστικό17".

9. Φονταμενταλισμός και συγκρούσεις ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις

Η αντίσταση κατά του Ναπολέοντα στη Γερμανία και την Ισπα­νία, και το ιταλικό Ριζορτζιμέντο, είναι εθνικοαπελευθερωτικά κι­νήματα. Όμως φονταμενταλιστικές τάσεις γεννιούνται και στις συγκρούσεις ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις της Δύσης. Ιδιαί­τερα στην περίπτωση γενικευμένων πολέμων, η σύγκρουση δεν είναι μόνο στρατιωτική, αλλά και ιδεολογική, με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται ως «φιλοσοφική σταυροφορία», για να χρησιμο­ποιήσουμε τον εύστοχο όρο του Μπουτρού. Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος βιώθηκε και παρουσιάστηκε από τις αντιτιθέμενες πα­ρατάξεις ως σύγκρουση δύο ανταγωνιστικών πολιτισμών, που παρέμεναν κλειστοί και αναλλοίωτοι με το πέρασμα του χρόνου και είχαν ανθρωπολογικές, ακόμη και εθνικές, ρίζες.Η πολιτιστική ζωή περνάει μια διαδικασία εθνικοποίησης, σε όλες της τις εκφάνσεις. Στη Γερμανία ένας πολύ σημαντικός κατά τα' άλλα φιλόσοφος, ο Όικεν, εξυμνεί τη «γερμανική πίστη» (deutsches Glauben), τη «γερμανική ψυχή» (deutsche Gesinnung), τη «γερμανική σοφία» (deutsches Erkennen) και τη «γερμανική καλλιτεχνική δημιουργικότητα» (deutsches Kunstschaffen). Ο «γερμανικός λαός» επιδεικνύει μια «ξεχωριστή (ihm eigentumlich) πνευματική ελευθερία, στη θρησκεία, στην ηθική, στη γνώση, στην τέχνη»: αυτή η ιδιαιτερότητα πρέπει να προστατευτεί από κάθε ξένη επίδραση. Συναντούμε ξανά την αναφορά σε μυθο­ποιημένες και εξιδανικευμένες ρίζες. Σύμφωνα με τον Όικεν, ήδη από τον Λούθηρο μπορούμε να πούμε συνοπτικά πως ο γερμα- 174

174. Για τη μελέτη της κριτικής των ναπολεόντειων πολέμων, πρβλ. Losurdo 1983, σ.189-216 και Losurdo 1997b, κεφ.Ι, 2, IX, 6 και XIV,1. Για τις τάσεις του ιταλικού Ρι- ζορτζιμέντο, Losurdo 1997a, κεφ.ν.

Φονταμενταλισμός 105

νικός λαός είναι «ελεύθερος, χριστιανικός, καθαρός από ξένες προσμίξεις»'75. Αλλοι συγγραφείς πόινε ακόμη πιο πίσω, και προ­σπερνώντας τους ναπολεόντειους πολέμους, φτάνουν μέχρι τον Αρμίνιο. Μπορεί οι ρίζες να διαφοροποιούνται κατά περίπτωση, αλλά ο λόγος της αναφοράς σε αυτές παραμένει ο βιος: οι ρίζες είναι απαραίτητες για τη συσπείρωση των δυνάμεων και για την αποπομπή κάθε ξενόφερτου στοιχείου.Στην αντίθετη πλευρά, πριν το 1914, ο Μοράς καλεί τους συ­μπολίτες του να απορρίψουν τις «πνευματικές και ηθικές ξένες επιρροές» ή έστω να επιδείξουν μεγάλη «δυσπιστία» απέναντι σε ό,τι έχει «ξένη ταμπέλα» και «μη-γαλλική προέλευση»: μόνο έτσι θα μπορέσει η Γαλλία να αποκτήσει ξανά συνείδηση της «απαράμιλλης ιστορίας της» και να ξανασυναντηθεί με τους πνευματικούς και φυσικούς προγόνους της* 176.Τάσεις φονταμενταλιστικές ξεπηδούν και από την άλλη όχθη του Ατλαντικού. Στις ΗΠΑ εξαπολύεται ένα πραγματικό κυνήγι μαγίσσων ενάντια σε οτιδήποτε φέρει γερμανική σφραγίδα. Σε πολλά σχολεία καταργείται η διδασκαλία των γερμανικών, και γίνεται επικίνδυνο ακόμη και να ακούει ή να παίζει κανείς γερ­μανική μουσική. Οι οικογένειες ή οι πόλεις με γερμανικά ονό­ματα αναγκάζονται να τα αντικαταστήσουν με αμερικανικά, για να αποφύγουν επεισόδια ή για να αποδείξουν τον πατριω­τισμό τους. Αν στη Γερμανία ασχολούνται μετά μανίας να εξα­λείψουν καθετί που δεν έχει τευτονική προέλευση, μια αντί­στοιχη «πολιτιστική εκκαθάριση» διεξάγεται και στις ΗΠΑ, στα πλαίσια της υπεράσπισης και προβολής του αμερικανισμού. Ο Ουίλσον γίνεται εκφραστής του «αμερικανικού πνεύματος», των «αμερικανικών αξιών» και του «αυθεντικού αμερικανι- σμού». Αυτό είναι το κλίμα που επικρατεί και εντείνεται στη με­ταπολεμική περίοδο, ως απάντηση στην πρόκληση της Οκτω­βριανής Επανάστασης. Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής π ε­

ι 75. Eucken 1919, σ. 20, 4, 14. Losurdo 1997b, σ. 643 (για τη «φιλοσοφική σταυρο­φορία»),176. Girardet 1983, σ. 211.

106 Ντομίνικο Λοζούρντο

ριόδου του 1936, αν οι Ρεπουμπλικάνοι κατηγορούν τον τότε πρόεδρο ότι προδίδει το «αμερικανικό σύστημα», οι Δημοκρατι­κοί δηλώνουν από τη μεριά τους ότι θέλουν να «ξαναζωντανέ- ψουν τον αμερικανικό τρόπο ζωής» και την «αυθεντική αμερι- κανικότητα». Η εμμονή σε μια αυθεντικότητα, αμόλυντη από κάθε ξενόφερτο στοιχείο, φτάνει μέχρι του σημείου ο Φράνκλιν Ντελάνο Ρούζβελτ να εξυμνεί «το αμερικανικό σύστημα» και να κριτικάρει τον Τζε'φερσον επειδή αφε'θηκε να επηρεαστεί υπερ­βολικά από «τις ιδέες των γάλλων επαναστατών»: σε κάθε π ε­ρίπτωση καλεί τους συμπολίτες του να αντισταθούν τόσο στον κομμουνισμό, όσο και «σε κάθε ξενόφερτο -ισμό». Φυσικά θα ήταν λάθος να συγχέουμε ή να ταυτίζουμε πολιτικές προσωπι­κότητες και πολιτικούς ή πολιτιστικούς κύκλους εντελώς δια­φορετικούς μεταξύ τους. Παραμένει ωστόσο το γεγονός ότι η κοινή επίκληση της «αμερικανικότητας» επιτρέπει να θεωρού­νται ξένες από την ψυχή και το πνεύμα της Αμερικής και για τούτο να αποπέμπονται οι ανεπιθύμητες ιδεολογίες και οι οπαδοί τους177. 10

10. Εκσυγχρονιστικές επαναστάσεις από τα πάνω,μεταναστευτικά ρεύματα και αντιδράσεις τοπικιστικές και φονταμενταλιστικές

Η συγκρουσιακή συνάντηση ανάμεσα στους πολιτισμούς δεν προκαλείται απαραίτητα μόνο από πολέμους. Ορισμένες φορές την προκαλούν και εκσυγχρονιστικές επαναστάσεις, σαν αυτή στην οποία πρωταγωνίστησε ο Μεγάλος Πέτρος της Ρωσίας. Η επανάσταση αυτή ξεκίνησε από τα πάνω, στοχεύοντας σε μια δυτικοποίηση της χώρας. Και διαπνεόταν από υπερβολική πα- ρεμβατικότητα ακόμη και στις πιο ιδιαίτερες στιγμές της προ­σωπικής ζωής: χωρίς να εξαιρεί τους ευγενείς, επιτάσσει «το ξύρισμα της γενειάδας και τα δυτικά ρούχα». Ενάντια σε αυτές τις παρεμβάσεις, που στο όνομα του «δυτικού πολιτισμού» «λη-

177. Losurdo 1993, σ. 167-170.

Φονταμινταλισμός 107

σμονούν το ρωσικό έθνος»17*, αναπτύσσεται ένα σλαβόφιλο κί­νημα που αρνείται τον εκσυγχρονισμό και τις αυταρχικές μεθό­δους με τις οποίες αυτός προσπαθεί να επιβληθεί, και τονώνει το εθνικό συναίσθημα κατηγορώντας τη Δύση στο σύνολό της και επιδιώκοντας την επιστροφή στην προ του Μεγάλου Πέ­τρου Ρωσία, που παρουσιάζεται εξιδανικευμένη και μυθοποιη­μένη. Η δύσκολη ισορροπία ανάμεσα στην αναγέννηση και στην οπισθοδρόμηση, όπως είχε εντοπίσει ο Μαρξ μιλώντας για την εξέγερση κατά του Ναπολέοντα στην Ισπανία, αντικαθίσταται γρήγορα από την επικράτηση της οπισθοδρόμησης, γιατί η σλα­βοφιλία και ο πανσλαβισμός γίνονται ιδεολογικά εργαλεία της εξωτερικής πολιτικής του Τσάρου και των επεκτατικών του βλέψεων.Ένας άλλος λόγος που μπορεί να προκαλέσει τη σύγκρουση ανάμεσα σε δύο πολιτισμούς είναι τα μαζικά μεταναστευτικά ρεύματα, ιδιαίτερα όταν αυτά προκαλούνται μετά από σκληρές συγκρούσεις. Αυτό το φαινόμενο χαρακτηρίζει κύρια την ιστο­ρία των ΗΠΑ. Στη βάση του βρίσκεται μια διπλή πολιτισμική σύγκρουση: οι πουριτανοί, πιστεύοντας ότι εκπροσωπούν το νέο Ισραήλ και τον περιούσιο λαό του Κυρίου, δραπετεύουν από μια Ευρώπη που θεωρούν τόπο αμαρτίας και διαφθοράς για να εγκατασταθούν στο Νέο Κόσμο όπου τους περιμένει η εχθρότητα των απολίτιστων και άπιστων ερυθρόδερμων. Αυτή η διπλή σύγκρουση επαναλαμβάνεται διαρκώς, από τη μια εξαι- τίας της προοδευτικής εξάπλωσης των εποίκων και των πολέ­μων κατά των ιθαγενών, και από την άλλη, εξαιτίας των διαδο­χικών μεταναστευτικών ρευμάτων (συμπεριλαμβάνοντας σε αυτά και τους σκλάβους που μεταφέρονται από την Αφρική) που προέρχονται από όλα τα σημεία του πλανήτη και κουβα­λούν μαζί τους διαφορετικές κουλτούρες το καθένα.Η χριστιανική ταυτότητα του περιούσιου λαού, σε καθαρή αντι­παράθεση με τον κόσμο των άπιστων και ειδωλολατρών που

178. Herzen 1994, σ. 82,148.

108 τομένικο ΛοζοΟρντο

τον περιβάλλει, υποστηρίζεται από τα διαδοχικά κινήματα θρη­σκευτικής αφύπνισης, που υπενθυμίζουν στον περιούσιο λαό ότι τον δένουν ακατάλυτοι δεσμοί με το Θεό που του ε'χει ανα­θέσει την ιερή αποστολή να χτίσει μια «ιερή πόλη» που πρέπει να γίνει παράδειγμα για όλη την ανθρωπότητα.Εδώ έχει τις ρίζες του ο αμερικανικός φονταμενταλισμός που έχει εμφανιστεί με διαφορετικές μορφές στις διάφορες ιστορικές περιόδους. Στην περίοδο πριν από τον Πόλεμο της Ανεξαρτη­σίας, το κίνημα ενάντια στη δουλοκτησία έχει σαφή χαρακτηρι­στικά χριστιανικού φονταμενταλισμού: απορρίπτει και ρίχνει δημόσια στην πυρά το Ομοσπονδιακό Σύνταγμα ως μια «συμ­φωνία με τον Διάβολο» και «συνθήκη Θανάτου», καταγγέλλει τους «συνυπεύθυνους του αμαρτήματος της δουλοκτησίας» ως συνεργάτες του «Δαίμονα», λέει πως ο «Αντίχριστος» είναι μέσα στις κυβερνήσεις που δεν εφαρμόζουν τον θείο Νόμο, που σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να αγνοείται («δεν αναγνωρίζω άλλο Κυβερνήτη πέρα από τον Θεό»). Μαζί με το αμάρτημα της δουλοκτησίας, το κίνημα αυτό καταδικάζει και μια σειρά από άλλα αμαρτήματα, όπως τον «Ντεϊσμό», την «Αίρεση», το «τρα­πεζικό κεφάλαιο», τους «οίκους ανοχής», τα ταβερνεία1™. Αλλοτε πάλι ο χριστιανικός φονταμενταλισμός παρουσιάζεται εντελώς διαφορετικά. Ανατρέχοντας στο κίνημα που σηματοδο­τεί και τη χρήση του όρου «φονταμενταλισμός», ας δούμε την κα­τάσταση που επικρατούσε στις ΗΠΑ τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού. Με το τέλος του Πολέ­μου της Ανεξαρτησίας, ξεκινάει μια διαδικασία τεράστιας βιομη­χανοποίησης και αστικοποίησης, καθώς εγκαθίστανται στις ΗΠΑ μάζες ιρλανδών καθολικών, Εβραίων από την ανατολική Ευρώπη, κ.λπ. Ταυτόχρονα πληθαίνουν οι αφροαμερικάνικες εκκλησίες μετά την κατάργηση της δουλείας και ως ανάγκη των πρώην σκλάβων που αναζητούν καταφύγιο από τις διώξεις των λευκών. Το νέο μεταναστευτικό ρεύμα, με το οποίο μπαίνουν στη χώρα

179. Losurdo 2005, κεφ. V, παρ. 11.

Φονταμίνταλιομός 109

διάφορες θρησκείες και δόγματα, διευκολύνει την είσοδο και διά­δοση του σοσιαλισμού και του αναρχισμού. Σε καθαρά πολιτι­στικό επίπεδο, οι ιδε'ες, οι αξίες, τα ήθη που επικρατούν, απει­λούνται από τη διαδικασία εκκοσμίκευσης που είναι αποτέλεσμα της Θεωρίας της Εξέλιξης του Δαρβίνου που αμφισβητεί την εγκυρότητα της εκδοχής της Βίβλου για τη Δημιουργία του κό­σμου, και της διάδοσης μιας νέας σεξουαλικής ηθικής που είναι αποτέλεσμα της αστικοποίησης και της έντασης των κοινωνικών συγκρούσεων αλλά και της χειραφέτησης των γυναικών. Σε οικο- νομικό-κοινωνικό επίπεδο, το νέο ρεύμα των μεταναστών που έρ­χονται από την Ευρώπη, εντείνει τον ανταγωνισμό στην αγορά εργασίας (δεν υφίσταται πια η δυνατότητα επέκτασης προς την Αγρια Δύση). Η ένταση των κοινωνικοπολιτικών συγκρούσεων συνοδεύεται οστό μια βαθιά κρίση ταυτότητας.Σε αυτά τα προβλήματα προσπαθεί να δώσει απαντήσεις ο αμε­ρικανικός φονταμενταλισμός των αρχών του αιώνα. Αυτοί που φταίνε για την πολιτική, κοινωνική και ιδεολογική αναταραχή εί­ναι οι μετανάστες και γενικά όλοι όσοι, αν και είναι αμερικανοί πολίτες, γυρίζουν τις πλάτες στην «αγνή αμερικανικότητα», κάτω από την επίδραση ξενόφερτων στοιχείων και ιδεολογιών. Εξηγείται με αυτόν τον τρόπο η συνάντηση του αμερικανικού φονταμενταλισμού με τοπικιστικά κινήματα, κύρια με αυτό της Κου Κλουξ Κλαν. Ως αντίδοτο στις βλαβερές επιρροές, στις πα­ρεκκλίσεις και τις διαστρεβλώσεις που σημειώνονται, προτείνε- ται η επιστροφή στις ρίζες, στο «παλαιό Ευαγγέλιο» (old-time, old-fashioned Gospel), που επιτέλους απελευθερώνεται από την ορθολογιστική ιστορική κριτική και αναφύεται με την πρωταρ­χική μορφή, της «παλαιός θρησκείας» (old-time religion), που θε­ωρείται πια «η βάση του απαράμιλλου πολιτισμού μας»"*0. Στα πλαίσια αυτά εντάσσεται και η απαγόρευση της διάδοσης της Θεωρίας του Δαρβίνου, που επιβάλλεται σε ορισμένες Πολιτείες κάτω από την πίεση του φονταμενταλισμού.

180. MacLean 1994, σ. 22, 92-93.

110 Ντομίνικο Λοζοΰρντο

Η αρχέγονη θρησκεία που έρχεται πάλι στο προσκήνιο, ταυτί­ζεται με το έθνος: «Το Σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών βα­σίζεται στη Βίβλο και στη Χριστιανική θρησκεία, και επίθεση ενάντιά του σημαίνει επίθεση ενάντια σε αυτήν»: πρέπει «να μπει μια Σημαία και μια Βίβλος» σε κάθε σχολείο έτσι ώστε η Αμερική να ξεπεράσει την κρίση, βρίσκοντας τη χαμένη εθνική και χριστιανική της ταυτότητα” '.Ούτε η ηθική γλιτώνει από τη διαδικασία εθνικοποίησης. Δια­μορφώνεται μια «αγγλοσαξονική ηθική» που καταδικάζει αυ­στηρά την ελευθεριότητα των ηθών που επικρατεί. Κατηγορού- νται ως εκδηλώσεις παρακμιακές ο χορός, η μουσική τζαζ και τα τολμηρά γυναικεία ρούχα. Σε ορισμένες πολιτείες προτείνονται νομοσχέδια που επιβάλλουν κυρώσεις ή φυλάκιση σε όσες κο­πέλες και γυναίκες ντύνονται προκλητικά. Δεν είναι τυχαίο που οι φονταμενταλιστές παίζουν βασικό ρόλο στην ποτοαπαγό­ρευση” ’ .Και στην περίπτωση αυτή φαίνεται η τάση να προβάλλονται ως συμπαγείς, στερεότυπες και αναλλοίωτες πολλές πολιτιστικές παραδόσεις. Να πώς ένας διανοούμενος παρουσιάζει συνο­πτικά την εικόνα που έχουν για τη Γερμανία οι προτεστάντες φονταμενταλιστές:

Η καταστρεπτική επίδραση και ουσία της γερμανικής κουλτού­ρας εκφράζεται από τη μια από το γερμανικό ορθολογισμό, με τη μορφή της ιστορικής και φιλολογικής κριτικής της Βίβλου (που προσπαθεί να χτυπήσει από τα μέσα τα θεμέλια της θρη­σκείας), και από την άλλη από την εξελικτική θεωρία του Δαρ- βίνου που υπερασπίζεται ο Φρίντριχ Νίτσε, που χτυπάει από τα έξω τον χριστιανισμό. Αμεσα αποτελέσματα και των δύο αυ­τών τάσεων είναι ο βάρβαρος παγκόσμιος πόλεμος που εξαπέ­λυσαν οι Γερμανοί. Για να μη μιλήσουμε για τη γερμανική μπίρα που δυναμιτίζει τα θεμέλια της χριστιανικής ηθικής” 1. 181 182 183

181. Στο ίδιο, ο. 92, 11. Riesenbrodl 1990, σ. 57.182. MacLean 1994, σ. 126, 31. Riesenbrodt 1990, σ. 62,13.183. Riesenbrodt 1990, σ. 64.

Φονταμιντ ολισμός 111

Διαγράφοντας τη συμβολή του Σπινόζα στην ορθολογιστική ερ­μηνεία των Ιερών Γραφών και τον καθοριστικό ρόλο του Δαρβί- νου, του Γκάλτον και του αγγλικού πολιτισμού στη διατύπωση της εξελικτικής θεωρίας και του σοσιαλδαρβινισμού, στοχοποι- ούν ευκολότερα το γερμανό εχθρό. Τα χαρακτηριστικά του με­τατοπίζονται από το πεδίο της ιστορίας στο πεδίο της ανθρω­πολογίας (και της φύσης). Από την άλλη πλευρά, οι αμερικανοί φονταμενταλιστές υποστηρίζουν ότι υπάρχει μια σαφής συνέ- χεια από τον πρώιμο χριστιανισμό και τον Παύλο της Ταρσού μέχρι τους Πατε'ρες Αποίκους που ιδρύουν τις αποικίες στο Νε'ο Κόσμο και τους Πατέρες Ιδρυτές των Ηνωμένων Πολιτειών, στο πλαίσιο μιας ιερής ιστορίας σε επίπεδο πολιτικό και θρησκευ­τικό: τα ίδια ακριβώς αναφέρονται και στη Βίβλο, και στο αμε­ρικανικό Σύνταγμα1" .

11. Τοπικιστικός φονταμενταλισμός και Λίγκα του Βορρά

Σε αυτό το είδος φονταμενταλισμού εντάσσεται και το φαινό­μενο της Λίγκας του Βορρά στην Ιταλία. Το μαζικό μεταναστευ- τικό ρεύμα από το Νότο και η πολιτισμική σύγκρουση που επα­κολούθησε, δεν δημιούργησε ιδιαίτερα προβλήματα στα χρόνια της οικονομικής έκρηξης. Αργότερα όμως, η κατάσταση άλλαξε εντελώς: το οικονομικό θαύμα κατέρρευσε και εντάθηκε ο αντα­γωνισμός στην αγορά εργασίας, ενώ παράλληλα η διαδικασία εκκοσμίκευσης του κράτους και η κρίση του μαρξισμού εξασθέ­νησαν τα ιδεολογικά ρεύματα που θα μπορούσαν να συντελέ- σουν στην πολιτισμική αφομοίωση. Με αποτέλεσμα την εμφά­νιση ενός κινήματος φονταμενταλιστικού και τοπικιστικού τύ­που, που χρειαζόταν άμεσα την επινόηση μιας old-time religion. Έτσι εξηγούνται οι παλινδρομήσεις της Λίγκας του Βορρά: έχουμε από τη μία τις προσπάθειες να χτυπηθεί ο καθολικισμός από τον τοπικισμό, και από την άλλη τις προσπάθειες να ξα­ναζωντανέψει μια νεο-παγανιστική θρησκεία, γύρω από τη λα-

184. Στο ίδιο. σ. 73-74.

112 τομίνικο Λοζούρντο

τρεία του ποταμού Πάδου και των προγόνων της Παδανίας, η οποία καλείται να απελευθερωθεί από τις βλαβερε'ς επιρροε'ς πολιτισμών και ομάδων ξένων από την αυθεντική της ψυχή. Εί­ναι ξεκάθαρη η προσπάθεια οικοδόμησης μιας ιδιαίτερης μυθο­ποιημένης ταυτότητας που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή από τους «διαβρωμένους-αλλοτριωμένους». Στην απεγνωσμένη τους προσπάθεια να αποδείξουν την προαιώνια παρουσία τους στο χώρο, φτάνουν μάλιστα μέχρι του σημείου να μιλούν για ένα παδανικό κέλτικο έθνος που πασχίζει να διαφυλάξει την καθαρότητά του.

12. Αρχαϊκές και εκσυγχρονιστικές πλευρές του φονταμενταλιστικού φαινομένου

Ο φονταμενταλισμός υπάρχει πάντα ως πιθανό ενδεχόμενο, σε όλες τις περιόδους της ιστορίας. Ας ξαναγυρίσουμε στην ανά­λυση του Τόινμπι. Ό πω ς ξέρουμε «πολλοί εβραίοι Μαχντί» προηγήθηκαν του αληθινού Μαχντί, αυτού του «φανατικού Σουδανού, που ήταν εντελώς διαφορετικός από τον ρώσο τε­χνοκράτη, τον Μεγάλο Πέτρο»185 186. Ενώ από τη μια ταυτίζεται με τους ζηλωτές που πρωταγωνίστησαν στην εθνική αντίσταση των Εβραίων, από την άλλη ο ισλαμιστής ήρωας διαφοροποιεί­ται από τον τσάρο που επιβάλλει από τα πάνω τη δυτικοποί- ηση της Ρωσίας, προκαλώντας την αντίδραση των σλαβόφιλων. Πάντα σύμφωνα με τον άγγλο ιστορικό, τόσο η εξέγερση των Μπόξερς στην Κίνα, όσο και η ανάπτυξη του σιωνιστικού κινή­ματος, είναι εκδηλώσεις «ζηλωτισμού». Αρα, κατά τη συγκρου- σιακή συνάντηση ανάμεσα σε διαφορετικούς πολιτισμούς, μπο­ρούν να προκύψουν δύο αντιδιαμετρικά αντίθετες τυπικές συ­μπεριφορές: ο «αφομοιωτισμός» ή «πετρισμός» από τη μια, και ο «ζηλωτισμός» ή «μαχντισμός» από την άλλη18*. Απορρίπτοντας τις στερεότυπες συμπεριφορές που υιοθετεί ο

185. Toynbee 1992, σ. 86.186. Toynbee 1951-54, τόμος νΐΙΙ,σ. 580-623.

Φονταμενταλισμός 113

φονταμενταλισμός απέναντι σε έναν συγκεκριμένο πολιτισμό, το μοντέλο αυτό έχει το πλεονέκτημα να ξεκινάει από τη σύ­γκρουση των πολιτισμών και να εντοπίζει σε κάθε πολιτισμό τη δυνατότητα μιας αντίδρασης «ζηλωτικού» ή «μαχντικού» τύ­που. Όμως νομίζω πως το μοντέλο αυτό στηρίζεται σε ένα θε­μελιακό σφάλμα. Ο Τόινμπι αποδίδει στο ζηλωτισμό «συντηρη­τικές» και στον αφομοιωτισμό «εκσυγχρονιστικές τάσεις»"17. Στην πραγματικότητα αν σκέφτεται κανείς έτσι, σημαίνει ότι συγ­χέει τους κοινωνικο-πολιτικούς στόχους ενός κινήματος με το επί­πεδο πολιτικής συνειδητότητας των πρωταγωνιστών του. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι διάφοροι εβραίοι ή ισλαμιστές Μαχντί, οι ζηλωτές των διαφόρων πολιτισμών, επικαλούνται την παρά­δοση και την ιερότητά της. Και παρ' όλα αυτά, θέτουν σε λει­τουργία σύγχρονους μηχανισμούς που δεν έχουν καμιά σχέση με το παρελθόν. Ο ίδιος ο Τόινμπι είναι κατά κάποιο τρόπο υπο­χρεωμένος να τα πάρει υπόψη του αυτά, γιατί εντοπίζοντας στο σιωνισμό κάποια στοιχεία «ζηλωτισμού», κρίνει αναγκαίο να προ­σθέσει ότι ο «ζηλωτισμός» αυτός είναι πολύ διαφορετικός από την παραδοσιακή και τυποποιημένη εκδοχή του'“ .Όμως η παρατήρηση αυτή μπορεί να ισχύει και για άλλα κινή­ματα. Ας πάρουμε για παράδειγμα την εξέγερση των Μπόξερς. Φαινομενικά έχει συντηρητικά στοιχεία: θέλει να προστατέψει τον πολιτισμό και τις παραδόσεις από τις «εξωτερικές» επιδρά­σεις κάθε είδους, αναγνωρίζοντας τη νομιμότητα της δυνα­στείας που είναι στην εξουσία. Αλλά τελικά την αμφισβητεί ως ανίκανη να αντισταθεί αποτελεσματικά στην εισβολή της Δύ­σης"” . Μια τέτοια συμπεριφορά δεν έχει καμία σχέση με τις π α­ραδόσεις. Η σκληρή αντιπαράθεση και η ανάγκη να μαζικοποιη- θεί η αντίσταση ενάντια στον εισβολέα, ωθούν τους Μπόξερς να συμπεριφέρονται ισότιμα στις γυναίκες”0, που καλούνται και 187 188 189 190

187. Στο ίδιο, σ. 622.188. Στο ιδο σ. 600.189. Esherick 1987,σ. 254.190. Purcell 1963, σ. 267.

114 Ντομίνικο Λοίούρντο

αυτές να συμμετάσχουν στον αγώνα. Και αυτό είναι ένα πρω­τόγνωρο στοιχείο. Ό πω ς επίσης η ριζοσπαστική στάση της άρ­νησης του χριστιανισμού και κάθε ξενόφερτου στοιχείου, δεν έχει σχέση με ό,τι ίσχυε μέχρι τότε: αρκεί να θυμηθούμε την εντύπωση που έκαναν στην εποχή τους οι Ιησουίτες και οι χρι­στιανοί ιεραπόστολοι. Σίγουρα αυτός ο ριζοσπαστισμός προϋ­ποθέτει την οδυνηρή εμπειρία μιας εισβολής και γεννιέται από τη θέληση να αντιπαρατεθεί σε αυτήν μια εθνική ταυτότητα συ­μπαγής και ξεκάθαρη. Χωρίς να το συνειδητοποιούν, στο τέλος οι Μπόξερς αλλάζουν σε κάτι υπό την επίδραση της Δύσης: στη στάση τους απέναντι στο έθνος και την εθνική ενότητα.Έχει επίσης ενδιαφέρον η περίπτωση των σλαβόφιλων. Αν και δρουν σε εντελώς διαφορετική ιστορική συγκυρία, και νιώθουν κι αυτοί επίσης την ανάγκη να αντισταθούν στην (πραγματική ή υποθετική) απειλή της Δύσης, με τη δημιουργία ή την αναβίωση μιας εθνικής ταυτότητας καταλήγουν να επηρεάζονται βαθιά από τη δυτική (γερμανική) φιλοσοφία. Η ίδια η ιδέα του έθνους και της εθνικής αντίστασης προϋποθέτει τη διεύρυνση της κοι­νωνικής βάσης. Με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται ως φιλο­λαϊκή ή λάίκίστικη η προ του Μεγάλου Πέτρου Ρωσία. Η πα­ρουσίαση αυτή επηρεάζει την πραγματικότητα, με την έννοια πως ωθεί προς τη συνολική κατάργηση της δουλοπαροικίας (φεουδαρχίας), γιατί αυτή είναι αντίθετη με τις αυθεντικές ρω­σικές παpαδόσεις, ,, .Ας μην ξεχνάμε πως η σλαβοφιλία είναι και αντίδραση σε μια αριστοκρατία που αναζητά συνομιλητές στις ανώτερες τάξεις της Δύσης, περιφρονώντας βαθιά το ρωσικό λαό, τον οποίο θε­ωρεί ως μια κατώτερη και βάρβαρη φυλή. Για να χρησιμοποιή­σουμε τα λόγια του Χέρτζεν, η ρωσική αριστοκρατία «είναι πιο κοσμοπολίτικη από την επανάσταση», αλλά μόνο κατά το ότι η πρώτη ύψωνε θεόρατα τείχη ανάμεσα σ' αυτήν και τις λαϊκές τάξεις που εμπόδιζαν να αναδυθεί η ιδέα του έθνους. Οι ρώσοι

191. Seton-Watson 1971, σ. 238, 243.

Φονταμενταλιομός 115

αριστοκράτες, εκτός από κοσμοπολίτες, ήθελαν να παρουσιά­ζονται και ως οπαδοί του Διαφωτισμού αλλά μόνο για να μην ντρε'πονται για την «υπεροχή τους ε'ναντι των σκλάβων»” 2.Με μακραίωνη προϊστορία στις πλάτες του, ο φονταμενταλι- σμός των ημερών μας παίρνει νέα έκταση και νέα χαρακτηρι­στικά. Από τη μία, η «παγκοσμιοποίηση» γενικεύει τη συγκρου- σιακή συνάντηση ανάμεσα στους πολιτισμούς. Από την άλλη, η καθιέρωση μιας παγκόσμιας αγοράς, που θα έπρεπε κανονικά να αυτορρυθμίζεται, καταργεί την παραδοσιακή κοινωνική συ­νοχή και τις πολιτισμικές ταυτότητες των κοινωνικών ομάδων που ζουν στην καπιταλιστική μητρόπολη και περισσότερο στις αποικίες ή τις χώρες της περιφέρειας.Αυτό το φαινόμενο έχει ήδη αναλυθεί από τον Μαρξ: η διάδοση του «κοσμοπολιτισμού» της «καπιταλιστικής παραγωγής» και του χριστιανισμού (της πιο προσφιλούς σε αυτόν θρησκείας) καταλύει τις παραδοσιακές σχέσεις της φυλής (natiirlicher Gattungszusammenhang), απομονώνει και εγκαταλείπει στη μοίρα τους, τους πιο ευάλωτους” 3.Από εδώ προκύπτουν φονταμενταλιστικές συμπεριφορές, με τις οποίες εκφράζονται ταυτόχρονα η κοινωνική δυσφορία και η αντίδραση ενάντια σε έναν επιθετικό και καταπιεστικό «κο­σμοπολιτισμό» που επιδιώκει να εξαλείψει και να εξομοιώσει τις ιδιαίτερες εθνικές και πολιτιστικές παραδόσεις.

13. Σύγκρουση πολιτισμών και διαφορετικών αντιλήψεων ή «ελεύθερη διακίνηση της σκέψης»;

Ό πω ς είναι γνωστό, φονταμενταλιστικές τάσεις γεννιούνται και κατά τη διάρκεια πολέμων που εξελίσσονται στα πλαίσια της Δύσης. Ας θέσουμε τώρα το εξής ερώτημα: σχετικά με τις συ­γκρούσεις που ξεσπούν ανάμεσα στη Δύση από τη μια και σε κι­νήματα που αναπτύσσονται στις αποικίες ή τον Τρίτο Κόσμο, ο 192 193

192. Herzen 1994, σ. 92.193. Marx-Engels 1955-89, τόμος XXIII, σ. 93 και τόμος XXVI, κεφ. Ill, σ. 441-442.

116 Ντομένικο Λοζούρντο

φονταμενταλισμός βρίσκεται πάντα στην πλευρά των τελευ­ταίων; Στις μέρες μας ακούγονται επίμονες φωνές για υποστή­ριξη των παραδόσεων και της «νοοτροπίας» της Δύσης, στην οποία συμπεριλαμβάνεται τόσο η εβραιο-χριστιανική όσο και η ελληνο-ρωμάίκή κληρονομιά. Ο μύθος περί κοινής ελληνο-ρω- μαιο-εβραιο-χριστιανικής γενεαλογικής προέλευσης παραγνωρί­ζει και παραλείπει σημαντικά κεφάλαια της ιστορίας:- Τις ανελέητες αιματηρές συγκρούσεις ανάμεσα στον ελληνο­ρωμαϊκό κόσμο από τη μια, και τον εβραϊσμό και το χριστιανι­σμό από την άλλη (χωρίς τις οποίες και τη συνακόλουθη κατά­λυση του εβραϊκού κράτους και τον εξανδραποδισμό των κα­τοίκων του, δεν θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε την εβραϊκή δια- σπορά και την εβραϊκή ιστορία).- Τη σύγκρουση ανάμεσα στις δύο μεγάλες θρησκείες, κατά τη διάρκεια της οποίας η εβραϊκή κοινότητα πολλές φορές αναζή­τησε καταφύγιο στον ισλαμικό κόσμο, με τη σύσφιξη δεσμών τόσο ισχυρών που να θεωρηθούν από τον Ντισραέλι ως συμ- μαχία ανάμεσα στους «άραβες Ιουδαίους» και στους «άραβες Μωαμεθανούς».- Την απουσία μιας έστω και παραμικρής αναφοράς στη σφαγή των Εβραίων που όπως τονίζει η Άρεντ έγινε «μέσα στους κόλ­πους του δυτικού πολιτισμού».Αυτά ούτε ξεχνιούνται, ούτε διαγράφονται. Αλλά παράλληλα, διαδίδονται μύθοι περί μιας δυτικής «νοοτροπίας» που καλείται να αντιμετωπίσει την ισλαμική απειλή. Αυτή η νοοτροπία δεν ταυτίζεται ούτε με μια φυλή, ούτε υποδηλώνει έναν πολιτισμό με συγκεκριμένη ιστορική υπόσταση. Σύμφωνα με τη θεολογική παράδοση στην οποία στηρίζεται, η έννοια αυτής της νοοτρο­πίας παρουσιάζεται ως διαχρονική, μοιάζει να αναφέρεται σε κάτι σχετικό με την αιωνιότητα. Βασικό στοιχείο του φονταμε- νταλισμού είναι η τάση να δημιουργεί στερεότυπες, ανταγωνι­στικές πολιτισμικές παραδόσεις χωρίς καμία «ανταλλαγή από­ψεων» και καμία ώσμωση ανάμεσά τους. Ο γενεαλογικός μύθος που μόλις αναφέραμε είναι ακριβώς συστατικό στοιχείο του δυ­τικού φονταμενταλισμού.

Φονταμενταλιαμός 117

Για να διευκρινίσουμε καλύτερα το σημείο αυτό, ας επανέλ­θουμε στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Σε μια κρίσιμη στιγμή της εξέ- λιξής του, ο Τζιοβάνι Τζεντίλε λοιδορεί τις «ιδεοληψίες» των ιδε­ολόγων του πολέμου που στη Γερμανία εξυμνούν τη «γερμανική πίστη», τη «γερμανική θέληση», τη «γερμανική αγνότητα» κ.λπ. Κάτι αντίστοιχο κάνουν και οι ιδεολόγοι του αντίπαλου στρατο­πέδου: και οι μεν και οι δε έχουν την απαίτηση να «μονοπωλή­σουν την πατρότητα όλων των ανθρώπινων αρετών και ικανο­τήτων» και να τις αποδώσουν όλες μόνο σε ένα έθνος ή σε έναν συγκεκριμένο πολιτισμό. Από αυτές τις αρετές, τα κράτη της Αντάντ πιο πολύ διεκδικούν το καθένα για τον εαυτό του το σε­βασμό της ατομικότητας. Ο πόλεμος ερμηνεύεται έτσι ως σύ­γκρουση ανάμεσα σε «δύο νοοτροπίες: τη λατινική και αγγλο­σαξονική (που θεωρείται πλουραλιστική) και την παλαιογερμα- νική (που θεωρείται μονιστική και πανθεϊστική)». Ο Τζεντίλε πα­ρατηρεί: είναι άραγε μονιστές οι Γερμανοί Λάιμπνιτζ, Χέρμπαρτ και Λότζε; Και από την άλλη «είναι πλουραλιστική όλη η λατι­νική φιλοσοφία; Είναι πλουραλιστές ο Ντεκάρτ και ο Μαλε- μπράνς; Είναι πλουραλιστής ο Μπρούνο;».Κι ακόμη «ποιος δεν γνωρίζει ότι ο πανθεϊσμός του Γκαίτε έχει ξένες ρίζες και φτάνει μέχρι τον Σπινόζα, που δεν είναι Γερμα­νός, ή τον δικό μας Μπρούνο,»” 4. Ο ιταλός φιλόσοφος, αυθεντι­κός διάδοχος του Χέγκελ σ' αυτό το σημείο, υπογραμμίζει μια τάση του ιδεολογικού κλίματος της εποχής του, που θα μπο­ρούσαμε να την χαρακτηρίσουμε φονταμενταλιστική: την προ­σπάθεια εθνικοποίησης της ηθικής και της κουλτούρας, και τη στερεότυπη αντιπαράθεση δύο πολιτισμών που προσπαθούν να εμφανιστούν ως προαιώνιοι, όπως δείχνει η χρησιμοποίηση του όρου «νοοτροπία». Σε αντιπαράθεση με αυτές τις απόψεις, ο Τζεντίλε παραπέμπει στην ιστορία και τις θέσεις του Σπαβέ- ντα, σχετικά με την κυκλοφορία των ευρωπαϊκών ιδεών.Τώρα μπορούμε να θέσουμε δύο ερωτήματα: οι «ψευδο-ορισμοί»

194. Losurdo 1997a, κεφ. V.

118 ΝτομΙνικο Λοζούρντο

παύουν να είναι τέτοιοι αν αντικαταστήσουμε το επίθετο «γερ­μανικός», ή «γαλλικός», ή «λατινικός», με το «ευρωπαϊκός» ή «δυ­τικός»; Παύει να είναι στερεότυπη μια άποψη που αντί για γερ­μανικό μονισμό και λατινικό ή αγγλοσαξονικό πλουραλισμό μιλά για ανατολικό μονισμό (ή ολισμό) από τη μια και δυτικό πλουρα­λισμό (δηλαδή ατομικισμό) από την άλλη; Οι επιθετικοί προσδιο­ρισμοί που επιφύλασσαν για τη Γερμανία οι δυτικοί της εχθροί, τώρα είναι αναγκαίοι για την προώθηση της καμπάνιας που εξα­πολύεται από τη Δύση ενάντια στην Ανατολή, κύρια ενάντια στο Ισλάμ, που στο μεταξύ έχει πάρει τη θέση της Γερμανίας. Αυτή η αντιστροφή δεν καθιστά καθόλου πιο πειστικές τις στερεότυπες ψευδο-έννοιες. Είναι δύσκολο να χρησιμοποιούμε τον όρο ατομι­κότητα για να μιλήσουμε για την ιστορία της Δύσης και πιο πολύ για το ισχυρότερο κράτος της, μέσα στο οποίο ακόμη και τον 20ό αιώνα η φυλετική καταγωγή καθόριζε τη μοίρα των ανθρώ­πων. Αν με τον όρο ατομικότητα εννοούμε το σεβασμό του ατό­μου συνολικά, αυτό δεν μπορεί να γίνει χωρίς να σκεφτούμε τη συμβολή πολιτισμών και λαών που δεν ανήκουν στη Δύση, με την οποία μάλιστα συχνά ήρθαν σε σύγκρουση.Η θεωρία περί ελεύθερης διακίνησης της σκέψης ανάμεσα στους πολιτισμούς, πρέπει να εξετάζεται σε πλανητικό επίπεδο, και όχι μόνο από τη θετική αλλά και από την αρνητική της πλευρά. Σήμερα είναι πολύ διαδεδομένο να καταγγέλλεται το Ισλάμ ως θρησκεία του ιερού πολέμου (δηλαδή του φανατισμού και της μηδενικής ανοχής). Κι όμως ο Μωάμεθ δανείζεται αυτό τον όρο από την Παλαιά Διαθήκη (όπου αναφέρεται με χαρακτηριστικά περισσότερο εθνικά παρά θρησκευτικά). Είναι πολύ οικείο στη Δύση το θέμα του ιερού πολέμου και των σταυροφοριών, ενώ διαπερνάει και όλη την ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών.

14. Μακρά διάρκεια και ιδιαιτερότητες του αμερικανικού φονταμενταλισμού

Είναι αυταπόδεικτο: «ιερός πόλεμος» είναι αυτός που διεξάγε­ται από τον περιούσιο λαό ενάντια στους παγανιστές ερυθρό­δερμους που θεωρούνται περιττοί στη γη της Επαγγελίας και

ΦονταμΕντ ολισμός 119

για τούτο καταδικασμένοι σε αφανισμό και εξολόθρευση. Αλλά θεόπνευστοι και καθαγιασμένοι είναι επίσης οι πόλεμοι που κά­νει ο περιούσιος λαός ενάντια στη μια ή την άλλη ευρωπαϊκή δύ­ναμη. Ο Επταετής Πόλεμος διεξάγεται και βιώνεται από τους άγγλους εποίκους της Αμερικής -όπως δεν κουράζονται να υπο­στηρίζουν οι προτεστάντες πάστορες στα κηρύγματά τους- ως ιερός πόλεμος που ο ίδιος ο Θεός καθοδηγεί και προστατεύει την Αγγλία-Ισραήλ από την απειλή της παπικής Γαλλίας που κατά βάθος είναι παγανιστική: ο θρίαμβος επ ί των αντιπάλων είναι η απόδειξη της «θετικής προστατευτικής παρουσίας του Θεού στο πλευρό του λαού του». Λίγα χρόνια αργότερα, στον πόλεμο της Ανεξαρτησίας, η Αγγλία θεωρείται το κέντρο της παράταξης των «εχθρών του Θεού», ενώ οι εξεγερμένοι αμερι- κανοί έποικοι είναι οι «πιστοί χριστιανοί, οι καλοί στρατιώτες του Ιησού Χριστού» που πρέπει να καλλιεργούν «ένα πολεμικό πνεύμα» και την «τέχνη του πολέμου» για να φέρουν σε πέρας «το έργο του Κυρίου»1'’'.Είμαστε στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα: ενώ η Ευρώπη βρί­σκεται στο απόγειο του Διαφωτισμού, εντελώς αντίθετη κατά­σταση επικρατεί στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού. Εξετάζο­ντας την εβραιο-χριστιανική παράδοση, ο Βολταίρος ασχολείται ιδιαίτερα με τις έννοιες του περιούσιου λαού και του ιερού πο­λέμου: προφανώς αυτές συνδέονται μεταξύ τους, γιατί ο ιερός πόλεμος είναι σε τελευταία ανάλυση ο πόλεμος που διεξάγει ο περιούσιος λαός. Αλλά πέρα από τον Ατλαντικό οι δύο έννοιες όχι μόνο δεν συνδέονται, αλλά επιβεβαιώνονται η καθεμία ξε­χωριστά, από τα τέλη του 18ου αιώνα και μετά, όπως αποδει- κνύει η σταυροφορία πρώτα κατά της Γαλλίας και αργότερα κατά της Αγγλίας.Θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς πως αντίθετα με ό,τι συμ­βαίνει στον ισλαμικό κόσμο, στην Αμερική ο φονταμενταλισμός δεν προϋποθέτει την ύπαρξη μιας μοναδικής, επίσημης κρατικής

195. Sandoz 1991, σ. 216-219, 623-624.

120 Ντομίνικο Λοζοϋρντο

θρησκείας: μπορούν να συνυπάρχουν παράλληλα οι πιο διαφο­ρετικές θρησκείες ή δόγματα. Μόνο που στους πιο προσεκτικούς αναλυτές δεν διαφεύγει πως οι Ηνωμένες Πολιτείες μιλούν για μια «εθνική θρησκεία». Σ ' αυτό το συμπέρασμα καταλήγει ο Τζέιμς Μπράις στα τέλη του 19ου αιώνα. Αυτή η θρησκεία όμως είναι άραγε ο χριστιανισμός, όπως υποστηρίζει ο επιφανής βρε- τανός νομομαθής και δημοσιολόγος; Πράγματι, προς ενίσχυση της άποψής του, θα μπορούσε να επικαλεστεί τις επανειλημμέ­νες δηλώσεις του Ανώτατου Δικαστηρίου, δηλαδή της Επιτροπής Δικαιοσύνης της Γερουσίας, τον 19ο και 20ό αιώνα: «είμαστε λαός χριστιανικός», «είμαστε χριστιανικό έθνος» και «ο χριστιανι­κός πατριωτισμός είναι η καλύτερη εγγύηση για τη σταθερότητα της δημοκρατίας». Όμως πώς να ερμηνευτεί η έντονη αντι-κα- θολική και «αντι-παπική» πολεμική, που για πολύ μεγάλο διά­στημα χαρακτήριζε τη θρησκευτική, πολιτιστική και πολιτική ζωή των Ηνωμένων Πολιτειών'*’; Μπορεί να δώσει απάντηση η διευκρίνιση που δίνει σήμερα ο Χάντινγκτον, σύμφωνα με τον οποίο εθνική αμερικανική θρησκεία είναι ο προτεσταντισμός; Αυτή δεν ερμηνεύει την συμφιλίωση εντέλει με τον καθολικισμό και το μεγάλο ειδικό βάρος του εβραϊσμού.Για να εμβαθύνουμε στο ζήτημα αυτό και να αναζητήσουμε μια πιο πειστική ερμηνεία, πρέπει να εξετάσουμε την πολιτικο-θρη- σκευτική σύγκρουση που διεξαγόταν στις ΗΠΑ με αφορμή τον πόλεμο κατά της Ισπανίας. Αν και είχαν απέναντι' τους μια χώρα ξεκάθαρα καθολική, ο πόλεμος που έκαναν ενάντιά της είχε τα χαρακτηριστικά ενός ιερού πολέμου. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να φέρουν σε δύσκολη θέση τους καθολικούς των ΗΠΑ, που ο αναγνωρισμένος θρησκευτικός τους αρχηγός, ο Πάπας, κατηγο- ρούνταν ότι ξεσήκωνε την Ισπανία εναντίον τους196 197. Είναι από­λυτα κατανοητή η αμηχανία και η ενόχληση του Πάπα Αέοντα IP , ο οποίος σε μια αποστολική επιστολή (Testem Benevolontiae)

196. Huntington 2005, ο. 118.197. Στο ίδιο. 0.114.

Φονταμεντ ολισμός 121

που γράφει στα 1899, καταδικάζει τον «αμερικανισμό». Παρ' όλα αυτά, η καθολική Εκκλησία είναι αναγκασμένη να συμβιβαστεί. Το 1905 ο αρχιεπίσκοπος Τζ. Αιρλαντ δηλώνει:

Είμαστε υποχρεωμένοι να πιστεύουμε ότι στην Αμερική ανατέ­θηκε μια ιερή αποστολή [...] για να εγκαθιδρΰσει ένα νέο πολιτικό και κοινωνικό σύστημα [...] , με την επικράτηση της Εκκλησίας στην Αμερική, η καθολική αλήθεια θα ταξιδέψει με τα φτερά της αμερικανικής επιρροής και θα κατακλύσει τον κόσμο'*.

Να πώς η απόλυτη νομιμοποίηση από την καθολική Εκκλησία προϋποθέτει την αποδοχή από τη μεριά της του βασικού δόγ­ματος περί «εθνικής θρησκείας» που ισχύει στις ΗΠΑ, το δόγμα περί θείας αποστολής που έχει ανατεθεί στον περιούσιο αμερι­κανικό λαό. Τον 20ό αιώνα, αυτό το δόγμα διακηρύσσεται και επαναλαμβάνεται συχνά από το αμερικανικό καθολικό επισκο- πάτο. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο καρδινάλιος Σπέλμαν, όπως είναι γνωστό, όχι μόνο διατυμπανίζει τη «μεσ­σιανική αποστολή των ΗΠΑ», αλλά φτάνει μέχρι του σημείου να «ταυτίζει τις εκτιμήσεις και τις ενέργειες του αμερικανικού έθνους με τις εκτιμήσεις και τις ενέργειες του Θεού». Με άλλα λόγια, «το καθολικό ιερατείο συμφιλιώνει ξανά τον καθολικό ου­νιβερσαλισμό με τον αμερικανικό εθνικισμό»,,,>. Πιο συγκεκρι­μένα, η Εκκλησία της Ρώμης είναι αναγκασμένη επίσης να υπο- στεί την εθνικοποίηση που γνωρίζει ο χριστιανισμός στο αμερι­κανικό έδαφος, που καλείται τώρα να προσκυνήσει το νέο Ισραήλ, την «πόλη πάνω στο λόφο», τον περιούσιο λαό. Η ενδε­χόμενη σύγκρουση ανάμεσα στα διάφορα χριστιανικά δόγματα εξουδετερώνεται έτσι στο βαθμό που κανένα από αυτά δεν αμ­φισβητεί το δόγμα που είναι στη βάση της εθνικής αμερικανικής θρησκείας, το δόγμα αυτό που μιλάει για το αμερικανικό έθνος ως τον περιούσιο λαό του Θεού. 198 199

198. Στο ίδιο σ. 117-118.199. Στο ίδιο.

122 Ντομένικο Λοίοϋρντο

Ερμηνεύεται έτσι η συνάντηση με τον εβραϊσμό. Πρέπει να ξε­καθαριστεί πως και σ' αυτή την περίπτωση, η πλήρης νομιμο­ποίησή του προαπαιτεί την αποδοχή του «αμερικανισμού» ως εθνικής θρησκείας. Την περίοδο που ο εβραϊσμός φαινόταν πως έβλεπε ευνοϊκά την Οκτωβριανή Επανάσταση και τη Σοβιετική Ρωσία, στις ΗΠΑ εκδηλώνεται ένας έντονος αντισημιτισμός, που ατόνησε μόνο με την υποχώρηση αυτής της ευνοϊκής προς την επανάσταση στάσης. Αν ο καθολικισμός χρειάστηκε να με­τριάσει τον κοσμοπολιτισμό του για να κατοχυρωθεί, ο εβραϊ­σμός χρειάστηκε να μεταφέρει το κέντρο βάρους από τον προ- φητισμό που καλλιεργούσε ελπίδες για εξέγερση ανάμεσα στις καταπιεσμένες τάξεις και λαούς, στο ζήτημα του περιούσιου λαού που ερμηνευόταν έτσι ώστε να αγκαλιάζει, εκτός από το κανονικό Ισραήλ, και το νέο Ισραήλ που αντιπροσώπευε η βο- ρειοαμερικανική Δημοκρατία.Στη βάση αυτή, προχωρώντας πιο πέρα από την προφανή γε­ωπολιτική διάσταση, η συμμαχία του Ισραήλ με τις ΗΠΑ απο­κτά και μια θεολογική διάσταση. Στα πλαίσια αυτά εντάσσεται και η σύγκρουση με το Ισλάμ, που δεν περίμενε βέβαια την 11 η Σεπτεμβρίου για να εκδηλωθεί. Ήδη από το 1930, ως ισλαμικό έθνος, οι μαύροι ενοχοποιούνταν ότι έκαναν το σφάλμα να αμ­φισβητήσουν το γενεαλογικό μύθο των Ηνωμένων Πολιτειών, καθώς και την εθνική τους θρησκεία που φαινόταν να αντέχει στις επιθέσεις. Αυτή επιβεβαιωνόταν επίσημα με τις δηλώσεις του τότε προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών, που κατέληγαν κάθε φορά με την τυπική επίκληση: «God bless America!». Ο Θεός να ευλογεί την Αμερική! Ας τρέμουν οι εχθροί της, γιατί στην πάλη ανάμεσα στο Καλό και το Κακό, όπως γνωρίζουμε, ο Θεός δεν παραμένει «ουδέτερος» αλλά συμπαρατάσσεται με το περιούσιο έθνος που Αυτός επέλεξε για να οδηγεί την ανθρω­πότητα και να νικάει το Κακό.Ενώ ο φονταμενταλισμός μπορεί να εμφανιστεί με πολλά πρό­σωπα, μόνο στην περίπτωση της Αμερικής και του Ισραήλ αυ­τός καθαγιάζει θεολογι κά μια συγκεκριμένη χώρα και ένα συ­γκεκριμένο έθνος, και στην περίπτωση των ΗΠΑ ο φονταμε-

Φονταμενταλισμός 123

νταλισμός εξασφαλίζει τη βοήθεια του Θεού για να τις βοηθήσει να οικοδομήσουν μια παγκόσμια αυτοκρατορία.

15. Πώς να αξιολογήσουμε τις διάφορες μορφέςφονταμενταλισμού και τις μεταξύ τους συγκρούσεις

Κάθε φορά που συγκρούονται μεταξύ τους πολιτισμοί που βρί­σκονται σε διαφορετική φάση ανάπτυξης, υπάρχει μια διαδεδο­μένη τάση αποφυγής μιας συγκεκριμένης ανάλυσης και αυτό­ματης συμπαράταξης με την πλευρά του πολιτισμού που φαί­νεται ή είναι πιο σύγχρονος και πιο προοδευμένος. Αντικειμενι­κός στόχος μιας τέτοιας συμπεριφοράς είναι η δικαιολόγηση του αποικιοκρατικού επεκτατισμού και των πιο ακραίων και κα­ταστροφικών εκδηλώσεών του. Για να αναφέρουμε ένα παρά­δειγμα: στα τέλη του 19ου αιώνα συντελείται η γενοκτονία των ιθαγενών της Αμερικής και των Αβοριγίνων της Αυστραλίας και της Νέας Ζηλανδίας. Υπεύθυνοι γι' αυτό είναι λαοί με φιλελεύ­θερες και δημοκρατικές παραδόσεις, που υπερηφανεύονται ότι είναι φορείς ενός πολιτισμού ανώτερου από αυτόν των θυμά­των τους. Μήπως θα 'πρεπε για τούτο να πάρουμε το μέρος των νικητών; Πνευματικά και ηθικά κριτήρια μας επιβάλλουν να ενεργήσουμε εντελώς διαφορετικά: αντί να κατηγοριοποιούμε με το συνηθισμένο τρόπο λαούς και πολιτισμούς που κατά και­ρούς συγκρούονται, οφείλουμε να διερευνήσουμε τον πραγμα­τικό χαρακτήρα της εκάστοτε σύγκρουσης.Με μια πρώτη ματιά, φαίνεται απλοϊκή και πρωτόγονη η συ­μπεριφορά των Ινδιάνων του Τεκουμσέχ που νομίζουν πως θα γλιτώσουν από το λευκό εισβολέα καταργώντας τα ευρωπαϊκά ρούχα και επιβάλλοντας την παραδοσιακή δερμάτινη φορεσιά. Το ίδιο απλοϊκή και ταυτόχρονα μισαλλόδοξη μοιάζει η συμπε­ριφορά των αμερικανών χριστιανών φονταμενταλιστών, που μαζί με τη δουλεία θέλουν να απαγορεύσουν τα διαζύγια, τα προκλητικά ρούχα, το αλκοόλ και μια σειρά από παρεμφερείς «αμαρτίες». Μπορούμε να πούμε πως οι λευκοί έποικοι και οι δουλοκτήτες είναι φορείς ενός πιο εξελιγμένου, πιο ισορροπη­μένου, πιο «σύγχρονου» πολιτισμού: όμως αυτό σημαίνει πως

124 Ντομίνικο ΛοζοΟρντο

υπερασπίζονται και τα ανθρώπινα δικαιώματα; Δύσκολα θα συμφωνήσουμε με τους Μπόξερς που στην προσπάθεια να κερδίσουν την ελευθερία τους και να ξαναβρούν την κινεζική αυ­θεντικότητα τους, καταστρέφουν τρε'να και τηλέγραφους. Μή­πως γι' αυτό πρέπει να θεωρήσουμε καλύτερους τους δυτικούς εισβολείς και τον Γουλιέλμο Β'( που σε μια πασίγνωστη ομιλία του καλεί τους γερμανούς στρατιώτες να σπείρουν τον τρόμο και να μην κρατούν αιχμαλώτους τους βάρβαρους ειδωλολά- τρες, για να ανοίξουν το δρόμο στο χριστιανισμό, στον πολιτι­σμό και στη Δύση;Σήμερα, από τη μια ξεσπούν εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στο όνομα του Κορανίου, οι ηγέτες των οποίων φωνάζουν ακα- τάπαυστα πως ο «Αλλάχ είναι μεγάλος», και από την άλλη ο Μπους ο Νεότερος προωθεί στη Μέση Ανατολή τη στρατιωτική κατοχή και την ηγεμονία των Η ΠΑ και του Ισραήλ στο όνομα της Βίβλου και διακηρύσσοντας πως ο Θεός δεν μπορεί να παρα- μείνει «ουδέτερος»: ακόμη κι αν εκφράζει έναν πιο ώριμο πολι­τισμό, η στρατιωτική κατοχή και η προσπάθεια ηγεμονίας δεν παύει να είναι μια άδικη υπόθεση.Στην ιστορία συναντούμε συνέχεια κινήματα που ακόμη και με τρόπο συγκεχυμένο, πρωτόγονο ή και βάρβαρο, παλεύουν για εθνική ανεξαρτησία, για ανάκτηση εθνικής ταυτότητας και για μια αξιοπρέπεια που έχουν για καιρό στερηθεί. Αυτό ισχύει και για κινήματα που ξεσπούν στην Ευρώπη. Ας θυμηθούμε λίγο την εξέγερση κατά του Ναπολέοντα στη Γερμανία και την Ισπα­νία. Κατηγορώντας έντονα κάθε έκφραση γαλλοφοβίας ή τευ- τονομανίας, ο Χέγκελ αναγνωρίζει ωστόσο τον αναμφισβήτητα προοδευτικό χαρακτήρα της. Την εποχή του Ναπολέοντα, για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Μαρξ, «όλοι οι απελευθερω­τικοί πόλεμοι κατά της Γαλλίας έχουν και προοδευτικά και αντι­δραστικά χαρακτηριστικά». Πρόκειται για κινήματα που βλέ­πουν τις ιδέες του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης ως μέσο για αποεθνικοποίηση και αφομοίωση, ως όχημα για επιβολή μιας επεκτατικής και καταπιεστικής πολιτικής. Τείνουν λοιπόν να ταυτίζουν τον αγώνα κατά του εισβολέα με τον

Φονταμίνταλισμός 125

αγώνα κατά του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Στην περίπτωση αυτή η «αναγέννηση» (η διαδικασία απελευθέ­ρωσης από την ξένη κατοχή) ταυτίζεται με την «αντίδραση» (τη συγκεχυμένη και ασαφή ιδεολογία που συνοδεύει τη διαδικασία αυτή και εμπεριέχει το μελλοντικό ενδεχόμενο προόδου και πι- σωγυρισμάτων)200 201.Η συνύπαρξη αυτή συναντάται επίσης και στα εθνικοαπελευ- θερωτικά κινήματα της Ιρλανδίας και της Πολωνίας, που πρω­ταγωνίστησαν σε μεγάλους αγώνες, αλλά στα οποία συνυπήρ­χαν εθνική συνείδηση και καθολικισμός (χαρακτηριστικά ξεκά­θαρα φονταμενταλιστικά). Στα τέλη του 18ου αιώνα ο Φρειδε­ρίκος Β' της Πρωσίας και ο Νταλαμπέρ στην αλληλογραφία τους λοιδορούσαν τους Πολωνούς που εναπόθεταν στην «Παρ­θένο Μαρία» τις ελπίδες τους για εθνική απελευθέρωση20', χω­ρίς αυτό να σημαίνει βέβαια πως ο φιλόσοφος και ο «φωτισμέ­νος μονάρχης» εκπροσωπούσαν την πρόοδο και την ελευθερία. Στις αρχές του 20ού αιώνα, εκτός από τον καθολικό κλήρο (που χαρακτηρίζεται σκοταδιστικός και φονταμενταλιστικός ante litteram από τους υπερασπιστές της φιλελεύθερης βρετανικής αυτοκρατορίας), το ιρλανδικό εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα εναποθέτει τις ελπίδες του στην αναγέννηση της γλώσσας και κουλτούρας των προγόνων του, αλλά αυτό δεν μας εμποδίζει να αναγνωρίζουμε το δίκαιο αίτημα του ιρλανδικού λαού για εθνική απελευθέρωση.Θα έπρεπε να κρίνουμε σήμερα τον ισλαμικό φονταμενταλισμό με διαφορετικό τρόπο από άλλα συναφή κινήματα; Πρέπει να εξετάσουμε το εξής. Αφού κατηγορήθηκαν με ευκολία από τη Δύση ως απλές εκδηλώσεις ξενοφοβίας και άρνησης της νεωτε- ρικότητας, οι εξεγέρσεις των Σιπόι, του Μαχντί και των Μπό- ξερς, στις χώρες όπου εκδηλώθηκαν θεωρούνται (ή επιχειρείται να θεωρηθούν) ως εθνικοαπελευθερωτικό κινήματα, δηλαδή ως

200. Losurdo 1983, σ. 189-192.201. Frederic I11791, σ. 169-170.

126 Ντομένικο Λοζούρντο

πρωτόλειες, αβέβαιες και θολές εκφράσεις μιας εθνικοαπελευ- θερωτικής επανάστασης: η εξέγερση των Μπόξερς χαρακτηρί­ζεται από τον Μάο Τσετούνγκ ως «δίκαιος πόλεμος» ενάντια στον ιμπεριαλισμό202 203. Όμως και ο Λένιν, που ασχολήθηκε με το εθνικό ζήτημα και την κατάσταση στις αποικίες, διαφωνεί με το χαρακτηρισμό του κινήματος αυτού από τον Γουλιέλμο Β', που λέει πως είναι έκφραση της αναισθησίας των «άγριων Κινέζων», της «εχθρότητας της κίτρινης φυλής απέναντι στους λευκούς» και του «μίσους των Κινέζων απέναντι στον πολιτισμό και την κουλτούρα της Ευρώπης»201.Μελετητής του Χέγκελ και του Μαρξ, ο ρώσος επαναστάτης δεν είναι σίγουρα απολογητής του αντιδυτικού φονταμενταλισμού. Είναι χαρακτηριστική η πολεμική του ενάντια στους σλαβόφι­λους και η αγανάκτησή του απέναντι σε όσους επιχειρούν να αντιπαραθέσουν «το φως που λάμπει μόνο στη μυστικιστική θρησκευόμενη Ανατολή» απέναντι στην «υλιστική και διαβρω- μένη Δύση».Η αυστηρή κριτική στην πολιτική λεηλασιών, επιθέσεων και γε­νοκτονιών της καπιταλιστικής μητρόπολης, δεν μπορεί να βρει διέξοδο σε έναν κόσμο που δεν έχει ακόμη μολυνθεί από το δυ­τικό καπιταλισμό. Χωρίς να μηδενίζει συνολικά την ευρωπαϊκή πολιτιστική παράδοση, ο Αένιν καταγγέλλει την αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό που επικαλούνται το «ευρωπαϊκό πνεύμα» και την «ευρωπαϊκή κουλτούρα» που έχει διαδοθεί στις αποικίες, οι κάτοικοι των οποίων επηρεασμένοι από τις «ιδέες της ελευθερίας» ξεσηκώνονται ενάντια στα αφεντικά. Στη θέση αυτή δεν υπάρχει χώρος για μια στερεότυπη αντιπα­ράθεση διαφορετικών συμπαγών ταυτοτήτων χωρίς να δε­χτούμε μια ελεύθερη διακίνηση της σκέψης ανάμεσα στους πο­λιτισμούς. Ακόμη και μετά την κατάληψη της εξουσίας, αν από τη μια καλεί τους επαναστάτες της Δύσης να μελετήσουν και

202. Mao Tse-tung 1969, σ. 182.203. Lenin 1955-70, τόμος IV, σ. 408-409.

Φονταμινταλισμός 127

να αφομοιώσουν δημιουργικά τα διδάγματα του Οκτώβρη, από την άλλη ο Λένιν παρακινεί τους ρώσους επαναστάτες και το ρωσικό λαό να μελετήσουν τα «καλύτερα πολιτικά καθεστώτα της Δυτικής Ευρώπης» και αν μπορούν, να τα αντιγράψουν ή να τα ξεπεράσουν*,,Μ.Όποιος θε'λει σοβαρά να αγωνιστεί ενάντια στον φονταμεντα- λισμό στις διάφορες εκδηλώσεις του, πρέπει να προσπαθήσει να μελετήσει τη Δύση στις νέες συνθήκες, και να σχηματίσει μια άποψη για τις θετικές της πλευρές. Τα σύγχρονα απελευθερω­τικά κινήματα των αποικιοκρατούμενων ή ημι-αποικιοκρατού- μενων λαών, τείνουν να παίρνουν το χαρακτήρα ενός θρησκευ­τικού ή διαπολιτισμικού πολέμου, επειδή ακριβώς παραγνωρί­ζουν ή υποτιμούν την άποψη αυτή. Έχοντας χάσει την ισορρο­πία ανάμεσα στην κριτική στάση απέναντι στη Δύση και σε μια προσπάθεια αφομοίωσης των θετικών της χαρακτηριστικών, ο ιερός πόλεμος του Ισλάμ εμφανίζεται ως απάντηση στον ιερό πόλεμο της Δύσης, που μάταια πασχίζει να φανεί πως είναι αντιδογματική και ορθολογική. 204

204. Lenin 1955-70, τόμος XVII, σ. 152-55 και τόμος XXXIII, σ. 445-446, 450.

Α ν τ ια μ ερ ικ α ν ισ μ ό ς

1. Το θανάσιμο αμάρτημα του αντιαμερικανισμού

Δυστυχώς η εκστρατεία που ξεκίνησε με τον τελευταίο πόλεμο κατά του Ιράκ δεν επιτρέπει μια αυτοκριτική της Δύσης και ιδι­αίτερα της δύναμης που έχει επικεφαλής απέναντι στο φοντα- μενταλισμό. Με την εκστρατεία αυτή επιχειρήθηκε να φιμωθούν οι αντίθετες φωνές και οι ενστάσεις ορισμένων ευρωπαϊκών κυ­βερνήσεων με το επιχείρημα πως τέτοιες αντιδράσεις είναι εκ­δηλώσεις αντιαμερικανισμού. Και αυτό δεν αντιμετωπίστηκε απλά ως μια λαθεμένη πολιτική στάση, αλλά παρουσιάστηκε ούτε λίγο ούτε πολύ, ως αρρωστημένο σύμπτωμα οπισθοδρο- μικότητας και αδιαφορίας απέναντι στην ίδια τη δημοκρατία. Διαδίδεται λοιπόν πως ο αντιαμερικανισμός δεξιών και αριστε­ρών έχει σφραγίσει τις χειρότερες σελίδες της ευρωπαϊκής ιστο­ρίας και για το λόγο αυτό δεν είναι σωστό να κρατάει κανείς αβα­σάνιστα μια κριτική στάση απέναντι στις Ηνωμένες Πολιτείες. Για μια ακόμη φορά βγαίνει στην επιφάνεια ο δογματισμός της κυρίαρχης ιδεολογίας και προκύπτουν δύο απλά και εύλογα ερωτήματα: τι εκδηλώνεται με μεγαλύτερη ένταση, ο ευρωπαϊ­κός αντιαμερικανισμός ή ο αντιευρωπάίσμός των Ηνωμένων Πο­λιτειών; Εντούτοις, όχι μόνο δεν ασχολείται κανείς να δώσει μια απάντηση σε αυτά αλλά και στις δύο όχθες του Ατλαντικού όλο και πυκνώνουν τα βιβλία, οι μελέτες, τα δημοσιογραφικά άρθρα που καταγγέλλουν τη διάδοση του αντιαμερικανισμού, αναλύουν τις εκδηλώσεις του, ανιχνεύουν τις αιτίες γέννησής του, για να φτάσουν στο προαποφασισμένο συμπέρασμα ότι ο αντιαμερι- κανισμός είναι σύμπτωμα μιας ασθένειας που εξαπλώνεται στα­διακά τόσο σε αριστερούς όσο και σε δεξιούς χώρους.

ιαμερικανισμός 129

2. Ο μύθος του αντιαμερικανισμού της Αριστερός

Ισχύει πράγματι κάτι τε'τοιο; Υπάρχει κάποια ιστορική βάση στη θεωρία της σύγκλισης του αριστερού και του δεξιού αντιαμερι- κανισμού, σε μια αντιδημοκρατική κατεύθυνση; Για τον αντιαμε- ρικανισμό της Αριστερός ας δούμε τι λε'ει ο Μαρξ, που θεωρεί τις Ηνωμένες Πολιτείες «χώρα της ολοκληρωμε'νης πολιτικής χειραφε'τησης», δηλαδή ως «το πιο τε'λειο μοντε'λο σύγχρονου Κράτους», που ενώ εξασφαλίζει την κυριαρχία της αστικής τά­ξης, αναγνωρίζει σε όλες τις κοινωνικές τάξεις πλήρη πολιτικά δικαιώματα305. Είναι σαφές ότι κάνει ορισμένες παραδοχές: οι κοινωνικές διακρίσεις δεν έχουν εξαλειφθεί εντελώς, αλλά παίρ­νουν ένα «φυλετικό» και όχι ταξικό χαρακτήρα.Ο Ένγκελς κρατάει μια στάση ακόμη πιο φιλοαμερικάνικη. Αφού διευκρινίζει τις διαφορές που υπάρχουν στην έννοια της «κα­τάργησης του κράτους» από κομμουνιστική, φεουδαρχική και αστική σκοπιά, προσθέτει:

Για τις αστικές χώρες η κατάργηση του κράτους ισοδυναμεί με τη συρρίκνωση της κρατικής εξουσίας, όπως γίνεται στη Βόρειο Αμερική. Εκεί οι ταξικές συγκρούσεις δεν είναι ολομέτωπες, αλλά εκτονώνονται κάθε φορά με τη μετανάστευση των προλετά­ριων στη Δύση για να βρουν εργασία. Η παρέμβαση του κρά­τους, ενώ είναι ελάχιστη στην Ανατολή, είναι εντελώς ανύπαρ­κτη στη Δύση'"'.

Έτσι η Δύση δεν προβάλλεται μόνο ως ο τόπος όπου έχει κα- ταργηθει' το Κράτος έστω και από αστική σκοπιά, αλλά και ως ο τόπος της απόλυτης ελευθερίας: κανείς βέβαια δεν αναφέρει πια το παραμικρό, ούτε για την τραγική τύχη και τη γενοκτονία των ερυθρόδερμων, ούτε για τη μακραίωνη δουλεία και τα αμέ­τρητα δεινά των μαύρων. Ανάλογη είναι η τοποθέτηση του Ένγκελς στην Καταγωγή της οικογένειας, της ιδιοκτησίας και του 205 206

205. Marx, Engels 1955-89, τόμος I, ο. 352 και τόμος III ο. 62.206. Στο ίδιο, τόμος VII, σ. 288.

130 Ντομίνικο ΛοίοΟρντο

κράτους: οι Ηνωμένες Πολιτείες φαντάζουν ως η χώρα όπου τουλάχιστον για ορισμένες περιοχές της και για ορισμένες ιστο­ρικές περιόδους, η πολιτική και στρατιωτική εξουσία, ξεκομμένη από την κοινωνία, τείνει να εξαφανίστεr °'. Βρισκόμαστε στα 1884: όταν οι μαύροι όχι μόνο στερούνται τα πολιτικά δικαιώ­ματα που είχαν κατακτήσει με τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας, αλλά ζουν σε καθεστώς απαρτχάιντ και υφίστανται εκδηλώσεις βίας που συχνά παίρνουν τις πιο ακραίες μορφές λιντσαρίσμα­τος. Στο Νότο των Ηνωμένων Πολιτειών, μπορεί να ήταν σχε­δόν ανύπαρκτο το κράτος, αλλά ήταν πολύ ισχυρή η οργάνωση της Κου Κλουξ Κλαν, ως μια μορφή εκπροσώπησης της κοινω­νίας, που ωστόσο ασκούσε η ίδια εξουσία σε τέτοιο βαθμό που να φτάνει τα όρια της πιο ωμής βίας.Πρέπει να σημειώσουμε εδώ πως στο επίπεδο της διεθνούς πο­λιτικής, στα γραπτά του Ένγκελς φαίνεται η επίδραση της θεω­ρίας του manifest destiny* *, όπως στην περίπτωση του πολέμου του Μεξικού: χάρη στους «άξιους αμερικανούς εθελοντές» «η θαυμάσια Καλιφόρνια ελευθερώθηκε από τους ανεπρόκοπους Μεξικανούς που δεν ήξεραν τι να την κάνουν». Εκμεταλλευόμε­νοι τις νέες τεράστιες κτήσεις τους «οι δραστήριοι Γιάνκηδες» δί­νουν μεγάλη ώθηση στην παραγωγή και την κυκλοφορία του πλούτου, στο «διεθνές εμπόριο», στη διάδοση του «πολιτισμού» (Zivilisation)20*. Ο Ένγκελς αγνοεί κάτι που εκείνη την περίοδο

207. Στο ίδιο, τόμος XXI, ο. 166.* Σ.τ.ε.: Αγγλικά στο κείμενο: Κυριολεκτικά «έκδηλο πεπρωμένο». Όρος που εκ­

φράζει την ιστορική πεποίθηση ότι ήταν γραφτά και σύμφωνο με τη θεία βού­ληση, οι ΗΠΑ να επεκταθοόν στη βορειοαμερικανική ήπειρο. Χρησιμοποιήθηκε για να δικαιολογήσει τις εδαφικές επεκτάσεις αλλά και τη γενοκτονία του ιθαγενούς πληθυσμού. Ο ίδιος ο όρος δηλώνει ότι η πορεία αυτή δεν ήταν μόνο βέβαιη (πε­πρωμένο) αλλά και ολοφάνερη (έκδηλο). Σταδιακά, από πολιτικό σλόγκαν (catch phrase) μετατράπηκε σε ιστορικό όρο περιγραφής αυτής της πορείας επέκτασης. Σήμερα, ο όρος αυτός χρησιμοποιείται σε κάποιες περιπτώσεις από την πολιτική αριστερά στις ΗΠΑ και άλλους με κριτική στάση απέναντι στην εξωτερική τους πολιτική, ως μία αιτία του αμερικανικού ιμπεριαλισμού.

208. Marx, Engels 1955-89, τόμος VI, ο. 273-275.

τιαμΕρικανισμός 131

είχε καταγγελθεί έντονα, από τους βορειοαμερικάνους υπερα­σπιστές της κατάργησης της δουλείας: η κατάκτηση από τις Ηνωμένες Πολιτείες της περιοχής του Τέξας, που αποσπά­στηκε από το Μεξικό, είχε ως αποτέλεσμα να τεθεί εκεί πάλι σε ισχύ η δουλοκτησία.Ας έρθουμε τώρα στην ιστορία του κομμουνιστικού κινήματος. Είναι γνωστή η γοητεία που ασκούσαν στον Λένιν και τον Γκράμσι, ο ταιηλορισμός και ο φορντισμός. Στα 1923 ο Μπου- χάριν προχωρά ακόμη παραπέρα: «Πρέπει να συνδυάσουμε τον αμερικανισμό με το μαρξισμό»2” . Ένα χρόνο αργότερα ο Στάλιν φαίνεται να βλέπει με συμπάθεια τη χώρα -που συμμε­τείχε ωστόσο στην επίθεση κατά της Σοβιετικής Ρωσίας- και κάνει την ακόλουθη χαρακτηριστική έκκληση στην ηγεσία των μπολσεβίκων: αν θέλουν να σταθούν στο ύψος των «αρχών του λενινισμού», πρέπει να συνδυάζουν «την ρώσικη επαναστατική ορμή» με «το αμερικανικό πρακτικό πνεύμα». «Αμερικανισμός» και «πρακτικό πνεύμα» υποδηλώνουν εδώ κάτι συγκεκριμένο, έρχονται σε αντίθεση με προκαταλήψεις και παραπέμπουν στη δημοκρατία, σε τελική ανάλυση. Ό πω ς διευκρινίζει ο Στάλιν στα 1932: οι ΗΠΑ είναι σίγουρα καπιταλιστική χώρα, όμως «η πα­ραδοσιακή βιομηχανία και η παραγωγή της έχουν δημοκρατικά στοιχεία που δεν υπάρχουν στις παλιές καπιταλιστικές χώρες της Ευρώπης και όπου είναι ακόμη ζωντανό το αριστοκρατικό πνεύμα της φεουδαρχίας»209 210. Τον ίδιο «αμερικανισμό» θαυμάζει και ο Γκράμσι για την ικανότητά του να δίνει ώθηση στις παρα­γωγικές δυνάμεις, να προκαλεί τριγμούς στην υπάρχουσα κοι­νωνική ιεραρχία, άρα «για την ανατρεπτική δυναμική που δεί­χνει να έχει, σε σύγκριση με τη λιμνάζουσα ευρωπαϊκή κοινω­νία». Έτσι ο «αντιαμερικανισμός» που διαδίδεται στην άλλη όχθη του Ατλαντικού, μοιάζει «πρώτα γελοίος και μετά αναίτιος», γιατί είναι προσκολλημένος δονκιχωτικά στα υπολείμματα του

209. Bucharin, αναφερεται σε Figes 2003, σ. 24.210. Stalin 1971-73, τόμος VI, σ. 165 και τόμος XIII, σ. 101-102.

132 Ντομίνικο Λοίοϋρντο

Παλαιού Καθεστώτος, που είναι ιστορικά καταδικασμένα να εξαφανιστούν2".Ο Χάιντεγκερ από την πλευρά του έχει δίκιο γιατί κατηγορεί τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση (και όλο το κομμουνιστικό κίνημα) ότι υποστηρίζουν από μεταφυσική άποψη τις ίδιες αρχές της αλόγιστης ανάπτυξης της τεχνικής και της «μαζοποίησης του ανθρώπου»2''. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι μπολσεβίκοι έλ- κονται από την Αμερική του melting pot, του self-made man και της τεράστιας ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Την ίδια στιγμή βέβαια, κατακρίνουν ξεκάθαρα άλλες της πλευρές. Είδαμε τα όσα καταγγέλλει ο νεαρός Χο Τσι Μινχ για τα λιντσα­ρίσματα και γενικά τις βίαιες εκδηλώσεις της white supremacy*. Αυτά όμως δεν τους οδηγούν σε μια συνολική καταγγελία των Ηνωμένων Πολιτειών: η οργάνωση της Κου Κλουξ Κλαν που δεί­χνει όλη την «απανθρωπιά του φασισμού» θα ηττηθεί, όχι μόνο από τους μαύρους, τους εβραίους και τους καθολικούς (από τους οποίους προέρχονται τα αμέτρητα θύματα της θηριωδίας της) αλλά και από «τους συνετούς Αμερικανούς»2” . Ό λα αυτά κάθε άλλο παρά αποδεικνύουν την ύπαρξη ενός κοινού αδια- φοροποίητου αντιαμερικανισμού.

3. Εξύμνηση του «αμερικανισμου» και μυθολογία της αυτοκρατορίας

Είδαμε πιο πριν πολλούς κομμουνιστές ηγέτες τόσο διαφορετι­κούς μεταξύ τους, σαν τον Μπουχάριν, τον Στάλιν ή τον Γκράμσι, να εκφράζονται θερμά για τον «αμερικανισμό» και το «αμερικανικό πρακτικό πνεύμα», για μια χώρα που κατάφερε να φέρει σε πέρας μια μεγαλειώδη επανάσταση των παραγωγικών δυνάμεων χάρη στην ικανότητά της να ξεπερνάει τις φυλετικές 211 212 213

211. Cramsci 1975, σ. 347, 635, 2152.212. Losurdo 1991, σ. 90.• Σ.τ.ε.: Αγγλικά στο κείμενο.213. Στον Wade 1997, σ. 203-204.

Αντιαμερικανισμός 133

διαφορές. Όμως αυτός ο «αμερικανισμός» μπορεί να αξιολογηθεί και εντελώς αντίθετα. Ένας σύγχρονος βορειοαμερικανός ιστορι­κός περιέγραφε έτσι το θριαμβευτικό κλίμα της υποστήριξης του επεκτατισμού που επικρατούσε στη χώρα του στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, μετά τη νίκη κατά της Ισπα­νίας, στο ξεκίνημα αυτού που θα ονομαστεί αργότερα αμερικα­νικός αιώνας: «Σ' αυτή την ατμόσφαιρα θριάμβου αποδόθηκαν διάφορες ονομασίες: jingoism*, εθνικισμός, ιμπεριαλισμός, σοβι­νισμός, ακόμη και ναζισμός ή φασισμός. Ο Θίοντορ Ρούζβελτ προτιμούσε να χρησιμοποιεί τον απλούστερο, και πιο προσφιλή του όρο, τον αμερικανισμό»2". Δεν είναι τυχαίο που ο πρόεδρος Ρούζβελτ ήταν ο «εκφραστής του μιλιταρισμού και του αμερικα­νικού ιμπεριαλισμού», ίσως εν μέρει και του «ρατσισμού»214 215.Στα πλαίσια αυτά ο «αμερικανισμός» είναι η λέξη που νομιμο­ποιεί και καθαγιάζει το «έκδηλο πεπρωμένο» και τις ηγεμονικές βλέψεις των Ηνωμένων Πολιτειών, των αγγλοσαξόνων, της λευ­κής φυλής. Στο όνομά του διατυπώνεται το Δόγμα Μονρόε και η ανάγκη ελέγχου της Λατινικής Αμερικής: όπως δηλώνει το 1916 ο Συμεών ΝτεΊβσον Φες, μέλος της Βουλής των Αντιπροσώπων, η Ουάσινγκτον έχει το ιστορικό καθήκον να «διαφυλάξει τον αμε- ρικανισμό σ' αυτή την ήπειρο»216. Στο εσωτερικό μέτωπο, η Κου Κλουξ Κλαν εξαπολύει πογκρόμ και λιντσαρίσματα κύρια ενάντια στους μαύρους και τους λευκούς «προδότες» (αλλά και με συ­χνές επιθέσεις μίσους ενάντια στους εβραίους, στους ανατολι­κούς, στους καθολικούς), ανεμίζοντας τη σημαία του «αγνού

• Σ.τ.ε.: «Ακραίος πατριωτισμός με τη μορφή της επιθετικής εξωτερικής πολιτικής», σύμφωνα με το Oxford English Dictionary. Ο όρος προέρχεται από τη Βρετανία και συγκεκριμένα από ένα λαϊκό αντιρωσικό τραγούδι την περίοδο του ρωσοτουρκι- κού πολέμου, από την έκφραση "by Jingo", ως εσκεμμένη παράφραση του "by Jesus". Ο όρος jingoism χρησιμοποιήθηκε στη βρετανική πολιτική ορολογία και στα τέλη του αιώνα πέρασε στις ΗΠΑ και συνδέθηκε κυρίως με την εξωτερική πο­λιτική του προέδρου Θίοντορ Ρούζβελτ.

214. Morris 1980, σ. 461.215. Hofstadter 1960, σ. 206.216. Weinberg 1963, σ. 436.

Ντομίνικο Λοζοϋρντο134

αμερικανισμού», ενός «αμερικανισμού 100%»2'7. Αργότερα, κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, ο μακαρθισμός κατασκο­πεύει, οπτολύει, φυλακίζει, καταδιώκει όχι μόνο τους κομμουνι­στές αλλά και όλους όσους είναι ύποπτοι πως καλλιεργούν αντιαμερικανικό (un-american) κλίμα ή εν πάση περιπτώσει δεν υποστηρίζουν τον αγνό αμερικανισμό.Καταλαβαίνουμε πολύ καλά γιατί ο νεαρός Χο Τσι Μινχ αποκα- λεί την Κου Κλουξ Κλαν φασίστες. Από την άλλη, οι ομοιότητες ανάμεσα στα δύο κινήματα είναι προφανείς για τους αμερικα- νούς αυτόπτες μάρτυρες της εποχής. Πολύ συχνά, αυτοί πα­ρομοιάζουν -με θετικά ή αρνητικά σχόλια- τους λευκοντυμέ- νους ανθρώπους του Νότου των ΗΠΑ με τους ιταλούς «μελα- νοχίτωνες» ή τους γερμανούς «φαιοχίτωνες» και την οργάνωση της Κου Κλουξ Κλαν με το φασιστικό και ναζιστικό κίνημα2'8. Δεν υπάρχει αμφιβολία: ο «αμερικανισμός» ασκεί μεγάλη επίδραση στην ευρωπαϊκή αντιδραστική δεξιά.Στα 1919 ο Μέλερ βαν ντεν Μπρουκ, ένας από τους απολογητές του Τρίτου Ράιχ, εξυμνεί τον «Amerikanisoius» ή «Amerikanertum», αυτή τη «μεγαλειώδη» και «φρέσκια ιδεολογία» που στην κυριολε­ξία μας καλεί να πάρουμε θέση υπέρ των «νεαρών λαών» και των «νεαρών φυλών»2'9. Ο «αμερικανισμός», θα πει μερικά χρόνια αρ­γότερα ο Λέοπολντ Ζίγκλερ, δεν υποδηλώνει μόνο τη «νοοτροπία των αποικιοκρατικών φυλών» ως συνώνυμο της «αποικιοκρα­τίας», αλλά σημαίνει επίσης και τη διευρυμένη οπτοίκιοποίηση, το «διευρυμένο» επεκτατισμό, τον «ισχυρό ζωτικό χώρο». Η ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών είναι η «ιστορία μιας άνευ προηγουμέ­νου επέκτασης, διεύρυνσης, ηγεμονισμού» και επιβεβαιώνει με παραστατικό τρόπο την αρχή της «ανισότητας και διαφοράς των αξιών που ισχύει για διαφορετικές φυλές» αλλά και ανάμεσα στα άτομα της ίδιας φυλής217 218 219 220.

217. MacLean 1994, σ. 4-5,14.218. Στο ®ιο, σ. 184.219. Moeller van der Bruck 1919, σ. 39-40.220. Ziegler 1926, σ. 69-71, 73, 77.

παμερικανισμός 135

Στην Ιταλία των αρχών του 20ού αιώνα, ο εθνικιστής Ενρίκο Κο- ραντίνι συνθέτει ύμνο για τον «αμερικανισμό ττου προελαύνει» και τον «εξαίρετο ηγέτη του» (τον Θίοντορ Ρούζβελτ). Ό πω ς γράφει ο δημοκρατικός Ναπολέων Κολαγιάνι, ανάλογα συμπερι- φέρονται «οι ιμπεριαλιστές νιτσεϊκοί της Ιταλίας», γοητευμένοι από την επεκτατική ορμή και τις «εκδηλώσεις δύναμης και βίας» του προέδρου των Ηνωμένων Πολιτειών22'. Πράγματι, ένας λά­τρης του ιμπεριαλισμού, ο Άντζελο Μόσο, καταγοητευμένος από την εποποιία της Άγριας Δύσης, δηλώνει με θαυμασμό: «οι Γιάν­κηδες είναι η ενσάρκωση του υπεράνθρωπου»221 222 223.Αργότερα ο Κοραντίνι και οι εθνικιστές γράφονται στο φασιστικό κόμμα. Ο Μουσολίνι και γενικά οι ιταλοί φασίστες θαυμάζουν ιδι­αίτερα μια χώρα και έναν λαό, που είναι «νέος», γερός, «υγιής», χωρίς τα «παρακμιακά» χαρακτηριστικά της «γηραιός Ευρώ­πης»221. Το 1930 ο Ρόμπερτ Μίτσελς εντοπίζει, ή μάλλον μιλάει επαινετικά για «τις ομοιότητες ανάμεσα στους Γιάνκηδες και στους φασίστες». «Αυτήν», συνεχίζει ο ιταλο-γερμανός πολιτικός αναλυτής, «κανένας δεν την γνωρίζει καλύτερα από τον Μπενίτο Μουσολίνι ο οποίος σε ομιλία του προς τον αμερικανικό λαό έλεγε: «τα δύο έθνη, πράγματι έχουν πολλά κοινά. Η σημερινή Ιταλία, όπως και η Αμερική, είναι υγιής, αγνή και γεμάτη εμπι­στοσύνη στον εαυτό της»224. Ο φασίστας Ντούτσε θαυμάζει τη «γοητευτικά άγρια», τη «μεγαλειώδη κατάκτηση» της Αγριας Δύ­σης, που είναι παράδειγμα αποικιοκρατικού επεκτατισμού225, και που αργότερα θα εμπνεύσει τον Χίτλερ στην εκστρατεία εξολό- θρευσης των «ιθαγενών» της ανατολικής Ευρώπης.Ό ταν τονίζεται η σημαντική συμβολή των ΗΠΑ και άλλων χω­

221. Colajanni 1906, σ. 317 υποσημείωση.222. Nani 1996, σ. 32.223. Πρβλ. De Felice 1981, τόμος II, σ. 291, 328-329, 108 (η έκφραση «γηραιό Ευ­ρώπη» είναι του Βιττόριο Μουσολίνι).224. Michels 1991, σ. 109. Αναφέρεται στην ομιλία του Μουσολίνι το Δεκέμ­βριο του 1926.225. Ομιλία του Μουσολίνι στις 14 Νοεμβρίου 1933, σε Mussolini 1979, σ. 282.

136 τομίνικο ΛοζοΟρντο

ρών (με επικεφαλής τη Σοβιετική Ένωση) στην εξουδετέρωση της χιτλερικής Γερμανίας και των συμμάχων της, αναφε'ρεται μόνο η μισή αλήθεια προκειμε'νου να σιγάσουν οι κριτικε'ς ενά­ντια στην πολιτική της Ουάσινγκτον. Αποκρύβεται ο σημαντι­κός ρόλος που έπαιξαν τα αντιδραστικά και ρατσιστικά αμερι­κανικά κινήματα στηρίζοντας και εξυμνώντας το θρίαμβο του Χίτλερ. Από την άλλη, η γοητεία που ασκούν στους αντιδραστι­κούς οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν εκδηλώθηκε μόνο τον 20ό αι­ώνα. Ας μην ξεχνάμε πως ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα, η βορειοαμερικάνικη Δημοκρατία είχε γίνει πόλος έλξης και συχνά καταφύγιο για τους δουλοκτήτες που είχαν διωχθεί από την επανάσταση και τη δράση του κινήματος για την κατάργηση της δουλείας226.

4. Ο ναζισμός και η γοητεία του ρατσιστικού κράτους στον αμερικανικό Νότο

Τώρα ας έρθουμε στον 20ό αιώνα. Ήδη από τη δεκαετία του 1920, ανάμεσα στην Κου Κλουξ Κλαν και τους ακροδεξιούς κύ­κλους της Γερμανίας ισχυροποιούνται δεσμοί ανταλλαγών και συνεργασίας στον τομέα του αντινέγρικου και αντιεβράίκού ρα­τσισμού. Μια σύγχρονη αμερικανίδα διανοούμενη καταλήγει στο εξής συμπέρασμα: «Αν η Γερμανία δεν είχε υποστεί τόσο έντονα τα δεινά της οικονομικής Μεγάλης Ύφεσης του 1929, θα αντι­μετωπίζαμε τον εθνικοσοσιαλισμό περίπου όπως την Κου Κλουξ Κλαν στο παρελθόν: κάτι σαν μια γραφική παραξενιά της ιστορίας, με προδιαγεγραμμένο τέλος»227. Δηλαδή η αποτυχία της invisible empire* των Ηνωμένων Πολιτειών και η εγκαθί­δρυση του Τρίτου Ράιχ στη Γερμανία, θα μπορούσε να ερμηνευ­τεί όχι στη βάση των διαφορετικών ιδεολογικών και πολιτικών συνθηκών, αλλά μόνο σε σχέση με την οικονομική συγκυρία.

226. Losurdo 2005, κεφ. V, παρ. 8.227. MacLean 1994, σ. 184.* Σ.τ.ε.: Αγγλικά στο κείμενο. «Αόρατη αυτοκρατορία».

τιαμερικανισμός 137

Ίσως είναι υπερβολικό αυτό το συμπέρασμα. Αλλά εξακολουθεί να ισχύει η γοητεία που ασκούσαν στο ναζισμό ορισμε'νες πλευ­ρές της βορειοαμερικανικής δημοκρατίας.Το 1937 ο Ρόζενμπεργκ περιγράφει τις Ηνωμένες Πολιτείες ως «τη λαμπρή χώρα του μέλλοντος»: αποκλείοντας τους μαύρους από την ιδιότητα του πολίτη και υποστηρίζοντας με κάθε τρόπο την white supremacy, αυτός συνέλαβε την ευφυή «ιδέα ενός ρατσιστικού κράτους», που πρέπει να μπει σε εφαρμογή «με νεανική ορμή», διώκοντας και εκτοπίζοντας «νέγρους και κί­τρινους»238. Αρκεί να ρίξουμε μια ματιά στους νόμους του Χίτλερ αμέσως μετά την αναρρίχησή του στην εξουσία, για να αντιλη- φθούμε πόσο μοιάζουν με αυτούς που ίσχυαν τότε στις Ηνω­μένες Πολιτείες και ιδιαίτερα στο Νότο: μόνο όσοι ανήκουν στην άρια φυλή έχουν δικαίωμα να αποκτήσουν τη γερμανική ιθαγέ­νεια, ενώ αποκλείονται από αυτήν οι Εβραίοι, οι Τσιγγάνοι και οι λιγοστοί μιγάδες που ζουν στη Γερμανία (απόγονοι των έγχρω­μων στρατιωτών του γαλλικού στρατού, που μετά τον Α' Πα­γκόσμιο Πόλεμο, συμμετείχαν στην κατάληψη της χώρας). 'Οπως στις ΗΠΑ, έτσι και στο Τρίτο Ράιχ, η miscegenation, δη­λαδή η επιμιξία, αποτέλεσμα σεξουαλικών σχέσεων και γάμων ανάμεσα σε μέλη της ανώτερης φυλής και σε μέλη υποδεέστε­ρων φυλών απαγορεύεται διά νόμου. «Το ζήτημα των νέγρων», γράφει ο Ρόζενμπεργκ, «στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι το σοβα­ρότερο από τα προβλήματά μας». Κι αφού το παράλογο αίτημα της ισότητας δεν εφαρμόζεται για τους νέγρους, δεν καταλα­βαίνουμε γιατί «δεν πρέπει να γίνει το ίδιο και για τους κίτρινους ή τους Εβραίους»22’ .Ας μη μας παραξενεύουν όλα αυτά. Θεμελιακό αίτημα του ναζι- στικού προγράμματος ήταν η εγκαθίδρυση ενός ρατσιστικού κράτους. 'Ομως ποια ήταν τότε τα διαθέσιμα μοντέλα; Σίγουρα ο Ρόζενμπεργκ αναφέρεται και στη Νότια Αφρική: πρέπει να 228 229

228. Rosenberg 1937, σ. 673.229. Στο «ιο, σ. 668-669.

138 Ντομένικο Λοζοϋρντο

παραμείνει σταθερά «στα χε'ρια των βορείων» και των λευκών (χάρη σε κατάλληλους «νόμους» σε βάρος όχι μόνο των «Ινδιά­νων» αλλά και των «νέγρων, των μιγάδων και των εβραίων») για να αποτελέσει ένα «γερό στήριγμα» στον αγώνα ενάντια στον κίνδυνο «της αφύπνισης των μαύρων»210. Όμως ο θεωρητικός του ναζισμού γνωρίζει με κάποιον τρόπο, πως η νομοθεσία του απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής είχε επηρεαστεί από το καθε­στώς της white supremacy που είχε εγκαθιδρυθεί στο Νότο των Ηνωμένων Πολιτειών μετά τη λήξη του Πολέμου της Ανεξαρτη­σίας και της δουλείας221. ΓΓ αυτό στρέφει το βλέμμα του κύρια προς τα εκεί.Και ο Χίτλερ συμπεριφέρεται με παρόμοιο τρόπο. Αφού τονίσει πρώτα ότι «η επιμιξία των εκπροσώπων της άριας φυλής με τις κατώτερες φυλές» έχει καταστροφικές συνέπειες, συνεχίζει έτσι στο βιβλίο του Mein Kampf:

Η Βόρεια Αμερική, ο πληθυσμός της οποίας στη συντριπτική του πλειοψηφία αποτελείται από άτομα γερμανικής προέλευ­σης, που πολύ σπάνια έρχονται σε επιμιξία με έγχρωμους και κατώτερους λαούς, επιδεικνύει ήθος και πολιτισμό εντελώς δια­φορετικής ποιότητας από αυτόν της Κεντρικής και Νότιας Αμε­ρικής, όπου οι μετανάστες, λατίνοι ως επ ί το πλείστον, έχουν έρθει σε επιμιξία με τους ιθαγενείς2'2.

Ό πω ς βλέπουμε, οι ΗΠΑ είναι πρότυπο αγνότητας της λευκής και άριας φυλής. Με κάποια άλλη αφορμή, ο μελλοντικός Φύρερ επαινεί τον «αμερικανισμό» (Amerikanertum), ως ζωντανή έκ­φραση ενός «σφριγηλού και φυλετικά καθαρού λαού»211, ενός λαού που χάρη στην προσεκτική διαφύλαξη της φυλετικής του καθαρότητας, χαρακτηρίζεται από ξεχωριστή ζωντάνια. Μπο- 230 231 * 233

230. Στο ίδιο, σ. 666.231. Noer 1978, σ. 106-107,115,125.231. Hitler 1939, σ. 313-314.233. Hitler 1961, σ.125.

Αντιαμερικανιομός 139

ρούμε να καταλάβουμε καλύτερα τη γοητεία που ασκούν οι Η Π Α στο ναζισμό, αν προσέξουμε πως ο Χίτλερ δεν μιλάει για έναν αόριστο αποικιοκρατικό επεκτατισμό, αλλά για τη δημι­ουργία μιας παγκόσμιας αυτοκρατορίας, διαμέσου της προσάρ­τησης και του εκγερμανισμού των περιοχών της Ανατολής που συνορεύουν με το Ράιχ. Η Γερμανία πρέπει να επεκταθεί προς την Ανατολική Ευρώπη, όπως έκανε η Αμερική στην Αγρια Δύση, αντιμετωπίζοντας τους «ιθαγενείς» όπως ακριβώς οι Αμερικανοί αντιμετώπισαν τους ερυθρόδερμους2” , χωρίς να ξεχνά ποτέ το αμερικανικό μοντέλο, του οποίου ο Φύρερ επαινεί την «τερά­στια εσωτερική δυναμική»2” .

5. «Untermenschen» και «τελική λύση» στις ΗΠΑ και τη Γερμανία

Το αμερικανικό μοντέλο βάζει τη σφραγίδα του και στον τομέα της ορολογίας και της γλώσσας. Ακριβώς εδώ συμβαίνουν τα πιο απρόσμενα περιστατικά που θα μπορούσαν ή θα έπρεπε να μας κάνουν να αμφισβητήσουμε το μύθο περί ενός ομογε­νούς αντιαμερικανισμού στις γραμμές της άκρας δεξιάς. Αν ανα­ρωτηθούμε για το ποιος θα ήταν ο καταλληλότερος όρος που να εκφράζει καθαρά και συγκεκριμένα το απάνθρωπο και γενο- κτονικό περιεχόμενο της ναζιστικής ιδεολογίας, δεν χρειάζεται να ψάξουμε πολύ: η λέξη Untermensch* * αφαιρεί κάθε ανθρώ­πινη αξιοπρέπεια από όσους προορίζονται να υποταχθούν στην ανώτερη φυλή ή να εξουδετερωθούν σαν μιαρά μικρόβια, που ενοχοποιούνται πως ωθούν σε εξέγερση ενάντια στους φυ­λετικά ανώτερους, άρα και ενάντια στον πολιτισμό γενικότερα. Λοιπόν, ο όρος Untermensch που θα παίξει σημαντικό και κατα­χθόνιο ρόλο στη θεωρία και την πρακτική του Τρίτου Ράιχ, δεν είναι παρά η αμερικανική λέξη Under Man μεταφρασμένη στα γερμανικά! Το αναγνωρίζει και ο Ρόζενμπεργκ, εκφράζοντας το

234. Hitler 1980, σ. 541, 591 (συνομιλίες της 8ης και 30ης Αυγούστου 1942).235. Hitler 1939, σ. 153-154.• Σ.τ.ε.: Γερμανικά στο κείμενο: Υπάνθρωπος.

140 Ντομίνικο ΛοίοΟρντο

θαυμασμό του για τον αμερικανό συγγραφέα Αόθροπ Στό- νταρντ: αυτός χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τη λέξη, που φι- γουράρει ως υπότιτλος (The Menace of the Under Man) στο βι­βλίο του που εκδόθηκε στη Νέα Υόρκη το 1922 και σε γερμανική έκδοση (Die Drohung des Untermenschen) τρία χρόνια αργό­τερα. Ο Στόνταρντ αναφερόμενος στο περιεχόμενο της λέξης, διευκρινίζει πως θέλει να υποδηλώσει με αυτήν, τη μάζα των εσωτερικών και εξωτερικών απολίτιστων εχθρών της Δύσης και του πολιτισμού της, με τους οποίους πρέπει να γίνει ένα ξεκα- θάρισμα λογαριασμών, για να αποφευχθεί ο κίνδυνος κατάρ­ρευσης της δυτικής πολιτιστικής κληρονομιάς·’"'. Ο Στόνταρντ, που πριν από τον Ρόζενμπεργκ υποστηρίζεται ήδη από δύο βορειοαμερικανούς προέδρους (τον Χάρντιγκ και τον Χούβερ), θα γίνει αργότερα δεκτός με όλες τις τιμές στο Βερολίνο, όπου θα συναντήσει όχι μόνο τους διασημότερους εκπροσώπους της ναζιστικής ευγονικής, αλλά και τα ηγετικά στελέχη του καθε­στώτος, μεταξύ των οποίων και τον Αδόλφο Χίτλερ217, που ήδη ασχολείται με την εκστρατεία αποδεκατισμού και υποδούλω­σης των «ιθαγενών» ή Untermenschen της Ανατολικής Ευρώπης και προετοιμάζεται για την εξολόθρευση των εβραίων Untermenschen που θεωρεί υποκινητές της μπολσεβίκικης επα­νάστασης και της εξέγερσης των σκλάβων και των υποτελών λαών των αποικιών.Στις Η ΠΑ της λευκής υπεροχής καθώς και στη Γερμανία όπου δυναμώνει το κίνημα που αργότερα θα κορυφωθεί με το ναζι­σμό, το πρόγραμμα εγκαθίδρυσης της φυλετικής ιεραρχίας συν­δέεται στενά με το πρόγραμμα της ευγονικής. Αυτό συνίσταται βασικά στην ενθάρρυνση της αναπαραγωγής της ανώτερης φυ­λής, για να ξεπεραστεί ο κίνδυνος μιας «φυλετικής αυτοκτονίας» (Rasseselbstmord) που απειλεί τους λευκούς: ο Όσβαλντ Σπέν- 236 237

236. Πρβλ. Losurdo 2002, κεφ. 27, παρ. 7.237. Για τις σχέσεις ΗΠΑ και Γερμανίας σχετικά με την ευγονική, πρβλ. Kiihl 1994, σ. 61, ενώ η «φωτισμένη εκτίμηση» του προέδρου Χάρντιγκ αναφέρεται στον πρό­λογο του βιβλίου του Στόνταρντ, Stoddard 1925.

Αντιοψφίκσνισμός 141

γκλερ κρούει τον κώδωνα του κινδύνου στα 1918, επικαλούμε­νος τις απόψεις του Θίοντορ Ρούσβελτ (ο οποίος με τη σειρά του είχε δανειστεί τον όρο από τον κοινωνιολόγο Έντουαρντ Ρος που τον είχε πρωτοχρησιμοποιήσει το 1901)’1*. Ο αμερικα- νός πρόεδρος, επισείοντος τον κίνδυνο της «φυλετικής αυτο­κτονίας» (race suicide) και του «φυλετικού εξευτελισμού» (race humiliation) παραπονιέται παράλληλα και για τη «μείωση των γεννήσεων στις ανώτερες φυλε'ς», δηλαδή στους «κύκλους των παλαιών αυτόχθονων αμερικανών»: προφανώς εδώ δεν αναφέ- ρεται στους «άγριους» ερυθρόδερμους αλλά στους wasp, στους white anglosaxon protestants, δηλαδή στους πρώτους μετανά­στες που από πολιτισμική, θρησκευτική και φυλετική άποψη, αποτελούσαν ε'κφραση του πιο καθαρού αμερικανισμού’11.Και σ' αυτή την περίπτωση μια αμερόληπτη ιστορική έρευνα μπορεί να μας οδηγήσει σε εκπληκτικά συμπεράσματα. Η race suicide που φοβάται ο Θίοντορ Ρούζβελτ και μια μεγάλη μερίδα της κοινής γνώμης, θα γίνει η Volkstod του Τρίτου Ράιχ, ο «θά­νατος του λαού» ή της φυλής’40. Για την επίκληση αυτού του κινδύνου δεν αρκεί μόνο το επιχείρημα της δημογραφικής ανά­πτυξης των ρατσιστικά ανώτερων, χρειάζεται και η αναστολή ή το μπλοκάρισμα της αναπαραγωγής των κατώτερων, δηλαδή απαιτείται μια συνολική «φυλετική εξυγίανση». Rassenhygiene, άλλη μια λέξη-κλειδί της ναζιστικής ιδεολογίας, που σε τελευ­ταία ανάλυση δεν είναι παρά η γερμανική απόδοση του όρου της ευγονικής, της νέας επιστήμης που ανακαλύπτεται στη Αγγλία το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα από τον Φράνσις Γκάλ- τον, που όχι τυχαία χαίρει μεγάλης εκτίμησης στις Ηνωμένες Πολιτείες: εκεί όπου είναι πολύ οξυμένο το πρόβλημα της σχέ­σης ανάμεσα στις «τρεις φυλές» και ανάμεσα στους «ιθαγενείς» από τη μια, και τη διογκούμενη μάζα των φτωχών μεταναστών 238 239 240

238. Spengler 1980, ο. 683 και Kiihl 1994, σ. 16.239. Πρβλ. Roosevelt 1951, τόμος I, σ. 487 (σημείωση 4), 647, 1113, και τόμος II, σ. 1053.240. Lifton 1988. σ. 30.

142 τομΕ'νικο Λοζούρντο

από την άλλη. Πολύ πριν την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, τις παραμονές του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, κυκλοφορεί στο Μόναχο ένα βιβλίο που ήδη από τον τίτλο του παρουσιάζει τις ΗΠΑ ως χώρα υποδειγματικής «φυλετικής εξυγίανσης». Ο συγ­γραφέας, υποπρόξενος της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας στο Σικάγο, εκφράζει το θαυμασμό του προς τις ΗΠΑ για τη «δι­αύγεια» και το «καθαρά πρακτικό πνεύμα» που επιδεικνύουν στη δραστήρια αντιμετώπιση ενός τόσο σημαντικού προβλήμα­τος που συχνά υποβαθμίζεται: η καταπάτηση των νόμων που απαγορεύουν τις σεξουαλικές σχέσεις και τους γάμους ανάμεσα σε μέλη διαφορετικών φυλών τιμωρείται ακόμη και με δέκα χρό­νια φυλακή, και αυτή η ποινή προβλέπεται όχι μόνο για τους δράστες, αλλά και για τους συνενόχους τους241. Αργότερα, το 1923, ένας γερμανός γιατρός, ο Φριτς Λεντζ, παραπονιέται για το ότι, όσον αφορά τη «φυλετική εξυγίανση» η Γερμανία υστερεί πολύ απέναντι στις ΗΠΑ242 243. Ακόμη και μετά την επικράτηση του ναζισμού, οι ιδεολόγοι και «επιστήμονες» της φυλετικής καθα­ρότητας εξακολουθούν να υποστηρίζουν ότι «και η Γερμανία έχει να μάθει πολλά από τα μέτρα που έχουν εφαρμόσει οι βο- ρειοαμερικανοί: αυτοί ξέρουν πολύ καλά τι κάνουν»242.Στην αντίπερα όχθη του Ατλαντικού, κυκλοφορεί επίσης μια λέξη-κλειδί που κατ' ευφημισμό και πολύ παραστατικά προα­ναγγέλλει μια γενοκτονία. Ανάμεσα στο τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, εμφανίζονται στις ΗΠΑ βιβλία που ανα- φέρονται στην «τελική και ολοκληρωτική λύση» (final and complete solution) των «κατώτερων λαών» που εξακολουθούν να πιστεύουν στον παγανισμό, με άλλα λόγια στην «τελική λύση» (ultimate solution) του προβλήματος των μαύρων244. Ενώ αργότερα οι ναζιστές θα θεωρητικοποιήσουν και θα επιχειρή­σουν να εφαρμόσουν στην πράξη, ριζοσπαστικά και πρωτό­

241. Hoffmann 1913, σ. ίχ, 67-68.242. Lifton 1988, σ. 29.243. Gunther 1934, σ. 465.244. Πρβλ. Losurdo 2005, σ. 330.

Αντιαμερικανισμ<ίς 143

γνωρα, την «τελική λύση» (Endlosung) του εβραϊκού ζητήματος. Φυσικά υπάρχει και μια άλλη Αμερική που όχι μόνο δεν είναι προσφιλής, αλλά αντιμετωπίζεται υποτιμητικά και με μίσος από το ναζισμό και το φασισμό: είναι η Αμερική του melting pot και της επιμιξίας των φυλών. Η πολεμική ενάντιά της γίνεται σκληρή μετά την επιδείνωση των σχέσεων ανάμεσα στις ΗΠΑ και τη Γερμανία. Η αιτία αυτής της εχθρότητας που φέρνει σε αντιπαράθεση δύο χώρες κοινής γερμανικής και άριας καταγω­γής, είναι ο «εξιουδαϊσμός» και η «νεγροποίηση» που δυστυχώς προωθούνται στην Αμερική, είναι οι έξωθεν επιρροές και οι ενέργειες ορισμένων φυλών που δεν έχουν καμία σχέση με τον πολιτισμό: για τον Χίτλερ «εβραϊκό αίμα» τρέχει στις φλέβες του Φραγκλίνου Ρούζβελτ, η γυναίκα του οποίου «έχει την εμφάνιση νέγρας»245.Σε κάθε περίπτωση, η άποψη περί κοινού αντιαμερικανισμού Δεξιάς και Αριστερός αποδεικνύεται σκέτη μυθολογία. Στην πραγματικότητα, τα ζητήματα που καταδικάζονται αρχικά από τους πολέμιους της δουλείας, και μετά από το κομμουνι­στικό κίνημα, είναι αυτά που υποστηρίζει η αντίθετη παρά­ταξη. Αυτό που υποστηρίζουν οι μεν, καταδικάζεται από τους δε, και αντίστροφα.

6. Αυτοκρατορική αποστολή και χριστιανικός φονταμενταλισμός στην ιστορία των ΗΠΑ

Για να κατανοήσουμε τις σύγχρονες εκδηλώσεις «αντιαμερικανι- σμού» και «αντιευρωπαϊσμού» και στις δύο πλευρές του Ατλα­ντικού, πρέπει να κάνουμε μια διαφορετική προσέγγιση. Η Ευ­ρώπη, με την καθοριστική συμβολή του Διαφωτισμού, στα τέλη του 19ου αιώνα περνάει μια ακόμη πιο ριζοσπαστική διαδικα­σία εκκοσμίκευσης: τόσο οι οπαδοί του Μαρξ, όσο και οι οπαδοί του Νίτσε, θεωρούν αναμφισβήτητο το «θάνατο του Θεού». Τε­

245. Hitler 1965, σελ. 1797 (ομιλία της 11ης Δεκεμβρίου 1941), και Hitler 1980, ο. 476 (συνομιλίες της 1ης Ιουλίου 1942).

144 Ντομένικο Λοζούρντο

λείους διαφορετική είναι η κατάσταση στις Ηνωμε'νες Πολιτείες. Το 1899, το περιοδικό «Christian Oracle» εξηγεί ε'τσι την από­φαση για μετονομασία του σε «The Christian Century»: «Πιστεύ­ουμε πως ο χριστιανισμός θα γνωρίσει το μεγαλύτερο θρίαμβο όλων των εποχών τον επόμενο αιώνα, που θα είναι ο πιο αυθε­ντικά χριστιανικός αιώνας από όλους τους προηγούμενους»’44. Την περίοδο εκείνη είναι σε εξε'λιξη ο πόλεμος κατά της Ισπα­νίας, που κατηγορείται από τη βορειοαμερικανική ηγεσία πως στερεί άδικα το δικαίωμα στην ελευθερία και στην ανεξαρτησία από την Κούβα, ένα νησί που «βρίσκεται τόσο κοντά στα σύ­νορα της χώρας», και επίσης πως εφαρμόζει μέτρα που προ­σβάλλουν την «ηθική του λαού των ΗΠΑ» και αποτελούν «ντροπή για το χριστιανικό πολιτισμό»246 247. Η σαφής αναφορά στο Δόγμα Μονρόε και η έκκληση για συμμετοχή στην εκστρα­τεία που γίνεται στο όνομα της δημοκρατίας, της ηθικής και της θρησκείας, χρησιμοποιούνται μαζί για να εξορκίσουν μια χώρα απόλυτα πιστή στον καθολικισμό και για να προσδώσουν χαρακτήρα ιερού πολέμου σε μια σύγκρουση που είχε στόχο να κατοχυρώσει την αδιαμφισβήτητη ηγεμονία των ΗΠΑ. Αργό­τερα, ο πρόεδρος Μακ Κίνλεϊ εξηγεί ότι αποφάσισε να προ- σαρτήσει τις Φιλιππίνες με τη «Φώτιση του Παντοδύναμου Θεού», ο οποίος μετά από πολύωρες γονυκλισίες και παρα­κλήσεις σε μια νύχτα γεμάτη αγωνία, τον ελευθέρωσε από κάθε αμφιβολία και δισταγμό. Δεν ήταν σωστό να αφήσουν την αποικία στα χέρια της Ισπανίας, ούτε να την παραχωρήσουν «στη Γαλλία ή τη Γερμανία, τους εμπορικούς ανταγωνιστές μας στην Ανατολή». Ούτε πάλι να την εμπιστευτούν στα χέρια των Φιλιππινέζων που, «ανίκανοι να αυτοκυβερνηθούν», θα οδη­γούσαν τη χώρα τους σε κατάσταση «αναρχίας και κακοδιαχεί­ρισης» πολύ χειρότερη από αυτήν που υπήρχε επ ί ισπανικής κυριαρχίας:

246. Olasky 1992, σ. 135.247. Όπως αναφέρεται στην απόφαση του Συνεδρίου της 20ης Απριλίου 1898, σε Commager 1963, τόμος II, σ. 5.

Αντιαμφίκανισμός 145

Δεν είχαμε άλλη επιλογή από το να κρατήσουμε τις Φιλιππίνες και να διαπαιδαγωγήσουμε τους κατοίκους τους, εξυψώνοντας το επίπεδό τους, εκπολιτίζοντάς τους και εκχριστιανίζοντάς τους, και με τη βοήθεια του Θεού να πράξουμε το καλύτερο γι' αυτούς, σαν αδέλφια μας για τα οποία επίσης θυσιάστηκε ο Χρι­στός. Μόνο αφού κατέληξα σε αυτό το συμπέρασμα, ησύχασα, ξάπλωσα και αποκοιμήθηκα βαθιά·’4".

Σήμερα γνωρίζουμε όλα τα αίσχη που ε'γιναν για την κατάπνιξη του κινήματος ανεξαρτησίας των Φιλιππινών: πολέμησαν τους αντάρτες με συστηματική καταστροφή της σοδειάς και των ζώων, με τον εγκλεισμό των Φιλιππινέζων σε στρατόπεδα συ­γκέντρωσης όπου ήταν καταδικασμένοι σε πείνα και ασθένειες, ενώ κάποιες φορές προχώρησαν και σε μαζικές δολοφονίες όλων των ανδρών ή αγοριών από δέκα ετών και πάνω24’ .Κι όμως, παρά τις τόσες «παράπλευρες απώλειες» που προκα- λεί, η ιδεολογία του αυτοκρατορικού-θρησκευτικού πολέμου θα γνωρίσει το θρίαμβο, με το ξέσπασμα του Α' Παγκοσμίου Πολέ­μου. Αμέσως μετά την επίθεση, σε επιστολή προς το συνταγ­ματάρχη Χάουζ, ο Ουίλσον αναφέρει τα εξής για τους «συμμά­χους» του: «Όταν τελειώσει ο πόλεμος, θα τους αναγκάσουμε να δεχτούν τις απόψεις μας, αφού, εκτός των άλλων, οικονο­μικά θα τους έχουμε στο χέρι»248 249 250. Εμφανή είναι τα στοιχεία της Realpolitik στην εξωτερική πολιτική του Ουίλσον. Ωστόσο, αυτό δεν τον εμποδίζει να διεξάγει τον πόλεμο με τη μορφή κανονικής σταυροφορίας για το θρίαμβο της υπόθεσης της ειρήνης στον κόσμο, για το θρίαμβο της δημοκρατίας και των χριστιανικών ιδεωδών. Ακόμη μια φορά, υλικά και γεωπολιτικά συμφέροντα, ηγεμονικές αυτοκρατορικές φιλοδοξίες και αγαθή ιεραποστο­λική και δημοκρατική συνείδηση αναμιγνύονται και συντήκονται σε ένα αδιαίρετο σύνολο.

248. McKinley, αναφέρεται σε Millis 1989, σ. 384.249. Losurdo 1996, κεφ. V, παρ. 5.250. Kissinger 1994, σ. 224.

146 Ντομίνικο Λοζούρντο

Με αυτή την ιδεολογική πλατφόρμα, οι Ηνωμένες Πολιτείες αντι­μετωπίζουν και τις επόμενες συγκρούσεις του 20ού αιώνα. Πολύ χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Ψυχρού Πολέμου, την οποία περιγρόιφει έτσι ο Αϊζενχάουερ το 1953: «η ελευθερία πα­λεύει ενάντια στη σκλαβιά, το φως ενάντια στο σκοτάδι»25’. Ένας άλλος πρωταγωνιστής της περιόδου εκείνης, ο Φόστερ Ντάλες, χαρακτηρίζεται από τον Τσόρτσιλ «φλογερός πουριτανός». Αυ­τός δηλώνει με υπερηφάνεια: «στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ κανείς δεν γνωρίζει τη Βίβλο καλύτερα από μένα». Ο θρησκευτικός ζήλος δεν είναι ιδιωτική υπόθεση: «Πιστεύω βαθιά πως οι πολιτικές μας ιδέες και πρακτικές πρέπει να αντικατοπτρίζουν αυτά που διδάσκει σχετικά η θρησκεία, ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι δημι­ούργημα του Θεού, κι από Αυτόν εξαρτάται η μοίρα του»251 252 253. Εκτός από την πίστη, και άλλες θρησκευτικές έννοιες συγχέονται με την πολιτική σε διεθνές επίπεδο: για τον Ντάλες οι ουδέτερες χώρες που αρνούνται να πάρουν μέρος στην εκστρατεία κατά της Σοβιετικής Ένωσης θεωρούνται «αμαρτωλές», ενώ οι Ηνω­μένες Πολιτείες που ηγούνται σε αυτήν, θεωρούνται ο κατεξο- χήν «ηθικός λαός»2” . Το 1983 γίνεται επικεφαλής αυτού του λαού, που είναι πιο ηθικός και πιο κοντά στον Θεό από όλους τους άλλους, ο Ρόναλντ Ρίγκαν. Αυτός δίνει ώθηση στην τελική και πιο σκληρή φάση του Ψυχρού Πολέμου, επιδιώκει την ήττα του άπιστου εχθρού χρησιμοποιώντας ένα καθαρά και κραυγα­λέα θεολογι κό λεξιλόγιο, με το οποίο καλεί να πατάξουμε την «αμαρτία και το Κακό» σε κάθε γωνιά του κόσμου, στο όνομα των «Γραφών» και του «Κυρίου ημών Ιησού Χριστού».Τέλος, ας γυρίσουμε στις μέρες μας. Στο λόγο που εκφώνησε με την ανάληψη της πρώτης του προεδρίας, ο Κλίντον δεν είναι λι­γότερο επηρεασμένος από τη θρησκεία σε σχέση με τους προ- κατόχους αλλά και το διάδοχό του: «Σήμερα γινόμαστε μάρτυ­ρες του μυστηρίου της αμερικανικής αναγέννησης». Αφού μιλή­

251. Lott 1994, σ. 304.252. Kissinger 1994, σ. 534-535.253. Freiberger 1992, σ. 42-43.

Αντιαμερικανισμός 147

σει για τη συμφωνία που υπάρχει ανάμεσα «στους Πατέρες Αποίκους της Αμερικής» και τον «Παντοδύναμο», ο Κλίντον υπο­γραμμίζει: «Η αποστολή μας δεν έχει περιορισμένο χρονικό ορί­ζοντα»2” . Ξαναγυρίζοντας στην παράδοση αυτή και ριζοσπα- στικοποιώντας την παραπέρα, ο Τζορτζ Μπους ο νεότερος στην προεκλογική του εκστρατεία διατυπώνει ένα δικό του δόγμα: «Το έθνος μας επιλέχτηκε από το Θεό και έχει αναλάβει την ιστορική αποστολή να γίνει υπόδειγμα για όλο τον κόσμο»2” . Ό πω ς βλέπουμε, σε όλη την ιστορία των ΗΠΑ η θρησκεία κα­λείται να παίξει κυρίαρχο πολιτικό ρόλο σε διεθνές επίπεδο. Έχουμε να κάνουμε με μια πολιτική παράδοση που εκφράζεται με θεολογικούς όρους. Περισσότερο κι από τις δηλώσεις κά­ποιων ευρωπαίων ηγετών, τα «δόγματα» που εξαγγέλλουν κατά καιρούς οι πρόεδροι των Ηνωμένων Πολιτειών μας θυμί­ζουν γνωστές ευαγγελικές επιστολές ή δηλώσεις των Προκαθή­μενων της Καθολικής Εκκλησίας. Οι λόγοι που εκφωνούνται σε επίσημες τελετές από τους προέδρους μοιάζουν με εκκλησια­στικά κηρύγματα. Αναφέρω μόνο δύο παραδείγματα. Το 1953, αφού καλεί τους παριστάμενους να κλίνουν την κεφαλή ενώ­πιον του «Παντοδύναμου Θεού», απευθυνόμενος προς Αυτόν, ο Αϊζενχάουερ εύχεται: «ας γίνουν όλα για το καλό της προσφι­λούς μας χώρας και για τη δόξα Σου. Αμήν». Είναι ολοφάνερη εδώ η ταύτιση Θεού και Αμερικής. Μισό αιώνα αργότερα, η κα­τάσταση παραμένει η ίδια. Είδαμε πιο πάνω πώς ξεκίνησε την ομιλία του ο Κλίντον, όταν ανέλαβε για πρώτη φορά την Προε­δρία των ΗΠΑ. Ας θυμηθούμε και πώς τελειώνει. Αφού αναφέ- ρεται στην «Ιερά Γραφή» ο νεόκοπος πρόεδρος καταλήγει: «Με αφορμή τη σημερινή τελετή ακούμε να μας καλούν στον αγώνα. Ακούμε τις σάλπιγγες. Είχαμε αλλαγή φρουράς. Και τώρα, καθέ­νας με τον τρόπο του και όλοι με τη βοήθεια του Θεού, οφεί­λουμε να ανταποκριθούμε στο κάλεσμα. Σας ευχαριστώ και ο 254 255

254. Lott 1994, ο. 366.255. Cohen 2000.

148 τομίνικο Λοίούρντο

Θεός να μας ευλογεί όλους»’54. Πάλι οι Ηνωμένες Πολιτείες ταυ­τίζονται με την «ιερή πόλη», την ευλογημε'νη από το Θεό. Στην ομιλία του για την ανάληψη των προεδρικών καθηκόντων, ο Κλί- ντον αισθάνεται την ανάγκη να ευχαριστήσει το Θεό που τον ε'κανε Αμερικανό.Ακόμη και το πυρηνικό ολοκαύτωμα της Χιροσίμα γίνεται αφορμή για να δοξαστεί ο Παντοδύναμος, που και με την ευ­καιρία αυτή δείχνει ξανά την εμπιστοσύνη Του στον περιούσιο λαό Του, παραχωρώντας του την αποκλειστικότητα της κατο­χής του νέου φοβερού όπλου μαζικής καταστροφής. Ο πρόε­δρος Τρούμαν λέει: «Ευχαριστούμε το Θεό που χάρισε την ατο­μική βόμβα σε μας και όχι στους εχθρούς μας, και προσευχόμα­στε ώστε Αυτός να μας καθοδηγεί για να τη χρησιμοποιούμε σύμφωνα με τη θέληση και τα σχέδιά Του»’57. Οι ΗΠΑ είναι σί­γουρες πως έχουν εξασφαλίσει τη βοήθεια του Θεού και την ευ­λογία Του για να προχωρήσουν σε νέα ολοκαυτώματα σαν αυτό της Χιροσίμα, στο άμεσο ή απώτερο μέλλον.

7. Ο Διαφωτισμός και οι διαφορές ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Ευρώπη

Η Ευρώπη, απέναντι σ' αυτή την ιδεολογία, ή καλύτερα απένα­ντι στην ιδέα περί θείας αποστολής, πάντα ένιωθε αμηχανία. Εί­ναι γνωστό το ειρωνικό σχόλιο του Κλεμανσό για τα δεκατέσ­σερα σημεία του Ουίλσον: ο καλός Θεός είχε τουλάχιστον τη σε­μνότητα να περιοριστεί μόνο σε δέκα εντολές! Το 1919, ο Τζον Μέιναρντ Κέινς σε ένα γράμμα του χαρακτηρίζει τον Ουίλσον ως τον «πιο πολεμοχαρή άνθρωπο στον κόσμο»256 257 258.Ο Φρόιντ χρησιμοποιεί ακόμη πιο σκληρά λόγια μιλώντας για την τάση του αμερικανού προέδρου να πιστεύει ότι του έχει ανατεθεί μια ιερή αποστολή: έχουμε να κάνουμε με «υποκρισία, ανειλικρί-

256. Lott 1994, σ. 302, 369.257. Lifton, Mitchell 1995, σ. 28.258. Skidelsky 1989, σ. 444.

Αντιαμερικανιομός 149

νεια και προσπάθεια διαστρέβλωσης της πραγματικότητας»· Ενώ ακόμη κι ο Γουλιέλμος Β' νόμιζε πως ήταν «εκλεκτός της Θείας Πρόνοιας»259· Όμως ο Φρόιντ κάνει όχι μόνο ένα αλλά δύο λάθη εδώ. Καταρχήν έχει άδικο να προσωποποιεί ένα πρόβλημα που έχει συνολικότερο χαρακτήρα. Το 1912 ο Ουίλσον αναλαμβάνει την Προεδρία νικώντας το Προοδευτικό Κόμμα, έχοντας επιλέξει ως ύμνο του το Εμπρός στρατιώτες του Χριστού, ενώ ο αντίπαλός του υποψήφιος των Προοδευτικών στο τέλος του λόγου που εκ­φωνεί με την ευκαιρία της ανακήρυξης της υποψηφιότητάς του, δηλώνει: «Είμαστε στον Αρμαγεδόνα και πολεμάμε για τον Κύ­ριο»2" . Είναι δύσκολο να πούμε ποιος από τους δύο ξεπερνούσε τον άλλο σε θρησκευτική ορμή και ιεραποστολικό φρόνημα!Ο Φρόιντ συγκρίνοντας τον Ουίλσον με τον Γουλιέλμο Β' δια­τρέχει τον κίνδυνο να περιπλέξει δύο διαφορετικά ιδεολογικά ρεύματα. Είναι αλήθεια πως και ο γερμανός αυτοκράτορας δεν παραλείπει να συγκαλύψει με θρησκευτικά επιχειρήματα τις επεκτατικές του βλέψεις: απευθυνόμενος στο στρατό λίγο πριν ξεκινήσει για την Κίνα, επικαλείται την «ευλογία του Θεού» σε μια επιχείρηση που έχει στόχο να πνίξει στο αίμα την εξέγερση των Μπόξερς και να διαδώσει το «χριστιανισμό», ενώ παρου­σιάζει τους Γερμανούς ως «τον περιούσιο λαό του Κυρίου»261. Το επιχείρημα αυτό το μεταχειριζόταν συχνά ο Χίτλερ, που πολύ πριν αναρριχηθεί στην εξουσία, δήλωνε ότι του έχει ανατεθεί να διεκπεραιώσει «μια θεία Αποστολή» και ότι θα υποταχθεί στη θέληση του «Παντοδύναμου». Αργότερα, όταν επιτίθεται κατά της Σοβιετικής Ένωσης ζητάει επανειλημμένα από το Θεό «να τον βοηθήσει σ' αυτό τον αγώνα». Ακόμη πιο ξεκάθαρη είναι η διακήρυξή του στις 19 Δεκεμβρίου 1941: «ο Κύριος δεν θα αρ- νηθεί τη νίκη στους άξιους στρατιώτες του»262. Πάλι κατά τον

259. Freud 1995a, σ. 35-36.260. Hudson 1981, σ. 317.261. Rohl 2001, σ. 1157. Rohl 1993, σ. 412.262. Hitler 1939, σ. 70, 439. Hitler 1965, σ. 1732,1815 (ομιλίες της 22ας Ιουνίου και 19ης Δεκεμβρίου 1941.

150 Ντομίνπκο Λοίοΰρντο

Χίτλερ, οι Γερμανοί είναι «ο περιούσιος λαός»26' και έτσι είναι κα­τανοητό το σύνθημα Gott mit uns (Ο Θεός μαζί μας).Ό λα αυτά είναι αλήθεια. Όμως δεν πρέπει να υπερτιμάμε την ιδεολογική βαρύτητα αυτών των συνθημάτων. Στη Γερμανία (πατρίδα του Μαρξ και του Νίτσε) έχει προχωρήσει η εκκοσμί- κευση του κράτους. Κανείς δεν παίρνει στα σοβαρά την επί­κληση της «ευλογίας του Θεού» από τον Γουλιέλμο Β', ούτε καν οι σοβινιστές: τουλάχιστον για μερικούς από τους πιο φωτισμέ­νους εκπροσώπους τους (όπως τον Μαξιμίλιαν Χάρντεν) φαίνε­ται γελοία η επιστροφή στην «εποχή των Σταυροφοριών» και η απαίτηση να «κατακτήσουμε τον κόσμο κρατώντας ανά χείρας το Ευαγγέλιο». «Έτσι διεκδικούν την ευλογία του Κυρίου οι φα- ντασιομανείς και οι επιτήδειοι» λέει. Πράγματι, πριν ακόμη ανα­κηρυχθεί βασιλιάς, ο μελλοντικός αυτοκράτορας εξυμνεί τους Γερμανούς ως τον «περιούσιο λαό του Κυρίου», αλλά τον λοιδο­ρεί η ίδια η μητέρα του, κόρη της βασίλισσας Βικτορίας που από τότε είχε βλέψεις στο θρόνο της Αγγλίας263 264.Ας σταθούμε λίγο πάνω σ' αυτό. Στην Ευρώπη οι μύθοι για τη γενεαλογία των αυτοκρατόρων κατά κάποιο τρόπο αλληλοε- ξουδετερώνονται. Οι βασιλικές οικογένειες έχουν συγγενικές σχέσεις μεταξύ τους, με αποτέλεσμα στο εσωτερικό της καθε- μίας να συγκρούονται ιεραποστολικές ιδέες και γενεαλογικοί μύ­θοι αντίθετοι και διαφορετικοί. Η καταστροφική εμπειρία των δύο παγκόσμιων πολέμων συντέλεσε ακόμη περισσότερο στην απονομιμοποίηση αυτών των ιδεών. Από την άλλη, η πολύ­χρονη κομμουνιστική περιπέτεια, παρά την τελική της ήττα, άφησε έντονο το στίγμα της στη συνείδηση των Ευρωπαίων, γιατί εξελίχτηκε στο όνομα του αγώνα ενάντια στον ιμπεριαλι­σμό και στην αρχή της ισότητας των λαών και εθνών. Στην Ευ­ρώπη είναι ξεκάθαρα τα αποτελέσματα: κανείς πια δεν δίνει ση­μασία στις θεωρίες κάποιων χωρών ότι εκτελούν δήθεν θείες

263. Rauschning 1940, σ. 227.264. Rohl 2001. σ. 1157. Rohl 1993, σ. 412.

παμερικανισμός 151

εντολές και αυτοκρατορικές αποστολές. Οι αυτοκρατορικές και θρησκευτικές ιδεοληψίες που τόσο ευδοκιμούν στις Ηνωμένες Πολιτείες, εδώ δεν βρίσκουν ακροατήρια.Όσον αφορά τη Γερμανία ιδιαίτερα, στην περίοδο μετάβασης από το Δεύτερο στο Τρίτο Ράιχ, ταλαντεύεται ανάμεσα στη νο­σταλγία ενός φιλοπόλεμου παγανισμού επικεντρωμένου στη λατρεία του Βοτάν* και στην πρόθεση να κάνει το χριστιανισμό εθνική θρησκεία η οποία να νομιμοποιεί την αυτοκρατορική αποστολή του γερμανικού λαού. Αυτή η δεύτερη τάση βρίσκει την καλύτερη έκφρασή της στο κίνημα των Deutsche Christen, των «γερμανοχριστιανών». Όμως αυτό το κίνημα δεν είχε με­γάλη διάρκεια, αφενός λόγω της διαδικασίας εκκοσμίκευσης, που δεν είχε συμπαρασύρει μόνο το σύνολο της κοινωνίας αλλά και τη θεολογική θεωρία των προτεσταντών (να θυμηθούμε τον Καρλ Μπαρθ και τον Ντίτριχ Μπονχέφερ), και αφετέρου λόγω των φιλοπαγανιστικών απόψεων των ηγετών του Τρίτου Ράιχ. Αντίθετα, η ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών επηρεάστηκε βα­θιά από τις τάσεις μετασχηματισμού της εβραιοχριστιανικής παράδοσης σε ένα είδος εθνικής θρησκείας που εξυμνεί την ιδι­αιτερότητα (εχεερϋοηθίΐεπι) του αμερικανικού λαού και τη μεσ­σιανική αποστολή που του έχει ανατεθεί.Τώρα μπορούμε να καταλάβουμε τα όρια της προσέγγισης του Φρόιντ και του Κέινς: προφανώς, όπως σε κάθε ηγετική ομάδα, έτσι και στις διάφορες κυβερνήσεις των Ηνωμένων Πολιτειών, δεν λείπουν οι υποκριτές, οι υπολογιστές, οι κυνικοί, αλλά δεν υπάρχει λόγος να αμφισβητήσουμε την ειλικρίνεια παλαιότερα του Ουίλσον και σήμερα του Μπους του νεότερου. Όταν αυτός υπερηφανεύεται για τις καλές σχέσεις του με το Θεό, εναρμονί­ζεται απόλυτα με τις πολιτικο-θρησκευτικές παραδόσεις και τις συνηθισμένες αντιλήψεις των συμπολιτών του. Όμως αυτό εί­ναι ένα στοιχείο δύναμης και όχι αδυναμίας. Η ήρεμη βεβαιό­

Σ.τ.ε.: Θεός του πολέμου, της μαγείας, της γνώοης και της ποίησης στη σκανδι­ναβική μυθολογία.

152 Ντομίνικο Λοζουμνκ:

τητα ότι υπηρετεί μια ιερή υπόθεση διευκολύνει τόσο τη μαζική κινητοποίηση σε κρίσιμες περιόδους, όσο και την απόκρυψη ή τον εξωραϊσμό των πιο μαύρων σελίδων της ιστορίας των Ηνω- με'νων Πολιτειών. Πράτγματι, την περίοδο του Ψυχρού Πολε'μου η Ουάσινγκτον οργάνωνε στη Λατινική Αμερική αιματηρά πρα­ξικοπήματα και επέβαλλε στρατιωτικές δικτατορίες, ενώ στην Ινδονησία στα 1965, διε'ταξε τη δολοφονία εκατοντάδων χιλιά­δων κομμουνιστών και φιλοκομμουνιστών. Αλλά όσο κι αν είναι δυσάρεστες οι λεπτομέρειες αυτές, δεν μπορούν να αλλοιώσουν την ιερότητα της υπόθεσης που έχει αναλάβει «η αυτοκρατορία του Καλού».Είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα ο Βέμπερ, ο οποίος κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου κατήγγειλε το αμερικα­νικό «cant»2" . Αυτό το «cant» για το οποίο μιλάει ο Βέμπερ (και πιο πριν ο Νίτσε, αναφερόμενος στην Αγγλία)264, δηλαδή η ψευ­δής συνείδηση που αναφέρει ο Ένγκελς, δεν είναι το ψέμα και ούτε η συνειδητή υποκρισία στην κυριολεξία της. Είναι η υπο­κρισία όσων καταφέρνουν να λένε ψέματα ακόμη και στον εαυτό τους, ή αν θέλετε, η ειλικρίνεια που προκύπτει από ένα διπλό ψέμα, το ένα προς τους άλλους και το άλλο προς τον ίδιο μας τον εαυτό. Και στον Κέινς και στον Φρόιντ εκδηλώνονται ταυτόχρονα η δύναμη και η αδυναμία του Διαφωτισμού. Η Ευ­ρώπη, αλώβητη από την αυτοκρατορική-θεολογική ιδεολογία που κυριαρχεί στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, αποδεικνύε- ται ανίκανη να συνειδητοποιήσει τη σχέση ανάμεσα στον ηθικό και θρησκευτικό ζήλο από τη μια και στην ξεκάθαρη επιδίωξη μιας πολιτικής, οικονομικής και στρατιωτικής ηγεμονίας σε διε­θνές επίπεδο, από την άλλη. Είναι ακριβώς αυτή η σχέση, αυτός ο ιδιόρρυθμος φονταμενταλισμός που επιτρέπει στις θρησκόλη­πτες Ηνωμένες Πολιτείες να μην σέβονται το ισχύον διεθνές δί­καιο και τους ανθρώπινους νόμους. 265 266

265. Weber 1971,σ. 144.266. Πρβλ. Losurdo 2002, κεφ. 22, παρ. 3.

τιαμερικανισμός 153

8. «Δραπετομανία», «εθνοψυχιατρική» και «παθογενή μαζικά πολιτικά κινήματα»

Στο πλαίσιο αυτό πρέπει να δούμε και την απονομιμοποίηση του ΟΗΕ, την ουσιαστική κατάργηση της Συνθήκης της Γενεύης, τις απειλές ακόμη και προς τους «συμμάχους» που καλούνται απροκάλυπτα να υποταχθούν στη θέληση του περιούσιου λαού. Είναι απόλυτα κατανοητή η αμηχανία και οι αρνητικές αντιδράσεις που προκαλεί ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολι­τειών όταν συμπεριφέρεται ως πλανητάρχης, χωρίς να υπολο­γίζει κανένα διεθνή οργανισμό. Την ίδια στιγμή που οι ιδεολόγοι του πολέμου διαμαρτύρονται σκανδαλισμένοι για το «αίσχος του αντιαμερικανισμού».Όσοι σκέφτονται έτσι ή αρνούνται να σκεφτούν σοβαρά, καλά θα κάνουν να διαβάσουν ή να ξαναδιαβάσουν τον Τοκβίλ. Δυ­στυχώς, ενώ αναφέρονταν συχνά σε αυτόν όσο εξυμνούσε την «αμερικάνικη δημοκρατία», θεωρώντας μηδαμινής αξίας τους μαύρους σκλάβους και τους κυνηγημένους ερυθρόδερμους, τον ξεχνούν ή τον διαγράφουν όταν αντίθετα γράφει τις πιο διεισδυτικές και επίκαιρες σελίδες του που περιγράφουν εύ­στοχα την υπεροψία και το σοβινισμό των Ηνωμένων Πολι­τειών: «Οι Αμερικανοί δεν ανέχονται την παραμικρή κριτική αλλά επιδιώκουν διαρκώς επαίνους από τους άλλους [...] . Η ματαιοδοξία τους είναι ανικανοποίητη και φθονερή». Έχουμε να κάνουμε με μια αλόγιστη «εθνική υπερηφάνεια», με έναν αδιάλλακτο «ευερέθιστο πατριωτισμό» που τροφοδοτεί μια επιθετική και επεκτατική εξωτερική πολιτική. Απευθυνόμενος σε έναν Βορειοαμερικανό, μιλώντας για τις επεκτατικές επιχει­ρήσεις στο Νότο ακόμη και από «ιδιώτες» τυχοδιώκτες, ο Το­κβίλ γράφει:

Είδα με ανησυχία αυτή την επεκτατική, σχεδόν ληστρική αντί­ληψη να κυριαρχεί από χρόνια ανάμεσά μας. Δεν είναι καλό ση­μάδι αυτό για έναν λαό που κατέχει περισσότερα εδάφη από όσα μπορεί να διαχειριστεί. Ομολογώ πως θα ένιωθα μεγάλη θλίψη αν μάθαινα πως το (αμερικανικό) έθνος ξεκινάει επίθεση

154 τομίνικο Λοζοϋρντο

ενάντια στην Κούβα ή, ακόμη χειρότερα, πως στέλνει εκεί' τα αποβράσματα της κοινωνίας του’67.

Οι πιο ηλικιωμένοι αναγνώστες θα θυμούνται το επεισόδιο του Κόλπου των Χοίρων με την απόπειρα εισβολής στην Κούβα το 1961, η οποία ήταν μια «ιδιωτική» επιχείρηση «αποβρασμάτων της κοινωνίας». Δεν μπορούμε να ξεχύσουμε τις επανειλημμένες απειλές ενάντια σε ένα νησί που, όπως γνώριζε πολύ καλά ο Το- κβίλ, εποφθαλμιούσαν οι Ηνωμένες Πολιτείες ήδη από την εποχή του Τζέφερσον.Όταν μιλάει κανείς για παρόμοια περιστατικά σημαίνει αυτό­ματα ότι κινδυνεύει να κατηγορηθεί για αντιαμερικανισμό. Όμως, όσο κι αν είναι περίεργη μια τέτοια κατηγορία, έχει δια­τυπωθεί κι άλλες φορές στην ιστορία, με παρόμοιο τρόπο. Στα μισά του 19ου αιώνα στο Νότο των Ηνωμένων Πολιτειών είναι σε άνθιση το δουλοκτητικό καθεστώς. Παρ' όλα αυτά, ακούγο- νται ήδη οι πρώτες αμφιβολίες, οι πρώτες ανησυχίες: αυξάνε­ται ο αριθμός των φυγάδων σκλάβων. Το φαινόμενο αυτό φο­βίζει και εκπλήσσει τους υποστηρικτές της δουλείας και της white supremacy: πώς είναι δυνατόν να είναι «φυσιολογικοί» άν­θρωποι όσοι λιποτακτούν από μια τόσο καλά οργανωμένη κοι­νωνία, που έχει δομηθεί σύμφωνα με τους νόμους της φύσης; Σίγουρα πρόκειται για μια φυσική διαστροφή, για μια παθογέ- νεια. Περί τίνος ακριβώς πρόκειται; Το 1851 ο Σάμουελ Κάρ- τραϊτ, χειρούργος ψυχολόγος από τη Λουιζιάνα, υποστηρίζει ότι βρήκε την εξήγηση, την οποία ανακοινώνει στους αναγνώ­στες του μέσα από τις στήλες ενός έγκυρου επιστημονικού π ε­ριοδικού, του New Orleans Medical and Surgical Journal. Ξεκινώ­ντας από την αρχαία ελληνική λέξη δραπέτης* * ο επιφανής επ ι­στήμονας συμπεραίνει περιχαρής ότι η ψυχική διαταραχή που ωθεί τους σκλάβους στη φυγή είναι η πάθηση της «δραπετο-

267. Tocqueville 1951, τόμος I, τεύχος 2, ο. 233-234, τόμος I, τεύχος 1, σ. 247 και τόμος VII σ. 147. Επ' αυτού πρβλ. Losurdo 2005, κεφ. VIII, παρ. 13.* Σ.τ.ε.: Ελληνικά στο κείμενο.

Αντιαμφίκανισμός 155

μανίας»2“ . Δεν είναι η μοναδική περίπτωση προσπάθειας να δο­θεί ψυχοπαθολογική «ερμηνεία» στις εξεγέρσεις και τους ξεσηκω­μούς των λαών που κατοικούσαν ή που κατάγονταν από τις αποικίες. Τη δεκαετία του 1950 εκδηλώνεται εξέγερση στην Κέ­νυα. Ο σκοπός είναι σαψής: οι εξεγερμένοι δεν αντέχουν πια την απαλλοτρίωση της γης τους, θέλουν να διώξουν τον άγγλο κατα- κτητή και να κατακτήσουν την εθνική τους ανεξαρτησία. Τότε ένας επιστήμονας (ο δόκτωρ Τζ. Κ. Καράδερς) αποίρασίζει να εντρυφήσει στα μυστικά του african mind. Όλα αποσαφηνίζο­νται: η εξέγερση είναι εκδήλωση της ανικανότητας των πρωτό­γονων εγκεφάλων να αφομοιώσουν τη νεωτερικότητα και την αλ­λαγή, μια «ασθένεια» που πρέπει και μπορεί να θεραπευθεί χάρη στην «εθνοψυχιατρική». Δεν χρειάζεται να προσθέσουμε πως η ερμηνεία αυτή γίνεται αποδεκτή με ενθουσιασμό από τους πιο σοβινιστικούς κύκλους της βρετανικής αποικιοκρατίας2'·’ .Η εκστρατεία κατά του αντιαμερικανισμού που έχει εξαπολυθεί στις μέρες μας έχει πολλά κοινά με την εκστρατεία ενάντια στη δρα- πετομανία και στις άλλες «ψυχικές διαταραχές» που είχε ερευνήσει παλαιότερα η «εθνοψυχιατρική». Επιφανείς πολιτικοί και ιστορικοί δεν διστάζουν να αποφανθούν: το να πασχίζεις να εξηγήσεις τους λόγους της διάχυτης εχθρότητας, ειδικά στη Μέση Ανατολή, ενά­ντια στην πολιτική του Ισραήλ και των Ηνωμένων Πολιτειών, δεν εί­ναι μόνο σπατάλη δυνάμεων αλλά και εθελοτυφλία: σημαίνει να κλείνεις τα μάτια μπροστά στην «εμφάνιση παθογενών μαζικών πολιτικών κινημάτων»220. Οι Παλαιστίνιοι ανήκουν σε μια «αρρω- στημένη κοινωνία»: «πρέπει να κατασκευάσουμε ειδικά κλουβιά γι' αυτούς»268 269 270 271· Με αυτό το συμπέρασμα, δεν θα δυσκολευτούν καθό­λου να συμφωνήσουν και οι αποικιοκράτες που σήμερα προσπα­θούν να εκτοπίσουν τους Παλαιστίνιους από τα εδάφη τους.

268. Eakin 2000.269. Ascherson 2005, σ. 28-29.270. Berman 2004, σ. 170.271. Αυτό υποστηρίζει ο ισραηλινός ιστορικός Μπενι Μόρις, όπως αναφε'ρεται σε Siegman 2004, σ. 79.

Α ν τ ισ η μ ιτ ισ μ ό ς

1. Αντιαμερικανισμός και αντισημιτισμός; Φορντ και Χίτλερ

Ξεχνώντας τις υποκλίσεις στον «αμερικανισμό» (ή σε κάποιες πλευρε'ς του) που έκαναν παλαιότερα ηγετικά στελέχη του να­ζισμού και του φασισμού, η κυρίαρχη ιδεολογία σήμερα προ- χωρά ακάθεκτη στην προσπάθειά της να αποθαρρύνει κάθε απόπειρα κριτικής προς την Ουάσινγκτον, επειδή τάχα κάτι τέ- τοιο θα ήταν ε'κφραση αντιαμερικανισμού αλλά και αντισημιτι­σμού. «Ο αντιαμερικανισμός είναι ο νέος αντισημιτισμός», είναι ο τίτλος άρθρου της ιταλικής εφημερίδας La Stamps σε ανταπό­κριση από τη Νέα Υόρκη, που αναφέρεται σε διάλεξη ενός «γάλ- λου φιλόσοφου και δημοσιογράφου, του Μπερνάρ Ανρί Λεβί, στο Συμβούλιο Διεθνών Σχέσεων, ένα από τα αρχηγεία όπου σχεδιάζεται η αμερικάνικη εξωτερική πολιτική»27·’. Για να επιβε­βαιώσει τη σχέση ανάμεσα σε αυτά τα δύο «νοσηρά φαινό­μενα», ή καλύτερα ανάμεσα σε δύο συμπτώματα της ίδιας νό­σου, ο συντάκτης του άρθρου κάνει ένα βιαστικό ιστορικό απο­λογισμό: υποστηρίζει ότι δεν είναι τυχαίο που η εγκληματική μανία που στοχεύει στην «τελική λύση», εκδηλώνεται μόνο στη μία όχθη του Ατλαντικού. Μια τάση που σήμερα εθελοτυφλεί μπροστά στον αντισημιτισμό των εχθρών του Ισραήλ, την ίδια στιγμή που αντιμετωπίζει με εχθρότητα και δυσπιστία τη μο­ναχική υπερδύναμη, τη μοναδική πιστή σύμμαχο του εβραϊκού Κράτους. 272

272. Levy 2006.

τισημιτισμός 157

Ας δούμε τι λέει σχετικά ο Έλι Βίζελ:

Ό πω ς στο παρελθόν έτσι και σήμερα, η Ευρώπη είναι το πρό­βλημα. Είναι μια ήπειρος όπου το μίσος απέναντι στους Εβραί­ους αν και ξεκινούσε από διαφορετικές αφετηρίες, συσσωρεύ­τηκε και πολλαπλασιάστηκε με το πέρασμα των αιώνων. Εκεί λοιπόν, πρέπει επειγόντως να το καταπολεμήσουμε, να το κα­ταγγέλλουμε χωρίς να εφησυχάζουμε ποτέ'71.

Ένας πρωτοκλασάτος ισραηλινός πολιτικός, ο Νάταν Σαράνσκι, προχωρά ακόμη παραπέρα: όχι μόνο δικαιολογεί τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά καλεί σε αντίσταση απέναντι στο «κύμα αντι- σημιτισμού-αντιαμερικανισμού» που μαίνεται στην Ευρώπη'74. Έχει γίνει συνήθεια πια να υποστηρίζεται ο Νέος Κόσμος σε βά­ρος του Παλαιού, κάθε φορά που εκδηλώνεται κάποια αντιδικία στο θέμα του παλιού και του σύγχρονου αντισημιτισμού και στο θέμα της πάλης για την εξουδετέρωσή του.Έχει όμως ιστορικές βάσεις αυτή η αντιπαράθεση; Όσοι την τρο­φοδοτούν θα έκαναν καλά να ξαναδιαβάσουν τον Χερτζλ που ανέ­φερε επανειλημμένα το παράδειγμα της βορειοαμερικανικής Δη­μοκρατίας για να αποδείξει και να επιβεβαιώσει τη διάδοση του αντισημιτισμού'75. Ίσως αυτός να είχε υπόψη του ένα παράδοξο γεγονός. Η πρώτη μεγάλη αναχαίτιση της διαδικασίας χειραφέτη­σης των Εβραίων τον 19ο αιώνα στη Δύση σημειώνεται ακριβώς στη βορειοαμερικανική Δημοκρατία. Ο στρατηγός Γκραντ, επικε­φαλής του στρατού της Ένωσης, παίρνει δραστικά μέτρα ενάντια σε μία εθνότητα που θεωρεί υπεύθυνη για την παραβίαση του οι­κονομικού αποκλεισμού που έχει επιβληθεί στο Νότο: τότε γίνο­νται οι πρώτες εκτοπίσεις των Εβραίων (από την περιοχή του Τε- νεσί). Είναι αλήθεια πως το μέτρο αυτό ανακαλείται σύντομα'7''. 273 274 275 276

273. Wiesel 2004.274. Sharansky 2004.275. Herzl 1920, τόμος I, σ. 47 και τόμος II, σ. 237.276. Sachar 1993. σ. 80.

158 τομίνικο Λοζούρντο

Αυτό όμως δεν αλλάζει την κατάσταση: ο μύθος που προσπαθεί σήμερα να αλλοιώσει το ρόλο της μοναχικής υπερδύναμης δεν αντέχει σε καμία ιστορική ανάλυση.Αυτό ισχύει περισσότερο, αν πάρουμε υπόψη πόσο επηρέαζαν τη Γερμανία οι Ηνωμένες Πολιτείες και στο θέμα του αντισημιτι­σμού. Την επαύριο του Οκτωβρίου 1917, ο Χένρι Φορντ, κροίσος της αυτοκινητοβιομηχανίας, καταγγέλλει τη μπολσεβίκικη επανά­σταση ως αποτέλεσμα εβραϊκής συνωμοσίας και με το σκοπό αυτό εκδίδει ένα περιοδικό μεγάλης κυκλοφορίας, το «The Dearborn Independent»: το Νοέμβριο του 1920 τα δημοσιευμένα άρθρα του εκδιδονται σε τόμο με τίτλο Ο διεθνής Εβραίος, που θα αποτελέσει από την πρώτη στιγμή σημείο αναφοράς του διε­θνούς αντισημιτισμού. Για να επιβεβαιώσει την άποψη περί συ­νωμοσίας, ο αμερικανός βιομήχανος επικαλείται τα Πρωτόκολλα των σοφών της Σιών, που αποκτούν μεγαλύτερη εγκυρότητα από το γεγονός ότι τα υποστηρίζει μια προσωπικότητα έξω από το χώρο της πολιτικής, ένας άνθρωπος γνωστός για την ευφυΐα και το πρακτικό του πνεύμα. Μετά από λίγο ο Φορντ θα χαμη­λώσει τους τόνους, αλλά στο μεταξύ το βιβλίο του θα μεταφρα­στεί στα γερμανικά και θα έχει εξαιρετική επιτυχία στη Γερμανία. Αργότερα, ηγετικά στελέχη των ναζί όπως ο Σίραχ και ο Χίμλερ θα παραδεχτούν ότι εμπνεύστηκαν από τον αμερικανό μεγαλο- βιομήχανο και ακολούθησαν το παράδειγμά του. Ιδιαίτερα ο δεύ­τερος, θα τονίσει πως ο Φορντ τον έκανε να συνειδητοποιήσει τον «κίνδυνο του εβραϊσμού»: «ήταν σαν μια αποκάλυψη για τους εθνικοσοσιαλιστές». Γράφουν στη συνέχεια αναφερόμενοι και στα Πρωτόκολλα των σοφών της Σιών: «αυτά τα δύο βιβλία μας έδει­ξαν το δρόμο για να ελευθερώσουμε την ανθρωπότητα από το μεγαλύτερο εχθρό όλων των εποχών: το διεθνή Εβραίο (προσέξτε τον προσφιλή όρο του Χένρι Φορντ). Τα βιβλία αυτά, πάντα κατά τον Χίμλερ, έπαιξαν έναν «αποφασιστικό» (ausschlaggebend) ρόλο και στη διαμόρφωση του Φύρερ’” . Θα μπορούσε να παρατηρή- 277

277. Για Σίραχ πρβλ. Shirer 1974, σ. 230. Για Χίμλερ πρβλ. Poliakov 1974-90, τόμος

Αντισημιτισμός 159

σει κανείς ότι αυτοί δεν ήταν αντικειμενικοί μάρτυρες. Παραμένει ωστόσο ε'να γεγονός: στις συνομιλίες του Χίτλερ με τον Ντίτριχ Έκαρτ, μια προσωπικότητα που τον επηρέαζε απόλυτα (στον επίλογο του βιβλίου του Ο Αγών μου τον ευχαριστεί δημόσια), φαίνεται καθαρά η επίδραση του «εξαιρετικά σημαντικού κειμέ­νου» του «γνωστού αμερικανού αυτοκινητοβιομήχανου»2™. Ο Φορντ είναι γενικά παρών, κι ας μην αναφέρεται πάντα το όνομά του. Έτσι κι αλλιώς η άποψη που διατύπωσε ήδη από το 1920, σύμφωνα με την οποία το περιεχόμενο των Πρωτοκόλλων των σοφών της Σιών επαληθεύεται από το σκοτεινό και αισχρό ρόλο των Εβραίων στον πόλεμο και κύρια στις ταραχές της Ρω­σίας («η ρώσικη επανάσταση έχει ρατσιστικές και όχι πολιτικές αιτίες», και αν και χρησιμοποιεί ανθρωπιστικά και σοσιαλιστικά συνθήματα, στην πραγματικότητα εκφράζει «ρατσιστικές επε­κτατικές βλέψεις»278 279 280), και δεν μπορεί παρά να έχει καταστροφι­κές συνέπειες σε μια χώρα σαν τη Γερμανία που βίωσε την ήττα και ακόμη νιώθει να οπτειλείται από την επανάσταση. Ο διεθνής Εβραίος γίνεται σύμβολο για το σοβινιστικό, ρεβανσιστικό και αντισημιτικό κίνημα που παίρνει τρομακτικές διαστάσεις.Τώρα φαίνεται πόσο επιπόλαια και ψευδεπίγραφη είναι η πα­ρουσίαση της αντιπαράθεσης ανάμεσα στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, σαν να μην είχαν υποστεί και οι δύο τις τραγικές συνέπειες του αντισημιτισμού. Το 1933 ο Σπένγκλερ αισθάνεται την ανάγκη να κάνει μια διευκρίνιση: η θεωρητική ιουδαιοφοβία του δεν πρέπει να συγχέεται με τον υλιστικό, χο­ντροκομμένο ρατσισμό, τόσο προσφιλή στους «αντισημίτες της Ευρώπης και της Αμερικής»22” . Ο άνεμος του ρατσιστικού αντι­

IV, σ. 293, όπου επικαλείται τη μαρτυρία του Φέλιξ Κερστεν -του φινλανδοΰ μασέρ του Φύρερ- και που έχω χρησιμοποιήσει πολλές φορές: Das Buch von Henry Ford, 22 Δεκεμβρίου, 1940, CCX-31, που φυλάσσεται στο Κέντρο σύγχρονης ιουδαϊκής τεκμηρίωσης στο Παρίσι.278. Eckart 1924, σ. 52, σημείωση 30.279. Ford 1933, σ. 128 κ.εξ. και 145.280. Spengler 1933a, σ. 157.

160 τομίνικο ΛοζοΟρντο

σημιτισμού που μαίνεται και στην άλλη όχθη του Ατλαντικού, θεωρείται υπερβολικός ακόμη κι από ε'ναν συγγραφέα που ασχολείται με τη συλλήβδην καταγγελία της κουλτούρας και της μακραίωνης ιστορίας των Εβραίων, σε όλες τις φάσεις της ανά­πτυξής της.Και για το λόγο αυτό, ο Σπε'νγκλερ θεωρείται αναξιόπιστος και ανακόλουθος στα μάτια των ναζί. Αυτοί στρέφουν αλλού τον ενθουσιασμό τους: ο διεθνής Εβραίος συνεχίζει να κυκλοφορεί με όλες τις τιμές στο Τρίτο Ράιχ, με προλόγους που υπογραμμί­ζουν την αποφασιστική ιστορική συμβολή του αμερικανού αυ- τοκινητοβιομήχανου-συγγραφέα (γιατί έριξε φως στο «εβραϊκό ζήτημα») και τονίζουν τη συγγένεια και συνέχεια ανάμεσα στον Χένρι Φορντ και τον Αδόλφο Χίτλερ!281Δυστυχώς, η στερεότυπη προβολή των Ηνωμένων Πολιτειών ως ένα μέρος αμόλυντο από διεθνείς επιρροές, συναντάται και στην ιστοριογραφία: ένας γνωστός αμερικανός ιστορικός χαρακτηρί­ζει τον αντισημιτισμό και ιδίως τον «καταστροφικό αντισημιτι­σμό» ως ένα «κοινό χαρακτηριστικό των Γερμανών»282 283: το όνομα του Χένρι Φορντ δεν περιλαμβάνεται ούτε καν στις σημειώσεις του βιβλίου του! Ό πω ς δεν αναγράφονται ούτε τα ονόματα των πιο φλογερών αντισημιτών, που πριν κι από τον Χίτλερ απαι­τούν την «εξολόθρευση» (extermination) των Εβραίων για να επι­τευχθεί η απαραίτητη «εξυγίανση» (disinfection) της κοινωνίας281. Βέβαια -φωνάζει κάποιος άλλος από τον κύκλο των βορειοα- μερικάνων καλοθελητών που όλο και μεγαλώνει- πρέπει να αντιμετωπίσουμε με δραστικά μέτρα τον «ιουδαϊκό ιμπεριαλι­σμό και τον τελικό του στόχο να επιβάλει την κυριαρχία των Ιουδαίων στην ανθρωπότητα». Κακό τέλος επιφυλάσσεται στο λαό που έχει αυτές τις άνομες βλέψεις, λένε κάποιοι άλλοι πιο καθαρά: «μαζικές δολοφονίες Εβραίων [...) αδιανόητες μέχρι

281. Δείτε για παράδειγμα τον πρόλογο του γερμανικού εκδοτικού οίκου στην 29η και 30η έκδοση με ημερομηνία «Ιούνιος και Αύγουστος 1933». Επίσης Ford 1933, σ. 3-5.282. Goldhagen 1996, σ. 49, 455-456.283. Singerman 1987, σ. 112.

Αντισημιτισμός 161

τότε» τους περιμένουν «σε κλίμακα πρωτόγνωρη για τη σύγ­χρονη εποχή»2*4.Είναι τόσο εύθραυστη η υποτιθέμενη ιδεολογική συνάφεια ανά­μεσα στον αντιαμερικανισμό και τον αντισημιτισμό, που πολύ εύκολα μπορεί να σπάσει. Αρκεί να θυμηθούμε την προβολή του «αυθεντικού αμερικανισμού του Χένρι Φορντ» από την Κου Κλουξ Κλαν2*5. Τουλάχιστον στην περίπτωση της οργάνωσης αυτής που είχε σχέσεις με τους πιο αντιδραστικούς κύκλους της Γερμανίας αλλά και με το ίδιο το ναζιστικό κίνημα, ο αντισημιτι­σμός προωθείται παράλληλα με έντονες εκδηλώσεις πίστης στους Αμερικάνους. Ας μην ξεχνάμε εξάλλου πως το αντισημι- τικό μένος δεν θα εμποδίσει τον Χίτλερ να υποβάλει τα σέβη του στον «αμερικανισμό».Ακόμη κι αν υποθέσουμε πως ο μύθος που κυκλοφορεί έχει κά­ποια βάση, σε ηθικό επίπεδο σηκώνει πολύ συζήτηση η μανι- χαϊστική αντιπαράθεση των δύο ηπείρων. Αν ο αντιεβράίκός ρατσισμός βρήκε διέξοδο στην «τελική λύση», δεν πρέπει να υποτιμούμε το γεγονός ότι ο ρατσισμός στην Αμερική κατέληξε στον εκτόπισμά, τον αποδεκατισμό και την εξολόθρευση των ερυθρόδερμων, ή τη σκλαβιά και την καταπίεση των μαύρων ακόμη και μετά την επίσημη κατάργηση της δουλείας στον 20ό αιώνα. Ακόμη και μετά την κατάρρευση του Τρίτου Ράιχ, συνε­χίζουν να εκδηλώνονται περίεργα φαινόμενα ρατσισμού, για τα οποία ο Κλίντον ένιωσε την ανάγκη να ζητήσει συγγνώμη από την κοινότητα των Αφροαμερικανών: «τη δεκαετία του 1960 πάνω από 400 έγχρωμοι της πολιτείας της Αλαμπάμα χρησιμο­ποιήθηκαν ως πειραματόζωα από την Κυβέρνηση. Αν και είχαν προσβληθεί από σύφιλη, δεν τους παρασχέθηκε καμία ιατρική βοήθεια, γιατί οι αρχές ήθελαν να μελετήσουν τις επιπτώσεις της ασθένειας σε ένα "αντιπροσωπευτικό δείγμα του πληθυ­σμού"»284 285 286. Όμως οι ιθαγενείς της Αμερικής και οι Αφροαμερικα-

284. Bendersky 2000, σ. 58, 54, 96.285. MacLean 1994, σ. 90.286. E.R. 1997.

162 Ντομίνικο Λοζούρντο

νοί δεν είναι τα μοναδικά θύματα του ρατσισμού που μαίνεται στην άλλη όχθη του Ατλαντικού. Ας θυμηθούμε τους εξευτελι- σμούς, τις διώξεις και τα λιντσαρίσματα εναντίον των «κίτρι­νων», ιδιαίτερα των Κινε'ζων. Το να επιχειρείται μια μανιχαϊστική αντιπαράθεση στο θε'μα του αντισημιτισμού ανάμεσα στις «κα­λές» Ηνωμένες Πολιτείες και στην «κακή» Ευρώπη, είναι όχι μόνο διαστρέβλωση της ιστορίας αλλά και εκδήλωση μιας ιδιαί­τερης μορφής υφέρποντος ρατσισμού.

2. Η πανταχού παρούσα αλλά έωλη κατηγορία του αντισημιτισμού

Ας μείνουμε στον αντισημιτισμό. Πρόκειται για ένα πολύ ιδιό­μορφο φαινόμενο. Από τη μια, έχουμε να κάνουμε με μια πολύ διαδεδομένη καταγγελία που απευθύνεται όχι μόνο ενάντια σε συγκεκριμένα πρόσωπα ή ομάδες αλλά και σε βασικούς παρά­γοντες της πολιτικής και της ιστοριογραφίας. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Τζον Ατκινσον Χόμπσον, άγγλος φιλελεύθερος της Αριστεράς, κάνοντας μια κριτική ανάλυση του ιμπεριαλι­σμού, αναφέρεται στο ρόλο που έπαιξε το εβραϊκό κεφάλαιο στη Νότια Αφρική’87. Στη συνέχεια, ένας διάσημος σύγχρονος δημοσιογράφος τον κατηγορεί για «αντισημιτισμό»287 288. Η κριτική αυτή συμπαρασύρει και τον Λένιν, που είχε δηλώσει ότι «εττον Χόμπσον χρωστάμε μια εξαιρετική και τεκμηριωμένη ανάλυση των βασικών οικονομικών και πολιτικών χαρακτηριστικών του ιμπεριαλισμού»289. Ο δημοσιογράφος και ιστορικός που προανα- φέραμε, καταλήγει θριαμβευτικά ότι «έχει τις ρίζες της στην αντισημιτική θεωρία της συνωμοσίας» αυτή η «λενινιστική θεω­ρία του ιμπεριαλισμού» που είχε ολέθρια επίδραση στη «στάση πολλών χωρών του Τρίτου Κόσμου απέναντι στον ιμπεριαλισμό και την αποικιοκρατία, όταν αυτές κατέκτησαν την ανεξαρτη­

287. Hobson 1900, σ. 189, 275.288. Johnson 1991, ο. 152.289. Lenin 1955-70, τόμος XXII, σ. 197. Αυτό αναφέρεται και στο Hobson 1974.

Αντισημιτισμός 163

σία τους στις δεκαετίες του 1960 και 1970»290. Πολλές φορές (με την ευλογία των Ηνωμένων Πολιτειών), αποσιωπούνται ως αντισημιτικές οι κριτικές που γίνονται στην πολιτική του Ισραήλ. Όμως, σήμερα έκφραση αντισημιτισμού θεωρείται κάθε διαφω­νία όχι μόνο με την επέκταση των ισραηλινών αποικιών στη Δυ­τική Όχθη, αλλά και στις όλο και αυξανόμενες αυτοκρατορικές φιλοδοξίες της Ουάσινγκτον.Ποιος θυμάται ότι η συζήτηση για τον ιμπεριαλισμό και τη χρήση του όρου αυτού ξεκίνησε πολύ πριν τον Χόμπσον και τον Λένιν; Ο Γκλάντστοουν, ήδη από το δεύτερο μισό του 19ου αι­ώνα δήλωνε την «αφοσίωσή του στη Βρετανική Αυτοκρατορία, αλλά παράλληλα και την αντίθεσή του στον ιμπεριαλισμό»291. Ποιος αντιλαμβάνεται πως με βάση τη συλλογιστική του Τζόν- σον θα κατηγορούσαμε για αντισημιτισμό ακόμη και τη Χάνα Άρεντ, η οποία αυτό τον όρο που σήμερα μπαίνει στο στόχα­στρο, τον χρησιμοποιούσε συχνά για να αναλύσει τις ρίζες του ολοκληρωτισμού; Δεν είναι τυχαίο που οι New York Times πριν από λίγα χρόνια ανάθεσαν στο δημοσιογράφο αυτό να δηλώσει θριαμβευτικά την αίσια επάνοδο της αποικιοκρατίας292! Όμως οφείλουμε να του αναγνωρίσουμε τουλάχιστον κάτι: έστω και χοντροκομμένα, προανήγγειλε μια τάση που θα εκδηλωνόταν εντονότερα τα αμέσως επόμενα χρόνια. Η ένθερμη καταγγελία του αίσχους του αντισημιτισμού συνοδεύεται από τη νεκρική σιγή για τα θύματα της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού, ή μάλλον με την καταγγελία ότι είναι αντισημιτισμός η χρήση του όρου που χρησιμοποιείται συνήθως για να τραβήξει την προσοχή στο ζήτημα των θυμάτων.Ας μην ξεχνάμε ότι ο ζήλος που επιδεικνύεται είναι επιλεκτικός, κι αυτό φαίνεται από τη μεγάλη διάδοσή του σε όλη την ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών. Ανάλογα με τις περιστάσεις, η κατη­γορία περί αντισημιτισμού απευθύνεται και ενάντια σε προσω­

290. Johnson 1994, ο. 639-641.291. Eldridge 1973, σ. χν-χνϊ, 41-42.292. Επ' αυτού πρβλ. Losurdo 1996, κεφ. Ill, παρ. 9.

164 τομι'νικο ΛοίοΟρντο

πικότητες ή συγγραφείς που θα φαίνονταν σε πρώτη ματιά αλώβητοι από κάτι τε'τοιο. Όταν το 1963 η Χάνα Άρεντ εκδίδει το βιβλίο Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ με αιχμε'ς ενάντια στο σιω­νισμό και στην προσπάθεια του Ισραήλ να στρέφει τη δίκη κατά του εγκληματία ναζί σε αντιαραβική κατεύθυνση, γίνεται στό­χος μιας επαίσχυντης διεθνούς εκστρατείας που προσπαθεί να την στιγματίσει ως αντισημίτισσα. Στη Γαλλία, το περιοδικό Le Nouvel Observateur αναδημοσιεύει επιλεκτικά αποσπάσματα από το βιβλίο και αναρωτιέται για τη συγγραφέα: «Est-elle nazie?» (μήπως είναι ναζί;)” 1. Κανείς δεν μένει στο απυρόβλητο αυτής της κατηγορίας, παραδόξως ούτε καν η ισραηλινή κυβέρ­νηση. Ενάντια στις δυνάμεις καταστολής που θα στείλει το Ισραήλ κατά τη διάρκεια απόσυρσης εποίκων, οι πιο φανατικοί ηγέτες του εβραϊκού φονταμενταλισμού δεν διστάζουν να δια- μαρτυρηθούν έντονα φωνάζοντας: «Είσαστε σαν τους ναζί, μι­σείτε τους Εβραίους»'·11. Αυτά γίνονταν το 1996. Ανάλογα συνέ- βησαν σε μεγαλύτερη κλίμακα το 2005, με αφορμή την από­συρση εποίκων από τη Λωρίδα της Γάζας.Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία: με υπερβολική ευκολία χρησιμο­ποιείται ή αποσύρεται κατά περίπτωση η κατηγορία περί αντι­σημιτισμού. Είναι απαραίτητη περισσότερο από ποτέ μια σο­βαρή ιστορική και φιλοσοφική προσέγγιση.

3. Θρησκευτική μισαλλοδοξία και ρατσιστικές διώξεις

Ξεκινώντας πρέπει να θέσουμε ένα βασικό ερώτημα: πρόκειται για ένα διαδεδομένο νοσηρό φαινόμενο που διαρκεί για χρόνια; Οι πιο επιφανείς εκπρόσωποι του εβραϊκού πολιτισμού καλούσαν σε εγρήγορση ενάντια στην ανεξέλεγκτη διάδοση της κατηγορίας περί αντισημιτισμού, ο οποίος κατά τον Λαζάρ «είναι όρος αδόκι­μος» όταν χρησιμοποιείται αδιακρίτως κατά πάντων2” . Ενώ αρ- 293 294 295

293. Elon 1997, σ. 25-29.294. Nirenstein 1996.295. Lazare1969, σ. 11.

Αντισημιτισμός 165

γότερα, η Χάνα Άρεντ εντόπιζε τη σύγχυση που υπάρχει ανά­μεσα στον «αντισημιτισμό ως λαϊκή ιδεολογία του 19ου αιώνα» και στο «μίσος κατά των Εβραίων [...] για θρησκευτικούς λό­γους, βασισμένο στην εχθρότητα ανάμεσα σε δύο αντιμαχόμε- νες θρησκείες». «Κατά τη διάρκεια ολόκληρου του 19ου αιώνα, όταν ήταν πολύ διαδεδομε'να στους μορφωμε'νους ευρωπαϊκούς κύκλους τα αντιεβραϊκά αισθήματα, ο αντισημιτισμός ήταν η ιδεολογία κάποιων εκκεντρικών, περιθωριοποιημένων ή εξτρε- μιστικών ομάδων, κατά κύριο λόγο»296 297.Καλό είναι να μελετήσουμε την ιστορία για να δούμε αν έχουν δί­κιο ο Λαζάρ και η Αρεντ. Στα τέλη του 4ου αιώνα, ο Ιερώνυμος της Στριδώνας, περιγράφει το μελαγχολικό αλλά χαρακτηρι­στικό προσκύνημα κάποιων ανθρώπων στα ερείπια μιας πόλης που κάποτε είχε γνωρίσει μεγάλη ακμή:

Την επέτειο της καταστροφής της Ιερουσαλήμ πολύς κόσμος έρχεται να προσκυνήσει: ηλικιωμένες γυναίκες και άντρες ντυ­μένοι με κουρέλια και άσπρες γενειάδες, με φανερά τα σημάδια της οργής του Θεού στο σώμα και τα ρούχα τους. Ένα πλήθος από σκελετωμένους ανθρώπους συνωστίζεται γύρω από τον εκθαμβωτικό Εσταυρωμένο με το φωτοστέφανο της Ανάστα­σης, μπροστά σε μια λαμπρή σημαία με το σταυρό που ανεμίζει στο Όρος των Ελαιών, για να θρηνήσει πάνω στα ερείπια του Ναού. Κι όμως κανένας οίκτος δεν τους αξίζει29'.

«Εκθαμβωτικός Εσταυρωμένος», «φωτοστέφανο της Ανάστα­σης»: ο εξευτελισμός των οπαδών του Χριστού μεταβάλλεται σε δόξα. Ο θρίαμβος όσων θεωρούνται υπαίτιοι για τη Σταύρωση αντιστρέφεται στο αντίθετό του. Όλοι καλούνται να αναλογι- στούν αυτό το περίεργο φαινόμενο. Η μοίρα των ηττημένων μπορεί να προκαλεί τον οίκτο, αλλά δεν παύει να είναι ένα δι­δακτικό θέαμα που αποδεικνύει έμπρακτα τη θεία υπόσταση

296. Arendt 1986e,o. 17,21.297. Ιερώνυμος της Στριδώνας, αναφέρεται σε Johnson 1994, σ. 161.

166 τομίνικο Λοζούρντο

του Χριστού και της Εκκλησίας του. Η κρατική εξουσία που τώρα είναι στα χέρια των χριστιανών, εξασφαλίζει ή επιβάλλει το κύρος αυτής της ιερής αναπαράστασης. Ήδη είναι σε εξέλιξη η καταδίωξη των Εβραίων. Οι συνθήκες της ζωής τους στο χρι­στιανικό Μεσαίωνα περιγράφονται με συγκινητικές λεπτομέ­ρειες από τον Αβελάρδο, που μεταφέρει έτσι τα λόγια ενός Εβραίου:

Διασκορπισμένοι σε όλες τις γωνιές της οικουμένης, εγκαταλειμ­μένοι, χωρίς την προστατευτική παρουσία ενός επίγειου βασι­λιά ή πρίγκιπα, είμαστε υποχρεωμένοι να πληρώνουμε βαρείς φόρους και να εξαργυρώνουμε καθημερινά πολύ ακριβά τη ζωή μας. Όλοι βρίσκουν φυσικό να μας περιφρονούν και να μας μι­σούν, τόσο που όταν κάποιος μας προσβάλλει, να πιστεύει ότι ορθά πράττει. Αυτοί που μας καταδιώκουν είναι σίγουροι ότι η δυστυχία της σκλαβιάς μας οφείλεται στο μίσος του Θεού (...] . Ακόμη κι ο ύπνος μας [...] είναι ανήσυχος και γεμάτος φόβο, έτσι που ακόμη κι όταν κοιμόμαστε, νιώθουμε στο λαιμό μας ένα μα­χαίρι να μας απειλεί [.. .] . Πληρώνουμε πολύ ακριβά την προ­στασία των αφεντικών μας, αλλά ξέρουμε καλά πως πολύ θα ήθελαν να μας σφάξουν για να αρπάξουν όλα μας τα υπάρχο­ντα [.. .] . Δεν μπορούμε να έχουμε στην ιδιοκτησία μας ούτε χω­ράφια ούτε αμπέλια, ούτε άλλο τίποτα, και δεν υπάρχει κανείς να μας προστατέψει από άδικες και ύπουλες επιθέσεις. Δεν έχουμε άλλο τρόπο επιβίωσης από το δανεισμό άλλων λαών, κι αυτό μας κάνει ακόμη πιο μισητούς'®.

Αυτή τη συμπονετική στάση δεν τη συμμερίζεται ο μεγάλος ανταγωνιστής του Αβελάρδου, ο Αγιος Βερνάρδος του Κλερβό, ο οποίος όμως, μετά την περιπέτεια της Α' Σταυροφορίας κατα­δικάζει τις διώξεις κατά των Εβραίων που σημειώθηκαν στη διάρκειά της: η εξολόθρευση των Εβραίων θα σήμαινε την εξα­φάνιση των «μαρτύρων της σωτηρίας μας» (testes [...] nostrae redemptionis) και την αμφισβήτηση της προφητείας που προα- 298

298. Abelardo 1992. σ. 58-63.

πσημιτισμός 167

ναγγέλλει την τελική ανάνηψή τους, άρα τον καθολικό θρίαμβο του Ιησού Χριστού2” (παλιό επιχείρημα του Παύλου και του Αυ­γουστίνου). Ο θρίαμβος του χριστιανισμού χρειάζεται τη δημό­σια διαπόμπευση των Εβραίων αλλά και την έλπιζα ότι αυτή μπορεί να αποτραπεί με το βάπτισμα και τον εκχριστιανισμό. Στη μεσαιωνική και τη σύγχρονη ιστορία συναντούμε συχνά αντιδικίες και αντιπαραθέσεις χριστιανών και Εβραίων, με εξα­σφαλισμένη όμως πάντα την τελική υπεροχή των χριστιανών. Σε κάθε περίπτωση, ένας προσηλυτισμένος Εβραίος όχι μόνο δεν στιγματίζεται, αλλά αντίθετα γίνεται δεκτός με ιδιαίτερο εν­θουσιασμό στους κόλπους του χριστιανισμού. Μεταφέρει τη γνώση της Παλαιάς Διαθήκης, των Ταλμούδ και των σημιτικών διαλέκτων, που είναι μια πολύτιμη κληρονομιά στην πολεμική και τον αγώνα ενάντια στην εβραϊκή κοινότητα. Δεν είναι τυχαίο που στις δημόσιες αντιπαραθέσεις ο προσηλυτισμένος εκφρά­ζει τα επιχειρήματα των χριστιανών κατά των Εβραίων"” και τα υποστηρίζει με τη θέρμη του νεοφώτιστου.Τελικά, αυτό που χαρακτηρίζει τη θεολογία και τη χριστιανική φιλοσοφία της ιστορίας είναι μια άγρια ιουδαιοφοβία, που δεν πρέπει να αφήσουμε να μετεξελιχθεί σε φυλετικό αντισημιτισμό, ούτε να εμποδίσει τον προσηλυτισμό και να ανατρέψει έτσι αυτή τη θεολογία και τη χριστιανική φιλοσοφία της ιστορίας.Πάλι κατά τον 18ο αιώνα, εξελίσσεται ένας ενδιαφέρων διάλο­γος ανάμεσα στον Φρειδερίκο Β' και έναν βοσκό προτεστάντη. Λέει ο πρώτος: «Επιτέλους δεν υπάρχει καμία απόδειξη για την αλήθεια του χριστιανισμού σας». Ο δεύτερος έχει έτοιμη την απάντηση: «Και βέβαια υπάρχει: οι Εβραίοι»” 1.Οι Εβραίοι, ως αναπόσπαστο κομμάτι του χριστιανισμού, υφί- στανται διώξεις, μια έκφραση των οποίων είναι και η μανία προ­σηλυτισμού τους. Σε πολλές περιπτώσεις εξαναγκάζονται να ακούνε συντετριμμένοι και υποταγμένοι τα ατελείωτα κηρύγ- 299 300 301

299. Bernardus 1862a, col. 567.300. Spanier 1993, σ. 4-5.301. Rosenstock-Huessy 1993, σ. 220.

168 Ντομίνικο Λοζούρντο

ματα των διωκτών τους. Ο Θωμάς ο Ακινάτης και πολλοί μετα­γενέστεροί του καταδικάζουν τις αναγκαστικές βαφτίσεις εβραίων βρεφών*".Όμως αυτή η τακτική συνεχίζεται, αν και καμουφλαρισμένη, μέ­χρι το τέλος του παπικού Κράτους. Ό που το 1858, ένας μικρός Εβραίος έξι ετών, ο Εντγκάρντο Μορτάρα, αφού βαφτιστεί κρυφά και εκδιωχτεί για το λόγο αυτό από την οικογένειά του, μπαίνει στην υπηρεσία του Πάπα Πίου Θ ', που του φέρεται στοργικά μέχρι το θάνατό του: εκτός από ένα επίδομα εφ' όρου ζωής, του εξασφαλίζει και ένα ποσό που θα του επιτρέψει να χριστεί εφημέριος στα εικοσιένα του χρόνια. Ξεφεύγοντας από ένα μίζερο περιβάλλον, το «έκτο παιδί μιας ταπεινής οικογένειας εμπόρων» γίνεται λαμπρός κήρυκας, αναγνωρισμένος σε διεθνές επίπεδο. Επιχειρεί μάταια να προσηλυτίσει στο χριστιανισμό την ετοιμοθάνατη μητέρα του. Ογδόντα χρόνια μετά από την οπτο- μάκρυνση από την οικογένειά του, ο Εντγκάρντο Μορτάρα θα σβήσει ειρηνικά σε ένα βελγικό αβαείο, στις 11 Μαρτίου 1940“ '. Ένα χρόνο αργότερα, μαζί με την εξαπόλυση της επίθεσης ενά­ντια στη Σοβιετική Ένωση, θα αρχίσουν από το Τρίτο Ράιχ οι διώξεις κατά των Εβραίων, χωρίς διάκριση ηλικίας ή φύλου, στα πλαίσια μιας πολιτικής που στοχεύει στην «τελική λύση».Εδώ θέλουμε να αντιπαραβάλουμε δύο περιστατικά. Το πρώτο (φρικιαστικό στην ιδιαιτερότητά του): εβραιόπουλα μικρής ηλι­κίας αποσπώνται από την οικογένειά τους για να βαφτιστούν και να προσηλυτιστούν στο χριστιανισμό, για να αποκτήσουν το δικαίωμα στη μετά θάνατον σωτηρία, αλλά και σε μια ορι­σμένη κοινωνική ανέλιξη επ ί της γης. Το δεύτερο: εβραιόπουλα εντοπίζονται και συλλαμβάνονται για να εξοντωθούν μαζί με τις οικογένειες και το λαό τους. Δεν έχει νόημα να συνδέουμε τα δύο γεγονότα, αντιμετωπιζοντάς τα ως δύο φάσεις μιας ενιαίας δια­δικασίας. Αυτά έχουν διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά, 302 303

302. Summi Theologiae, II, II, βιβλίο 10, άρθρο 12.303. Kertzer 1996, σ. 431-435 και αλλού.

πσημιτιομό<; 169

που δεν πρε'πει να συγκαλύπτονται από τις σοβαρε'ς κατηγο­ρίες που διατυπώνονταν ενάντια στους Εβραίους ήδη από το χριστιανικό Μεσαίωνα. Παραμε'νει το γεγονός ότι στη μία περί­πτωση ενοχοποιούνται για τη θρησκεία τους και στην άλλη για τη φυλετική τους καταγωγή. Όσο ανελέητος κι αν είναι, ο πολι­τικός και ηθικός αποκλεισμός από την κοινωνία των πολιτών αφήνει ωστόσο στα θύματα τη διέξοδο να ασπαστούν τον χρι­στιανισμό και είναι ποιοτικά διαφορετικός από τον ρατσιστικό αποκλεισμό από τον οποίο δεν μπορεί να ξεφύγει κανείς104. Είναι λάθος λοιπόν, να χρησιμοποιείται για όλους η κατηγορία περί αντισημιτισμού, γιατί παραβλέπονται σημαντικές διαφορές στις συγκεκριμένες περιπτώσεις.Θα μπορούσαμε να ξεπεράσουμε αυτή τη δυσκολία, διαχωρίζο­ντας το θεολογικό από το ρατσιστικό αντισημιτισμό. Όμως δεν θα επιλύαμε ουσιαστικά το πρόβλημα. Η κατηγορία περί θεο- λογικού αντισημιτισμού θα μας έκανε να ταυτίσουμε τη θρη­σκευτική με τη ρατσιστική πλευρά του ζητήματος, ενώ θα δια­χώριζε τους Εβραίους από τα υπόλοιπα θύματα της θρησκευ­τικής μισαλλοδοξίας. Θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε παρα­κάτω πώς ο χριστιανικός Μεσαίωνας επιφυλάσσει ακόμη χειρό­τερη μοίρα στους «ειδωλολάτρες» και τους «αιρετικούς». Από την άλλη, μετά τη Μεταρρύθμιση, προτεστάντες και καθολικοί γίνονται επίσης θύματα της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας. Και οι διώξεις αυτές φτάνουν κάποτε στα όρια της φρίκης: ας θυμη­θούμε τη νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου ή τις μαζικές σφαγές των ιρλανδών καθολικών. Κι όμως, σε όλες αυτές τις περιπτώ­σεις, επειδή ακριβώς μπαίνει στο στόχαστρο η θρησκεία και όχι η φυλή, συνήθως ο προσηλυτισμός επιφέρει το τέλος των διώ­ξεων. Οι ανελέητες διώξεις των Εβραίων δεν μπορούν να χαρα­κτηριστούν ως εκδηλώσεις αντισημιτισμού. Οι σημίτες αποτε­λούν μια εθνική ομάδα, μια «φυλή». Αλλά στον χριστιανικό Με­σαίωνα, δεν στοχοποιείται η φυλή στην οποία ανήκει κάποιος: 304

304. Losurdo 1996, κεφ.ΙΙ, παρ. 8.

170 Ντομίνικο Λοίούρντο

ο Εβραίος που εκχριστιανίζεται γλιτώνει τις διώξεις, ενώ εκτίθε­ται σε αυτές ο «μη-Εβραίος» που ασπάζεται τον εβραϊσμό. Αποδεικνύεται λοιπόν αβάσιμη η προσπάθεια ταύτισης δύο εντελώς διαφορετικών φαινομένων: αν στη βάση της ιουδαιοφο- βίας των χριστιανών είναι η εμμονή για τον με κάθε μέσο προ­σηλυτισμό, στη βάση του αντισημιτισμού, τουλάχιστον στο τε­λευταίο του στάδιο, είναι ο φόβος της αφομοίωσης, ο αποκλει­σμός του ξένου, που φτάνει μέχρι και τη φυσική του εξόντωση. Ο αποκλεισμός εκδηλώνεται και στο Μεσαίωνα, με τη μορφή του γκέτο. Αλλά αυτό για τους χριστιανούς είναι ένα μέσον, ένα στά­διο στο δρόμο προς την αφομοίωση, που στην πράξη υλοποιεί­ται μετά τον προσηλυτισμό. Μια μεγάλη συζήτηση που θα ξεκι­νήσει με τον Αυγουστίνο, αφορά το αν είναι νόμιμο ή όχι να «ανα­γκάζεις» τους μη-χριστιανούς «να εισέλθουν» (compellere intrare) στη λυτρωτική αγκαλιά της Εκκλησίας: αμφιβολίες υπάρχουν σχετικά με τον εξαναγκασμό (compellere), όχι με την είσοδο (intrare)105. Το αντίθετο ακριβώς ισχύει για τον αντισημιτισμό, που καταλήγει σε απαρτχάιντ ή σε ολοκαυτώματα.

4. Το Πάνθεον της Δύσης και η κόλαση του αντισημιτισμού

Πρέπει να προσδιορίσουμε λοιπόν καλύτερα το περιεχόμενο της κατηγορίας περί αντισημιτισμού. Αν και αυτό δεν φαίνεται να απασχολεί όσους προσπαθούν να ανασυνθέσουν την ιστο­ρία του. Μαζί με τους εκφραστές του πρώτου κύματος χρι­στιανικής ιουδαιοφοβίας, καταγγέλλονται ως «αντισημίτες» από τον Πολιακόφ και άλλους ιστορικούς και ομοϊδεάτες του, ο Έρα­σμος με τον Λούθηρο και τον Καλβίνο, ο Βολταίρος με τον Χόλ- μπαχ, τον Καντ και τον Φίχτε καθώς και ο Χέγκελ, ο Μαρξ και ο Νίτσε. Η αναδρομική αναζήτηση της γέννησης του αντισημιτι­σμού πρέπει να σταματήσει στη μετά Χριστόν εποχή, ή πρέπει να πάμε ακόμη πιο πίσω, στον Σενέκα, τον Γιουβενάλη, τον Τά- κιτο κ.λπ.; Εδώ κλείνει ο κύκλος της κόλασης του αντισημιτι- 305

305. Hoffner 1947, σ. 40.

τισημιτισμός 171

σμού, που δεν αφήνει απ ' έξω κανέναν δυτικό διανοούμενο, και ο μόνος που θα πρέπει να νιώθει πολύ τυχερός που συμπερι- λαμβάνεται σε αυτόν, είναι ο Αδόλφος Χίτλερ! Η κυρίαρχη ιδεο­λογία δεν κουράζεται να αντιπαραθέτει τη θρησκευτική και πο­λιτισμική υπεροχή της Δύσης, όχι μόνο απέναντι στο Ισλάμ, αλλά και απέναντι στους βάρβαρους της Ανατολής. Μα να που βλέπουμε πως όλα τα φωτισμένα μυαλά της Δύσης ενοχοποι­ούνται για παραλογισμό και διώξεις, μέχρι και αυτή τη συστη­ματική εξόντωση ενός ολόκληρου λαού!Παραμένει το γεγονός ότι η υποψία και οι κατηγορίες περί αντι­σημιτισμού συνεχίζουν να εκτοξεύονται επιλεκτικά. Στον Πρό­λογο του έργου του, ο Πολιακόφ υπογραμμίζει την ολέθρια επί­δραση του Σπινόζα (και της «έντονης επίθεσής του κατά του εβραϊσμού») στον Βολταίρο, «επιδέξιο προπαγανδιστή αυτής της μορφής "αντισημιτισμού"»301'. Αναφέρεται στη Θεολογική και Πολιτική Πραγματεία, και συγκεκριμένα στην πολεμική του ενά­ντια στην έκφραση της Βίβλου για τον «περιούσιο λαό». Θα έπρεπε για τούτο να χαρακτηρίσουμε αντισημίτη ακόμη και τον εβραίο Σπινόζα; Μήπως θα έπρεπε να στείλουμε στην κόλαση ακόμη και έναν από τους σημαντικότερους μαχητές του αγώνα κατά της μισαλλοδοξίας; Ή να κατηγορήσουμε ως θύτη ένα από τα θύματα; Ο Πολιακόφ δεν φτάνει σ' αυτό το σημείο: δεν αφιερώνει ούτε ένα κεφάλαιο, ούτε μία παράγραφο της πολύ­τομης ιστορίας του στον εβραίο φιλόσοφο που έχει εξοστρακι- στεί από τους κόλπους του «έθνους του Ισραήλ» και -κατά τον διάδοχό του Γιοχάνες Κολέρους- θα γλιτώσει αργότερα από μια απόπειρα εναντίον του, οργανωμένη από την ορθόδοξη εβραϊκή κοινότητα. Οι «άγριες επιθέσεις κατά του εβραϊσμού» δεν είναι αναγκαστικά συνώνυμο του αντισημιτισμού. Τι να πει κανείς όμως για τον Βολταίρο που εμπνέεται από τον Σπινόζα ως προς «αυτή τη μορφή "αντισημιτισμού"»; Τα εισαγωγικά και οι ενδοιασμοί που κρίνονται απαραίτητοι για τον Πρόλογο, εξα- 306

306. Poliakov 1974-90, τόμος I, σ. 6.

172 Ντομένικο Λοζούρντο

λείφονται στη συνέχεια, και ο μεγάλος διαφωτιστής μετατρέπε- ται σε «προφήτη του σύγχρονου αντιεκκλησιαστικού αντισημιτι­σμού»107. Κι όμως ο Πολιακόφ εξακολουθεί να τονίζει τη συνά­φεια που υπάρχει στις απόψεις του Βολταίρου και του Σπινόζα. Μια ολόκληρη παραφιλολογία περί αντισημιτισμού έχει ανα­πτυχθεί και γύρω από τον εβραίο Καρλ Μαρξ, στον οποίο «ε'χει ανοίξει το δρόμο» ο Μόζες Χες που πρώτος είπε πως οι Εβραίοι λατρεύουν τον Μαμωνά και το χρήμα. Αυτό το παραδέχεται και ο ιίιος ο Πολιακόφ, που προσθέτει ότι ήδη στην Triarchia europea (1841), πριν να γνωρίσει τον Μαρξ, ο Χες διατυπώνει άλλη μια κατηγορία κατά του εβραϊσμού, αντιπαραθέτοντας «τον ουμανιστή Θεό των χριστιανών στον εθνικιστή Θεό του Αβραάμ, του Ισαάκ και του Ιακώβ»508. Αρκετοί είναι αυτοί που ισχυρίζονται πως όχι μόνο επηρεάζεται ο Μαρξ από τον Χες, αλλά μάλιστα τον αντιγράφει σε όλα. Αν ισχύει κάτι τέτοιο, πρέπει να προσθέσουμε πως η κλοπή αυτή επέφερε κατά κά­ποιο τρόπο μιαν άμβλυνση στο αρχικό κατηγορητήριο. Γιατί ο Χες όχι μόνο ταυτίζει τον Ιεχωβά με τον Μολώχ, αλλά κατηγο­ρεί το χριστιανισμό ότι κατά κύριο λόγο ακολουθεί το ρητό: «ο Θεός των χριστιανών είναι μια επανέκδοση του Μολώχ-Ιεχωβά των Εβραίων στον οποίο θυσιαζόταν ο πρωτότοκος γιος». Το «μυστήριο για το αίμα του Χριστού, όπως και το μυστήριο της αρχαίας εβραϊκής λατρείας του αίματος, φανερώνεται επ ιτέ­λους εδώ ως το μυστήριο των αρχαίων αρπακτικών ζώων»509. Γιατί οι υποψίες περί αντισημιτισμού να εκφράζονται μόνο ενά­ντια στον Μαρξ και όχι ενάντια στον Χες; Ας ξαναγυρίσουμε στο κείμενο του Πολιακόφ: «ο Μόζες Χες, από τους πιονιέρους του σοσιαλισμού στη Γερμανία, αφού άνοιξε το δρόμο στον Μαρξ και τον Ένγκελς [...], ακολούθησε τα χνάρια του πολιτικού σιω­νισμού»"0. Αν ο Χες είναι ο παππούς του σιωνισμού, ο Μαρξ εί- 307 308 309 310

307. Στο Γ&ιο, τόμος III, σ. 89.308. Στο ίδιο, οίλ. 315, 468.309. Για Χες και Μαρξ πρβλ. Frankel 1990, σ. 28-33.310. Poliakov 1974-90, τόμος III, ο. 315.

ησημιτισμός 173

ναι παππούς του «υπαρκτού σοσιαλισμού»: μήπως αυτοί οι δύο διαφορετικοί χαρακτηρισμοί εξηγούν το διαφορετικό τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι δύο συγγραφείς; Μετά τη γνωριμία τους, ο Χες εκφράζεται με ενθουσιασμό για τον Μαρξ, χαρακτηρίζοντάς τον ως τον «μοναδικό εν ζωή φιλόσοφο» που συγκεντρώνει στο πρόσωπό του τον «Ρουσσώ, τον Βολταίρο, τον Χόλμπαχ, τον Λε'σινγκ, τον Χάινε». Από τους πέντε αυτούς συγγραφείς, ένας είναι Εβραίος (ο Χάινε) και ένας άλλος (ο Λέ- σινγκ) υπερασπίστηκε σθεναρά τον εβραϊσμό. Αν κατηγορούσε κανείς τον Μαρξ για αντισημιτισμό, θα θεωρούνταν παράλογος από τον Χες. Αξίζει να προσθέσουμε πως ο Ρουσσώ, ο Βολταί- ρος, ο Χόλμπαχ, λαμπρά παραδείγματα της ανθρώπινης διά­νοιας, κατηγορούνται από τον Πολιακόφ, ακόμη και με διαφο­ρετικό τρόπο ο καθένας, ως αντισημίτες.

5. Τρεις ριζικά διαφορετικές κριτικές προσεγγίσεις του εβραϊσμού

Για να προσανατολιστούμε σε αυτό το χάος, χρειαζόμαστε έναν μπούσουλα. Γιατί η κριτική του εβραϊσμού (ή τουλάχιστον ορι­σμένων πλευρών του) καταλήγει να σημαίνει και την ολοκληρω­τική καταδίκη του; Αν δεν απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, θα αφήσουμε το πεδίο ελεύθερο σε μια αυθαιρεσία, δηλαδή στην τρομοκρατική χρησιμοποίηση της κατηγορίας περί αντισημιτι­σμού. Μπορούμε να προσδιορίσουμε ένα αντικειμενικό κριτήριο: είναι άλλο η κριτική του εβραϊσμού, που είναι απόλυτα νόμιμη (όπως και η κριτική κάθε θρησκευτικής ή πολιτιστικής παράδο­σης), και άλλο η προσπάθεια καταγγελίας και περιθωριοποίησης των οπαδών του. Με την προϋπόθεση αυτή, μπορούμε να ανα­ρωτηθούμε αν έχει νόημα να κατηγορούμε για αντισημιτισμό τον Χέγκελ ή τον Μαρξ για παράδειγμα: που αν και απόλυτα αντί­θετοι με τον εβραϊσμό, όχι μόνο δεν προχωρούν σε καμία ρατσι­στική αντιμετώπιση αλλά αντίθετα παλεύουν για την κατάργηση οποιοσδήποτε τέτοιας απόπειρας στην εποχή τους. Είναι αδια­νόητο να ταυτίζουμε τον Χέγκελ και τους οπαδούς του (ξεκάθα­ρους υποστηρικτές της χειραφέτησης των Εβραίων) με όσους

174 τομίλπκο ΛοζοόρντΓ

θέλουν να διαιωνιστεί το καθεστώς των διακρίσεων, και ακριβώς γι' αυτό, εξαπολύουν ξεδιάντροπες κατηγορίες σε βάρος του με­γάλου φιλόσοφου και των συνεχιστών του έργου του (ανάμεσα στους οποίους δεν είναι τυχαίο το ότι συμπεριλαμβάνονται αρ­κετοί εβραίοι: ο Χάινε, ο Γκανς, ο Χες, ο Λασάλ, αλλά και ο Μαρξ). Το να απαγγέλλουμε τις βίες κατηγορίες ενάντια στον Μαρξ (εβραϊκής καταγωγής πολέμιο του εβραϊσμού, αλλά αποφασι­στικό υπερασπιστή της απόλυτης κοινωνικής και πολιτικής ισό­τητας Εβραίων και χριστιανών) και ενάντια στον Μπάουερ (που παρέπεμπε στις καλένδες το θέμα της χειραφέτησης των Εβραίων), σημαίνει να σπέρνουμε τη σύγχυση, να εξομοιώνουμε τα πάντα και να συγκαλύπτουμε τους μεγάλους και ηρωικούς αγώνες των Εβραίων για την ελευθερία τους.Οι παρατηρήσεις μας σχετικά με τον Χέγκελ και τον Μαρξ ισχύ­ουν και για τον Βολταίρο. Η κριτική στάση του απέναντι στον εβραϊσμό δεν μπορεί να αποκόβεται αυθαίρετα από την απο­φασιστική εκ μέρους του καταγγελία της στάσης της Ιεράς Εξέ­τασης, που κατασκοπεύει σε μόνιμη βάση τους Εβραίους και εί­ναι έτοιμη «να τους οδηγήσει στην πυρά και να δημεύσει όλη την περιουσία τους, επειδή δεν τρώνε χοιρινό»3". Η ίσως υπερβο­λική καμιά φορά διακωμώδηση του εβραϊσμού συμβαδίζει όμως με την πάλη κατά των επαίσχυντων διακρίσεων που υφίστα- νται οι οπαδοί του. Από την άλλη πλευρά, οι αρνητικές κριτικές του γάλλου διαφωτιστή απέναντι στον καθολικισμό είναι ακόμη πιο έντονες: ρίχνει το σύνθημα ενάντια στο φανατισμό των κλη­ρικών («Ecrasez I'infame»)* * έχοντας κατά νου τη χριστιανική Εκκλησία και όχι τη Συναγωγή. Τα πρώτα θύματα αυτού του φανατισμού είναι οι Εβραίοι, απέναντι στους οποίους η Εκκλη­σία επιδεικνύει μια μισαλλοδοξία που καταλήγει συχνά σε άγριες και αντιφατικές, έως και γελοίες εκδηλώσεις. Το κάνει αυτό επι­καλούμενη τον Παύλο της Ταρσού, που όμως για μια περίοδο

311. Voltaire 1968, σ. 507 (στο λήμμα Πατρίδα).* Σ.τ.ε.: Γαλλικά στο πρωτότυπο: Τσακίστε τον άτιμο!

τισημιτιομός 175

της ζωής του δείχνει σεβασμό στον Μωυσαϊκό Νόμο, «ιουδαιο- φέρνει», και έτσι «διαπράττει θανάσιμο αμάρτημα, που τότε τι­μωρούνταν με θάνατο στην πυρά, στην Ισπανία, στην Πορτο­γαλία και στην Ιταλία»3'2.Ό ταν υποστηρίζεις τους διωκόμενους, δεν σημαίνει ότι ταυτί­ζεσαι κιόλας με την κουλτούρα ή τη θρησκεία τους. Γενικά ο Βολταίρος προτιμά την Καινή από την Παλαιά Διαθήκη. Διαφο­ροποιείται μόνο σε ένα σημείο, όταν αντιπαραθέτει την Παλαιά Διαθήκη στον Αυγουστίνο (και έμμεσα στον Παύλο της Ταρσού). Αυτό γίνεται κατά τη διάρκεια της κριτικής του σχετικά με το θέμα του «προπατορικού αμαρτήματος» (τη δοκιμή του απαγο­ρευμένου καρπού) του Αδάμ και της Εύας στον κήπο της Εδέμ, που σηματοδοτεί την ενοχοποίηση όχι μόνο των άμεσα υπαί­τιων, αλλά και όλων των επόμενων γενεών:

Οι Εβραίοι δεν είχαν ιδέα για το προπατορικό αμάρτημα [...) . Πρέπει να παραδεχτούμε πως ο Αγιος Αυγουστίνος ήταν ο πρώτος που αμφισβήτησε αυτό τον αλλόκοτο μύθο, που θα άρ­μοζε μάλλον σε έναν αφρικανό μεταμελημένο αμαρτωλό, χρι­στιανό και μανιχαϊστή, συγκαταβατικό και επίμονο, που περνά τη ζωή του φάσκοντας και αντιφάσκοντας’” .

Η υποστήριξη της μιας ή της άλλης θρησκευτικής παράδοσης καθορίζεται από τις μεταβαλλόμενες ανάγκες του πολιτικού αγώνα. Ενώ η λατρεία της επίγειας ζωής επιβάλλει την κριτική στο μύθο του προπατορικού αμαρτήματος και της κοιλάδας των δακρύων (άρα βασικά την κριτική στην Καινή Διαθήκη), η καταγγελία των πολέμων του Παλαιού Καθεστώτος επιβάλλει την κριτική στον «πολεμικό Θεό», άρα κύρια στην Παλαιά Δια- θήκη"\ Να προσθέσουμε πως κριτική κατά του εβραϊσμού γίνε- 312 313 314

312. Στο ίδιο, σ. 190-191 (στο λήμμα Χριστιανισμός, Ιστορική Έρευνα για τον Χρι­στιανισμόI).313. Στο ίδιο, σ. 513-514 (στο λήμμα Προπατορικό Αμάρτημα).314. Στο ίδιο, σ. 363-365 (στο λήμμα Πόλεμοι).

176 Ντομίνικο Λοζοΰρντο

ται και από τα «δεξιά»: ο Βολταίρος βλέπει με καχυποψία το ρόλο που μπορεί να παίξει ο μεσσιανισμός των προφητών στα ριζοσπαστικά λαϊκά κινήματα.Είναι απαραίτητο να επιμείνουμε περισσότερο στο ξεκαθάρι- σμα των διάφορων καταγγελιών. Έκανα ήδη τη διάκριση ανά­μεσα στη θρησκευτική ιουδαιοφοβία και στο ρατσιστικό αντιση­μιτισμό. Κι όμως, δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε για τίποτα από τα δύο κάποιους συγγραφείς, που ενώ διαφωνούν με τον εβραϊσμό ή με ορισμε'νες μόνο πλευρές του, αρνούνται να τον καταδικάσουν συνολικά, ενώ κάνουν ακριβώς το αντίθετο τόσο οι ιουδαιοφοβικοί όσο και οι αντισημιτικοί, αν και με διαφορετι­κούς τρόπους και επιχειρήματα.Εδώ χρειάζεται να αναφερθούμε και σε μια τρίτη κατηγορία, αυ­τής περί αντιιουδαϊσμού, ως νόμιμης (όχι αναγκαστικά σωστής) κριτικής της θρησκευτικής και πολιτισμικής εβραϊκής παράδο­σης. Ο Βολταίρος φαίνεται ότι συγχέει την Παλαιό Διαθήκη και το Κοράνιο σε μια ενιαία πολεμοχαρή θρησκεία που δεν έχει κα­νένα ανθρωπιστικό φραγμό: μιλάει για τον Μωάμεθ που επικα­λείται τον «πολεμικό Θεό» και θυμάται τον Αβραάμ που ήταν πρόθυμος να θυσιάσει το γιο του Ισαάκ «και να καταπνίξει τα πατρικά του αισθήματα για χάρη του Θεού του»315. Για να κα­τανοήσουμε πόσο σκληρή ήταν αυτή η απόφαση, πρέπει να έχουμε κατά νου την επιπόλαια προσέγγιση του Βολταίρου στο εθνικό ζήτημα, όπως εκφράζεται στο σημείο όπου αναφέρεται περιφρονητικά στην εξέγερση των Εβραίων ενάντια στον ρω­μαϊκό στρατό κατοχής. Με παρόμοιο τρόπο του διαφεύγει ο εθνεγερτικός ρόλος που έπαιξε ο Μωάμεθ στο ζήτημα αυτό, ως βασικός παράγοντας της συνειδητοποίησης και της ενοποίησης του αραβικού κόσμου316. Εδώ βλέπουμε τα όρια του Διαφωτι­σμού ως τρόπου σκέψης: ας θυμηθούμε τον Ντ' Αλαμπέρ που υποστηρίζει τον Φρειδερίκο Β' και παρουσιάζει ως φωτισμένη

315. Voltaire 1885b (Πράξη III, σκηνή VI).316. Voltaire 1885a, σ. 4.

Αντισημιτισμός 177

ενέργεια τον επεκτατισμό της Πρωσίας σε βάρος της καθολικής και σκοταδιστικής Πολωνίας. Δεν έχει νόημα να επιχειρήσουμε να ερμηνεύσουμε την αδιαφορία του Διαφωτισμού για το εθνικό ζήτημα, αποδίδοντας την κάθε φορά στον αντισημιτισμό και την ιουδαιοφοβία, δηλαδή στην ισλαμοφοβία.Ο Βολταίρος τα βάζει κύρια με το Κοράνιο, «αυτό το δυσνόητο βιβλίο που σε κάθε σελίδα του μας κάνει να ανατριχιάζουμε». Ο συγγραφέας του, ο Μωάμεθ, παρουσιάζει στις σελίδες του «ό,τι πιο απάνθρωπο μπορεί να επινοήσει η πανουργία και ό,τι πιο τρομερό μπορεί να επιτελέσει ο φανατισμός»” 7. Αυτό το ιερό κείμενο προκαλεί στο γάλλο διαφωτιστή την απέχθεια και τρο­φοδοτεί το μίσος ενάντια στον αραβικό κόσμο. Σημίτες είναι και οι Εβραίοι και οι Άραβες: θα ήταν περίεργο αν κάποιος χαρα­κτήριζε την κριτική που κάνει το Κοράνιο στους Εβραίους ως εκ­δήλωση ιουδαιοφοβίας ή αντισημιτισμού, και την κριτική στον αραβο-ισλαμικό κόσμο ως έκφραση φωτισμένης, προοδευτικής σκέψης! Η καταγγελία της ιουδαιοφοβίας και του αντισημιτι­σμού θα έπρεπε να συνεπαγόταν την άρνηση κάθε είδους μι­σαλλοδοξίας. Η καταγγελία αυτή θα άλλαζε εντελώς χαρα­κτήρα, αν εξαιρούσε μόνο την εβραϊκή θρησκευτική παράδοση, αφήνοντάς την στο απυρόβλητο κάθε κριτικής, χαρακτηρίζο­ντας αρνητικά οποιονδήποτε τολμούσε να την αμφισβητήσει. Δεν έχει καμιά σημασία που οι υπαίτιοι της γενοκτονίας των Εβραίων στο Βισί αναφέρονταν κάποτε στον Βολταίρο. Ο ιταλι­κός φασισμός διεκδικούσε την κληρονομιά του Ριζορτζιμέντο, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο Ματσίνι και ο Γκαριμπάλντι ήταν υπεύθυνοι για τα αίσχη του Μουσολίνι ενάντια στους σημίτες και τους μαύρους! Το μόνο που μπορούμε να πούμε, είναι πως μετά τη φρίκη του Αουσβιτς κάποιες νοοτροπίες αποδείχτηκαν απαράδεκτες. Αλλά και πάλι, θα ήταν αντιιστορικό να ερμηνεύ­ουμε κείμενα που γράφτηκαν δύο αιώνες πριν, με την ευαισθη­σία που μας διακρίνει σήμερα. 317

317. Στο ίδιο. σ. 8.

178 τομένικο Λοίούρντο

6. Η μακραίωνη εβραιο-χριστιανική διαμάχη

Πολύ μελάνι έχει χυθεί για να τεκμηριώσει το μύθο μιας αδιάλει­πτης συνέχειας από την ιουδαιοφοβία των πρώτων χριστιανών μέχρι το ρατσιστικό αντισημιτισμό. Στην πραγματικότητα, η εξέ­λιξη της Εκκλησίας ανά τους αιώνες μπορεί να θεωρηθεί ως η ιστο­ρία της ιουδαιοφοβίας της από τη μια, και από την άλλη ως η ιστο­ρία της επιμονής της να αντιστέκεται στις προσπάθειες, «δεξιές» και «αριστερές», να καταργηθεί ως ιερό κείμενο η Παλαιό Διαθήκη ή να αναθεωρηθεί επιλεκτικά: ας θυμηθούμε τους Γνωστικούς, τον Μαρκίωνα*, τους Καθαρούς, τον Έρασμο κ.λπ. Το πιο ενδιαφέρον κεφάλαιο της δεύτερης εκδοχής ξετυλίγεται την πιο τραγική πε­ρίοδο του 20ού αιώνα: από τα δεξιά, ναζιστικοί κύκλοι υιοθετούν στοιχεία του αντισημιτισμού του 19ου αιώνα, επιχειρούν να αριο- ποιήσουν τον Ιησού, τη στιγμή που ο ιταλικός φασισμός πασχίζει να ρωμαιοποιήσει το χριστιανισμό συγκαλύπτοντας την κατα­γωγή του από την Ιερουσαλήμ. Από τα αριστερά, μια γοητευτική εβραϊκή προσωπικότητα, η Σιμόν ΒεΊλ, αρνείται να ασπαστεί το χριστιανισμό, εξαιτίας της επίμονης προσκόλλησης της καθολικής Εκκλησίας στην Παλαιό Διαθήκη. Η ΒεΊλ θεωρεί επαίσχυντη την περίοδο που προηγείται της Διασποράς, όταν έγινε η κατάληψη της Χαναάν και η εξόντωση των κατοίκων της:

Με ενοχλούσε πάντα και με εμπόδισε να ασπαστώ τον χριστια­νισμό το ότι σε σοβαρά ιερά κείμενα υπάρχουν περιγραφές απερίγραπτης ωμότητας, που εδώ και είκοσι αιώνες δεν έπα- ψαν να ασκούν μεγάλη επιρροή σε όλα τα ρεύματα του χρι­στιανισμού [...] . Δεν κατάλαβα ποτέ πώς ένας λογικός άνθρω­πος μπορεί να πιστεύει ότι ο Ιεχωβάς της Βίβλου και ο Πατέρας του Ευαγγελίου είναι ένα και το αυτό πρόσωπο” ’ . 318

* Σ.τ.ε.: Μαρκίωνας, 8S-160 μ.Χ. Ιδρυτής του χριστιανικού δόγματος του Μαρκιανι- σμού, που θεωρήθηκε αίρεση από τους ορθόδοξους και αναγνώριζε δύο θεότη­τες: το Θεό των Εβραίων και της Παλαιός Διαθήκης και τον Ιησού Χριστό, τον οποίο θεωρούσε τον αληθινό Θεό.

318. Weil 1996. σ. 42-43.

179

Έτσι εξηγείται η συμπάθεια της ΒεΊλ για τους Γνωστικούς, τον Μαρκίωνα, τους μανιχάίστές και τους Καθαρούς. Μάταια ένας Ιησουίτης πασχίζει «να την καθησυχάσει λέγοντας ότι «αν προ­σπαθήσει ειλικρινά» και με την «κατάλληλη ψυχολογία», θα κα­ταφέρει να διαβάσει τις περιγραφές των σφαγών της Παλαιάς Διαθήκης»11'’.Η θεωρία της αδιάλειπτης συνέχειας από την ιουδαιοφοβία μέ­χρι τον αντισημιτισμό, μπορεί να συγκριθεί με τη θεωρία που υποστηρίζουν οι ομοφυλόφιλοι, που περιγράφει την ιστορία των διώξεων που υπέστησαν, ως μια ενιαία τραγωδία «από το Λευιτικόν μέχρι τον Χίτλερ»120.Πάντως η δεύτερη θεωρία φαίνεται πιο αξιόπιστη από την πρώτη: η Καινή Διαθήκη δεν προβλέπει για τους Εβραίους τη θανάτωση, που αντίθετα απαιτεί το Λευιτικόν για τους ομοφυ­λόφιλους. Στην πραγματικότητα, ο Χίτλερ στηρίζει το λυσσαλέο κατηγορητήριο κατά του εβραϊσμού και της «καταστροφικής παρουσίας» του επικαλούμενος μια τρίτη εκδοχή περί συνέ­χειας, που από τον Παύλο της Ταρσού φτάνει μέχρι τον Τρό- τσκι121. Θέλει να ξεμπερδεύει μια και καλή με την ολέθρια π α­ράδοση που ξεκινάει από τον εβραιο-χριστιανικό ανατρεπτι- σμό (του Παύλου) και φτάνει μέχρι τον εβραιο-μπολσεβίκικο ανατρεπτισμό (του Τρότσκι). Ο Φύρερ, όπως δεν επικαλείται τις επιστολές του Παύλου και δεν βαδίζει στα χνάρια της χρι­στιανικής ιουδαιοφοβίας για να προωθήσει την «τελική λύση», έτσι δεν επικαλείται το Λευιτικόν για να εξαπολύσει τις διώξεις κατά των ομοφυλόφιλων: η καταγγελία των «ιουδαιο-μπολσε- βίκων» προχωρά παράλληλα με την καταγγελία της «ασθέ­νειας του χριστιανισμού»132. Πρέπει να εξαλειφθεί στο σύνολό του ο εβραιο-χριστιανισμός, για να αναδειχτούν ξανά οι αξίες του αυθεντικού πολιτισμού των Αρίων και για να γλιτώσει η 319 320 321 322

319. Fiori 1990, σ. 359.320. Αυτές τις δύο θεωρίες περί συνέχειας επικρίνει ο Katz 1994, σ. 527.321. Hitler 1980, σ. 124 (συνομιλίες της νύχτας 1 προς 2 Δεκεμβρίου 1941).322. Στο ίδιο, σ. 301 (συνομιλίες της 27ης Φεβρουάριου 1942).

180 τομίνικο Λοίούρντο

Δύση από μια ολέθρια παράδοση (μέρος της οποίας είναι η ανεκτική στάση προς τους ομοφυλόφιλους και τους κάθε λο- γής «έκφυλους»).Η θεωρία περί αδιάλειπτης συνέχειας από τον αντιιουδαϊσμό του Παύλου της Ταρσού μέχρι τον Χίτλερ, δέχτηκε την κριτική της λαϊκής εβραϊκής κουλτούρας. Ας θυμηθούμε τον Φρόιντ, που στην αντισημιτική κριτική του εβραϊσμού βλέπει μια κα- μουφλαρισμένη κριτική του χριστιανισμού3" . Η Άρεντ ιδιαίτερα, υπογράμμισε τη μεγάλη σημασία της εβραϊκής «απολογητικής» που καταγγέλλει το χριστιανικό αντιιουδαϊσμό ως προάγγελο του ναζιστικού αντισημιτισμού3" . Αυτή η θεωρία της συνέχειας, προσφιλής στους πιο ορθόδοξους εβραϊκούς κύκλους, θέλει βέ­βαια να χτυπήσει τα αίσχη των ναζιστών αλλά και να καταγ­γείλει και να απονομιμοποιήσει το σχίσμα των χριστιανών από τον εβραϊσμό. Εδώ δεν πρόκειται μόνο για μια ιστοριογραφική διαμάχη, αλλά για μια πρωτόγνωρη θεολογική αντίφαση. Πολύ πριν από την επικράτηση του Τρίτου Ράιχ, ήδη κατά τον 19ο αι­ώνα, ένας γαλλο-εβραίος, ο Τζόζεφ Σαλβαντόρ, θεωρεί το χρι­στιανισμό συνένοχο μιας «γενοκτονίας» επειδή αντικειμενικά «πήρε το μέρος της Ρώμης όταν αυτή προχωρούσε στην εξολό- θρευση του αρχαίου λαού», όχι μόνο καταγγέλλοντας το εθνικο- απελευθερωτικό κίνημα των Εβραίων αλλά υποστηρίζοντας ότι οι ρωμαίοι νικητές «είχαν κάθε δικαίωμα να προχωρούν σε αντί­ποινα ενάντια στους ηττημένους, επειδή αυτοί σταύρωσαν το Θεό τους»3" . Δηλαδή, με ποιον ήταν οι χριστιανοί όταν η Ρώμη κατέστρεφε την Ιερουσαλήμ και εξόντωνε τους κατοίκους της, και ενώ στη Μασάντα και αλλού οι πρωτεργάτες του εθνικοα- πελευθερωτικού εβραϊκού κινήματος προτιμούσαν να αυτοκτο- νήσουν αντί να παραδοθούν;Audiatur et altera pars*. Στις αρχές του 3ου μ.Χ. αιώνα, ο Τερτι- 323 324 325

323. Freud 1995b, σ. 412-413.324. Arendl 1986e, σ. 21-22.325. Fleischmann 1970, σ. 65.• Σ.τ.ε.: Λατινικά στο κείμενο: Ας ακούσουμε και την άλλη πλευρά.

Αντισημιτισμός 181

λιανός κατηγορεί τους Εβραίους: «Synagogas, Judaeorum fonts persecutionum»‘2\ Λίγο πριν την καταστροφή της Ιερουσαλήμ και του Ναού, ο Νε'ρωνας προχωρά σε διώξεις κατά των χρι­στιανών. Την εποχή αυτή ο ιουδαϊσμός «είναι παρών ακόμη και στο στενό περιβάλλον του αυτοκράτορα: ο Αλιτούρος, ο αγα­πημένος γελωτοποιός του Νέρωνα, είναι Εβραίος και η αυτο- κράτειρα Ποππαία μάλλον έχει μυηθεί στον ιουδαϊσμό»127, τον οποίο κατά μία «ταλμουδική παράδοση» συμπαθεί και ο ίδιος ο Νε'ρωνας128. Τι θέση αλήθεια παίρνουν οι Εβραίοι για τις διώξεις που υφίστανται οι χριστιανοί; Λέει ο Πολιακόφ: «Είναι πολύ πι­θανόν οι Εβραίοι της Διασποράς, με τη δύναμη των παλαιών τους προνομίων, να προσπάθησαν να κρατήσουν αποστάσεις από τους αντιπάλους τους και σε ορισμένες περιπτώσεις να κα­τήγγειλαν στις αρχές αυτούς που θεωρούσαν επικίνδυνους αι­ρετικούς»129.Τα πράγματα όμως αντιστρέφονται λίγο αργότερα, με το ξέ­σπασμα της νέας απεγνωσμένης εθνικοαπελευθερωτικής εξέ­γερσης των Εβραίων, με αρχηγό τον Σιμόν Μπαρ Κοχμπά το 132 μ.Χ. Οι χριστιανοί που έμεναν αποστασιοποιημένοι και κά­ποτε έβλεπαν με συμπάθεια την άγρια καταπίεση του αυτο­κράτορα, αντιμετωπίζονταν ως προδότες από τους εξεγερμέ- νους: η εξόντωση της χριστιανικής κοινότητας θα καταδικαστεί αργότερα από τον μάρτυρα Ιουστίνο110. Οι ελπίδες των Εβραίων σβήνουν οριστικά με το θάνατο του αυτοκράτορα Ιουλιανού, ο οποίος σε μια συνάντηση με τους ηγέτες τους στην Αντιόχεια, είχε υποσχεθεί να ξαναχτίσει το Ναό της Ιερουσαλήμ. Ο αυτο- κράτορας, που για τους χριστιανούς είναι ο φοβερός αποστά­της (που τους θυμίζει τη φρίκη των παλαιών διώξεων), για τους Εβραίους είναι μια πολλά υποσχόμενη προσωπικότητα, σε ση- 326 327 328 329 330

326. Isaac 1956, σ. 145.327. Vidal-Naquet 1980, σ. 26-27.328. Johnson 1994, σ. 153.329. Poliakov 1974-90, τόμος I, σ. 28.330. Johnson 194, σ. 165.

182 Ντομίνικο Λοζούρντο

μείο που -με σημερινή ορολογία- να φαίνεται στα μάτια τους ως «πρωτοσιωνιστής»"'. Τουλάχιστον μέχρι τον Ιουλιανό, η ιστορία των σχέσεων χριστιανών και εβραίων είναι η ιστορία δύο κοινοτήτων που σε ανταγωνισμό και ανελέητη αντιπαρά­θεση μεταξύ τους, πασχίζουν να αποσπάσουν την εύνοια του αυτοκράτορα, η καθεμία για τον εαυτό της.Η αντιπαλότητα δεν εκφράζεται μόνο με τις αλληλοκατηγορίες, αλλά και με την κακεντρέχεια με την οποία η κάθε κοινότητα αντιμετωπίζει τις περιπέτειες ή την τραγωδία της άλλης. Ό πω ς οι χριστιανοί βλέπουν στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ και του Ναού της την απόδειξη της ήττας του ιουδαϊσμού, έτσι και οι Εβραίοι με αφορμή τις διώξεις κατά των χριστιανών, λοιδο­ρούν το δόγμα για τη θεϊκή υπόσταση του Ιησού: «γιατί ο Θεός δεν εισακούει τις προσευχές σας και δεν σας γλιτώνει από τις ταλαιπωρίες σας;»’12.Έχει δίκιο η Άρεντ: δεν έχουν καμία ιστορική βάση αυτά που ισχυρίζεται ο αντισημιτισμός, ότι η καταδίκη των Εβραίων ξε­κινά ήδη από τις σελίδες του Ευαγγελίου, σαν να μη συνοδευό­ταν ο αντιεβράίσμός των χριστιανών από την εχθρότητα των Εβραίων απέναντι στους χριστιανούς και τους εν γένει μη- Εβραίους. Παραδόξως, αυτή η άποψη περί αδιάλειπτης συνέ­χειας τροφοδότησε την ιουδαιοφοβία των χριστιανών της Και­νής Διαθήκης και του Μεσαίωνα: ανατρέχοντας στο παρελθόν, πριν από τις διώξεις του Διοκλητιανού και του Νέρωνα (στις οποίες πίστευαν πως είχαν αναμιχθεί και οι Εβραίοι), αυτοί έφταναν μέχρι τη Σταύρωση του Ιησού και ακόμη πρωτύτερα, στους υπόλοιπους προφήτες που ο εβραϊκός λαός εσφαλμένα δεν είχε πιστέψει.Θα προσεγγίσουμε περισσότερο την ιστορική αλήθεια, αν φα­νταστούμε έναν χριστιανό και έναν Εβραίο στην αυτοκρατορική Ρώμη του τέλους του 3ου αιώνα (παραμονές του Διατάγματος 331 332

331. Gager 1985, σ. 94-95.332. Poliakov 1974-90, τόμος I, σ. 31.

Αντισημιτισμός 183

του Κωνσταντίνου) σε μια άγρια αντιπαράθεση, στα πλαίσια της οποίας καθένας χαίρεται για τα δεινά του άλλου. Ο χρι­στιανός: «είσαστε συνένοχοι με τον ρωμαίο αυτοκράτορα, εσείς προκαλέσατε τις εναντίον μας διώξεις. Είσαστε προδότες!». Και ο Εβραίος: «μιλάτε εσείς που χειροκροτούσατε όταν οι ρωμαϊκές λεγεώνες δολοφονούσαν τον εβραϊκό λαό, από τον οποίο κατά­γεστε. Εσείς είσαστε προδότες!». Ο χριστιανός: «εσείς φταίτε για τις ταλαιπωρίες σας. Θέλετε να πιστεύετε πως είσαστε ο περιούσιος λαός; Τότε σας άξιζε η καταστροφή της Ιερουσα­λήμ!». Ο Εβραίος: «μήπως η δική σας κοινότητα ιδρύθηκε από τον Υιό του Θεού; Σας άξιζαν τα μαθήματα του Νέρωνα και του Διοκλητιανού!».Με αυτές τις αλληλοκατηγορίες γινόμαστε μάρτυρες μιας ιστο­ρικής τραγωδίας: την περίοδο εκείνη ο χριστιανισμός έχει μια οι­κουμενική διάσταση που από τη μια είναι αποτέλεσμα της συ- νειδητοποίησης και της αναγνώρισης της αποτυχίας του εθνι- κοαπελευθερωτικού εβραϊκού κινήματος, και από την άλλη είναι προϊόν της υπέρβασης ενός εθνικισμού με έντονα νατουραλι- στικά στοιχεία. Στην αντίπερα όχθη, με αντίστοιχους περιορι­σμούς, ο εβραϊσμός αντιπροσωπεύει την υπεράσπιση της εθνι­κής ταυτότητας από έναν επιθετικό οικουμενισμό. Με την έν­νοια αυτή, ο Σαλβαντόρ που προαναφέραμε, κατηγορεί το χρι­στιανικό οικουμενισμό ως απόλυτη έκφραση και νομιμοποίηση της οικουμενικότητας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας133. Καταλαβαίνουμε λοιπόν γιατί η γενοκτονία των Εβραίων του 20ού αιώνα αποτέλεσε μια νέα φάση μιας θεολογικής αντιπα­ράθεσης που διαρκεί εδώ και πάνω από δύο χιλιετίες. Στην αρχή οι πιο συντηρητικοί κύκλοι του καθολικισμού έσπευσαν να ερμηνεύσουν την τραγωδία του Αουσβιτς με τον κλασικό τρόπο, ως μια νέα απόδειξη της οργής του Θεού προς το λαό που «θα­νάτωσε το Θεό του». Μια παρόμοια ερμηνεία είναι φυσικό να κρίνεται απαράδεκτη για την ηθική των ημερών μας. Κατανο-

333. Fleischmann 1970, ο. 65.

184 Ντομίνικο Λοίοϋρντο

θύμε την αμηχανία της Εκκλησίας που προσπαθεί να σταθεί αυ- τοκριτικά απέναντι στην ιουδαιοφοβική παράδοσή της, και να επαναδιατυπώσει τη θεολογική και φιλοσοφική της εκδοχή για την ιστορία. Αν για αιώνες ή και χιλιετίες αναγκάστηκε να αντι­μετωπίσει αυτούς που την πίεζαν να παραγράφει από τα ιερά κείμενα την «Παλαιό Διαθήκη», η καθολική Εκκλησία σήμερα δέ- χεται εντελώς αντίθετες πιέσεις: μιλάει πια για Αρχαία Διαθήκη (Antico Testamento) αντί για Παλαιό (Vecchio Testamento), ενώ ορισμε'νοι θεολόγοι θα ήθελαν πολύ να χρησιμοποιούν τον όρο Πρώτη Διαθήκη.Ό ταν προσπαθεί κανείς να ασχοληθεί με προαιώνιους θε­σμούς, είναι απαραίτητο να συνυπολογίζει τη διάσταση της μακράς τους διάρκειας. Η Καθολική Εκκλησία δεν επιδιώκει μόνο να προσεταιριστεί τους αποστάτες του προτεσταντι­σμού, αλλά και να εμφανιστεί ως ο κατεξοχήν φορέας της ηθι­κής και θρησκευτικής συνείδησης της ανθρωπότητας: διώχνο­ντας από πάνω της ένα στίγμα, μπαίνει επικεφαλής του χρι­στιανικού κινήματος αυτοκριτικής (έτσι κι αλλιώς στο έδαφος του προτεσταντισμού εκδηλώθηκε το φαινόμενο των deutsche Christen, που μετέτρεψαν το χριστιανισμό, ευτελίζοντάς τον, στο ναζισμό «των αρίων»). Από την άλλη, ως εκφραστής της ηθικής και θρησκευτικής συνείδησης του κόσμου, δεν μπορεί παρά να θέλει να αγκαλιάσει μια κοινότητα που έζησε μια φο­βερή τραγωδία, ένα ολοκαύτωμα, αποτέλεσμα ενός ανελέη­του, σχεδόν θρησκευτικού φανατισμού. Οι πιο ορθόδοξοι κύ­κλοι του εβραϊσμού, υποστηρίζοντας ότι το Ολοκαύτωμα των Εβραίων ήταν μια απόλυτη τραγωδία με πρωτόγνωρες δια­στάσεις στην παγκόσμια ιστορία, και ότι υπήρχε μια ιστορική συνέχεια από την «Καινή Διαθήκη» μέχρι την «απόλυτη κατα­στροφή», προσπαθούν, αν όχι να απορροφήσουν τους χρι­στιανούς αποστάτες, τουλάχιστον να τους απονομιμοποιή- σουν. Δεν είναι τυχαίο που ο Παύλος της Ταρσού δέχεται έντο­νες επιθέσεις, επειδή πρωτοστάτησε στη διάσπαση της εβραι- οχριστιανικής κοινότητας και στο διαχωρισμό του χριστιανι­σμού από τον εβραϊσμό.

ησημιτισμός 185

7. Τα σκοτεινά σχέδια της ιουδαιοφοβίας

Αν θεωρούμε την ιουδσιεκροβια ως ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, αυτό δεν σημαί­νει ότι πρέπει και να αρνηθούμε κάποιες ιδιαιτερότητές της. Αυ­τές είναι βασικά δύο (εκτός από τη μεγάλη χρονική διάρκεια και το εύρος της γεωγραφικής περιοχής στην οποία εκδηλώθηκε).1. Ο εβραϊσμός είναι η θρησκεία ενός συγκεκριμένου λαού, και για τούτο αντί για τη θρησκεία, μπορεί εύκολα να στοχοποιηθεί η «φυλή». Στην Ισπανία του 15ου αιώνα, βλέπουμε τον Βινσένσο Φερέρ, έναν ακάματο και επίμονο προσηλυτιστή αλλά αποφα­σιστικά αντίθετο στα πογκρόμ και στις εξαναγκαστικές βαφτί­σεις” 4, να κάνει έντονη κριτική στους χριστιανούς που δεν χαί­ρονται όταν οι Εβραίοι ασπάζονται το χριστιανισμό. Ενώ θα έπρεπε να τους αγκαλιάζουν και να τους αγαπούν, κάποιοι εξα­κολουθούν να τους «υποτιμούν». Κι όμως, και ο Ιησούς και η Μαρία ήταν Εβραίοι: «Αυτός ο περιτετμημένος Θεός είναι ο Θεός μας και εσάς σας περιμένει η Κόλαση, όπως και όσους π ε­θαίνουν Εβραίοι». Είναι πολύ εύκολο από τη θρησκεία να οδη­γείσαι στη φυλή, αλλά η Εκκλησία φροντίζει να αποτρέπει τέ­τοια φαινόμενα: παρά τις θεωρίες περί της «καθαρότητας του αίματος» (limpieza de sangre), οι προσηλυτισμένοι γίνονται ολό­θερμα δεκτοί στους κόλπους της χριστιανοσύνης” 5. Αν και η πα­ρέκκλιση αυτή δεν είναι ο κανόνας, η ταύτιση της θρησκευτικής με τη φυλετική διάσταση καθιστά τη σύγκρουση πιο σκληρή. Κι αυτό δεν ισχύει μόνο για τους Εβραίους. Οι αιματοχυσίες των Σταυροφοριών ερμηνεύονται και με το ότι η σύγκρουση ανά­μεσα στους χριστιανούς και το Ισλάμ επισκιάζεται από τη σύ­γκρουση ανάμεσα σε «Φράγκους» από τη μια, και «μελαμψούς» ή «Σαρακηνούς» από την άλλη. Αντίστοιχες παρατηρήσεις μπο­ρούν να γίνουν και για την κατάκτηση της Ιρλανδίας από άγ- γλους προτεστάντες που μεταχειρίστηκαν σκαιά τους κατοί- 334 335

334. Poliakov 1974-90, τόμος II, σ. 180.335. Katz 1994, σ. 368 (υποσημείωση), 372-375.

186 Ντομένικο Λοζουρντο

κους της ως «οπαδούς του Πάπα» και «βαρβάρους» (ορισμένοι σύγχρονοι ιρλανδοί ιστορικοί μιλούν ακόμη και για απόπειρα εφαρμογής της «Τελικής Λύσης»).2. Για να εξηγήσουμε τη δεύτερη ιδιαιτερότητα της ιουδαιοφο- βίας, ας επιστρέφουμε στον Αβελάρδο και στον Εβραίο του Dialogus του: «μπορούμε να βιοποριστούμε μόνο από το κέρδος που βγάζουμε δανείζοντας άλλους λαούς, κι αυτό μας κάνει ακόμη πιο μισητούς». Εδώ συγχέεται η θρησκευτική με την κοι­νωνική αντιπαράθεση: ο Εβραίος δέχεται επιθέσεις όχι μόνο για τη θρησκεία του, αλλά και για τη θέση του στον κοινωνικό κα­ταμερισμό της εργασίας, που βέβαια έχει επιβληθεί από την κυ­ρίαρχη τάξη. Αυτό το φαινόμενο εμφανίζεται και σε άλλους λα­ούς. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, η «ταύτιση εθνοτήτων και επαγγελμάτων» ήταν ο κανόνας: «έμποροι και τραπεζίτες» ήταν Εβραίοι αλλά περισσότερο Αρμένιοι1'6, γεγονός που μάλλον προκαθόρισε τη μεταγενέστερη γενοκτονία των Αρμενίων. Κάτι ανάλογο μπορούμε να πούμε πως συμβαίνει σήμερα για τις κι­νέζικες εθνικές μειονότητες της Νοτιοανατολικής Ασίας: το 1965, στην Ινδονησία, με την αφορμή της ανόδου του στρατη­γού Σουχάρτο στην εξουσία, ως αποτέλεσμα της βίαιης κατά- πνιξης ενός πραξικοπήματος που αποδόθηκε στους κομμουνι­στές, έγιναν μαζικές δολοφονίες Κινέζων, που ήταν μισητοί και ως «κομμουνιστές» και ως «εκμεταλλευτές» (όχι τυχαία αυτές οι κινέζικες μειονότητες χαρακτηρίζονται συχνά ως οι Εβραίοι της Ασίας). Και στην περίπτωση αυτή συγχέεται με τραγικό τρόπο η κοινωνικο-πολιτική με την εθνική αντιπαράθεση.Αυτή η αντιπαράθεση γίνεται ακόμη πιο έντονη μιλώντας για τον εβραϊσμό, που εκπροσωπεί ταυτόχρονα ένα έθνος και μια θρησκεία. Ο αφορισμός (να θυμηθούμε τον Σπινόζα) ισοδυναμεί με τον αποκλεισμό από «το εβραϊκό έθνος», ο προσηλυτισμός ισοδυναμεί με ένταξη στο έθνος αυτό. Δεν είναι τυχαίο που στις περισσότερες γλώσσες (εκτός από τη ρωσική) η λέξη για τη 336

336. Toynbee 1992, σ. 77.

Αντισημιτισμός 187

θρησκεία είναι η β>ια που χρησιμοποιείται και για το έθνος. Αυτή η ταύτιση θρησκευτικής, κοινωνικο-πολιτικής και φυλετικής αντιπαράθεσης, αναγκάζει πολλούς να αναζητούν διέξοδο απά αυτή την περίπλοκη κατάσταση, καταγγέλλοντας τον αντισημι­τισμό ως ένα διαχρονικό φαινόμενο παγκόσμιας εμβέλειας.Στην ουσία, οι προσπάθειες για μια νατουραλιστική διολίσθηση, παραμένουν προσπάθειες για τη διολίσθηση αυτή που κατάγ­γελλε από καιρό η καθολική Εκκλησία, αποφασισμένη να διατη­ρήσει ασταθή τα σύνορα, τουλάχιστον μέσα στους κόλπους της εβραιοχριστιανικής οικογένειας, όπως αποδεικνύει η ιστορία της limpieza de sangre. Την εποχή εκείνη, η βάφτιση έβαζε ένα τέλος στις αντιιουδαϊκές αγριότητες, ακόμη κι όταν αυτές είχαν «πολιτικές και οικονομικές, και όχι θρησκευτικές ρίζες»” \ Το ποιοτικό άλμα θα σημειωθεί αργότερα.

8. Οι Εβραίοι τον Μεσαίωνα: ανάμεσα στους καλούς χριστιανούς και στους κακούς ισλαμιστές

Για μια ολόκληρη ιστορική περίοδο οι Εβραίοι αντιμετωπίζονταν αρνητικά από την επίσημη Εκκλησία και θετικά από τις υπόλοι­πες θρησκευτικές ομάδες. Ο Θωμάς Ακινάτης κάνει μια ενδια­φέρουσα παρατήρηση: οι χριστιανοί ενώ δεν έχουν κανένα κοινό ιερό κείμενο με τους «μουσουλμάνους και τους ειδωλολά- τρες», ωστόσο μπορούν να συνομιλήσουν με βάση την Παλαιά Διαθήκη με τους Εβραίους, και με την Καινή Διαθήκη με τους αι- ρετικούς118. Όσον αφορά τους τελευταίους, η συζήτηση δεν μπορεί να διαρκεί επ ' αόριστον. Όσοι γνωρίζουν από τα μέσα την αληθινή πίστη, δεν έχουν το δικαίωμα να την απαρνούνται ή να τη διαστρεβλώνουν. Είναι δυνατόν να χρησιμοποιήσει κανείς ακόμη και σωματική βία για να τους εξαναγκάσει να παραμεί­νουν πιστοί στους παλαιούς τους όρκους και να προχωρήσουν στο έργο που ξεκίνησαν: «sunt etiam corporaliter compellendi, ut 337 338

337. Arendt 1986a, σ. 20.338. Summa contra Gentiles, I, 2.

188 ΝτομΛπκο Λοζοϋρντο

impleant quod promiserunt, et teneant quod semel susceperunt»*. Αν επψει'νουν, οι αιρετικοί, οι διαστρεβλωτές της πίστης, θα κα­ταντήσουν χειρότεροι από τους malefactors, τους παραχαρά­κτες: γι' αυτό τους αξίζει ο θάνατος"9. Έτσι δικαιολογείται η εκ­στρατεία κατά των Καθαρών.Θεωρητικά, δεν θα έπρεπε να υφίστανται θρησκευτικό εξανα­γκασμό ούτε οι μουσουλμάνοι, που δεν γνώρισαν καν την αλη­θινή πίστη, όπως οι Εβραίοι. Αλλά είναι αδύνατη η επικοινωνία με αυτούς που, κατά τον Θωμά Ακινάτη, όχι μόνο δεν έχουν κα­μία σχέση με την πίστη («omnis doctrinae divinae prorsus ignari»)140 αλλά και αρνούνται να υποταχθούν στην νόμιμη εξου­σία. Ο Βερνάρδος, αναφερόμενος έμμεσα στον Βιργίλιο και υιο­θετώντας την άποψη περί της Romae aeterna (Αιώνια Ρώμη), υποστηρίζει πως αν οι Εβραίοι πρέπει να parcere subiectis (συγ- χωρηθούν αφού συμμορφώθηκαν), οι μουσουλμάνοι πρέπει να debellare superbos (υποταχθούν διά της βίας)14’. Οι Εβραίοι θεω­ρούνται τα μαύρα πρόβατα (που συνηθίζεται να τους φέρονται με αγριότητα) μιας οικογένειας που ωστόσο παραμένει κατά κάποιον τρόπο ενωμένη. Δεν είναι τυχαίο που στους πολέμους κατά των «ειδωλολατρών» χρησιμοποιούνται συχνά συνθήματα της Παλαιός Διαθήκης: τόσο ο Κωνσταντίνος που ασπάστηκε τον χριστιανισμό και πολέμησε τους βαρβάρους, όσο και ο Καρ- λομάγνος που κι αυτός πολέμησε τους ειδωλολάτρες, είναι οι «νέοι Δαυίδ». Το ίδιο ισχύει και για τις Σταυροφορίες142. Αυτές, αν και έχουν φοβερές επιπτώσεις στην εβραϊκή κοινότητα, εξα­κολουθούν να στοχοποιούν έναν πολύ πιο ριζοσπαστικό εχθρό, που είναι η προσωποποίηση του κακού. Ας δώσουμε ξανά το 339 340 341 342

• Σ.τ.ε.: Λατινικά στο κείμενο: «Αυτοί πρέπει να υποχρεωθούν, ακόμη και με σωμα­τική βία, να εφαρμόσουν αυτά που υποσχε'θηκαν και να φέρουν σε πέρας τα κα- θήκοντά τους». Αναφέρεται στους άπιστους που προσηλυτίστηκαν.

339. Summa Theologiae, II, II, παρ. 10, άρθρο 8 και II, II, παρ.11, άρθρο 3.340. Summa contra Gentiles, I, 6.341. Bernardus 1862a, col. 568.342. Flori 1992, σ. 112, 124 και αλλού.

πσημιτισμός 189

λόγο στον Βερνάρδο: αν η χριστιανοσύνη καλείται να τιμωρήσει τους Εβραίους για τα λάθη τους, επιβάλλοντάς τους μια «duram [...] captivitatem» (επώδυνη αιχμαλωσία) και να καταδικάσει κάθε ενε'ργειά τους που προχωρά ακόμη παραπέρα, ο σταυρο­φόρος που σκοτώνει τον malefactorem του Ισλάμ, ουσιαστικά δεν ε'χει δολοφονήσει έναν άνθρωπο (homicida) αλλά έχει τιμω­ρήσει έναν εγκληματία (malicida). Μπορεί να είναι υπερήφανος λοιπόν: «in πιοιίβ pagani christianus gloriatur» (δόξα στο χρι­στιανό που σκοτώνει ειδωλολάτρη)10. Ενώ οι αιρετικοί malefactores είναι μέλη της χριστιανικής κοινότητας (σύμφωνα με τον ορισμό του Θωμά του Ακινάτη που συναντήσαμε προη­γούμενα), οι μουσουλμάνοι malefactores δεν ανήκουν σ' αυτήν. Ο συνδυασμός αρνητικής και θετικής κατηγοριοποίησης των Εβραίων διατρέχει όλη την ιστορία του Μεσαίωνα. Οι κοινοί δε­σμοί με την κυρίαρχη χριστιανοσύνη συνειδητοποιούνται μερικές φορές και από τους ίδιους τους Εβραίους, που στη διάρκεια των αγώνων τους ενάντια στον Μαμωνά, δεν διστάζουν να ζητήσουν από τους «Ιεροεξεταστές» να «διαφυλάξουν την καθαρότητα της εβραϊκής πίστης» από τους αιρετικούς και τους ορθολογι- στές144. Λίγο νωρίτερα είχε εξαπολυθεί μια εκστρατεία ενάντια στους Καθαρούς που περιφρονούσαν την Παλαιό Διαθήκη. Εντελώς διαφορετικός είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζει το Ισλάμ ο χριστιανικός Μεσαίωνας: απέναντι' του κρατάει εντε­λώς αρνητική στάση. Κατά την άποψη του βυζαντινού θεολό­γου Μάξιμου του Εξομολογητή, σύγχρονου του Μωάμεθ, οι ισλαμιστές «συμπεριφέρονται σαν άγρια θηρία με ανθρώπινη μορφή». Δεν είναι τυχαίο που αυτοί συχνά απεικονίζονται με κε­φαλή σκύλου, σαν κυνοκέφαλο/145. Δύο αιώνες μετά από την εποχή του Μαξίμου του Εξομολογητή, ο επίσκοπος Ευλόγιος της Κόρντοβας, μαζί με τον Μωάμεθ που χαρακτηρίζει «παιδί του σκότους» και προπαγανδιστή σατανικών θεωριών, καταδι- 343 344 345

343. Bernardus 1862a, col. 568. Bernardus, 1862b, col. 924.344. Poliakov 1974-90, τόμος I, o. 76.345. Wheatcroft 2004, o. 56.

190 Ντομένικο Λοζούρντο

κάζει και τους «βάρβαρους» οπαδούς του, τους Αραβες, που τους παρομοιάζει με «άγρια ζώα»146.'Οχι μόνο δεν αναγνωρίζουν σε αυτούς τίποτα το θετικό, αλλά ήδη από την αρχή, η αρνητική αντιμετώπιση δικαιολογείται με επιχειρήματα που δεν είναι μόνο θρησκευτικά, αλλά έχουν και εθνική-φυλετική διάσταση. Οι οπαδοί του Μωάμεθ κατηγορού- νται ως απόγονοι του Κάιν και τους αποδίδονται δολοφονικά έν­στικτα, ή ακόμη χειρότερα, χαρακτηρίζονται πρόγονοι της Αγαρ (παλλακίδας του πατριάρχη Αβραάμ)’47. Ό πω ς αναφέρεται στην Παλαιά Διαθήκη, η Αγαρ είναι μια αιγύπτια σκλάβα, ο γιος της οποίας Ισμαήλ, καρπός ενός παράνομου δεσμού, σχετίζεται με μια αιγύπτια παντρεμένη γυναίκα. Σε κάθε περίπτωση, αυ­τός δεν ανήκει στον περιούσιο λαό και αποκλείεται από τη συμ­φωνία που συνάπτει ο Θεός με τον Αβραάμ και το νόμιμο γιο του, τον Ισαάκ.Την εποχή των Σταυροφοριών, ενώ ο Βερνάρδος του Κλερβό χαρακτηρίζει νόμιμη πάταξη του κακού (malicidium) τη δολο­φονία μουσουλμάνων, ο Θωμάς ο Ακινάτης τους κατηγορεί όχι μόνο ως άθεους, όπως είναι γνωστό, αλλά και ως «hominess bestiales in desertis morantes» (αγριάνθρωπους της ερήμου)14*. Ως δικαιολογία της κατηγορίας που τους απαγγέλλεται, δεν εί­ναι μόνο η θρησκεία ή πιο σωστά η ειδωλολατρία τους αλλά και η γεωγραφική τους προέλευση: κατοικούν στην έρημο, σε έναν τόπο χωρίς πόλεις, άρα και χωρίς πολιτισμό. Η θρησκευτική π ί­στη συγχέεται με τη φυλετική προέλευση. Ό πω ς συνεχίζει ο Θωμάς παραφράζοντας τον Αριστοτέλη - έχουμε να κάνουμε με « barbari qui sunt naturaliter servi, con hominess irrationales et quasi brutales» (βάρβαρους που είναι από τη φύση τους σκλά­βοι, παράλογους και ημιαγροίκους)149. Βλέπουμε πως στοχοποι- 346 347 348 349

346. Flori 2001, ο. 242.347. Wheatcroft 2004, σ. 7-8.348. Summa contra Gentiles, I, 6.349. In octos libros “Politicorum"Aristotelis expositio, τα οκτώ βιβλία του Αριστοτέλη «Πολιτικά», I, led. 4 και I, led. 1.

Αντισημιτισμός 191

ούνται ως ξεχωριστό ε'θνος οι Αραβες μάλλον, παρά οι Εβραίοι. Αν παραδεχτούμε λοιπόν πως στο χριστιανικό Μεσαίωνα εκδη­λώνεται ένας «αντισημιτισμός», αυτός στρέφεται ενάντια στους Αραβες, πολύ περισσότερο απ' ό,τι ενάντια στους Εβραίους. Οι μουσουλμάνοι διαχωρίζονται από τη χριστιανική κοινότητα με έναν τοίχο που δεν έχει αποκλειστικά θρησκευτικό χαρακτήρα. Έτσι εξηγείται που αργότερα ο Λας Κάζας, αυτός που έχει θέ­σει το σημαντικό ιστορικό ζήτημα της αμφισβήτησης των ορίων ανάμεσα στον πολιτισμό και τη βαρβαρότητα, δεν θα έχει καμία αμφιβολία για τους «Τούρκους» και τους «Μαυριτανούς». Αυτοί είναι «άπιστοι και βάρβαροι», αλλά όχι με την «κυριολεκτική» ση­μασία, όπως οι Ινδιάνοι που δεν είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με το χριστιανισμό: οι ισλαμιστές όχι μόνο εδώ και αιώ­νες αρνούνται το χριστιανισμό (επιμένοντας «πέρα από κάθε λογική» να διαπράττουν «σοβαρές αμαρτίες» και να έχουν ήθη «πρωτόγονα»), αλλά και τον πολεμούν με μανία. Έτσι, για αυ­τούς ισχύει απόλυτα μια σκληρή αλήθεια: «όλοι όσοι αρνούνται να ασπαστούν την αληθινή θρησκεία, δεν μπορούν να λέγονται άνθρωποι, αλλά ζώα»350.

9. Οι ρίζες του πρωτοφυλετικού ρατσισμού: μαύροι, μελαμψοί και ισλαμιστές

Την Καρολίγγεια περίοδο, η Εκκλησία δεν σταματά να καταγγέλ­λει πως εβραίοι γαιοκτήμονες έχουν χριστιανούς σκλάβους351. Αυτό που την απασχολεί περισσότερο, είναι η προσπάθεια των εβραίων γαιοκτημόνων να προσηλυτίσουν τους χριστιανούς, που πρέπει να σταματήσει και να καταγγελθεί. Κι όμως οι σκλά­βοι υφίστανται πολύ χειρότερες διακρίσεις. Ανάμεσά τους, υπάρχουν πολλοί ισλαμιστές, ιδιαίτερα την περίοδο που δυνα­μώνει το Ισλάμ και την Καρολίγγεια περίοδο. Αυτό είναι κατα­νοητό. Όταν με τον πόλεμο συνειδητοποιείς την «άκαμπτη θρη­

350. Las Casas 1981, σ. 232-234 (κεφ. XII).351. Poliakov 1974-90, τόμος I, σ. 39-46.

192 Ντομίνικο Λοζοΰρντο

σκευτική ετεροδοξία» του εχθρού, είναι πιο εύκολο να τον εξαν­δραποδίσεις. Αυτό ακριβώς συμβαίνει κατά τη διάρκεια του πο­λέμου μεταξύ ισλαμιστών και χριστιανών: οι δύο αντίπαλοι αντι­δρούν με τον ίδιο τρόπο152, ακόμη κι όταν φαίνεται πως οι χρι­στιανοί που είναι σκλάβοι των μουσουλμάνων και ασπάζονται τη θρησκεία των κυρίων τους, έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να απελευθερωθούν ή και να ανέβουν στην κοινωνική κλίμακα151. Δεν είναι τυχαίο που αυτό συμβαίνει πολύ πιο συχνά από το αντίθετο (δηλαδή τον προσηλυτισμό των ισλαμιστών στον χρι­στιανισμό)154.Δεν έχει και τόση σημασία που τον 13ο αιώνα στην Ιταλία οι σκλάβοι είναι σχεδόν όλοι Σαρακηνοί: ας μην ξεχνάμε την άμεση ή έμμεση πολεμική κατάσταση που επικρατούσε τότε. Πρέπει να προσέξουμε ένα άλλο στοιχείο. Εξετάζοντας τα γεγονότα της εποχής, θα δούμε πως πολλές φορές υπηρέτριες και σκλά­βοι «Σαρακηνοί» γίνονται αντικείμενο αγοραπωλησίας, όπου τονίζεται ότι το χρώμα του δέρματος τους είναι «μαύρο» (nigrus) ή «μελαμψό» (olivacius). Δηλαδή δεν χρησιμοποιούν μόνο τη θρησκεία ή την έλλειψη θρησκείας (μια που αυτοί είναι βασικά ειδωλολάτρες και παγανιστές), αλλά και το χρώμα του δέρματός τους για να ταυτίσουν τους Αραβες και τους ισλαμι- στές με τους μαύρους, που θεωρούνται πια οι κατεξοχήν σκλά­βοι. Στις αρχές του 14ου αιώνα στην Ισπανία συγχέουν τους «Αιθίοπες (Αφρικανούς) με τους βάρβαρους (Βέρβερους) ή τους μουσουλμάνους»155. Πιστεύεται πως όλοι αυτοί αποτελούν τη «φυλή των απίστων» για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια φλω­ρεντινού ηγεμόνα σε γραπτό του 1366, που τόνιζε ότι ήταν νό­μιμη η δουλεία των αλλόφυλων, ενώ δεν είχε καμία σημασία ο εκχριστιανισμός τους156. 352 353 354 355 356

352. Verlinden 1955-77, τόμος I, σ. 103.353. Malowist 1987, σ. 61.354. Scaraffia 1993, σ. IX.355. Verlinden 1955-77, τόμος II, σ. 141-145 και τόμος I, σ. 359.356. Davis 1971, σ. 133-134.

193

Είναι φανερό πια πως γεννιέται ο βιολογικός ρατσισμός. Αυτός πλήττει κατά κύριο λόγο τους μαύρους, που θεωρούνται από­γονοι του Χαμ και του Χαναάν που είχαν καταδικαστεί από τον Νώε να γίνουν σκλάβοι. Ξεκινάει έτσι η διαδικασία που αργό­τερα στις αμερικάνικες αποικίες θα οδηγήσει στην ομαδοποίηση ελεύθερων, λευκών και χριστιανών από τη μια, και μαύρων, άπι­στων και σκλάβων από την άλλη157. Ο βιολογικός ρατσισμός, που κάνει τα πρώτα του βήματα, θα έχει επιπτώσεις στους Αραβες και τους ισλαμιστές, τους homines bestiales και τους από τη φύση τους σκλάβους, naturaliter servi, σύμφωνα με τους χαρακτηρισμούς του Θωμά, που είδαμε νωρίτερα: «Το 1452, ο Πάπας Νικόλαος Ε' διέταξε τον βασιλιά της Πορτογαλίας να οδηγήσει στη σκλαβιά τους Μαυριτανούς και τους ειδωλολά- τρες και το 1488, ο Πάπας Ιννοκέντιος Η' δέχτηκε ως δώρο από τον Φερδινάνδο της Ισπανίας εκατό Μαυριτανούς, που μοίρασε μετά σε καρδινάλιους και ευγενείς»™.Βέβαια «φυσική» δεξαμενή των σκλάβων είναι η μαύρη Αφρική που δεν είναι μόνο η ενσάρκωση του παγανισμού, αλλά επίσης είναι αδύναμη και ευάλωτη σε πολιτικό και στρατιωτικό επί­πεδο. Παραμένει το γεγονός ότι ενώ οι Εβραίοι εξακολουθούν να θεωρούνται μέλη της χριστιανοσύνης και της κοινωνίας, αν και υποδεέστεροι ή ανυπότακτοι που πρέπει να συμμορφώνονται ακόμη και βίαια στις διαθέσεις της κοινωνίας, αντίθετα οι Αρα­βες, οι μελαμψοί και οι Σαρακηνοί θεωρούνται πως ανήκουν στον κόσμο των αποικιών που διαγράφεται στον ορίζοντα.

10. Ο αντισημιτισμός ως κρίση της «αριο-σημιτικής» και χριστιανο-εβραϊκής «οικογένειας»

Γυρίζοντας πίσω στο χρόνο, θα δούμε τον Τοκβίλ να στηρίζεται σ' αυτή τη μεσαιωνική και σύγχρονη παράδοση. Αυτός, υπο­γραμμίζοντας το «άρωμα της Βίβλου» στις ενέργειες των αποί- 357 358

357. Jordan 1977, σ. 94-98.358. Davis 1971.0. 133.

194 Ντομένικο Λοζοόρντο

κων που κατακτούν την Αμερική ως τη γη της Επαγγελίας εκκα­θαρίζοντας την από τους ενοχλητικούς αυτόχθονες, υποκλίνε­ται επίσης στην Παλαιό Διαθήκη (και στον εβραϊσμό). Εντελώς διαφορετική στάση κρατάει απε'ναντι στο Ισλάμ, όπως φαίνεται ιδιαίτερα από τις θριαμβευτικές εκδηλώσεις για την κατάκτηση της Αλγερίας. Το «χριστιανικό έθνος» προελαύνει, παρά την αντίσταση των «ιθαγενών» και των μουσουλμάνων που εκδη­λώνουν «το απεριόριστο μίσος τους κατά των χριστιανών». Βλέ­πουμε εδώ τη σύγκρουση όχι μόνο ανάμεσα σε δύο θρησκείες, αλλά και ανάμεσα σε «δύο φυλές, η μια εκ των οποίων είναι φω­τισμένη και η άλλη αδαής, η μία οδηγεί στην πρόοδο και η άλλη στο σκοτάδι»"9.Μερικά χρόνια αργότερα, με τον Ναπολέοντα Ρ , η Γαλλία αρχί­ζει να ξεχωρίζει τους Αραβες από τους Εβραίους που ζουν στην Αλγερία: μόνο οι δεύτεροι μπορούν να ελπίζουν στην απόκτηση ιθαγένειας. Το προτσές αυτό βρίσκει την κορύφωσή του στο νόμο Κρεμιέ που ψηφίζεται από την Τρίτη Δημοκρατία στις 24 Οκτωβρίου του 1870, με τον οποίο «οι Ισραηλίτες που έχουν γεννηθεί στην Αλγερία ανακηρύσσονται γάλλοι πολίτες»"0. Ο με­σαιωνικός διαχωρισμός της θρησκευτικής ορθοδοξίας από την ετεροδοξία (μερικός για τους Εβραίους και συνολικός για τους ισλαμιστές) αντικαθίσταται από τον διαχωρισμό ανάμεσα σε πολιτισμένους λαούς, στους οποίους συμπεριλαμβάνονται οι Εβραίοι, και σε λαούς απολίτιστους και αποικιοκρατούμενους, στους οποίους ανήκουν οι Άραβες. Ο Ρενάν προχωράει ακόμη παραπέρα, όταν στα τέλη του 19ου αιώνα δοξάζει τη «μεγάλη αριο-σημιτική οικογένεια» σε αντιπαράθεση με τις «ημιάγριες φυλές» που πρέπει ή να υποταχτούν ή να εξολοθρευτούν'61. Μέλη αυτής της «μεγάλης οικογένειας» είναι οι Εβραίοι, αν και υποδεέστεροι -δεν είναι τυχαίο που ο γάλλος συγγραφέας υπο­γραμμίζει πως «η ισραηλίτικη φυλή πρόσφερε πάρα πολλά 359 360 361

359. Tocqueville 1951, τόμος I, παρ. 1, σ. 32 και τόμος III, παρ. I, ο. 216-25.360. Birnbaum 1995, σ. 369.361. Renan 1947-61, τόμος VIII, σ. 585.

195

στον κόσμο», ιδιαίτερα στο θρησκευτικό τομέα- ενώ δεν ανή­κουν βέβαια σ' αυτήν οι Αραβες και οι ισλαμιστές, που περιθω­ριοποιούνται ως «ημιάγριες φυλές», όπως φαίνεται από τις σο­βαρές κατηγορίες που διατυπώνονται ενάντιά τους: «ο ισλαμι­σμός είναι η βαρύτερη αλυσίδα που έδεσε ποτέ την ανθρωπό­τητα». Είναι προφανής η «ασημαντότητα του πνεύματος των φυλών, των οποίων η κουλτούρα και η θρησκεία προέρχονται από αυτόν»162. Η «αριο-σημιτική» οικογένεια παρουσιάζεται σαν να γέννησε την χριστιανο-εβράίκή οικογένεια του Μεσαίωνα, ενώ οι «ημιάγριες φυλές» είναι απόγονοι των «ειδωλολατρών» και των hominess bestiales και naturaliter sen/i. Αν η χριστιανο- εβράίκή οικογένεια είχε τις ρίζες της στην αδιαμφισβήτητη και συχνά επιθετική ανωτερότητα των χριστιανών, η προσφιλής στον Ρενάν «αριο-σημιτική» οικογένεια στηρίζεται στην αδιαμφι­σβήτητη υπεροχή των Αριών. Έτσι κι αλλιώς, και με τις αυστη­ρές εσωτερικές ιεραρχικές σχέσεις που τις χαρακτηρίζουν, κα­θεμιά από τις δύο είναι μια ξεχωριστή και κλειστή οικογένεια, που αντιτίθεται σθεναρά στο σύνολό της στις απολίτιστες φυ­λές των αποικιών που την περιτριγυρίζουν (κι ανάμεσά τους στους Αραβες).Μόνο που η αριο-σημιτική οικογένεια σπαράσσεται από εσωτε­ρικές έριδες, ήδη από τη στιγμή της θεωρητικοποίησής της. Ενώ η χριστιανο-εβράίκή οικογένεια ήταν δεμένη με τους πιο φανα­τικούς αρχηγούς της μεσαιωνικής χριστιανοσύνης, τώρα οι πιο αδιάλλακτοι θεωρητικοί του πολιτισμού των Αριών αρνούνται κάθε είδους επιμιξίες. Ξεπερνώντας την αμφισημία της σύγχυ­σης ανάμεσα στον αρνητικό και τον θετικό διαχωρισμό, οι πιο ριζοσπαστικοί μεσαιωνικοί ιουδαιόφοβοι, προσπαθούν να κα­τατάξουν τους Εβραίους στο στρατόπεδο του «παγανισμού». Οι πιο πωρωμένοι ρατσιστές θέλουν να αποκλείσουν τους Εβραίους από τη Δύση, από τον πολιτισμό και τη φυλή των Αριών, και να περικλείσουν αυτό τον ήδη περιορισμένο χώρο με 362

362. Renan 1947-61, τόμος I, ο. 944, 946, 956.

196 Ντομίνικο Λοζούρντο

ένα απροσπέλαστο φυλετικό τείχος. Το κριτήριο της «καθαρό­τητας του αίματος» (limpieza de sangre), αφού απέκτησε φυλε­τική διάσταση στη συνάντηση με τους λαούς των αποικιών -στις ισπανικές αποικίες επιδίωκαν με αυτό να εμποδίσουν βα­σικά την κοινωνική άνοδο των μιγάδων"'1 - γίνεται θεμελιακό συ­στατικό του επελαύνοντος αντισημιτισμού. Αφού αρχικά στρέ­φεται ενάντια σε ειδωλολάτρες και ισλαμιστές, δηλαδή στους μαύρους και τους μελαμψούς, ο βιολογικός ρατσισμός πλήττει και τους Εβραίους, που στην Ευρώπη αποτελούν τον κύριο στόχο και βάλλονται συστηματικά με τρόπο πρωτόγνωρο. Αν ο αντιιουδαϊσμός δεν προκαλεί διακρίσεις και η ιουδαιοφοβία δη­μιουργεί σύγχυση ανάμεσα στις θετικές και τις αρνητικές δια­κρίσεις, ο αντισημιτισμός χαρακτηρίζεται από μονόπλευρο αρ­νητικό διαχωρισμό και από το πέρασμα από την ηθικο-πολιτική απαξίωση στη φυσική εξόντωση. Το απροσπέλαστο τείχος που προστάτευε τη «μεγάλη αριο-σημιτική οικογένεια» (κληρονόμο της χριστιανο-εβράίκής) από τους βάρβαρους που την είχαν περί κυκλώσει, καταντά να χωρίζει και να διασπά αναπόδραστα αυτή την «οικογένεια».

11. Από τη χριστιανική ιουδαιοφοβία στον αντισημιτισμόή από τον αποικιακό ρατσισμό στον αντιεβραϊκό ρατσισμό;

Τώρα μπορούμε να συνεχίσουμε τη συζήτηση που αρχίσαμε στο κεφάλαιο αυτό. Δεν αντέχει σε μια ιστορική και φιλοσοφική κριτική η άποψη για την αδιάκοπη συνέχεια ανάμεσα στη θρη­σκευτική ιουδαιοφοβία και το φυλετικό αντισημιτισμό. Προς επίρρωση της ποιοτικής διαφοράς των δύο φαινομένων που αντιπαρατίθενται, ας έχουμε κατά νου πως ο ρατσιστικός αντι­σημιτισμός εκδηλώνεται τον 19ο αιώνα, με μια σκληρή πολεμική ενάντια στη χριστιανική ιουδαιοφοβία την οποία συχνά κατηγο­ρεί πως θεωρεί λύση του «ιουδαϊκού ζητήματος» τον εκχριστια- νισμό. Στην πραγματικότητα -όπως παρατηρεί ο Φριτς επικα-

363. Klein 1989, α 205-206.

Αντισημιτισμός 197

λουμένος τον Ιοπενάουερ- αυτός δεν καταλύει με κανέναν τρόπο τα εθνικά και φυλετικά δεσμά που εξακολουθούν να υπάρχουν ανάμεσα στους Εβραίους1·*4. Αντίθετα από τους χρι­στιανούς του Μεσαίωνα, ο σύγχρονος άνθρωπος, αντί κρούει ο Ντίρινγκ, πρε'πει να επικεντρωθεί όχι στη θρησκεία, αλλά στα «φυλετικά χαρακτηριστικά»165. Με αυτή την άποψη τάσσεται και ο Χίτλερ, που δεν κουράζεται να υποστηρίζει πως ο αγώνας κατά των Εβραίων δεν πρέπει να στηρίζεται στη «θρησκευτική αντίληψη» αλλά στη «φυλετική καταγωγή» και να πάψει να υπάρχει η ψευδαίσθηση πως για να λυθεί το πρόβλημα αρκεί «ένα ράντισμα με το νερό της Βάπτισης». Αποκρύβοντας τον άγριο ανταγωνισμό, οι χριστιανικές προλήψεις και ο «ψευτο- αντισημιτισμός» (δοΙιοϊηβηΙΪΒΟίπΐ^ΓηυΒ) εμποδίζουν την επικρά­τηση του αυθεντικού αντισημιτισμού166.Όχι μόνο δεν υπάρχει συνέχεια ανάμεσα στη χριστιανική ιου- δαιοφοβία και τον φυλετικό αντισημιτισμό, αλλά αυτός, για να τονίσει τον καθοριστικό ρόλο της φυλής, καταλήγει συχνά να διαχωρίζεται κάθετα και με την ιουδαιοφοβία και με τον ίδιο τον χριστιανισμό. Έχουμε να κάνουμε με μια θρησκεία που άδικα «θεωρεί και μεταχειρίζεται τους Εβραίους ως ένα λαό από τον οποίο κατάγεται η μητέρα του Σωτήρα». Πρέπει λοιπόν να πά­ρουμε υπόψη τις καταστροφικές φιλο-ιουδαϊκές συνέπειες «αυ­τών των θρησκευτικών χριστιανικών θεωριών»167. Βέβαια, «η εβραϊκή φυλή» δυναμώνει από τη «χριστιανική ανοχή». Αλλά αυτό δεν συμβαίνει τυχαία: όχι μόνο η Παλαιά αλλά και η Καινή Διαθήκη εκφράζει «το πνεύμα της εβραϊκής φυλής», είναι απο­τέλεσμα της «πολιτιστικής παράδοσης της εβραϊκής φυλής». Η Δύση πρέπει να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο του «εκχριστιανι- σμού που οδηγεί στην ιουδαιοποίηση»16*. Σε τελευταία ανάλυση, 364 365 366 367 368

364. Fritsch 1911,0.166.365. Diihring 1881, ο. 155-156.366. Hitler 1939, ο. 130-132.367. Diihring 1881, ο. 100.368. Diihring 1897, ο. 2, 51-52, 60.

198 τομίνικο Λοζούρντο

η λύση του εβραϊκού ζητήματος απαιτεί το ξεκαθάρισμα των λογαριασμών με το χριστιανισμό.Εδώ ας ξαναγυρίσουμε στην παρατήρηση της 'Αρεντ που θεωρεί ότι η διάδοση του πραγματικού αντισημιτισμού, δηλαδή του φυ­λετικού αντισημιτισμού, ξεκινάει από τον 19ο αιώνα. Είμαστε στη χρυσή εποχή του αποικιοκρατικού επεκτατισμού και του ρατσι­σμού που στρε'φεται ενάντια στους λαούς που κατοικούν ή που κατάγονται από τις αποικίες: υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στα δύο φαινόμενα; Με άλλα λόγια: ο αποικιοκρατικός ρατσισμός συντέλεσε στην εμφάνιση και τη διάδοση του αντιεβραϊκού ρα­τσισμού; Το 1882, μετά από έντονες αναταραχές, οι ξενόφοβοι Αμερικανοί διεκδικούν και επιτυγχάνουν τη λήψη μέτρων ενάντια στην «εισβολή» των Κινέζων. To Chinese Exclusion Act μεταφράζε­ται αμέσως στα γερμανικά και γίνεται δεκτό με ενθουσιασμό από την Neue Deutsche Volkszeitung, που προτείνει τη σινοφοβική νο­μοθεσία των Ηνωμένων Πολιτειών ως μοντέλο αντισημιτικής νο­μοθεσίας, προς εφαρμογή στην Αυστρία και τη Γερμανία:

Μπορούμε να βρούμε αναλογίες ανάμεσα στο βορειοαμερικα- νικό νόμο για την απαγόρευση της μετανάστευσης στους Κινέ­ζους και στην απαγόρευση της μετανάστευσης των Εβραίων που εμείς επιθυμούμε. Το κατεζοχήν ελεύθερο Κράτος του κό­σμου έδειξε πως πρέπει να περιοριστούν δικαιώματα και ελευ­θερίες για το καλό του δημοσίου συμφέροντος"’9.

Μερικές δεκαετίες αργότερα, γύρω στα 1920 για την ακρίβεια, με αφορμή την ισχύουσα νομοθεσία των ΗΠΑ στη βάση της οποίας απαγορεύεται η υποδοχή ανεπιθύμητων μεταναστών στη χώρα, η Γερμανία υποστηρίζει την άποψη ότι ο γερμανικός λαός πρέπει να ενεργήσει ανάλογα για τους Εβραίους της Ανα­τολικής και Νότιας Ευρώπης. Μόνο έτσι θα προστατευτεί η φυ­λετική καθαρότητα των «βορείων»369 370. Αυτή τη γραμμή υποστη­

369. Gollwitzer 1962, σ. 174-175.370. Kuhl 1994, σ. 26.

τισημιτισμός 199

ρίζει και ο Χίτλερ προσωπικά. Στο Mein Kampf διαβάζουμε:

Η Αμερικανική Ένωση, αρνουμενη από θέση αρχής την είσοδο μεταναστών με κακή υγεία και αποκλείοντας από την από­κτηση ιθαγένειας συγκεκριμένες φυλές, εφαρμόζει έστω και πρωτόλεια μια αντίληψη που εμπεριέχεται στον όρο volkish του Κράτους’7'.

Αυτός ο όρος volkish, που βάζει οριστικό τέλος στην παρά φύση καταστρεπτική πρακτική της ανάμιξης διαφορετικών φυλών, στη Γερμανία πρέπει να εφαρμοστεί κατά κύριο λόγο κατά των Εβραίων που αποτελούν και τον πιο επικίνδυνο φορέα μόλυν­σης. Είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο τον Χίτλερ και τον Ρό- ζενμπεργκ να αναφέρονται συχνά στο καθεστώς της λευκής υπεροχής που ισχύει στις ΗΠΑ, με κανόνες που προστατεύουν την καθαρότητα του αίματος των λευκών και με τις δυσβάστα- χτες διακρίσεις σε βάρος «μαύρων και λευκών», για να επικαλε­στούν ή να νομιμοποιήσουν τη νομοθεσία του Τρίτου Ράιχ που ψηφίστηκε στη Νυρεμβέργη ενάντια στους Εβραίους, αλλά και ενάντια στους μιγάδες και τους Τσιγγάνους. Φαίνεται ακόμη πιο καθαρά η επίδραση που ασκεί ο αποικιακός ρατσισμός στον αντιεβραϊκό ρατσισμό, αν αναλογιστούμε πως για τον Βίλχελμ Μαρ (που αυτοχαρακτηρίζεται υπερφίαλα «πατέρας του αντι­σημιτισμού») στις φλέβες των Εβραίων κυλάει «νέγρικο αίμα». Από την άλλη, ένας γερμανός κριτικός παρατηρεί αντικρούο- ντάς τον: «ο Μαρ περιφρονεί τη φυλή των Εβραίων [...] με τον ίδιο τρόπο που στις ΗΠΑ ένας καθαρόαιμος νότιος περιφρονεί τις έγχρωμες φυλές και καθέναν που έχει στις φλέβες του έστω και μια σταγόνα από αίμα αφρικανικό»172.Αποδιδοντάς τα όλα στην προέλευση από τη χριστιανική ιου- δαιοφοβία, οι συνηθισμένες θεωρίες για τον αντισημιτισμό δεί­χνουν μεθοδολογική και ιστορική αφέλεια. Προσπερνώντας τον 371 372

371. Hitler 1939, σ. 489-490.372. Zimmermann 1986, ο. 49.

200 τομένικο Λοζούρντο

επίπονο χαρακτήρα του περάσματος από το θρησκευτικό στο ρατσιστικό πεδίο, δηλαδή από την ιουδαιοφοβία στον καθεαυτό αντισημιτισμό, σημαίνει να προσπερνάς το πιο ανώδυνο σχε­τικά πέρασμα στο πεδίο του ρατσισμού, δηλαδή από το ρατσι­σμό σε βάρος των λαών των αποικιών στον αντιεβράίκό ρατσι­σμό, από το ρατσισμό που αρχικά στρέφεται ενάντια σε όλους όσους δεν ανήκουν στη λευκή φυλή, στο ρατσισμό που καταλή­γει να πλήξει ένα λαό που ανήκει βέβαια στη Δύση αλλά που ανέκαθεν θεωρούνταν «ανατολικής» προέλευσης. Μπορούμε να πούμε ότι η θρησκευτική ιουδαιοφοβία δυσκόλεψε περισσότερο την πάλη ενάντια στο φυλετικό αντισημιτισμό. Αλλά είναι άλλο πράγμα να εντοπίζεις μια αδιάλειπτη συνέχεια από την κατα­δίκη του εβραϊσμού από τους χριστιανούς μέχρι την «Τελική Λύση» που εφάρμοσε ο Χίτλερ επισείοντος την φοβερή απειλή (για τη λευκή και άρια φυλή) που ενσάρκωνε τόσο ο ιουδαϊσμός όσο και η «χριστιανική ασθένεια», όπως είναι γνωστό. Στις αρ­χές του 20ού αιώνα ο αποδεκατισμός και η εξόντωση των «κα­τώτερων φυλών» όχι μόνο εφαρμόστηκαν στην πράξη αλλά και θεωρητικοποιήθηκαν με τη βοήθεια πρωτοκλασάτων πολιτικών όπως ο αμερικανός Θίοντορ Ρούσβελτ: οφείλουμε να αναρωτη­θούμε μέσα από ποια κοινωνικά και ιδεολογικά προτσές η γενο­κτονία των μη-δυτικών βαρβάρων κατέληξε στη συνέχεια να πλήξει με τραγικό τρόπο τους βάρβαρους της Δύσης, τους Εβραίους που για τον Γκέμπελς και το ναζισμό αποτελούν «ξένο σώμα μέσα στα πολιτισμένα κράτη»171.Τώρα μπορούμε να αντιληφθούμε καλύτερα τη σημασία του αμερικανικού αντισημιτισμού στην ιστορία του αντισημιτισμού του 20ού αιώνα. Σκόπιμο είναι να ξεκινήσουμε από την Κου Κλουξ Κλαν, το κίνημα που πρώτο τόνισε τη σημασία της «λευ­κής υπεροχής» και απέναντι στους Εβραίους, εκτός από τους μαύρους. Ο βιολογικός ρατσισμός που εδώ και αιώνες ανθεί σε βάρος των τελευταίων, αρχίζει να στρέφεται και κατά των πρώ­

373. Goebbels 1991b. σ. 1659.

Αντισημιτισμός 201

των, και αυτό είναι ένα αρνητικό ποιοτικό άλμα αναφορικά με την παραδοσιακή ιουδαιοφοβία που είχε θρησκευτικά κίνητρα. Το λιντσάρισμα που μέχρι τότε επιφυλασσόταν για τους Αφρο- αμερικάνους, στις 17 Αυγούστου 1915 στρε'φεται και ενάντια στον Εβραίο Λέο Φρανκ, που κατήγορείται επίσης ότι διακατέ­χεται από μια ζωώδη σεξουαλικότητα και είναι έτοιμος ανά πάσα στιγμή να χρησιμοποιήσει βία για να κατακτήσει και να κα­τεβάσει στο δικό του επίπεδο μια γυναίκα ανώτερου πολιτισμού. Το επεισόδιο αυτό που αγνοεί ο Πολιακόφ, ξετυλίγεται στο Νότο που εξακολουθεί να τιμά την Δουλοκτητική Συνομοσπονδία και όπου, δίπλα στα συνθήματα κατά των πρώην σκλάβων, αρχίζει να ακούγεται ένα καινούργιο: «κρεμάστε τους Εβραίους! Κρεμά­στε τους Εβραίους!»174. Η Κου Κλουξ Κλαν είναι το πρώτο κίνημα της Δύσης που συνδυάζει αντισημιτικές δράσεις και βία από ομάδες κρούσης, φαινόμενο που μέχρι τότε είχε εμφανιστεί μόνο στην τσαρική Ρωσία. Στη συνέχεια παρεμβαίνει ο Φορντ, που πρώτος προτείνει μια «σφαιρική» ρατσιστική ερμηνεία, μονομε- ρώς αντιεβραϊκή, για τις ταραχές που ξετυλίγονται στον 20ό αι­ώνα, η οποία γίνεται δεκτή με ενθουσιασμό στη Γερμανία.Η άποψη για την αδιάλειπτη συνέχεια από το χριστιανικό αντι- ιουδαϊσμό μέχρι το ρατσιστικό αντισημιτισμό αποδεικνύεται ακόμα πιο ανεδαφική αν εξετάσουμε το φαινόμενο των «χρι­στιανών σιωνιστών» που ήταν πολύ διαδεδομένο στις ΗΠΑ: και αυτοί έχουν την εμμονή να προσηλυτίσουν τους Εβραίους, όμως επειδή αυτό το θαύμα μπορεί να συμβεί μόνο αν αυτοί εγκατα­σταθούν ξανά στην περιοχή που στην Παλαιά Διαθήκη προορί­ζεται για τον περιούσιο λαό, πρέπει να υποστηρίξουν την ιδέα του μεγάλου Ισραήλ χωρίς να απασχολούνται ιδιαίτερα για το αν κάτι τέτοιο επιφυλάσσει εκτοπίσεις και βάσανα για τον πα­λαιστινιακό λαό: τουλάχιστον στην περίπτωση αυτή η αντιιου- δαϊκή πολεμική του χριστιανισμού βρίσκει διέξοδο στις διώξεις όχι κατά των Εβραίων αλλά κατά των Αράβων.

374. Sachar 1993, σ. 301-307.

202 Ντομίνικο Λοζοΰρντο

Η εκδοχή της ιστορίας του αντισημιτισμού που επικρατεί σή­μερα, εξηγήσιμη στα χρόνια που ακολούθησαν την κατάρρευση του Τρίτου Ράιχ όταν η προσοχή όλων ήταν στραμμένη στη Γερ­μανία, παίρνει αργότερα τα χαρακτηριστικά μιας σοφής πραγ­ματιστικής πολιτικής. Διαγράφεται αβασάνιστα το ερέθισμα που αποτέλεσε ο αποικιακός ρατσισμός και ιδιαίτερα ο αντιχαμητι- σμός (που εκδηλώθηκε με ξεχωριστή σφοδρότητα στη βορειοα- μερικάνικη Δημοκρατία) για την εμφάνιση του αντιεβραϊκού ρα­τσισμού. Έτσι είναι εύκολο να αποσιωπηθεί ο σημαντικός ρόλος που έπαιξαν οι ΗΠΑ στην εξέλιξη του αντισημιτισμού. Πολύ απο­καλυπτικές είναι στην κατεύθυνση αυτή οι αναφορές των ναζι- στών ηγετών από τη μια στην white supremacy και από την άλλη στον Χένρι Φορντ, αλλά όλα αυτά αποσιωπούνται. Η σιωπή για τον αποικιακό ρατσισμό επιτρέπει να συγκαλυφθεί το ότι Αραβες και ισλαμιστές ήταν τα πρώτα θύματα της στροφής της Δύσης προς το ρατσισμό. Να λοιπόν, που διαγράφεται το ιδεολόγημα της εποχής μας. Η χώρα που πρωταγωνίστησε στους πολέμους του Κόλπου, φλογερός υποστηρικτής του Ισραήλ, που επανα­προσδιόρισε με τον αέρα της υπερδύναμης τα όρια του ισλαμικού κόσμου και τα όρια μιας περιοχής καίριας σημασίας σε γεωοικο- νομικό και γεωπολιτικό επίπεδο, πρωταγωνιστεί και στον αγώνα κατά του αντισημιτισμού, μέχρι του σημείου που αντιαμερικανι- σμός και αντισημιτισμός να τείνουν να σημαίνουν το ίδιο πράγμα. Οι ευρωπαϊκές χώρες που διστάζουν να υιοθετήσουν αυτή την πολεμική πολιτική των κατά μέτωπο συγκρούσεων, θα κριθούν ένοχες επειδή δεν διέκοψαν αποφασιστικά τη σχέση τους με τον αντισημιτισμό, μια μάστιγα που ενδημεί ιδιαίτερα στον αραβικό και ισλαμικό κόσμο. Πράγματι ο Γκολτνχάγκεν, ο γνωστός ιστορι­κός (και ιδεολόγος), αποφαίνεται πως στην Ευρώπη οι «αντισημί- τες διάβολοι» κινούνται «κρυμμένοι πίσω από τη μάσκα του αντι- σιωνισμού, προσποιούμενοι πως καταδικάζουν τα μέτρα των Ισραηλινών κατά των Παλαιστινίων»175. Αρα για να κατηγορηθεί

375. Goldhagen 2003, σ. 248-249.

Αντισημιτισμός 203

κανείς για αντισημιτισμό, που δικαιολογημένα είναι απόλυτα κα- ταδικαστε'ο μετά το Αουσβιτς, αρκεί ακόμη και η παραμικρή δια­φωνία με την κυβέρνηση του Τελ Αβίβ ή μια κίνηση συμπάθειας και αλληλεγγύης προς ένα λαό που βρίσκεται υπό στρατιωτική κατοχή: η καταγγελία του αντισημιτισμού ως καταγγελία της κα- τηγοριοποίησης λαών και «φυλών» αντιστρέφεται, αποκτά ένα εντελώς αντίθετο περιεχόμενο, και καταντά να σημαίνει την πρι­μοδότηση ενός λαού, ή εν πάση περιπτώσει μιας κυβέρνησης, που βρίσκεται στο απυρόβλητο οιασδήποτε κριτικής.Και όχι μόνο. Ας επιστρέφουμε στο έργο του Πολιακόφ. Ο πρώ­τος τόμος, όπως δηλώνει ο υπότιτλος, αναφέρεται στην π ε­ρίοδο Από τον Χριστό στους Εβραίους της Αυλής. Με δεδομένη την κατάληξη στην «τελική λύση», όλο το έργο θα μπορούσε να έχει τίτλο: Από τον Ιησού στον Χίτλερ. Ιστορία του αντισημιτι­σμού. Πιο καθαρά μιλάει ο Γκολντχάγκεν που προαναφέραμε: «ο αντισημιτισμός δεν είναι καθόλου περιστασιακό φαινόμενο που αναφέρεται στην Καινή Διαθήκη, αλλά δομικό στοιχείο της αφήγησης του Ευαγγελίου για τη ζωή και το θάνατο του Ιησού και του ευαγγελικού μηνύματος για το Θεό και τον άνθρωπο»176. Ένας άλλος γνωστός αμερικανός διανοούμενος, εβραϊκής κατα­γωγής, αντιλέγει πως «η Καινή Διαθήκη αποτελεί τη βασική πηγή αντισημιτισμού για τη δυτική παράδοση», έστω κι αν πιο κάτω προσθέτει με χαριτωμένη συγκατάβαση: αυτό «δεν ση­μαίνει ότι η Καινή Διαθήκη μοιάζει με το Αουσβιτς»’77. Σε κάθε περίπτωση, οι χριστιανοί για να γλιτώσουν από τον αντισημιτι­σμό θα έπρεπε να αρνηθούν τη θρησκεία τους. Αυτός ο τρόπος σκέψης είναι εντελώς δογματικός: αναφέρεται μονόπλευρα σε μία μόνο θρησκεία. Ο Τόινμπι υπογραμμίζει την αρνητική πίεση που άσκησε η έκφραση της Παλαιός Διαθήκης για τους «πολέ­μους του Κυρίου» στον εποικισμό της Βόρειας Αμερικής από τους πουριτανούς, και στην εξόντωση των ερυθρόδερμων, που 376 377

376. Στο ®ιο, σ. 263.377. Katz 1994, σ. 251.

204 Ντομένικο Λοζουρντο

παρουσιάζονταν ως ανεπιθύμητοι κάτοικοι της Γης της Επαγ­γελίας που ο Θεός προόριζε για τον περιούσιο λαό του. Μήπως θα έπρεπε τότε να θεωρήσουμε υπαίτιους της τύχης των ερυ­θρόδερμων αυτούς που έχουν ως ιερό κείμενο την Παλαιά Δια­θήκη ή την εβραϊκή Βίβλο; Η ίδια η Καθολική Εκκλησία έγινε στό­χος άγριων διώξεων, όχι μόνο στη Σοβιετική Ένωση και σε άλ­λες κομμουνιστικές χώρες, αλλά και πολύ νωρίτερα, στην Ιρλαν­δία, αποικία των Αγγλικανών: θα έπρεπε να ερμηνεύουμε τις κριτικές κατά του χριστιανισμού και ακόμη περισσότερο κατά του καθολικισμού, που γίνονται από συγγραφείς όπως ο Γκολ- ντχάγκεν, ως προσπάθεια απαξίωσης ή χειρότερα ως προσπά­θεια αναζωπύρωσης αυτών των διώξεων;Όμως οι δογματικοί αδυνατούν να γενικεύσουν τους όρους της συζήτησης. Η κυρίαρχη ιδεολογία, ενώ από τη μια υπερασπίζε­ται την αδιάλειπτη συνέχεια από τη χριστιανική ιουδαιοφοβία μέχρι τον ρατσιστικό αντισημιτισμό (από τον Χριστό, ή καλύ­τερα από τον Παύλο της Ταρσού μέχρι τον Χίτλερ!), από την άλλη μιλάει για την ανάγκη ενότητας Εβραίων και χριστιανών της Δύσης κατά του Ισλάμ. Οι δύο τάσεις είναι ασυμβίβαστες μεταξύ τους αλλά η λογική συνάφεια δεν απασχολεί καθόλου τους ιδεολόγους του πολέμου. Αυτοί δεν φαίνεται να αμφιβάλ­λουν καθόλου για το ότι το κέντρο του αντισημιτισμού έχει με­τατοπιστεί από τη Γερμανία στη Μέση Ανατολή. Η διάδοση του αντισημιτισμού το επιβεβαιώνει.

Α ν τ ισ ιω ν ισ μ ό ς

1. «Ο σιωνισμός ως μορφή αντισημιτισμού»

Ό πω ς έχει πει ένας φιλόσοφος, από τους πιο αγαπημένους των εντύπων της κυρίαρχης ιδεολογίας, όπως ο αντιαμερικανι- σμός έτσι και ο «αντισιωνισμός είναι μια μορφή αντισημιτι­σμού»178. Ξεκαθαρίσαμε μέχρι τώρα το ανυπόστατο του πρώ­του ισχυρισμού. Μήπως ο δεύτερος είναι πιο πειστικός; Γνωρί­ζουμε καλά τις ριζικές μεταβολές που υπέστησαν στην ιστορία οι έννοιες των λέξεων που αποτελούν και το αντικείμενο αυτού του βιβλίου, όμως η σύγχρονη ερμηνεία του «αντισιωνισμού» μας θυμίζει ένα πολύ χαρακτηριστικό γεγονός. Στα τέλη του 19ου αιώνα ο Χερτζλ καταγράφει τη διαδεδομένη -τότε- άποψη που θεωρούσε «το σιωνισμό ως μια μορφή αντισημιτισμού». Και όχι άδικα, γιατί με την πραγμάτωση του σιωνιστικού οράματος θα μπορούμε να πούμε:

Οι αντισημίτες είχαν δίκιο. Ας το παραδεχτούμε, και θα μεί­νουμε κι εμείς ικανοποιημένοι. Πρέπει να το παραδεχτούμε, γιατί έχουν δίκιο. Δεν ήταν δυνατό να υποταχτούν σε εμάς, στο στρατό, στη διοίκηση, σε όλους τους τομείς του εμπορίου.Κι αυτό πρέπει να το δεχτούμε ως έκφραση ευγνωμοσύνης που μας ελευθέρωσαν από τα γκέτο. Δεν πρέπει να ξεχά- σουμε ποτέ αυτή τη μεγαλόψυχη ενέργεια των πολιτισμένων λαών’7’ . 378 379

378. Levy 2006.379. Herzl 1984-85, τόμος II, σ. 606, 201.

206 Ντομίνικο ΛοζοΟρντο

Με δεδομε'νη την πνευματική και οικονομική δραστηριότητα και ενεργητικότητα του λαού εβραϊκής καταγωγής, η ίδρυση ενός εβραϊκού Κράτους έξω από την Ευρώπη θα είναι προς το συμ­φέρον τόσο των σιωνιστών όσο και των αντισημιτών: οι πρώτοι θα δουν να πραγματοποιούνται οι εθνικοί (και θρησκευτικοί") τους πόθοι, οι δεύτεροι θα ξεφορτωθούν κάποιους ενοχλητικούς. Πράγματι, αυτοί που εύχονται να υλοποιηθεί η «προφητεία του Χερτζλ» και που τάσσονται υπέρ του σιωνισμού («η Παλαιστίνη στους Εβραίους! Οι Εβραίοι στην Παλαιστίνη!») είναι στη Γαλλία (χώρα που στα τέλη του 19ου αιώνα βρίσκεται επικεφαλής της αντι-εβραϊκής εκστρατείας) οι πιο φλογεροί αντισημίτες, οι μα­θητές και οπαδοί του Εντουάρ Ντριμόν, που συναντάει προσω­πικά τον Χερτζλ και γράφει μια πολύ ευνοϊκή κριτική για το βι­βλίο του Το Εβραϊκό Κράτος, όπου ξεκαθαρίζει μια για πάντα πώς μπορεί να επιλυθεί το πρόβλημα των Εβραίων. Αρκεί «να τους στείλουμε όλους στην Παλαιστίνη»"0.Η κατάσταση δεν αλλάζει με την επέλαση του καθαρά φασιστι­κού αντισημιτισμού. Υπέρ της υπόθεσης του σιωνισμού τάσσο­νται ο Σελίν (με ένα κείμενό του Bagatelles pour un massacre, που διαπνέεται από έναν ιδιαίτερα ειδεχθή αντισημιτισμό) και ένας ομοϊδεάτης και θαυμαστής του, ο Ρενέ Γκοντιέ, που εκφράζει την έντονη υποστήριξή του σε «έναν καθαρά εβραϊκό εθνικισμό, με τη γλώσσα, τις παραδόσεις, τα ήθη και την κουλτούρα του». Το 1943, στον τίτλο ενός άρθρου του, ο Μαρσέλ Ντεά εύχεται τη δημιουργία ενός «εβραϊκού κράτους». Τέλος, στην πνευμα­τική του διαθήκη ο Πιέρ Ντριέ Λα Ροσέλ γράφει: «Θα παρα­μείνω αντισημίτης (υποστηρικτής των εβραίων σιωνιστών) μέ­χρι την τελευταία μου πνοή [...]. Εξάλλου μ' αρέσουν οι φυλές που παραμένουν στον τόπο τους. Θα αγαπούσα ολόψυχα τους Εβραίους αν παρέμεναν στον τόπο τους. Τότε θα ήταν πράγ­ματι ωραίος λαός»"1. 380 381

380. Birnbaum 1993, σ. 237-238, 366 (υποσημείωση 4).381. Στο ίδιο, σ. 237-239, 240-241.

207

To 1967, πολλά χρόνια μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέ- μου, με αφορμή τον πόλεμο των Έξι Ημερών, ο Ξαβιε' Βαλά, που είχε διατελέσει υπουργός για τις Εβραϊκές Υποθέσεις στη δοσί- λογη κυβέρνηση του Βισί, δημοσιεύει άρθρο με τίτλο: Γιατί είμαι σκννιστής. Οι Εβραίοι «αρνούνται την αφομοίωση», αλλά δεν μπορούμε να δεχτούμε «ένα κράτος εν κράτει». Έτσι: «η μόνη λογική και αποτελεσματική λύση για το εβραϊκό ζήτημα είναι ο αδιάλλακτος σιωνισμός». Με ανάλογη επιχειρηματολογία και με την ίδια αφορμή, ένα παλιό πρωτοπαλίκαρο του γαλλικού αντι­σημιτισμού (ο Λυσιέν Ρεμπατέ) εκφράζεται, από τις στήλες ενός περιοδικού της άκρας Δεξιάς (Rivarol): «Η υπόθεση του Ισραήλ είναι υπόθεση όλης της Δύσης», που δεν μπορεί παρά να εύχε­ται «τη νίκη του σιωνιστικού στρατού»181.Οι αντισημίτες ή ιουδαιοφοβικοί που προαναφέραμε, όχι μόνο υποστηρίζουν το σιωνισμό, αλλά όπως ήδη έχουμε επισημάνει, ενεργούν σύμφωνα με «έναν αδιάλλακτο και επιθετικό σιωνι­σμό» για ένα «μεγάλο Ισραήλ», συμφωνούν με «ένα ριζοσπα­στικό σιωνιστικό σχέδιο» «με ουσιαστικά απεριόριστες εδαφικές βλέψεις»381. Και οι Άραβες; Την πιο καθαρή απάντηση στο ερώ­τημα αυτό τη δίνει ένα άλλο ηγετικό στέλεχος του αντισημιτι­σμού, δηλαδή της γαλλικής «σιωνιστικής» ιουδαιοφοβίας (ο Χερ- μάν ντε Βρις ντε Χεεκελίνγκεν), που έγραψε το 1941 ένα τεκμη­ριωμένο δοκίμιο για να αποδείξει τη διορατικότητα του «Τίοντορ Χερτζλ, δημιουργού του σύγχρονου σιωνισμού». Σύμφωνα με αυτό, η Γαλλία και η Ευρώπη θα ξαναβρούν τη φυλετική τους καθαρότητα μόνο αν οι Εβραίοι εγκατασταθούν στη Μέση Ανα­τολή, σε ένα Κράτος αρκετά μεγάλο για να χωρέσει όλη τη Δια- σπορά: αυτό πρέπει να συμπεριλάβει την Παλαιστίνη και την Υπεριορδανία, ίσως και «ένα τμήμα της Συρίας και της Μεσο­ποταμίας». Όμως τι πρέπει να γίνει με όσους ήδη κατοικούν σε αυτά τα εδάφη; «Υπάρχει χώρος υποδοχής για όσους Άραβες 382 383

382. Στο ίδιο, ο. 241-242.383. Στο ίδιο. ο. 244, 247-248.

208 Ντομίνικο Λοζούρντο

θελήσουν να μεταναστεύσουν». Καλά θα κάνουν να δεχτούν τη «μετοίκηση» σε «άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας ή της Αφρι­κής». Από την άλλη, «προε'χει το συμφε'ρον όλης της ανθρωπό­τητας από το συμφέρον μιας μειοψηφίας». Για να ξεφορτωθεί τους ανεπιθύμητους, η Δύση πρέπει να ολοκληρώσει «την επί­λυση του περίπλοκου εβραϊκού προβλήματος»: συνεπώς αν οι Αραβες συνεχίσουν να αντιτίθενται στο σιωνισμό, θα πρέπει να τους αντιμετωπίσουμε με «δυναμικά μέσα». Στα τέλη του Α' Πα­γκοσμίου Πολέμου «εκτοπίστηκαν ολόκληροι λαοί» (transporte): γιατί δεν μπορεί να γίνει το ίδιο και με τους Αραβες; Αυτό είναι το τίμημα που απαιτείται για την υλοποίηση της «οριστικής επί­λυσης (solution definitive) του εβραϊκού προβλήματος»1" . Η έκ­φραση αυτή μοιάζει να προαναγγέλλει την έκφραση που θα χρησιμοποιήσουν αργότερα οι ναζιστές. Όμως ο γάλλος συγ­γραφέας τη χρησιμοποιεί για να δηλώσει όχι την εξόντωση των Εβραίων, αλλά τον εκτόπισμά των Αράβων. Το παράδειγμα που φαίνεται να έχουν κατά νου, ήταν ο εκτοπισμός των Αρμενίων που κατέληξε τελικά στη γενοκτονία τους.Η συνάφεια ανάμεσα στο σιωνισμό και στον αντισημιτισμό δεν είναι φαινόμενο που συναντάται αποκλειστικά στη Γαλλία. Αμέ­σως μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, ο μύθος περί «εβραιο- μπολσεβίκικης συνωμοσίας» διαδίδεται και στην Αγγλία, όπου ένα ριζοσπαστικό αντισημιτικό κίνημα (The Britons) απαιτεί δραστικά μέτρα: πρέπει να αφαιρεθεί από τους Εβραίους η ιθα­γένεια και να τους επιβληθεί ο σιωνισμός, ώστε να μετατραπεί η Παλαιστίνη σε ένα «διεθνές γκέτο». Έτσι ερμηνεύεται η αιχ­μηρή παρατήρηση κατά του σιωνισμού του Λουσιέν Γουλφ, υπεύθυνου της αγγλικής εβραϊκής κοινότητας για τις διεθνείς σχέσεις: «Οι αντισημίτες είναι ξεκάθαρα φλογεροί και μαχητικοί σιωνιστές»1"5.Σίγουρα πρέπει να επικεντρωθούμε κύρια στη Γερμανία. Το 384 385

384. Στο ίδιο, ο. 244, 246-248.385. Kadish 1992,σ. 41,168.

209

1920 ο Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ, μελλοντικός υποστηρικτής του Τρίτου Ράιχ, ήδη από τότε συγγραφέας αντισημιτικών λίβελων, γράφει: «πρέπει να υποστηρίξουμε αποφασιστικά το σιωνισμό, έτσι ώστε κάθε χρόνο να μεταφέρουμε αρκετούς γερμανο- εβραίους προς την Παλαιστίνη, ή εν πάση περιπτώσει, έξω από τα σύνορα της Γερμανίας»184.Με την ευκαιρία αυτή ας μην ξεχνάμε την παρατήρηση της Άρεντ σχετικά με την ενθουσιώδη υποδοχή από τους ναζιστές, στην εποχή της, των θέσεων του Χερτζλ, όπως αυτές αναλύο­νταν στο βιβλίο του Το Εβραϊκό Κράτος:

Διαβάζοντας αυτό το διάσημο σιωνιστή, ο Αιχμαν ασπάστηκε άπαξ διά παντός το σιωνισμό [...] . Ήδη από το 1939 αυτός αντέδρασε όπως φαίνεται στη βεβήλωση του τάφου του Χερ­τζλ στη Βιέννη, και κάποιοι έλεγαν πως τον είδαν με πολιτικά στην τελετή για την 35η επέτειο από το θάνατο του Χερτζλ"17.

Εξάλλου, ας μη λησμονούμε την αμφισημία που χαρακτηρίζει το ναζισμό και φαίνεται ιδιαίτερα στον Χίτλερ. Αυτός, από τη μια εκφράζει έναν άγριο αντισημιτισμό με γενοκτονικές τάσεις, ακόμη και απέναντι στους ακονιστές που κατηγορούνται για δι­πλοπροσωπία επειδή δεν θέλουν να φέρουν οριστικά σε πέρας την εκτόπιση των Εβραίων στην Παλαιστίνη και επειδή στην πραγματικότητα δεν επιδιώκουν τη δημιουργία ενός εθνικού Κράτους αλλά την παγκόσμια κυριαρχία. Από την άλλη, στο Mein Kampf αναφέρεται στο «σιωνισμό» ως «ένα μεγάλο κίνημα» για την υποστήριξη και επικράτηση του «volkish χαρακτήρα του εβραϊσμού». Αυτή η θέση έχει σημασία αν αναλογιστούμε πως ο Χίτλερ εννοεί εδώ έναν «volkish εθνικισμό»188. Ο σιωνισμός θα ήταν καλός αν κατόρθωνε να εκδιώξει τους Εβραίους από την Ευρώπη και τη Δύση και να διαλύσει την πολυφυλετική και πο- 386 387 388

386. Rosenberg, αναφέρεται ot Piper 2005, σ. 65.387. Arendt 1993, σ. 48-49.388. Hitler 1939, σ. 60,11.

210 τομένικο Λοζούρντο

λυπολιτισμική κοινότητα που έχει απλώσει τα (ροβερά πλοκά­μια της εκεί.Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται η βραχύβια «απεχθής συμμαχία» ανάμεσα στο ναζισμό και το σιωνισμό. Χρησιμοποιώ εδώ τον όρο και την εύστοχη περιγραφή αυτού του φαινομένου που έχει κάνει ένας επιφανής αμερικανός ιστορικός εβραϊκής καταγω­γής. Κι όμως, αμέσως μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, βλέπουμε «ναζιστές και σιωνιστές σε αγαστή συμφωνία, να πα­λεύουν μαζί για την απέλαση των Εβραίων». Σε αυτό βασίζεται και η συντονισμένη επίθεση κατά των αφομοιωμένων Εβραίων, με τους σιωνιστές να χρησιμοποιούν επιχειρήματα «που προ­σομοιάζουν δραματικά με τη ναζιστική θέση για αφαίρεση της γερμανικής υπηκοότητας από τους Εβραίους». Αντιλαμβανόμα­στε έτσι γιατί η «Jiidische Rundschau», έντυπο των σιωνιστών, εξαιρείται ουσιαστικά από το κύμα απαγορεύσεων και διώξεων κατά του γερμανικού τύπου αμέσως μετά τον εμπρησμό του Ράιχσταγκ στις 27 Φεβρουάριου 1933. Λίγες εβδομάδες αργό­τερα, στις 7 Απριλίου, η εφημερίδα αυτή καλεί σιωνιστές και να- ζιστές να γίνουν «έντιμοι εταίροι». Στα τέλη του μήνα, ένας αξιωματούχος των Ες-Ες που ασχολείται με το εβραϊκό ζήτημα, ο βαρώνος Λέοπολντ φον Μιλντενστάιν, επισκέπτεται το Τελ Αβίβ και άλλες πόλεις και σχηματίζει θετική γνώμη:

Τραβήξαμε πολλές φωτογραφίες και στείλαμε στη Γερμανία πολλά σουβενίρ. Περίπου 18 μήνες αργότερα δημοσιεύτηκε στο Der Angriff ολόκληρη σειρά φωτογραφιών με τον τίτλο «Ένας ναζιστής επισκέπτεται την Παλαιστίνη». Η εφημερίδα του Γκέ- μπελς υπερηφανευόταν τόσο γι' αυτή τη δημοσίευση, που έφτασε στο σημείο να κυκλοφορήσει ειδικό αναμνηστικό νόμι­σμα με την ευκαιρία του ταξιδιού: το νόμισμα από τη μια μεριά είχε τη σβάστικα και από την άλλη το άστρο του Δαυίδ.

Την ίδια στιγμή που το καθεστώς θεσμοθετεί την Gleichschaltung*

* Σ.τ.ε.: Γερμανικά στο πρωτότυπο. Η γερμανική λέξη Gleichschaltung («συγχρονι-

Αντισιωνισμός 211

κατά της ελεύθερης έκφρασης, η «Jiidische Rundschau» είναι ελεύθερη «να προπαγανδίζει το σιωνισμό ως μια ανεξάρτητη πολιτική φιλοσοφία, τη μόνη πολιτική άποψη που επιτρέπει το Τρίτο Ράιχ». Τέλος:

Το 1933 επιτράπηκε η διδασκαλία της εβραϊκής γλώσσας σε όλα τα εβραϊκά σχολεία. Το 1935 επιτράπηκαν οι στολές για τις ομά­δες των Νεαρών Σιωνιστών, οι μοναδικές μη ναζιστικές στολές που επιτρέπονταν στη Γερμανία. Όταν στα τέλη του 1935 οι νόμοι της Νυρεμβέργης αφαίρεσαν από τους γερμανο-εβραίους την ιθαγένεια, κρίθηκε παράνομο να κρατούν οι Εβραίοι τη γερ­μανική σημαία. Κι όμως αυτοί οι ίδιοι νόμοι επέτρεπαν στους γερμανο-εβραίους να υψώνουν τη σιωνιστική σημαία με το άστρο του Δαυίδ’*’ .

Αυτό το περιστατικό οδηγεί το 1935, στη συμφωνημένη «μετε­γκατάσταση» (haavara στα εβραϊκά) στην Παλαιστίνη μεγάλου αριθμού γερμανο-εβραίων, παίρνοντας μαζί ένα μεγάλο μέρος της περιουσίας τους. Κατά τον Ερνστ Νόλτε, «ο θριαμβεύων εθνικοσοσιαλισμός συμπαρατάχθηκε ολοκληρωτικά με τους σιωνιστές, και με τη συμφωνία haavara του 1935 προώθησε τον εβραϊκό εποικισμό της Παλαιστίνης περισσότερο από κάθε άλλο κράτος»190. Ένας ισραηλινός ιστορικός ανέφερε χωρίς π ε­ριστροφές, πως η συμφωνία με την οποία 20.000 Εβραίοι μπο­ρούν να μεταναστεύσουν και να μεταφέρουν από τη Γερμανία στην Παλαιστίνη περίπου 30 εκατομμύρια δολάρια, θα «δώσει ώθηση» στο «σιωνιστικό εγχείρημα»1,1.Βέβαια, δεν πρέπει να λησμονούμε τον εργαλειακό χαρακτήρα αυτής της συμφωνίας ανάμεσα στο σιωνισμό και το ναζισμό: ο * 389 390 391

σμός») χρησιμοποιείται με πολιτική έννοια για να περιγράφει τη διαδικασία μέσω της οποίας το ναζιστικό καθεστώς εγκαθιδρυσε σταδιακά ένα σύστημα απολυταρ­χικού ελέγχου του κάθε ατόμου και όλων των τομέων της κοινωνίας.389. Black 1999, σ. 173-175.390. Nolle 1987, σ. 508.391. Segev 2001, σ. 21.

212 Ντομίνικο Λοίούρντο

πρώτος θέλει να προωθήσει τον εβραϊκό εποικισμό της Παλαι­στίνης, βλέποντας απειλητικά σύννεφα στον ορίζοντα, ενώ ο δεύτερος με ένα διακαή πόθο να ξαναβρεί τη χαμένη άρια κα­θαρότητα, θέλει να απαλλαγεί το συντομότερο δυνατόν από μια επιμολυντική φυλετική παρουσία και παράλληλα να θέσει τέρμα στο μποϊκοτάζ που έχουν εξαγγείλει διάφορες εβραϊκές, κύρια αμερικανικές, οργανώσεις.Από την άλλη, όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, η σύγκλιση που προαναφέραμε, αντικατοπτρίζει μια λογική που δεν χαρακτηρί­ζει μόνο τον εβραϊκό κόσμο. Το 1922 ο Γκάρβεϊ, ο γνωστός αφροαμερικανός ηγέτης, επιχείρησε να έρθει σε επαφή με την Κου Κλουξ Κλαν192: οι πιο ένθερμοι υποστηρικτές της λευκής υπεροχής θα μπορούσαν να δουν με συμπάθεια το ζήτημα της επιστροφής των μαύρων που τόσο μισούσαν, στην Αφρική. Ίσως ο υπέρμαχος του μαύρου σεπαρατισμού (που είχε ως πρότυπο τον σιωνισμό), να παρακινήθηκε σε αυτό από τις κα­λές σχέσεις που είχαν αρχίσει να συνάπτονται ανάμεσα σε ακο­νιστές και αντισημίτες.

2 . Η εβραϊκή κουλτούρα και η κριτική του σιωνισμού ως συνώνυμο της επιστροφής στο «γκέτο» και ως αποικιακό σχέδιο

'Οπως οι Αφροαμερικανοί στην πλειοψηφία τους βλέπουν με περιφρόνηση τους μαύρους σεπαρατιστές και τις απόπειρές τους για συμμαχία με τους λευκούς ρατσιστές, έτσι αντιμετω­πίζει αρχικά τους ακονιστές η εβραϊκή κοινότητα, στο εσωτε­ρικό της οποίας συνυπάρχουν αφομοιωτικές και ριζοσπαστικές τάσεις που στοχεύουν στον επαναστατικό μετασχηματισμό της Δύσης και του κόσμου ολόκληρου: αν και με διαφορετικούς στό­χους, και οι δύο τάσεις κωφεύουν στις εκκλήσεις για επιστροφή στις ρίζες. «Εκτός από τους αντισημίτες, μέχρι τώρα έχω ακού­σει μόνο ένα νεαρό Εβραίο να θέλει να γίνει πατρίδα μας η Πα­λαιστίνη»: αυτή είναι μια χαρακτηριστική παρατήρηση ενός 392

392. Fredrickson 1995, σ. 155.

Αντιοιωνισμός 213

οπτό τους ήρωες νεανικού μυθιστορήματος του Χερτζλ191. Ο Χερ­τζλ τονίζει με λύπη την εχθρότητα των «εβραίων αντιπόιλων μας», που επιθυμούν την αφομοίωση και δεν συγκινούνται από «τον καθαρά εθνικιστικό ιουδαϊσμό των σιωνιστών»194. Μάλιστα -διαμαρτύρεται με τη σειρά του ο Νορντάου- οι «εβραίόι αφο­μοιωτικοί» δηλώνουν απερίφραστα πως «οι σιωνιστές ε'χουν κοινούς στόχους με τους αντισημίτες και είναι σύμμαχοί τους»*95. Υπάρχουν και κάποιοι -παραπονιε'ται ο Χερτζλ- που θεωρούν τους εβραίους σιωνιστε'ς ως «αντισημίτες Εβραίους»196. Στην πραγματικότητα, ο σιωνισμός αν και έχει απήχηση στους ιουδαιοφοβικούς και τους αντισημίτες, γρήγορα έρχεται σε αντι­παράθεση με πολλούς εβραϊκούς κύκλους. Στο βιβλίο αυτό, αφήνοντας κατά μέρος τους ορθόδοξους σιωνιστές που συνέ­δεαν την επιστροφή στη Σιών με την πραγμάτωση των μεσσια­νικών τους προσδοκιών, θέλω να ασχοληθώ κύρια με τη στάση αυτών που επιθυμούσαν την αφομοίωση.Γνωρίζουμε καλά πως οι σιωνιστές επανέφεραν στο προσκήνιο την παλιά άποψη που τόνιζε τα θετικά συλλογικά χαρακτηρι­στικά της εμπειρίας των γκέτο και μιλήσαμε ήδη για τους άγ- γλους αντισημίτες που εύχονταν να λυθεί το «εβραϊκό ζήτημα» με τη μετατροπή της Παλαιστίνης σε ένα «οικουμενικό γκέτο». Από την άλλη πλευρά, η Ρόζα Λούξεμπουργκ κατήγγειλλε το εβραϊκό Κράτος που επιδίωκαν να ιδρύσουν οι σιωνιστές, ως «το γκέτο της Παλαιστίνης», ως επινόηση των σεπαρατιστών και των οπαδών της φυλετικής καθαρότητας197. Πράγματι ο Χερτζλ καλεί σε εγρήγορση ενάντια στον κίνδυνο των «μικτών γόμων», των «φυλετικών επιμιξιών» (Rassenvermischung) και στην «εξαφάνιση των Εβραίων ως συνέπεια αυτών των επιμι­ξιών», και επανειλημμένα επαινεί τους Εβραίους «που παραμέ- 393 394 395 396 397

393. Herzl 1933, σ. 44.394. Herzl 1984-85, τόμος III, σ. 345.395. Nordau 1909, σ. 299.396. Herzl 1920, τόμος I, σ. 279.397. Luxemburg 1968, σ. 143.

214 τομίνικο ΛοίοΟρντο

νουν πιστοί στη φυλή τους» (stammestreu) σε αντίθεση με τους αφομοιωμε'νους που αξίζουν μόνο την περιφρόνηση: αυτοί «για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Δαρβίνου, έχουν μόνο χρω­στική χρησιμότητα», δηλαδή χρησιμεύουν μόνο για να δώσουν το χρώμα τους σε μια γενιά, σε μια φυλή αλλιώτικη και π ε­ρίεργη”*. Ο Νορντάου μιλάει ακόμη πιο απροκάλυπτα. Κατ' αυ­τόν απαιτείται ε'νας «διαχωρισμός με βάση τη φυλετική καθα­ρότητα» (reinliche Scheidung), για να σταματήσει η αφομοίωση που θεωρείται μόλυνση και θανάσιμος κίνδυνος: επειδή αυτή θα οδηγήσει στην απώλεια της «εθνικής ταυτότητας», στον «ίσως αργό, αλλά σίγουρο θάνατο του εβραϊκού έθνους» που χάρη στο σιωνισμό, μόλις άρχισε να συνειδητοποιεί την «φυλετική του υπεροχή»”9. Καταλαβαίνουμε απόλυτα την υιοθέτηση αυ­τών των απόψεων από τους αντισημιτικούς κύκλους: ας θυμη­θούμε για παράδειγμα τους άγγλους αντισημίτες, που ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 αγωνίζονταν για να απαγο­ρευτούν οι μικτοί γάμοι και να γίνει υποχρεωτικός ο σιωνισμός για τους Εβραίους, ώστε να απομακρυνθεί μια και καλή ο κίνδυ­νος επιβλαβών επιμιξιών και φυλετικών μολύνσεων398 399 400. Καταλαβαίνουμε επίσης, στην αντίθετη πλευρά, την αντίδραση ορισμένων εβραϊκών κύκλων που βλέπουν με τρόμο την πολιτική της φυλετικής καθαρότητας. Αιχμηρές και ειρωνικές είναι οι πα­ρατηρήσεις της Αρεντ: το 1963, με αφορμή τη δίκη του Άιχμαν, «ο Εισαγγελέας κατήγγειλε τους ειδεχθείς νόμους της Νυρεμβέργης του 1935, που απαγόρευαν τους μικτούς γάμους και τις σεξουα­λικές σχέσεις ανάμεσα σε Εβραίους και Γερμανούς». Κι όμως την ίδια στιγμή που διατυπωνόταν αυτή η κατηγορία, στο Ισραήλ ίσχυε μια παρόμοια νομοθεσία, σύμφωνα με την οποία «ένας Εβραίος δεν μπορεί να παντρευτεί μη-Εβραία». Κι όχι μόνο αυτό. Ο «ραβινικός νόμος» περιέχει μια σειρά διακρίσεων εθνικιστικού τύπου: «τα παιδιά που γεννιούνται από μικτούς γάμους χαρα­

398. Herzl 1920, τόμος I, σ. 52, 49.399. Nordau 1913, σ. 3-4,15.400. Kadish 1992, σ. 41.

Αντισιωνισμός 215

κτηρίζονται από το νόμο νόθα (ενώ τα εξώγαμα παιδιά εβραίων γονέων μπορούν να αναγνωριστούν νόμιμα στη συνέχεια), κι αν κάποιος κατά τύχη έχει μητέρα μη-Εβραία, δεν μπορεί ούτε να παντρευτεί ούτε να ταφεί με κανονική-νομότυπη κηδεία»401. Ακόμη πιο πέρα προχωρά μια ανάλογη κριτική του Βίκτορ Κλέ- μπερερ. Αυτός, αν και αναγκασμένος να κρύβεται για να γλιτώ­σει τις διώξεις και την «τελική λύση» που επιφύλασσε το Τρίτο Ράιχ για τους Εβραίους, δεν διστάζει, με αφορμή τα γραπτά και την ιδεολογία του Χερτζλ, να μιλήσει για «την περίεργη και έντονη συνάφειά τους με το χιτλερισμό». Ο Κλέμπερερ, αναφε- ρόμενος πιθανά από τη μια στη φρίκη που προκαλούν οι μικτοί γάμοι και οι «φυλετικές επιμιξίες» στον ιδρυτή του σιωνισμού ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, και από την άλλη στους νό­μους που ψηφίζονται από το Τρίτο Ράιχ στη Νυρεμβέργη (που απαγορεύουν το γάμο των Αρίων όχι μόνο με Εβραίους, όπως γράφει η Άρεντ, αλλά και με Τσιγγάνους ή «μιγάδες»), καταλήγει σε ένα ξεκάθαρο συμπέρασμα: «Η φυλετική θεωρία του Χερτζλ είναι η πηγή έμπνευσης των ναζιστών, μια που αυτοί αντιγρά­φουν το σιωνισμό και όχι το αντίστροφο». Τουλάχιστον στην περίπτωση αυτή, ο σιωνισμός αποτελεί τη βάση της lingua tertii Imperii402 403. Αργότερα, στη συστηματική ανάλυση της ορολογίας του Τρίτου Ράιχ, παρόλο που προσέχει ιδιαίτερα να μη συγχέει βιαστικά και επιπόλαια δύο εντελώς διαφορετικές προσωπικό­τητες, ο επιφανής φιλόσοφος διατυπώνει την άποψη ότι ίσως ο μελλοντικός Φύρερ να είχε γνωρίσει στη Βιέννη «τους τρόπους έκφρασης και σκέψης του Χερτζλ»401.Προχωρώντας στην κριτική του, ο Κλέμπερερ εκφράζει τη συ- μπάθειά του προς τον αραβικό πληθυσμό που εξεγείρεται ενά­ντια στην απαλλοτρίωση της γης του και στην αποικιοποίηση, καθώς και σε μια «μοίρα παρόμοια με αυτή των Ινδιάνων» που

401. Arendt 1993, σ. 15-16.402. Klemperer 1996, τόμος II, σελ. 142,146 και τόμος I σ. 564-565. Λατινικά στο πρωτότυπο: Το λεξιλόγιο της Τρίτης Αυτοκρατορίας (Ράιχ).403. Klemperer 2005, σ. 266.

216 τομίνικο Λοζοϋρν

τους επιφύλασσαν οι έποικοι σιωνιστές404. Πράγματι, ο ίδιος ο Χερτζλ παρομοιάζει την κατάσταση αυτή με το αμερικανικό μο- ντε'λο της προέλασης προς την Αγρια Δύση, με τη διευκρίνιση πως οι σιωνιστε'ς θέλουν να προχωρήσουν σε ξεκάθαρες και συ­γκεκριμένες «καταλήψεις εδαφών» που δεν θα αφήνουν περιθώ­ρια για αυτοσχεδιασμούς. Πρέπει να αποφύγουν τον «απλοϊκό τρόπο» που εφαρμόζεται στην άλλη όχθη του Ατλαντικού, όπου «η κατάκτηση νέων εδαφών (που αποσπώνται από τους Ινδιά­νους) συνοδεύεται από αντιδικίες ή ακόμη και βίαιες συγκρούσεις ανάμεσα στους εποίκους405. Τα ίδια επαναλαμβάνει και ο Νορ- ντάου, που πιστεύει ότι αυτοί που «αγωνίζονται για τη μετα­φορά των Εβραίων στην Παλαιστίνη» βαδίζουν στα χνάρια των δοξασμένων «Πατέρων Ιδρυτών» της Αμερικής406.Φαίνεται λοιπόν, πόσο καταστροφική είναι η υιοθέτηση ενός ιστορικού μοντέλου που είχε ως συνέπεια την απαλλοτρίωση της γης και τον εκτόπισμά (και εξόντωση) των Ινδιάνων. Αμέ­σως μετά τον πόλεμο, η Αρεντ καταγγέλλει τα σχέδια «μετα­φοράς των Αράβων της Παλαιστίνης στο Ιράκ» και το εκρη­κτικό μίγμα του «υπερεθνικισμού», του «θρησκευτικού μυστικι- σμού» και της ιδεοληψίας περί «φυλετικής υπεροχής»407 408. Για να χρησιμοποιήσουμε «την ορολογία των πιο φανατικών εθνικι- στών», ο σιωνισμός παρουσιάζεται ξεκάθαρα ως «παν-σημιτι- σμός»40*. Γιατί όμως ο πανσημιτισμός πρέπει να θεωρείται κα­λύτερος από τον παν-γερμανισμό; Αν προσέξουμε καλά, ο σιω­νισμός «δεν είναι παρά η άκριτη παραδοχή του γερμανικού εθνικισμού», που παρουσιάζει τα έθνη ως «υπερφυσικούς βιο­λογικούς οργανισμούς». Όμως και για τον Χερτζλ «το μόνο που υπάρχει είναι όμοια σύνολα ανθρώπων που μοιάζουν με βιολο­γικούς οργανισμούς, αλλά είναι αθάνατοι κατά μυστηριώδη

404. Klemperer 1996, τόμος I, σ. 65.405. Herzl 1920, τόμος I, σ. 117-118 και Herzl 1984-1985, τόμος II, σ. 193.406. Nordau 1913, σ. 7.407. Arendt 1986c, σ. 83. Arendt 1989a, σ. 115.408. Arendt 1986c, σ. 101-102.

Αντισιωνισμός 217

τρόπο»409. Και πάλι, μιλώντας για το «γερμανόπνευστο εθνικι­σμό» με τα «βιολογικά» μοτίβα, καταλήγουμε στο ναζισμό ή τουλάχιστον στην ιδεολογία που κληρονόμησε και υιοθέτησε το Τρίτο Ράιχ. Από την άλλη πλευρά, στα τέλη του 1948, με την ευκαιρία της επίσκεψης του Μπεγκίν στις ΗΠΑ, σε ανοιχτή επ ι­στολή προς την εφημερίδα New York Times -που συνυπέγραφε με τον Άλμπερτ Αϊνστάιν- η Αρεντ καλεί σε κινητοποιήσεις κατά των υπεύθυνων του ολοκαυτώματος του Ντέιρ Γιασίν, υπογραμμίζοντας πως το κόμμα του οποίου προΐσταται ο Με- ναχέμ Μπεγκίν έχει «στενές σχέσεις με εθνικοσοσιαλιστικά και φασιστικά κόμματα»410.Δεν υπάρχει αμφιβολία: είναι πολλές και διαφορετικές οι απο­χρώσεις του σιωνιστικού κινήματος, και την ίδρυση του Κρά­τους του Ισραήλ την υποστηρίζουν ακόμη και σιωνιστές με αρι­στερό παρελθόν. Όμως, θα ήταν παράλογο να προσπαθούμε να δικαιολογήσουμε, για παράδειγμα, τη συμπεριφορά της σω- βινιστικής πτέρυγας της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, λόγω των μεγάλων λαϊκών αγώνων που το κόμμα αυτό είχε διεξάγει στο παρελθόν και της διεθνούς ανα­γνώρισής του εξαιτίας αυτών των αγώνων. Ας δούμε από πιο κοντά τι λέει η Αρεντ για τη σιωνιστική Αριστερά. Τη χαρακτη­ρίζει ως «σοσιαλεπαναστατικό εθνικό εβραϊκό κίνημα», χαρα- κτηρίζοντάς το όμως έτσι: πρόκειται για ανθρώπους που ναι μεν κάνουν μια συλλογική προσπάθεια για «αυστηρή εφαρμογή της κοινωνικής δικαιοσύνης στον εσωτερικό τους μικρόκοσμο», αλλά ως προς τα υπόλοιπα συμφωνούν απόλυτα με τους «σω- βινιστικούς» στόχους. Γενικά, έχουμε να κάνουμε με ένα «αλλο­πρόσαλλο συνονθύλευμα ριζοσπαστισμού και επαναστατικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων στην εσωτερική πολιτική και απαρχαιωμένων και εντελώς αντιδραστικών μεθόδων στην εξω­τερική πολιτική, δηλαδή στο πεδίο των σχέσεων των Εβραίων

409. Στο ίδιο, ο. 107-108. Arendt 1986d, ο. 131.410. Arendt 1989a, σ. 113.

218 τομίνικο ΛοζοΟρντο

με τα άλλα έθνη και τους λαούς»4". Το «συνονθύλευμα» που προαναφέραμε είναι συνώνυμο του σοσιαλσωβινισμού. Είναι τόσο λίγο προοδευτικό αυτό το μίγμα επεκτατισμού (σε βάρος των λαών των αποικιών) και κοινοτικού πνεύματος (που βοη­θάει να παραμείνει συμπαγής ο λαός των κατακτητών που δο­κιμάζεται σκληρά από έναν πόλεμο), που ο Κλέμπερερ βλέπει σ' αυτό μια απόδειξη της συνάφειας σιωνισμού και ναζισμού4". Όμω ς παρά την εγκυρότητά τους, οι απόψεις αυτές χαρα­κτηρίζονται από μια υπερβολικά έντονη πολεμική, και από τον κίνδυνο υπεραπλουστεύσεων: είναι δύσκολο να αποδοθούν στο σιωνισμό οι βλέψεις πλανητικής κυριαρχίας και αντιδρα­στικών ανατροπών στην ιστορία, που παίζουν κεντρικό ρόλο στην ιδεολογία και το πολιτικό πρόγραμμα του Χίτλερ. Εξάλ­λου, δεν είναι το ίδιο πράγμα ο καθαρός ρατσισμός και ο ρα­τσισμός από αντίδραση, ενώ στο σιωνισμό συνυπάρχουν και ο ένας και ο άλλος. Ο Κλέμπερερ λαθεύει, μη κατανοώντας ότι με το σιωνισμό εκφράζεται η ανάγκη ενός για αιώνες καταπιε­σμένου λαού να αναγνωριστεί όχι μόνο ως ένα σύνολο ανθρώ­πων, αλλά και ως έθνος, ως κουλτούρα, ως συλλογική οντό­τητα. Δυστυχώς, αυτή η ανάγκη αναγνώρισης εξαργυρώνεται σε βάρος ενός άλλου λαού, που αντιμετωπίζεται ως ινδιάνικη φυλή, κατά τα αμερικανικά πρότυπα που έχαιραν μεγάλης εκτίμησης τότε. Για όλους αυτούς τους λόγους, με μια μεθοδο­λογία που χρησιμοποιώ και αλλού, μιλώντας για σημαντικές (αν και διαφορετικές μεταξύ τους) προσωπικότητες του γερ­μανικού 19ου αιώνα (όπως ο Νίτσε)4" , αντί να παρουσιάσω τον Χερτζλ ως τον αδιαμφισβήτητο προφήτη και προάγγελο κινημάτων που θα ξεσπούσαν δεκαετίες αργότερα από αυτόν σε εντελώς διαφορετικές ιστορικές και πολιτικές συνθήκες, θε­ωρώ σκόπιμο να αναλύσω τη στάση του, πρώτα και κύρια στα πλαίσια της εποχής του. 411 412 413

411. Arendt 1986c, ο. 85-88, 92.412. Klemperer 1996, τόμος II, σ. 146.413. Πρβλ. Losurdo 2002, ιδιαίτερα το 5ο μέρος.

ησιωνισμός 219

3. «Η σιωνιστική ιδέα» ως «αποικιοκρατική» θεωρία:Χερτζλ και Ρόουντς

Αυτό που αναμφισβήτητα χαρακτηρίζει το σιωνισμό, είναι το σύνθημα: «μια γη χωρίς λαό σε ε'ναν λαό χωρίς γη!»"". Έχουμε να κόινουμε με την κλασική ιδεολογία των αποικιοκρατών, που πόιντα θεωρούσαν res nullius, γη κανενός, τα εδάφη που κατα­κτούσαν ή που εποφθαλμιούσαν, επιδιώκοντας πάντα να εξα­φανίσουν τους ιθαγενείς πληθυσμούς. Με την ιδεολογία δηλαδή που συνόδευε πάντα τον επεκτατισμό των βορειοαμερι κανών αποίκων. Διαβάζοντας στον Νορντάου πως ο σιωνισμός θέλει να μετατρέψει «μια σήμερα ερημική περιοχή» σε «μια καταπρά- σινη όαση»"5, δεν μπορούμε παρά να θυμηθούμε συγγραφείς όπως ο Λοκ και ο Τοκβίλ που παρομοίαζαν ακριβώς με έρημο, ή «αδειανή φωλιά», τη γη που κατοικούνταν ωστόσο από τους Ινδιάνους414 415 416 417 418.Υποστηρίζοντας το σιωνιστικό κίνημα, ο Χερτζλ απευθύνει αυτά τα λόγια στις ηγεσίες των μεγάλων δυτικών δυνάμεων: «Οι περισσότεροι Εβραίοι δεν ανήκουν πια στην Ανατολή», και «ως εκπρόσωποι του δυτικού πολιτισμού θα θέλαμε να διαδώσουμε την καθαριότητα, την τάξη και τα ανώτερα ήθη της Δύσης σ' αυτή τη μιαρή και απομονωμένη γωνιά της Ανατολής», σ' αυτό τον «αρρωστημένο» τόπο4’7. Έτσι οι Εβραίοι, αν εγκατασταθούν στην Παλαιστίνη, θα μπορέσουν να «εξυγιάνουν αυτή τη μολυ- σμένη εστία της Ανατολής», να φέρουν «πολιτισμό και τάξη», ακόμη και να εγγυηθούν την «προστασία των χριστιανών της Ανατολής». Με δυο λόγια: «μόνο οι Εβραίοι μπορούν να συντε- λέσουν στον εκπολιτισμό της Παλαιστίνης, αν εγκατασταθούν εκεί»41*.

414. Israel Zangwill, αναφε'ρεται σε Schoeps 1983, σ. 32.415. Nordau 1913, σ. 16.416. Πρβλ. Losurdo 2005, κεφ. VII, παρ. 5.417. Herzl 1984-85, τόμος II, σ. 156, 337, 678.418. Στο ίδιο, σ. 332, 617, 591.

220 Ντομίνικο Λοίούρντο

Ο πατριάρχης του σιωνισμού γρήγορα εντυπωσιάζεται από τους δηλωμένους στόχους της αποικιοκρατίας: «τα κράτη που νοιάζονται για το μέλλον τους» ακολουθούν σταθερά και ατα- λάντευτα μια «αποικιοκρατική πολιτική». Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η πολυπόθητη επιστροφή των Εβραίων στην Παλαιστίνη: «η σιωνιστική θεωρία, που είναι αποικιοκρατική» μπορεί να γίνει ευκολότερα αντιληπτή στις χώρες που επιδίδο­νται με επιτυχία στην κατάκτηση υπερπόντιων εδαφών. Απευ­θυνόμενος στους Βρετανούς, ο Χερτζλ δηλώνει πως προσβλέπει ιδιαίτερα στη βοήθειά τους: «Οι μεγάλοι πολιτικοί της χώρας σας ήταν οι πρώτοι που αναγνώρισαν τη σημασία του αποικιο- κρατικού επεκτατισμού. Για τούτο ανεμίζει σε όλα τα πέλαγα η σημαία μιας ολοένα και μεγαλύτερης Μεγάλης Βρετανίας» (GroBer Britanniens)4,\Αυτό το δρόμο επιθυμεί να ακολουθήσει ο Χερτζλ: «προς όφε­λος της Ευρώπης θα εγκαταστήσουμε εκεί ένα προκεχωρημένο φυλάκιο κατά της Ασίας και θα γίνουμε η εμπροσθοφυλακή του πολιτισμού ενάντια στη βαρβαρότητα»419 420. Δηλαδή ο εποικισμός της Παλαιστίνης από τους Εβραίους θα ενδυναμώσει την κυ­ριαρχία της Δύσης στον πλανήτη και για τον πρόσθετο λόγο ότι αυτός θα κάνει περισσότερο ασφαλή το δρόμο προς την Ινδία και την Κίνα421. Μάλιστα έτσι θα ανοίξει ο «πιο σύντομος δρό­μος», «η κεντρική οδός (Heerstrasse), για την προέλαση των πο­λιτισμένων λαών» προς την Ασία422. Με αυτή την έννοια, «το εβραϊκό Κράτος θα είναι αναγκαίο σε όλο τον κόσμο»423.Για όλους αυτούς τους λόγους, το Κράτος αυτό θα αναλάβει μια πολύ σημαντική αποστολή, μια που θα φιλοξενήσει ένα λαό «η ιστορία του οποίου αναφέρεται και στην Αγία Γραφή»424. Πράγ-

419. Herzl 1920, τόμος I, σ. 156 και τόμος II, σ. 101-102.420. Στο ίδιο, τόμος I, σ. 68.421. Herzl 1984-85, τόμος II, σ. 460-470, 592.422. Στο ίδιο, σ. 727, 332-333, αναφέρεται και σε Herzl 1920, τόμος II, σ. 101.423. Herzl 1920, τόμος I, σ. 44.424. Στο ιδο, σ. 140.

Αντισιωνισμός 221

μάτι, «η πραγμάτωση της Θείας Βούλησης μέσα από τη δράση των Εβραίων» θα αποτελέσει τη συνε'χεια των «Πράξεων του Θεού μέσω των Φράγκων»” 5. Δεν πρόκειται για ένα γενικόλογο θεολογικό σλόγκαν: «Οι Εβραίοι θα γίνουν granc/e nation». Αυτή η γαλλική έκφραση μας βάζει σε σκέψεις, γιατί μας θυμίζει την μετα-θερμιδοριανή επεκτατική Γαλλία: «Προς όφελος του μελ­λοντικού διεθνούς μας εμπορίου πρέπει να βρούμε διέξοδο προς τη θάλασσα, καθώς και μεγάλες περιοχές για να αναπτύξουμε την εκμηχανισμένη γεωργία μας σε άλλη κλίμακα»” 6. Στην Πα­λαιστίνη, οι Εβραίοι θα πρωταγωνιστήσουν σε «έναν άνευ προη­γουμένου επεκτατισμό», ακολουθώντας το παράδειγμα των Αγγλων «που είναι οι πιο τολμηροί και ισχυροί αποικιοκράτες από όλους τους λαούς»” 7.Αυτό είναι ένα πολύ φιλόδοξο επεκτατικό σχέδιο. Δεν μας εκ­πλήσσει που ανάμεσα στις προσωπικές σημειώσεις του Χερ- τζλ βρίσκονται εσωτερικά ντοκουμέντα της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού του 19ου και του 20ού αιώνα. Ο ηγέ­της του σιωνιστικού κινήματος επιδιώκει και συνάπτει σχέ­σεις με τον Ρόουντς (ηγέτη του αγγλικού ιμπεριαλισμού, που θέλει να τον χρησιμοποιήσει για να φτιάξει «μια αποικία» στην Παλαιστίνη)” 8 με τον Κρόμερ (που η Αρεντ θεωρεί πρότυπο βρετανού «ιμπεριαλιστή γραφειοκράτη» που «με ψυχρή αδια­φορία απέναντι στα συμφέροντα των διοικούμενων λαών», εφαρμόζει «έναν καινούργιο τρόπο διακυβέρνησης», «πιο επ ι­κίνδυνο από το δεσποτισμό και την αυθαιρεσία»)” 9, με τον Κί- πλινγκ, για να μη μιλήσουμε για τον Τζόζεφ Τσαμπερλέιν και τον Γουλιέλμο Β'. Αυτός ο τελευταίος φαίνεται ότι ασκεί πάνω 425 426 427 428 429

425. Herzl 1933, σ. 117. Σ.τ.ε.: «Gesta Dei per Francos» (Χρονικό της 1ης Σταυροφο­ρίας που έγραψε ο γάλλος ιστορικός-θεολόγος Guibert de Nogent το 1121, στα πρό­τυπα του ανώνυμου έργου Gesta Francorum που αναφερόταν στην δια περίοδο).426. Herzl 1984-85, τόμος II, σ. 324, 156.427. Herzl 1933, σ. 18, 241-242.428. Herzl 1984-85, τόμος III, σ. 327.429. Arendt 1989b, σ. 259, 295-297.

222 Ντομένικο ΛοίοΟρντο

του ιδιαίτερη γοητεία: «Έχει στ' αλήθεια, ματιά ιμπεριαλιστή [...]. Μου χαμογέλασε και με κεραυνοβόλησε με το κατακτητικό του βλέμμα» (Herrenaugen), είναι ένας «αυτοκράτορας της ει­ρήνης»430.Όμως υπάρχει και μια άλλη πλευρά στον Χερτζλ που πρέπει να προσέξουμε. Προτείνει τον εποικισμό της Παλαιστίνης και το σιωνισμό ως αντίδοτο στο επαναστατικό κίνημα που φουντώ­νει στην καπιταλιστική μητρόπολη: είναι αναγκαίο να κατευθύ­νουμε «ένα επίφοβο προλεταριάτο» προς μια περιοχή που «χρειάζεται ανθρώπους για να την καλλιεργήσουν». Η ευρω­παϊκή μητρόπολη θα ξεφορτωθεί έτσι τους «υπεράριθμους και απελπισμένους προλετάριους» και θα εξάγει τον πολιτισμό της στις αποικίες:

Η εδραίωση του πολιτισμού και της τάξης θα έχει ως αποτέλε­σμα την εξασθένιση των επαναστατικών κομμάτων. Με την ευ­καιρία αυτή, καλό είναι να έχουμε κατά νου πως αγωνιζόμαστε παντού ενάντια στους επαναστάτες, και προβάλλοντας τα δικά μας αγνά και φιλολαϊκά ιδανικά, δεν αφήνουμε τους νεαρούς διανοούμενους και τους εβραίους εργάτες να στραφούν προς το σοσιαλισμό και το μηδενισμό4".

Εγκαταλείποντας την προηγούμενη επαναστατική τους δράση στη Ρωσία, «σοσιαλιστές και αναρχικοί ασπάζονται το σιωνι­σμό»432. Ο Χερτζλ επαναλαμβάνει ένα μοτίβο πολύ διαδεδομένο στα τέλη του 19ου αιώνα, που βρίσκει την καλύτερη έκφρασή του στον Ρόουντς: «αν δεν θέλουμε έναν εμφύλιο πόλεμο, οφεί­λουμε να ασπαστούμε τον ιμπεριαλισμό»433. Και οι δύο προσω­πικότητες που αναφέραμε, θεωρούν τον ιμπεριαλιστικό επε­κτατισμό ως αντίδοτο στις σοσιαλιστικές ανατρεπτικές τάσεις

430. Herzl 1984-85, τόμος II, σ. 664, 678, 676.431. Στο ίδιο, σ. 657,713.432. Στο ίδιο, σ. 605.433. Αναφέρεται σε Λένιν 1955-70, τόμος XXII, σ. 257.

Αντισιωνισμός 223

και η επίθεση ενάντια στους ιθαγενείς των αποικιών είναι η άλλη όψη της ειρήνης που ελπίζουν να επικρατήσει στις καπι- ταλιστικε'ς και αποικιοκρατικε'ς μητροπόλεις.Έχει δίκιο η 'Αρεντ που στα 1942 αντιπαραθε'τει στον Χερτζλ μια άλλη μεγάλη προσωπικότητα της εβραϊκής κουλτούρας, τον Λαζάρ. Αντίθετα από τον πρώτο, αυτός υποστηρίζει τη χειρα- φε'τηση των Εβραίων χωρίς να επιδιώκει αποικιοκρατικά οφέλη από τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής του, αλλά εντάσσοντας τον αγώνα των Εβραίων και των άλλων καταπιεσμένων λαών, τον αγώνα ενάντια στον αντισημιτισμό και στον αποικιοκρατικό ρατσισμό, σε ένα συνολικό επαναστατικό σχέδιο αντιαποικια- κού και αντιιμπεριαλιστικού χαρακτήρα. Με το πνεύμα αυτό, παραλληλίζει τα βάσανα των Εβραίων και των μαύρων στις αφρικανικές αποικίες της Γερμανίας ή άλλων χωρών, με τους Αραβες-θύματα της ιταλικής αποικιοκρατίας, ή με τους Ιρλαν­δούς που καταπιέζονταν επ ί αιώνες από την Αγγλία.Από εδώ απορρέει και η επιθυμία του να οικοδομήσει ένα μέ­τωπο των λαών που με διαφορετικές ταμπέλες και τρόπους αποκλείονται από τη Δύση και από τα καθεστώτα που κυριαρ­χούν στον κόσμο4” .

4. Ο αντισημιτισμός από τη ναζιστική Γερμανία στη Μέση Ανατολή;

Τελικά επικράτησε η γραμμή του Χερτζλ στην ιστορία. Αν ο σιω­νισμός για τους ευρωπαίους και δυτικούς αντισημίτες ήταν η λύση του «εβραϊκού ζητήματος» (που θα προέκυπτε με την επί­τευξη της περίφημης φυλετικής και πολιτιστικής καθαρότητας), για τους Αραβες σήμαινε την όξυνση του προβλήματος της ανε­ξαρτησίας και αυτοδιάθεσής τους. Για να γλιτώσουν από την απειλή της σιωνιστικής αποικιοκρατίας, προσωπικότητες και κύκλοι του αραβικού κόσμου δεν δίστασαν να επιδιώξουν σχέ­σεις ακόμη και με τη χιτλερική Γερμανία. Θα έπρεπε για τούτο 434

434. Arendt 1986a.

224 Ντομίνικο Λοζούρντο

να καταγγείλουμε το εθνικοαπελευθερωτικό παλαιστινιακό και αραβικό κίνημα ως συνε'νοχο και κληρονόμο του ναζιστικού αντισημιτισμού; Αυτή η συλλογιστική που ενστερνίστηκαν ωστόσο σημαντικοί ερευνητές415, δημιουργεί πολλόι ερωτημα­τικά. Είναι γνωστό ότι κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πο­λέμου, ο ινδός εθνικιστής Σούμπχας Τσάντρα Μπόζε επιδιώκει και επιτυγχάνει την υποστήριξη της Γερμανίας και της Ιαπω­νίας. Από το Βερολίνο εξαπολύει φλογερε'ς εκκλήσεις για ξεση­κωμό ενάντια στην αγγλική αποικιοκρατία. Χάρη σε ένα υπο­βρύχιο που του παραχώρησε το γερμανικό καθεστώς, φτάνει στη Σιγκαπούρη τον Ιούλιο του 1943 και από εκεί οργανώνει εθνικό στρατό και εξόριστη κυβέρνηση416. Αυτή ήταν μια συνερ­γασία με τον Αξονα πιο πολύμορφη και πολύ πιο συγκεκριμένη, απ ' αυτή για την οποία θα μπορούσαν να κατηγορηθούν και κά­ποιες προσωπικότητες του αραβικού κόσμου. Αυτή όμως δεν καθιστά αυτόματα τον Μπόζε οπαδό του Τρίτου Ράιχ και του γιαπωνέζικου φασιστικού μιλιταρισμού, πολύ λιγότερο δε του χιτλερικού αντισημιτισμού. Ούτε μπορούν επιπόλαια να χαρα­κτηριστούν πράκτορες του γιαπωνέζικου ιμπεριαλισμού και του άγριου γιαπωνέζικου, αντικινέζικου και αντικορεάτικου ρα­τσισμού, οι εθνικιστές που στην Ινδονησία ευγνωμονούσαν την αυτοκρατορία του Ανατέλλοντος Ηλίου επειδή τους απελευθέ­ρωσε από το ζυγό της ολλανδικής αποικιοκρατίας417.Όσον αφορά τη Γερμανία, κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου κατά της τσαρικής Ρωσίας, είχε προσπαθήσει να υπο­στηρίξει την ανεξαρτησία της Πολωνίας ή την ανεξαρτησία της Ιρλανδίας, της Αιγύπτου, της Ινδίας, από τη Μεγάλη Βρετανία, κ.λπ. Στα πλαίσια αυτά ορισμένοι επιφανείς Αραβες και ομάδες που συμμετείχαν στο κίνημα ανεξαρτησίας, ήθελαν να ζητή­σουν βοήθεια από τη Γερμανία και την Ιταλία, ή να εκμεταλλευ­τούν την αντιπαλότητα και τον ανταγωνισμό ανάμεσα στις με- 435 436 437

435. Lewis 1990, ο. 155-182.436. Torri 2000, σ. 599-600.437. Albertini 1971, σ. 802.

Αντισιωνισμός 225

γάλες δυτικές δυνάμεις, για να απελευθερωθούν από τον αποι- κιοκρατικό ζυγό. Δεν έχει όμως κανένα νόημα να παρουσιάζο­νται οι Παλαιστίνιοι και οι Αραβες, ή οι εθνικιστές άλλων χωρών, ως συνένοχοι ή απόγονοι του ναζιστικού αντισημιτισμού, με αφορμή παρόμοια περιστατικά.Ενάμιση αιώνα νωρίτερα, οι αμερικανοί επαναστάτες είχαν ζη­τήσει βοήθεια από δύο χώρες, τυπικές εκπροσώπους του Πα­λαιού Καθεστώτος και της μοναρχικής απολυταρχίας, δηλαδή τη Γαλλία και την Ισπανία, προκειμένου να αντιμετωπίσουν την Αγγλία. Όμως κανένας σοβαρός ιστορικός δεν θα διανοούνταν να πει ότι ο Ουάσινγκτον και ο Τζέφερσον συνέχιζαν την πολι­τική των Βουρβώνων.Το πολύ-πολύ να υποστηρίξει κανείς ότι ο Μπόζε δεν αντιλή- φθηκε πως σε πλανητικό επίπεδο, και παρά την κατάσταση της Ινδίας, η ναζιφασιστική συμμαχία του γερμανο-ιαπωνικο- ιταλικού Αξονα ήταν η βασική αιχμή του δόρατος της ιμπεριαλι­στικής κυριαρχίας. Βέβαια, δεν τον βοηθούσε σ' αυτό η στάση της Αγγλίας, που τότε δεν δίστασε να στρέψει τα πυρά της αε­ροπορίας της ενάντια στα πλήθη των αυτονομιστών διαδηλω­τών™. Στις Ηνωμένες Πολιτείες υπήρχαν κάποιοι μαύροι που θεωρούσαν την Ιαπωνία και τη Γερμανία ως πιθανό αντίβαρο στο καθεστώς της white supremacy, που επικρατούσε τότε σε όλο τον κόσμο, ακόμη και μέσα στην καρδιά της Δύσης4” . Έτσι ερμηνεύεται και το σφάλμα στο οποίο είχε υποπέσει και ο διά­σημος αφροαμερικανός διανοούμενος Ντι Μπουά, που καλούσε την Κίνα (όταν πολεμούσε κατά της βάρβαρης επίθεσης της Ια­πωνίας) να συνδιαλλαχθεί με τους εισβολείς, εττο όνομα της κοι­νής τους αντίθεσης στα λευκά αφεντικά438 439 440. Σ ' αυτή τη στάση τον ώθησε η τραγική εμπειρία των διώξεων μαύρων και κίτρι­νων (κινέζων και γιαπωνέζων), οι οποίες μαίνονταν στις Ηνω­μένες Πολιτείες τον 19ο και 20ό αιώνα και συνεχιζόταν μέχρι τη

438. Torri 2000, σ. 598.439. Dower 1986, σ. 174.440. Procacci 1984, σ. 232-233.

226 Ντομένικο Λοζούρντο

δεκαετία του 1930. Έχουμε κάθε λόγο να κατηγορούμε τον Μπάζε, τους Ινδονήσιους και τους Αφροαμερικάνους που άργη­σαν να συνειδητοποιήσουν τις καινούργιες πλευρε'ς του αποι­κιακού και εθνικού ζητήματος μετά την επέλαση της ναζιφασι- στικής απειλής, αλλά είναι παράλογο να τους παρουσιάζουμε ως συνειδητούς ακολουθητε'ς της Γερμανίας, της Ιαπωνίας και της Ιταλίας.Ξαναγυρίζοντας στους Αραβες, είναι αλήθεια πως ο Μεγάλος Μουφτής της Ιερουσαλήμ συμπαθούσε το Τρίτο Ράιχ. Όμως και μέσα στο σιωνιστικό κίνημα υπάρχουν σημαντικές προσωπικό­τητες που αμέσως μετά την άνοδο των ναζιστών στην εξουσία δεν διστάζουν να δηλώσουν: «αν δεν υπήρχε το θέμα του αντι­σημιτισμού, δεν θα διαφωνούσαμε σε τίποτα με την ιδεολογία του Χίτλερ. Ο Φύρερ έσωσε τη Γερμανία»441. Εξάλλου, γνωρί­ζουμε τη συμφωνία για «τη μεταφορά» του 1935. Ο ίδιος ερευ­νητής που διέδιδε πως υπάρχει πνεύμα αντισημιτισμού στον εθνικισμό Παλαιστινίων και Αράβων, αναγνώριζε πως όσον αφορά τον εβραϊκό εποικισμό της Παλαιστίνης, η σύγκλιση και η συνεργασία ανάμεσα στο σιωνισμό και το Τρίτο Ράιχ συνεχι­ζόταν για χρόνια: «οι ναζιστές όχι μόνο επέτρεψαν αυτό τον εποικισμό, αλλά και τον πριμοδότησαν μέχρι το ξέσπασμα του πολέμου»442 443.Τέλος, όσοι κατηγορούν τους Αραβες πως συνεργάστηκαν με τη ναζιστική Γερμανία και υιοθέτησαν τον αντισημιτισμό της, ξε­χνούν πως οι ίδιοι οι Αραβες συγκαταλέγονται στα θύματα της ρατσιστικής πολιτικής του Τρίτου Ράιχ. Ήδη με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία οι άραβες φοιτητές στη Γερμανία διώκονται ως «μαύροι» και μέλη μιας «κατώτερης φυλής»441. Οι Αραβες ήταν οι πρώτοι που υπέστησαν τις σκληρές συνέπειες της ευγο­νικής πολιτικής του καθεστώτος. Αν οι νόμοι της Νυρεμβέργης «περιορίζονται» στο να απαγορεύουν τις σεξουαλικές σχέσεις

441. Segev 2001,0.22.442. Lewis 2004, σ. 88.443. Ηόρρ 2004. 0.218.

Αντισιωνιομός 227

και τους γόμους ανάμεσα σε Γερμανούς από τη μια, και Εβραί­ους, Τσιγγάνους και μαύρους από την άλλη, η εναγώνια επιδίωξή τους για τη φυλετική καθαρότητα προχωρεί ακόμη παραπε'ρα για όσους γεννήθηκαν στη Γερμανία μετά τον Α' Παγκόσμιο Πό­λεμο από επιμιξία ανάμεσα σε αφρικανούς στρατιώτες του γαλ­λικού στρατού κατοχής και γερμανίδες και τους αποκαλούν «μπάσταρδους του Ρήνου»: αυτοί εξαναγκάζονται σε στείρωση, ενώ αντιμετωπίζονται ανάλογα και κάποιοι «μπάσταρδοι» μαρο­κινής και αραβικής προέλευσης. Με το ξε'σπασμα των εχθρο­πραξιών, ανάμεσα στους αιχμαλώτους που μεταφε'ρονται στη Γερμανία υπάρχουν και μαύροι: σε αυτούς τους ξένους που δεν ανήκουν στη λευκή και άρια φυλή και έχουν τα «γνωστά ζωώδη ένστικτα» προστίθενται και «οι έγχρωμοι γάλλοι αιχμάλωτοι πο­λέμου», οι «βορειοαφρικανοί», οι «μωαμεθανοί». Για να εμποδι­στεί κάθε βλαβερή επιμιξία, όλοι αυτοί πρέπει να απομονωθούν με βάση το χρώμα και τη φυλή τους: αυστηρές ποινές απειλούν όσους καταπατούν αυτούς τους νόμους444.Αν ο ναζισμός ταυτιζόταν με την προσπάθεια να εδραιωθεί ξανά η κυριαρχία της ανώτερης φυλής και το καθεστώς της white supremacy σε όλο τον πλανήτη με τη γερμανική ηγεμονία, δεν μας εκπλήσσει πως ο ναζισμός στράφηκε και κατά των Αρά­βων που για αιώνες διώκονταν από τους αποικιοκράτες και τους ρατσιστές, και κατά των ισλαμιστών που ήδη ο Σπένγκλερ κατηγορούσε ως υπαίτιους της διαμαρτυρίας και της εξέγερσης των έγχρωμων λαών και των λαών των αποικιών ενάντια στην ανώτερη «λευκή ανθρωπότητα» της Δύσης. Από την άλλη, ο Χίτλερ υπερηφανεύεται ότι είναι ο κληρονόμος της «Δύσης» που νίκησε την «Ανατολή» σε δύο ιστορικές αποφασιστικές μάχες, σ' αυτήν της Αρχαίας Ρώμης ενάντια στην Καρχηδόνα, και σ' αυ­τήν, που μερικούς αιώνες αργότερα, θα επιστεγαστεί με την εκ­δίωξη των Αράβων από την Ισπανία445. Ο φοινικικός, αραβικός

444. Στο ίδιο, σ. 219, 230-231.445. Hitler 1965, σ. 1796-1797 (ομιλία της 11ης Δεκεμβρίου 1941).

228 ΝτομΛπκο Λοζούρντο

και ισλαμικός κόσμος είναι στο στόχαστρο του πολιτισμού που επαίρεται πως εκπροσωπεί ο ναζισμός.

5. Όξυνση της αντιπαράθεσης και στροφή από την ιστορία στη «φύση»

Διαφωνώντας με την ταύτιση αντισιωνισμού και αντισημιτι­σμού, έχω τονίσει πως ο αγώνας Παλαιστινίων και Αράβων στρε'φεται όχι μόνο ενάντια στην εθνική ταυτότητα των αποί- κων, αλλά και ενάντια στο ίδιο το προτσές της αποικιοποίησης. Κι όμως πάντα είναι αναμενόμενες οι επιπτώσεις ρατσιστικού και νατουραλιστικού τύπου, σε μια σύγκρουση πολιτικοκοινω­νική. Δεν είναι δυνατόν να αποφύγουν έναν τέτοιο κίνδυνο ούτε όσοι υπερασπίζονται μια δίκαιη υπόθεση. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ μαίνεται η χιτλερική βαρβαρό­τητα, ο Φράνκλιν Ντελάνο Ρούσβελτ όχι μόνο δηλώνει «ότι δι­ψάει για γερμανικό αίμα», αλλά ερωτοτροπεί για μια ορισμένη περίοδο με ένα ριζοσπαστικό σχέδιο:

Οφείλουμε να είμαστε αυστηροί απέναντι στη Γερμανία, δηλαδή με όλο το γερμανικό λαό και όχι μόνο με τους ναζιστε'ς. Πρέπει να ευνουχίσουμε το γερμανικό λαό, για να μη μπορεί πια να δια- παιδαγωγεί ανθρώπους που να συμπεριφέρονται όπως στο παρελθόν"*·.

Ο εχθρός που εισέβαλε στη Γαλλία το 1870, το 1914 και το 1940, παρουσιάζεται ως μία χώρα και ένας λαός με παγιωμένα, αναλλοίωτα χαρακτηριστικά: ως μόνος τρόπος για να αναχαιτι­στεί η αναπαραγωγή του, προτείνεται ο «ευνουχισμός» του. Μήπως και ο αγώνας του παλαιστινιακού λαού παίρνει ρατσι­στικό και νατουραλιστικό χαρακτήρα; Καλό και επιβεβλημένο εί­ναι να αναρωτιέται κανείς, αρκεί να διατυπώνει την ερώτηση με μη δογματικό τρόπο, δηλαδή να συνυπολογίζει και τις δύο πλευ- 446

446. Πρβλ. Losurdo 1996, κεφ. IV, παρ. 5.

ησιωνισμός 229

ρές: Είναι κύρια οι Παλαιστίνιοι που φέρονται με ρατσιστικό αντι-εβράίκό τρόπο, ή είναι οι Ισραηλινοί που φέρονται ρατσι­στικά ενάντια σε Αραβες και Παλαιστίνιους; Με άλλα λόγια: αποτελεί το μεγαλύτερο κίνδυνο ο αντι-εβραϊκός αντισημιτισμός ή ο αντι-αραβικός ρατσισμός;Ας ξεκινήσουμε από μια συγκεκριμένη ανάλυση: Για να προσα­νατολιστώ σωστά, θα παραμείνω βασικά σε αναλύσεις που έχουν γίνει από τις στήλες αξιόπιστων βορειοαμερικανικών εφημερίδων, από ισραηλινούς ή αμερικανοεβραίους δημοσιο­γράφους. Πράγματι:

Το Ισραηλινό Κράτος επέκτεινε τα σύνορά του πάνω από 50% πέρα από τα σύνορα που καθόρισε για το εβραϊκό Κράτος ο ΟΗΕ το 1947, ενώ τα εδάφη των Παλαιστινίων μειώθηκαν κατά 60% περίπου, και αυτό χωρίς να συνυπολογίζουμε τους εποικι­σμούς και τα εδάφη που απαλλοτρίωσε το Ισραήλ στη Δυτική Ό χθη"7.

Και όχι μόνο αυτό: «η αρπαγή των εδαφών που εκτείνονται κατά μήκος του τείχους φτάνουν σχεδόν το 12% της Δυτικής Όχθης». Συνολικά «ολοφάνερη» είναι η διαδικασία αποικιοποίη- σης που είναι σε εξέλιξη και διαχωρίζει τους «εποίκους» από τους «αποικιοκρατούμενους»44®.Η περιοχή που μέχρι σήμερα δεν περιλαμβάνεται στη διαδικα­σία εποικισμού είναι πολύ περιορισμένη και κατατεμαχισμένη, ώστε να μπορεί να φιλοξενεί μόνο «σκόρπια Μπαντουστάν χω­ρίς ουσιαστική αυτονομία»447 448 449. Διαγράφεται πια μια κατάσταση «που μοιάζει όλο και περισσότερο με το απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής»450. Κι αυτό γίνεται στη βάση ενός πολύ συγκεκριμένου σχεδίου. Σε άρθρο που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Haaretz

447. Siegman 2006a, σ. 43, 46.448. Cohen 2004a. Cohen 2004b.449. Siegman 2006a, o. 43, 46.450. Brzezinski 2003.

230 τομένικο ΛοζοΟρντο

στις 18 Σεπτεμβρίου 2002, ο Αβι Πριμόρ, σημερινό ηγετικό στέ- λεχος του Υπουργείου Εξωτερικών του Ισραήλ, που τότε ήταν αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ, ανέλυε τη «νο- τιοαφρικανικού τύπου στρατηγική του Σαρόν»: τις δεκαετίες του 1970 και 1980 σημαντικοί πολιτικοί και κυβερνητικοί κύκλοι έβλεπαν ευνοϊκά τις προσπάθειες του νοτιοαφρικανικού καθε­στώτος των λευκών να διατηρήσει υπό έλεγχο την πλειοψηφία των μαύρων, αποφεύγοντας να δίνει λαβές στον ανερχόμενο αντιρατσισμό. Και να η ευφυής επινόηση: οι μαύροι ονομάζο­νται «πολίτες» των Μπαντουστάν, τα οποία έμοιαζαν με τις τυ­πικά «Ανεξάρτητες Περιοχές» στα εδάφη των Ινδιάνων, που στην πραγματικότητα δεν είχαν καμία οικονομική ή στρατιωτική αυτονομία. Με τον τρόπο αυτό η μειοψηφία των λευκών διατη­ρούσε την απόλυτη κυριαρχία επ ί των μαύρων, χωρίς όμως κα­μία υποχρέωση απέναντι' τους, μια που αυτοί πια ήταν «ξένοι». Η εφαρμογή αυτού του μοντέλου στην περιοχή της Γάζας και της Δυτικής Όχθης θα επέτρεπε στο Ισραήλ να παραμείνει «Εβραϊκό Κράτος», εξουδετερώνοντας την απειλή της δημογρα- φικής αύξησης των «μαύρων» της Παλαιστίνης και συνεχίζο­ντας την υποδούλωσή τους με διαφορετικούς τρόπους451. Από μια ορισμένη άποψη, η «λύση» αποδείχτηκε εξαιρετικά αποτε­λεσματική: παρά την «αποδέσμευσή» του, το Ισραήλ εξακολου­θεί να ελέγχει ολοκληρωτικά τα σύνορα, τον εναέριο χώρο, τη χρήση του νερού και της ηλεκτρικής ενέργειας, τη ζωή και το θάνατο, στην περιοχή της Γάζας, όπως φαίνεται και από τις συ­χνές επιθέσεις με τεθωρακισμένα και μπουλντόζες, τους βομ­βαρδισμούς, τις «εξωδικαστικές εκτελέσεις», με τις μικρές ή με­γάλες «παράπλευρες απώλειες» που τα συνοδεύουν, ενέργειες που αποφασίζονται και δρομολογούνται από την κυβέρνηση του Τελ Αβίβ.Αυτοί που υπογραμμίζουν την ανησυχητική ομοιότητα με το ρατσιστικό, αλήστου μνήμης απαρτχάιντ, είναι πολλά μέλη της

451. Siegman 2002a.

Αντισιωνισμός 231

εβραϊκής νοτιοαφρικανικής κοινότητας και πρωτίστως οι «εβραίοι ήρωες» που διακρίθηκαν στον αγώνα ενάντια στο διε­φθαρμένο και καταπιεστικό καθεστώς των λευκών ρατσι­στών"2. Από την άλλη, οι ίδιοι κυβερνητικοί κύκλοι των Ισραηλι- νών δηλώνουν ανοιχτά τις απόψεις τους. Το 2002 ο Έφι Έιταμ, υπουργός της κυβέρνησης Σαρόν, δήλωνε πως τα «κτήνη» που ήταν υπεύθυνα για τις επιθέσεις αυτοκτονίας, δεν άξιζαν ούτε μια θέση «στο άντρο που θα λέγεται Κράτος των παλαιστινιών τρομοκρατών»"3.Είναι περίεργο που κατηγορούνται ως ρατσιστές οι αποικιοκρα- τούμενοι και όχι οι αποικιοκράτες, τα θύματα του απαρτχάιντ και όχι οι υποστηρικτές του. Διαδόθηκε άραγε περισσότερο η αντίληψη περί «φυλετικής ανωτερότητας» που σύμφωνα με τη γνωστή καταγγελία της Άρεντ, εξέφραζαν από την αρχή σημα­ντικά τμήματα της ισραηλινής κοινότητας; Με βάση την ιστο­ρική εμπειρία, είναι δύσκολο να δεχτούμε πως η συνεχιζόμενη διαδικασία εκτοπισμών και περιθωριοποίησης των Παλαιστι­νίων δεν συνοδεύεται από μια ιδεολογία που προσπαθεί να στη­ρίξει αυτή την αποικιοκρατική συμπεριφορά. Είναι αποκαλυ­πτική η μαρτυρία ενός λουθηρανού πάστορα από τη Βηθλεέμ. Ακούγοντάς τον να μιλά αραβικά στο τηλέφωνο, οι ισραηλινοί στρατιώτες του φωνάζουν: «Βρωμερέ Αραβα!», «γιατί μιλάς αραβικά; Αυτή είναι μια τιποτένια γλώσσα»4Μ. Κι αυτό δεν είναι ένα μεμονωμένο περιστατικό. Ένας γάλλος κοινωνιολόγος, που υπογραμμίζει την εβραϊκή καταγωγή του, καταγγέλλει την «όλο και αυξανόμενη απροθυμία των Ισραηλινών να συμπεριφερ- θούν στους Αραβες σαν να είναι ανθρώπινα όντα»"5. Αν και πρόκειται βέβαια για μια απλουστευτική γενίκευση, δεν παύει να είναι ένα ανησυχητικό φαινόμενο. Ευτυχώς που ο ρατσισμός καταδικάζεται και μέσα στο Ισραήλ. Όταν το 1991, ο τότε πρω- 452 453 454 455

452. Jeter 2001.453. Bennet 2002.454. Richburg 2002b.455. Todd 2003, σ. 109,112.

232 Ντομίνικο Λοίοϋρντο

θυπουργός Γιτζάκ Σαμίρ, κάλεσε τον Τζεεβί να συμμετάσχει στην κυβέρνηση, στη Βουλή υψώθηκαν έντονες φωνές διαμαρ­τυρίας:

Η συμμετοχή του κόμματος των εκτοπισμών (transfer) στην κυ­βέρνηση είναι πολιτικό, ηθικό και κοινωνικό αίσχος για το Ισραήλ. Όποιος συμπεριλαμβάνει ένα τέτοιο κόμμα στον κυ­βερνητικό συνασπισμό επιβεβαιώνει τις αποφάσεις του ΟΗΕ, σύμφωνα με τις οποίες ο σιωνισμός είναι ρατσισμός4'6.

Το 2002 το 46% του ισραηλινού πληθυσμού τάσσονταν υπέρ της εκδίωξης των Παλαιστινίων από τη Δυτική Όχθη, ως «ένα είδος εθνοκάθαρσης των Αγίων Τόπων»456 457 458 459. Από τους πιο φανα­τικούς και πιο ριζοσπάστες ήταν ο Ντέιβιντ Χάρτμαν, «φιλόσο­φος και ραβίνος, επικεφαλής του think tank στα Ιεροσόλυμα», που ζητούσε να επιλυθεί οριστικά το πρόβλημα που δημιουρ­γούσε η παρουσία των Παλαιστινίων: «διώχτε τους, εξαφανί­στε τους» (Wipe them out. Level them)45®. To 2002, αντιδρώντας στο κύμα επιθέσεων αυτοκτονίας, βουλευτές της άκρας δεξιάς απαιτούσαν στην ισραηλινή Βουλή: «για κάθε Εβραίο που σκο­τώνεται μετά από μια τέτοια επίθεση, να θανατώνονται για αντίποινα, χίλιοι Παλαιστίνιοι»45’ . Ας το έχουμε κατά νου, πα­ρατηρεί ο ιστορικός Τομ Σέγκεφ: «το μίσος για τους Παλαιστί­νιους και ένας πραγματικός ρατσισμός απέναντι' τους είναι πια στην ημερήσια διάταξη»460 461. Υπάρχουν στο Ισραήλ κύκλοι που επιμένουν ότι υπάρχει θεμελιώδης διαφορά ανάμεσα στους Εβραίους και στους gojim4*', και παρομοιάζουν με ζώα τον πα­λαιστινιακό λαό.

456. Siegman 2002a.457. Kristof 2002.458. Hockstader 2002.459. Bennet 2002.460. Cohen 2004a.461. Abraham 1993, o. 266-267. Kepel 1991, a 213, 230.

233

Είναι ανησυχητικό αυτό που συνέβη τον Αύγουστο του 2000, όταν αναστατώθηκε το Ισραήλ από τις δηλώσεις του ραβίνου Οβαντία Γιοσέφ. Αυτός από τη μια υποστήριζε πως στα θύ­ματα του Αουσβιτς ενσαρκώθηκαν οι ψυχές προηγούμενων γε­νεών αμαρτωλών (που ενοχοποιήθηκαν γιατί απομακρύνθηκαν από την εβραϊκή ορθοδοξία), και από την άλλη εξέφραζε έναν φανατικό ρατσισμό απέναντι στους Παλαιστίνιους («με φίδια δεν μπορούμε να κάνουμε ειρήνη») και γενικά στους Αραβες («δεν περνάει μέρα που να μη μετανιώνει ο Παντοδύναμος, γιατί δημιούργησε τους Ισμαηλίτες»)4" . Ύστερα από το κύμα αντι­δράσεων και πολεμικής, ο ραβίνος αποσύρει ή αλλάζει το νόημα των δηλώσεών του μόνο σε ό,τι αφορά το εβραϊκό Ολοκαύ­τωμα. Για όλα τα υπόλοιπα, δεν νιώθει την ανάγκη να διαψεύ- σει ή να αλλάξει κάτι και κανένας δεν τον εξαναγκάζει σε αυτό. Μερικές εβδομάδες αργότερα, ενώ είναι σε εξέλιξη η δεύτερη Ιντιφάντα και οι Παλαιστίνιοι σκοτώνονται κατά δεκάδες από τα πυρά των δυνάμεων κατοχής, στο Ισραήλ δεν λείπουν οι «σκληροί» που στο ίντερνετ ονομάζουν «διαβόλους» τους Πα­λαιστίνιους και καλούν τους στρατιώτες «να τους πυροβολούν στα γεννητικά τους όργανα για να εμποδίσουν την αναπαρα­γωγή τους»4" .Δεν εκφράζονται έτσι μόνο κάποιοι μεμονωμένοι εξτρεμιστές. Προκαλεί ανησυχία η αποθέωση του Μπαρούχ Γκολντστάιν, «του αποικιοκράτη γιατρού που τον Φεβρουάριο του 1994 ει­σέβαλε στο τζαμί του Αβραάμ, στη Χεβρόνα και πυροβόλησε ενάντια στους πιστούς που προσεύχονταν γονατιστοί στα χα­λιά» (προκαλώντας είκοσι εννέα νεκρούς και εκατό τραυματίες). Το 1997, προς τιμήν αυτού του «αγίου», δημοσιεύτηκε ένα βι­βλίο με τίτλο Ο Ευλογημένος Ανθρωπος. Διαβάζουμε εκεί: «η ενέργειά του στο τζαμί ήταν η εφαρμογή βασικών εντολών του θρησκευτικού νόμου, ανάμεσα στις οποίες η υποχρέωση της εκ- 462 463

462. Baquis 2000b.463. Baquis 2000a.

234 Ντομίνικο Λοίούρντο

δίκησης απέναντι στους μη Εβραίους, η εξολόθρευση των μη Εβραίων που είναι απόγονοι του Αμαλέκ, η προστασία του Θείου Ονόματος». Με αυτή τη θεολογική αποθέωση της γενο­κτονίας δεν (ραίνεται να είναι αντίθετοι «πολλοί ραβίνοι που υπερασπίζονται, ενθαρρύνουν, ή εν πόση περιπτώσει ανέχο­νται, τις ενέργειες του Γκολντστάιν ή του Γιγκάλ Αμίρ (που δο­λοφόνησε τον ισραηλινό πρωθυπουργό γιατί επιδίωξε να έρθει σε συμφωνία με τους Παλαιστίνιους)4” .

6. Η κυρίαρχη ιδεολογία και η δογματική χρήση των λέξεων

Όμως, θα παρατηρήσει κανείς, η άρνηση αναγνώρισης του Ισραήλ δεν είναι τρανή απόδειξη της εκδήλωσης αντισημιτισμού από τους Παλαιστίνιους και τους ισλαμιστές; Ερώτημα εύλογο και σωστό, αρκεί βέβαια να μην διατυπώνεται μονόπλευρα και δογματικά. Αν η άρνηση αναγνώρισης του δικαιώματος ενός λαού να ιδρύσει το δικό του ανεξάρτητο κράτος είναι συνώνυμο του ρατσισμού, αυτό πρέπει να ισχύει για όλους. Η κατάσταση που επικρατεί στην περιοχή, αποδεικνύει περίτρανα ποιος είναι ο λαός στον οποίο αρνούνται εδώ και δεκαετίες να πραγματώ­σει τους δίκαιους εθνικούς του πόθους. Εξάλλου, όλοι γνωρί­ζουμε πως ο Σαρόν στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, απέρ- ριψε μετά βδελυγμίας την ιδέα ενός παλαιστινιακού κράτους. Ακόμη και μετά την υποτιθέμενη μεταστροφή του, συνέχισε στην πράξη να εμποδίζει μια τέτοια προοπτική, προωθώντας μια αποικιοκρατική πολιτική και παρουσιάζοντας τους εποί- κους ως «την αφρόκρεμα του εβραϊκού λαού». Μια πολιτική που καταδίκαζε «σε μόνιμη προσφυγιά έναν ολόκληρο λαό» (permanent homelessness)445. Αν οι ηγέτες του Ιράν και της Χαμός είναι αντισημίτες, οι ηγέτες των Ισραηλινών είναι αντιάραβες ρατσιστές. Στην πραγματικότητα, όσον αφορά τους Παλαιστί­νιους, το πρόβλημα είναι άλλο: ποιο Ισραήλ, και με ποια σύ- 464 465

464. Spinelli 1998. Spinelli 2002.465. Siegman 2005. Siegman 2002b.

πσιωνισμός 235

νορα, αυτοί καλούνται να αναγνωρίσουν; Τα σύνορα του 1948, του 1967, ή αυτά που προέκυψαν από την καλπάζουσα διαδι­κασία αποικιοποίησης, που δεν αφήνει κανένα χώρο για ένα αυ­θεντικό παλαιστινιακό κράτος, παρά μόνο για... ασύνδετα με­ταξύ τους «Μπαντουστάν» ή για γκέτο ιθαγενών; Από επίσημα χείλη αναφέρθηκε πως αν προσέξουμε καλά, θα αντιληφθούμε πως η Χαμάς δεν συμφωνεί με μια μονόπλευρη αναγνώριση, αλλά «ζητάει σαφώς μια στάση αποδοχής των δικαιωμάτων και των δύο λαών»464.Πιο ριζοσπαστική φαίνεται η θέση του ιρανού προέδρου Αχμα- ντινετζάντ, σύμφωνα με τον οποίο το «ψευδοκράτος» του Ισραήλ είναι καταδικασμένο σε διάλυση. Αυτή η άποψη κατηγο- ρείται από τη Δύση ότι θέλει να χτυπήσει τον εβραϊσμό, ερμη­νεία που δεν είναι παρά σκληρή πολεμική. Πολύ πιο κοντά στην πραγματικότητα είναι αυτός που σε άρθρο στην εφημερίδα International Herald Tribune (που δεν μπορεί βέβαια να κατηγο- ρηθεί για αντισημιτισμό), έγραψε πως βρισκόμαστε περισσό­τερο μπροστά στην επανεμφάνιση μιας «ιστορικής αναγκαιότη­τας» παρά στη «χάραξη μιας νέας πολιτικής»447. Καλό είναι να θυμόμαστε πως αυτοί που έθεσαν σε αμφισβήτηση τη σκοπι­μότητα και τη νομιμότητα της ίδρυσης του κράτους του Ισραήλ, είναι διάσημες προσωπικότητες της Δύσης: ο Καρλ Πόπερ δεν δίσταζε να μιλάει στο στενό του κύκλο για «ολέθριο λάθος»44*. Ακόμη πιο χαρακτηριστική είναι η άποψη της Άρεντ, που τον Μάιο του 1946 αναγνώριζε ειλικρινά την «κατάφωρη αδικία σε βάρος των Αράβων»44’ . Το μεγάλο σφάλμα του ιρανού προέδρου είναι πως δεν κατάλαβε τη διαφορά ανάμεσα στην ιστορική αποτίμηση και στον πολιτικό σχεδίασμά. Μπορούμε να πούμε ότι η δημιουργία του κράτους των Ηνωμένων Πολιτειών ενέ- τεινε και περιέπλεξε τα βάσανα των ερυθρόδερμων, αλλά όλοι 466 467 468 469

466. Siegman 2006a, σ. 43, 46.467. Pfaff 2006.468. Spinelli 1996.469. Arendt 1986d, σ. 133.

236 τομένικο Λοζουρντο

καταλαβαίνουν πως ήταν αδύνατη η επιστροφή στην κατά­σταση που επικρατούσε στην Αμερική πριν την έλευση των ευ- ρωπαίων εποίκων. Mutatis mutandis, δεν υπάρχει λόγος να μην αναλογιστούμε κάτι παρόμοιο σχετικά με την ίδρυση του Ισραήλ. Μόνο που το ίδιο λάθος με τον Αχμαντινετζάντ κάνουν και όσοι βιάζονται να καταγγείλουν ότι υπάρχει σχέδιο γενο­κτονίας πίσω από κάθε ηθική διεκδίκηση του αραβικού και ισλα- μικού κόσμου, ως απάντηση στις αδικίες που υπέστησαν με την ίδρυση του «εβραϊκού κράτους» που προκάλεσε τον εκτόπισμά του παλαιστινιακού πληθυσμού.Εξάλλου δεν πρέπει να ξεχνάμε τη σημερινή πραγματικότητα. Η διαδικασία αποικιοποίησης των εδαφών προχώρησε τόσο, που αν θέλουμε να αποφύγουμε τη φρίκη ενός «Ισραήλ μεγάλου και εθνικά αποκαθαρμένου» ή τέλος πάντων βασισμένου σε διακρί­σεις σε βάρος των Αράβων, ο μοναδικός τρόπος είναι η ίδρυση «ενός ενιαίου αυτόνομου Κράτους με δύο κοινότητες Εβραίων και Αράβων, Ισραηλινών και Παλαιστίνιων», εγκαταλείποντας την ιδέα του σημερινού «εβραϊκού κράτους» του Ισραήλ, που έχει γίνει πια «αναχρονισμός»: σε αυτό το συμπέρασμα καταλή­γει μετά από σοβαρή, τεκμηριωμένη ανάλυση ένας αγγλοαμερι- κανός ιστορικός εβραϊκής καταγωγής, που δημοσιεύτηκε στη New York Review o f Books470. Αυτή τη γνώμη είχε και ένας μεγά­λος παλαιστίνιος διανοούμενος που πέθανε πρόσφατα, ο Εντουάρντ Σαΐντ.Ίσως η προοπτική αυτή να φαίνεται ουτοπική. Ό πω ς στην Πα­λαιστίνη, έτσι και στο Ισραήλ έχει εδραιωθεί πια μια διακριτή εθνική ταυτότητα: αλλά στην περίπτωση αυτή, πρόκειται για μια ισραηλινή ταυτότητα που περιλαμβάνει και την αραβική μει­ονότητα, ή για μια αποκλειστικά εβραϊκή ταυτότητα, με τον αποκλεισμό, ακόμη και την εκδίωξη των ισραηλινών Αράβων, όπως απαιτούν όλο και πιο έντονα επιφανείς παράγοντες του «εβραϊκού κράτους»; Αν προσθέσουμε σε αυτά και το ότι φαί-

470. ludt 2003, σ. 10.

Αντισιωνισμός 237

νεται να εγκαταλείπεται η προοπτική ενός εθνικού παλαιστι­νιακού Κρόιτους ως συνέπεια της συνεχιζόμενης αποικιοποίη- σης, θα καταλάβουμε το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουν οι διανοούμενοι που αναφέραμε πριν.Δεν γίνεται καμία πρόοδος στην αναζήτηση λύσης χαρακτηρί­ζοντας αντισημίτη τον ιρανό πρόεδρο, που εντούτοις επιμένει ότι για τα εγκλήματα του αντισημιτισμού πρέπει να πληρώσει η Ευρώπη, και όχι ο παλαιστινιακός λαός. Ό πω ς θα δούμε, ο δια­πρεπής ιστορικός Τόινμπι έκφρασε στην εποχή του τη γνώμη ότι η ίδρυση του Ισραήλ επιβεβαιώνει τον «κυνισμό που θέλει να πληρώνουν οι αδύναμοι» για τα λάθη που έχουν διαπράξει άλ­λοι. Μπορούμε και οφείλουμε να καταγγείλουμε αποφασιστικά τις προσπάθειες του Αχμαντινετζάντ να αμφισβητήσει το π ε­ριεχόμενο και την ωμότητα της «τελικής λύσης»: αυτό είναι μια χοντροκομμένη και κατάπτυστη έκφραση της επιθυμίας να επι- σείσει την προσοχή στα βάσανα και τις αδικίες που υπέστησαν Αραβες και Παλαιστίνιοι, καθώς και όσοι βρίσκονται στη δυσά­ρεστη θέση να είναι θύματα των θυμάτων (για να χρησιμοποιή­σουμε μια έκφραση προσφιλή στον Σαΐντ). Από την άλλη, ανα- φερόμενοι στην αντίθετη πλευρά, σίγουρα δεν βοηθάει να ανα­μοχλεύουμε τη μνήμη μιας τραγωδίας και μιας φρίκης που δεν μπορεί να διαγραφεί από την ιστορία της ανθρωπότητας, κατά την οποία ο πραγματικός κίνδυνος για τον εβραϊκό κόσμο είναι οι επιμιξίες, που αποτελούν μεγαλύτερη απειλή κι από αυτό το Αουσβιτς. Τέτοιες δηλώσεις το μόνο που κάνουν είναι να τρο­φοδοτούν το κλίμα καχυποψίας, που είναι πολύ διαδεδομένο στον αραβικό και ισλαμικό κόσμο. Εκεί όπου ορισμένοι κύκλοι προσπαθώντας να ερμηνεύσουν τη λαίλαπα που τους πλήττει εδώ και δεκαετίες, επικαλούνται ακόμη και τα Πρωτόκολλα των σοφών της Σιών. Όμως, για να ερμηνεύσουμε αυτό το φαινό­μενο πολιτιστικής βαρβαρότητας, που ωστόσο δεν έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, δεν μπορούμε να μιλάμε για αντισημιτισμό, για αυτή την ιδεολογία που χρησιμοποιήθηκε για να νομιμοποι­ήσει τη μόνιμη καταπίεση των Εβραίων στην Ανατολική Ευρώπη και στην επιδείνωση της θέσης τους στη Δύση. Μετά το Ισραήλ,

238 τομίνικο ΛοίοΟρντο

η χώρα της Μέσης Ανατολής που φιλοξενεί το μεγαλύτερο αριθμό Εβραίων (20.000) είναι το Ιράν, όπου όμως δεν έχουν υποστεί σοβαρές διώξεις παρά το αντιισραηλίτικο κλίμα που επικρατεί στην Τεχεράνη"'1. Ούτε στο Ιράν εκδηλώνονται τάσεις για εκτόπισμά των Εβραίων, παρόμοιες με τη «μεταφορά» των Αράβων που ονειρεύονταν ορισμένοι κύκλοι του Ισραήλ. Η ατυ­χής επίκληση των Πρωτοκόλλων μάλλον εκφράζει την αδυναμία κατανόησης μιας διαδικασίας που ολοκληρώθηκε σε σχετικά σύ­ντομο χρονικό διάστημα, δηλαδή το μετασχηματισμό της Μέσης Ανατολής σε αμερικανο-ισραηλινό προτεκτοράτο, μέσα σε λίγες δεκαετίες. Σε κάθε περίπτωση, δεν έχουν κανένα δικαίωμα να δίνουν μαθήματα καλής συμπεριφοράς εκείνες οι χώρες της Δύ­σης, συμπεριλαμβανομένων των Η ΠΑ, που αντίθετα με τους ισλαμιστές τροφοδοτούσαν ανοιχτά την αισχρή μυθολογία που κατέληξε στην «τελική λύση». Και βασικά, μπορεί να ερμηνεύε­ται με όρους ψυχολογίας, αλλά είναι θεωρητικά παράλογη και ηθικά απαράδεκτη η στάση μια χώρας σαν τη Γερμανία, που προκειμένου να της συγχωρεθούν τα αμέτρητα δεινά που προ- κάλεσε στους Εβραίους, παραμένει αδιάφορη στην τραγωδία των Παλαιστινίων. 7

7. Από το φονταμενταλιστικό μύθο της αιώνιας ταυτότητας στη λαϊκή ανάκτηση της ιστορίας

Γενικά, είναι φυσικό να ερμηνεύουν την κάθε σύγκρουση με φυλετικούς και νατουραλιστικούς όρους, κατά κύριο λόγο οι αποικιοκρατικές χώρες που πάντα προσπαθούσαν να δικαιο­λογήσουν τη στάση τους αποκλείοντας από την κοινότητα των πολιτών τα θύματα του επεκτατισμού τους. Ο μύθος περί ενός οικουμενικού και προαιώνιου αντισημιτισμού μας εμποδί­ζει να κατανοήσουμε αυτή τη στοιχειώδη αλήθεια στην περί­πτωση της Μέσης Ανατολής. Μύθος που σύμφωνα με την Άρεντ, ήταν συμπλήρωμα του μύθου που διέδιδαν οι αντισημί-

471. Kristof 2006.

Αντιοιωνισμός 239

τες, ότι δηλαδή συνήθως οι Εβραίοι εξύφαιναν συνωμοσίες και στις χώρες όπου διε'μεναν, αλλά και παντού47’ . Ο μύθος περί ενός διαρκώς ελλοχεύοντος αντισημιτισμού έχει τις ρίζες του σε μια φυσιοκρατική ερμηνεία του έθνους, σύμφωνα με μια υποτιθέμενη προαιώνια αντιπαράθεση «ανάμεσα σε Εβραίους και εθνικούς»471.Μήπως είναι πιο πειστική η άποψη περί ενός προαιώνιου αντι- χαμητισμού (και ενός προαιώνιου ρατσισμού ενάντια στους λα­ούς των αποικιών στο σύνολό τους); Ό πω ς γνωρίζουμε, η εκ­δήλωση του βιολογικού ρατσισμού κατά των μαύρων είναι προ­γενέστερη κατά μερικούς αιώνες από την έλευση του αντισημι­τισμού, με την κυριολεκτική έννοια του όρου. Πολύ σωστά οι μαύροι υπογραμμίζουν ότι για πολύ καιρό τους μεταχειρίστη­καν και τους συμπεριφέρθηκαν σαν τους κατεξοχήν σκλάβους. Αδυνατώντας να κρύψουν το χρώμα και την ταυτότητά τους, η τύχη τους ήταν η συμπυκνωμένη εκδοχή της φρίκης της πα­γκόσμιας ιστορίας, τουλάχιστον κατά την άποψη του Μάλκολμ X. Επί αιώνες, αυτοί ήταν ανθρώπινο εμπόρευμα στα χέρια δου­λεμπόρων που εκ περιτροπής, πότε ήταν χριστιανοί, πότε Εβραίοι, πότε μουσουλμάνοι (αν και σε αυτό εκφράζουν κά­ποιες επιφυλάξεις οι αφροαμερικανοί ακτιβιστές, πολλοί εκ των οποίων έχουν εξισλαμιστεί)472 473 474. Αν και απαγορεύονται από το νόμο, οι διακρίσεις σε βάρος των μαύρων εξακολουθούν να ισχύουν στο κοινωνικό επίπεδο, όπως αποδεικνύεται από τις συχνές δολοφονίες και την έντονη παρουσία τους στις βορειοα- μερικάνικες φυλακές, ή από τα συνηθισμένα επεισόδια βίας από τους αστυνομικούς που τους κυνηγούν κατά κόρον.Κι όμως πρέπει να θυμόμαστε τη γενική παρατήρηση του Χά- μπερμας, σύμφωνα με την οποία η κατάρρευση του Τρίτου Ράιχ «άφησε εντελώς εκτεθειμένον όποιον από τότε δεν υποκλινό­ταν (έστω και φραστικά ή τυπικά), στην οικουμενικότητα του

472. Arendt1986e, σ. 17-18.473. Arendt 1986c, a. 90, 97-98.474. Losurdo 1996, κεφ. V, παρ. 6.

240 Ντομε'νικο Λοζουρντο

πολιτικού διαφωτισμού»475. Στην πραγματικότητα, ακόμη και μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, χρειάστηκαν μακρόχρονοι αγώ­νες για να ηττηθεί το καθεστώς της white supremacy στο Νότο των Ηνωμε'νων Πολιτειών και στη Νότια Αφρική. Κι όμως στις μέρες μας, αν και τα θύματά της μάταια περιμένουν την ηθική δικαίωση που σωστά έλαβαν οι Εβραίοι, τουλάχιστον με την κλασική της μορφή, ο αντιχαμητισμός (και ο ρατσισμός ενάντια στους λαούς των αποικιών γενικότερα) ακόμη ζει και βασιλεύει. Πρέπει να απορρίψουμε μια για πάντα το μύθο που μιλάει για τη μόνιμη και σταθερή παρουσία του σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής και ανά τους αιώνες. Ας θυμηθούμε εδώ μια παρατή­ρηση του Χέγκελ, επανερμηνεύοντας και προσαρμόζοντάς την στη σημερινή συγκυρία. Μπορεί κάλλιστα να υπάρχει ένας λαός που σε συγκεκριμένες συνθήκες να παίζει έναν πρωτο­πόρο ρόλο για όλη την ανθρωπότητα, και που στη βάση της κοινωνικής και πολιτικής του δράσης, αντικειμενικά να γίνεται προπομπός και σύμβολο με παγκόσμια ακτινοβολία. Αλλά το να πιστεύεις πως ένας συγκεκριμένος λαός έχει αναλάβει μια προαιώνια και οικουμενική αποστολή να καθοδηγήσει την αν­θρωπότητα, κάτι που υποστηρίζει η αμερικανική ιδεολογία, σημαίνει πως ακολουθείς έναν ιστορικά επικίνδυνο και ολι­σθηρό δρόμο, με ρατσιστικά και νατουραλιστικά χαρακτηρι­στικά. Ανάλογα επιχειρήματα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για το μαρτυρικό λαό. Για όλη την ιστορική περίοδο όπου ίσχυε η δουλεία και το καθεστώς της white supremacy, οι μαύροι και τα τρομερά δεινά που είχαν υποστεί, ενσάρκωναν τη φρίκη της ιστορίας, ενώ ιδιαίτερα στα χρόνια του Τρίτου Ράιχ, η φρίκη αυτή βρήκε την έκφρασή της ακόμη πιο συμπυκνωμένα στην «τελική λύση» που προοριζόταν για τους Εβραίους. Ήταν ακρι­βώς αυτή η φρίκη που τροποποίησε ριζικά τους σημερινούς όρους του προβλήματος: για να χρησιμοποιήσουμε πάλι τα λό­για της Άρεντ, «ο αντισημιτισμός απονομιμοποιήθηκε χάρη

475. Habermas 1999, σ. 14.

Αντισιωνισμός 241

στον Χίτλερ, ίσως όχι μια για πάντα, αλλά τουλάχιστον για την παρούσα ιστορική περίοδο»476.Μια νατουραλιστική ερμηνεία της σύγκρουσης στη Με'ση Ανα­τολή, αλλά και κάθε άλλης σύγκρουσης, στη βάση των φυλετι­κών χαρακτηριστικών των αντιπάλων, είναι πάντα ένα ανοιχτό ενδεχόμενο αλλά το μόνο που μπορεί να την αποτρέψει ή να την περιορίσει, είναι η σοβαρή μελέτη και η ιστορική έρευνα. Ας ξαναγυρίσουμε στον Φράνκλιν Ντελάνο Ρούσβελτ. Ο αμερικα- νός πρόεδρος πολύ πιθανόν να είχε προβληματιστεί περισσό­τερο, αν διάβαζε κατά τύχη τη Μαντάμ ντε Στάελ, που στις αρ­χές του 19ου αιώνα έγραφε ότι οι Γερμανοί, υπερβολικά απορ- ροφημένοι από την ποίηση και τη φιλοσοφία και από τη μανία της «ουδετερότητας», δεν ήταν σε θέση να ξεπεράσουν το «φόβο του κινδύνου» και να επιδείξουν το «θάρρος» που αρμό­ζει στους στρατιώτες. Αυτή υποστήριζε πως την εποχή της κυ­ριαρχίας του Ναπολέοντα στην Ευρώπη, «ανθεί η λατρεία του πολέμου» στη Γαλλία και όχι στη Γερμανία477.Αν πάλι διάβαζε τον Θίοντορ Βάιτζ, έναν γερμανό θεωρητικό του 19ου αιώνα, ο Φράνκλιν Ντελάνο Ρούσβελτ θα αντιλαμβα­νόταν πως η «αμερικανική σχολή» ήταν αυτή που υποστήριζε τις γενοκτονίες, όπως έδειξε η τύχη που περίμενε τους ερυθρό­δερμους478. Έτσι, την εποχή εκείνη, όποιος προσπαθούσε να σταματήσει αυτές τις πρακτικές με τον «ευνουχισμό» των υπαι­τίων, σίγουρα καθόλου δεν θα σκεφτόταν τους Γερμανούς!Δεν πρέπει να λησμονούμε μια στοιχειώδη αλήθεια: η ιστορία όχι μόνο δεν επαναλαμβάνεται, αλλά προχωρά με διαρκώς νέες μορφές και με ριζοσπαστικές ανατροπές. Ακόμη κι όποιος δια­φωνεί πολιτικά με τις θέσεις των θεωρητικών του ιστορικού υλι­σμού, μπορεί να διδαχτεί πολλά από αυτούς στον τομέα της με­θόδου. Την εποχή του Ναπολέοντα Γ', όταν σημαντικές προσω­πικότητες του εργατικού κινήματος (όπως ο Λασάλ) συνεχίζουν

476. Arendt 1993, σ. 18-19.477. Stael-Holstein 1968, τόμος I, σ. 60-61.478. ίέπιοηοη 1971,α 382.

242 Ντομίνικο Λοίοϋρντο

να βλέπουν με συμπάθεια και καλή πρόθεση τη χώρα της Με­γάλης Επανάστασης, ο Μαρξ βλέπει τη βοναπαρτική Γαλλία όχι ως κληρονόμο της Μεγάλης Επανάστασης, αλλά ως προπύργιο της αντίδρασης. Ίσως ο Λένιν προχώρησε περισσότερο, όταν αναλύοντας την τεράστια παγκόσμια σύρραξη που ξέσπασε με την κατάρρευση του Παλαιού Καθεστώτος, παρατηρούσε:

Οι μάχες της Μεγάλης Γαλλικής Επανάστασης ξεκίνησαν ως εθνικές συρράξεις και πράγματι είχαν τέτοιο χαρακτήρα. Ή ταν επαναστατικές συγκρούσεις, υπεράσπιζαν τη Μεγάλη Επανά­σταση από τη συμμαχία των αντεπαναστατικών μοναρχιών. Όμως, μετά την εγκαθίδρυση της Αυτοκρατορίας του Ναπολέ- οντα και την κατάκτηση από αυτόν πολλών εθνικών ευρωπαϊ­κών κρατών -που από καιρό ήταν μεγάλα κράτη με αυτόνομη οντότητα- τότε οι εθνικές γαλλικές συγκρούσεις μετατράπηκαν σε ιμπεριαλιστικούς πολέμους, που με τη σειρά τους προκάλε- σαν εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες ενάντια στον ιμπεριαλι­σμό του Ναπολέοντα47’ .

Ακόμη και στη διάρκεια μιας φαινομενικά ενιαίας διαδικασίας (τη σύγκρουση ανάμεσα στη Γαλλία και τους αντιπάλους της), ο υφιστάμενος την επίθεση μπορεί να μετατραπεί σε επιτιθέμενο, και το αντίστροφο, ο καταπιεσμένος μπορεί να γίνει καταπιε- στής και ο καταπιεστής καταπιεσμένος. Δεν έχει κανένα νόημα η άποψη, για πολύ καιρό προσφιλής στους γάλλους και τους γερμανούς σωβινιστές, που υποστήριζε πέος ο «προαιώνιος εχθρός» της αντίπερα όχθης του Ρήνου ήταν πάντα εισβολέας και καταπιεστής.Έτσι, όποιος θέλει να αντικρούσει τις νατουραλιστικές και ρα­τσιστικές αιτίες μιας σύγκρουσης, θα πρέπει πρώτα και κύρια να αρνηθεί το μύθο περί του αναλλοίωτου των χαρακτηριστι­κών ταυτότητας στη διάρκεια του χρόνου. Στη βάση αυτή, είναι νόμιμο το ερώτημα: ποιος λαός είναι ο κατεξοχήν μαρτυρικός 479

479. Lenin 1955-1970, τόμος XXII, σ. 308.

Αντισιωνισμός 243

λαός της εποχής μας; Στην ερώτηση αυτή θα προσπαθήσω να απαντήσω στο επόμενο κεφάλαιο. Πρέπει όμως να ξεκαθαρί­σουμε κάτι προηγουμένως: εδώ δεν ψάχνουμε να αγιοποιή- σουμε κανέναν. Ένας λαός μπορεί κάλλιστα να είναι καταπιε­σμένος σε έναν τομέα, και ταυτόχρονα να εφαρμόζει ο ίδιος μια καταπιεστική πολιτική σε κάποιον άλλο τομέα. Σύμφωνα με τον Μαρξ, τον 19ο αιώνα στην Ευρώπη, όπου η διαδικασία χειρα­φέτησης των Εβραίων (ραίνεται να ολοκληρώνεται, οι Ιρλανδοί είναι ο κατεξοχήν μαρτυρικός λαός της περιόδου. Εντούτοις, οι ιρλανδοί μετανάστες στις ΗΠΑ, θύματα μιας άγριας καταπίεσης που συχνά αγγίζει τα όρια της «τελικής λύσης», υποστηρίζουν τον Τζάκσον, τον δουλοκτήτη πρόεδρο που εγκαινιάζει τον συ­στηματικό εκτοπισμό των ερυθρόδερμων από τη γη τους. Από την άλλη, οι ιρλανδοί μετανάστες, μαζί με άλλους λευκούς και ιδιαίτερα φτωχούς λευκούς, συχνά συμφωνούν με τη ρατσι­στική προκατάληψη που αρχικά αποδέχεται τη δουλεία των μαύρων και στη συνέχεια τις τρομοκρατικές επιθέσεις του ρα­τσιστικού καθεστώτος των λευκών απέναντι' τους.Οι Αφροαμερικανοί, θύματα του καθεστώτος αυτού, που συχνά μετατρέπει σε δημόσιο θέαμα το λιντσάρισμα και τον αργό και βασανιστικό τους θάνατο, εντούτοις συμμετέχουν στην προέ­λαση στην Αγρια Δύση σε βάρος των ερυθρόδερμων και μάλιστα διακρίνονται στη δολοφονική μάχη του Γούντεν Νι (Wounded Knee), το 1890, με θύματα ακόμη και γυναίκες και παιδάκια αυ­τού του δυστυχισμένου λαού.Στις μέρες μας, βορειοαμερικανοί ιστορικοί ινδιάνικης καταγω­γής περιγράφουν τη «γενοκτονία» των Αβοριγίνων στο Νέο Κό­σμο. Όμως θα ήταν λάθος να παρουσιάζεται η προκολομβιανή Αμερική χωρίς αντιθέσεις και χωρίς συγκρούσεις ανάμεσα στους ιθαγενείς (στην ουσία ακριβώς η παρουσία τέτοιων στοιχείων διευκόλυνε τον θρίαμβο των conquistadores). Όμως κάτι άλλο εί­ναι πιο σημαντικό: ανάμεσα στον 18ο και 19ο αιώνα υπήρχαν και στην αγγλοκρατούμενη Αμερική και στις Ηνωμένες Πολιτείες ορισμένες ινδιάνικες φυλές που συμφωνούσαν με το διαδεδο­μένο ρατσισμό κατά των μαύρων και μισούσαν αυτούς που ήθε-

244 τομίνικο Λοζοϋρντο

λαν να καταργήσουν τις φυλετικές διακρίσεις, είχαν οι ίδιοι στην κατοχή τους μαύρους σκλάβους, μάλιστα διακρίθηκαν στις τρο­μοκρατικές επιθέσεις κατά των φυγάδων μαύρων σκλάβων, σε τέτοιο βαθμό που να χαίρουν ιδιαίτερης εκτίμησης από τους πρωτεργάτες και πιο ένθερμους υποστηρικτές της δουλείας480. Οι Εβραίοι, θύματα μακραίωνης, χιλιετούς καταπίεσης, πρώτα από τους ιουδαιόφοβους και μετά και πολύ περισσότερο από τους αντισημίτες, συμμετείχαν ωστόσο, μαζί με άλλους λαούς, στην εκμετάλλευση των μαύρων σκλάβων, και φυσικά δεν απέ­φυγαν ούτε αυτοί τις προκαταλήψεις ενάντια στους μαύρους και γενικά σε όλους τους ιθαγενείς λαούς των αποικιών που πρώτοι επλήγησαν από το φυλετικό ρατσισμό. Τέλος: ιστορικά απορριπτέα είναι η άποψη των ισλαμιστών φονταμενταλιστών που προσπαθεί να παρουσιάσει ως μόνιμη τη σημερινή κατά­σταση και να εμφανίσει ως προαιώνιο θύμα της εβραιοχριστια- νικής Δύσης το Ισλάμ, που ήδη από το τέλος του 17ου αιώνα ετοιμαζόταν να επιτεθεί ενάντια στη Βιέννη. Αλλο τόσο έωλη εί­ναι η άποψη των αφροαμερικανών ισλαμιστών που επιμένουν ότι η θρησκεία τους δεν έχει καμία σχέση με όσα της καταμαρ- τυρά η Δύση: όμως, καταγγέλλοντας τη μακραίωνη δουλοκτη- μοσύνη των μαύρων, ενοχοποιούν μόνο τους χριστιανούς και ιδιαίτερα τους Εβραίους, ξεχνώντας το ρόλο που έπαιξε το Ισλάμ σε αυτό το θέμα.Αυτό που ξεχωρίζει τους καταπιεστές από τους καταπιεζόμε- νους δεν μπορεί να είναι μια συμπαγής, περίκλειστη εθνική ταυ­τότητα, αναλλοίωτη στο χρόνο. Το ίδιο αβάσιμη είναι η προ­σπάθεια να παρουσιάζεται ένας λαός σαν να υφίσταται μόνιμα το ρατσισμό, σαν να είναι μόνιμα αντικείμενο λιγότερο ή περισ­σότερο άγριων διώξεων ή και μιας «τελικής λύσης» σε κάθε π ε­ρίσταση και σε κάθε χρονική περίοδο. Για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια της Αρεντ, η ιδεοληψία πως οι Εβραίοι «γίνονται διαρ­κώς αντικείμενα διώξεων και δεινών από τους χριστιανούς» ή

480. Hauptman 1995, σ. 45-52, 88-93.

Αντισιωνισμός 245

άλλους, δεν είναι παρά η επανέκδοση «σε σύγχρονη εκδοχή του αρχαίου μύθου του περιούσιου λαού»48'. Στην πραγματικότητα, όπως δεν υπάρχει ένας λαός που να μπορεί να μονοπωλήσει το ρόλο καθοδηγητή και προστάτη της ανθρωπότητας, έτσι δεν υπάρχει και ένας λαός που να παρουσιάζεται ως ο κατεξοχήν μαρτυρικός λαός, διαχρονικά και σε κάθε περίπτωση: με όποια μορφή κι αν παρουσιάζεται, η διεκδίκηση μιας διαχρονικής πρω­τοκαθεδρίας δεν αντέχει στην ιστορική έρευνα, και μπορεί να έχει δραματικές επιπτώσεις.

8. Τα θύματα ανάμεσα στη διεκδίκηση μιας ηθικήςαποκατάστασης και στην πολιτική εκμετάλλευση της ενοχής

Στα πλαίσια αυτά εντάσσονται οι φωνές, που συχνά προέρχονται από τους κόλπους του εβραϊσμού, που κατηγορούν το Ισραήλ ότι εκμεταλλεύεται πολιτικά το Ολοκαύτωμα και παρουσιάζει αυθαί­ρετα την παλαιστινιακή και αραβική αντίσταση ως συνέχεια των ναζιστικών διώξεων κατά των Εβραίων4*2. Αυτές οι κριτικές, αν και ευρέως αποδεκτές, έχουν το μειονέκτημα ότι απομονώνουν το πρόβλημα και δεν το εντάσσουν σε ένα γενικότερο πλαίσιο. Επισφαλής είναι η διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην καθαγια­σμένη και νόμιμη διεκδίκηση μιας ηθικής αποκατάστασης από τη μια, και την πολιτική χρήση, που καταλήγει εκμετάλλευση, της διεκδίκησης αυτής. Αν και υπογραμμίζει το «προπατορικό αμάρ­τημα» που διέπραξαν με την ίδρυσή τους οι Ηνωμένες Πολιτείες σε βάρος των μαύρων (και των Ινδιάνων), η Άρεντ δεν διστάζει να κριτικάρει την τάση των Αφροαμερικανών, των θυμάτων, να προσπαθούν να αναμοχλεύσουν τα δικαιολογημένα αισθήματα ενοχής στους απογόνους των καταπιεστών, για να υποκινήσουν την ιδέα μιας «συλλογικής ενοχής» όλων των λευκών αδιακρίτως και να προωθήσουν εντελώς παράλογα αιτήματα4*2. 481 482 483

481. Arendt 1986e, σ. 19.482. Finkelslein 2005.483. Arendt 1985. σ. 209-210. 243.

246 Ντομίνικο Λοίούρντο

Την εποχή του Ψυχρού Πολέμου, η Σοβιετική Ένωση προσπα­θούσε να αποστομώσει αυτούς που την κατηγορούσαν π.χ. για την εισβολή στην Τσεχοσλοβακία, λέγοντας πως αυτό ήταν έκ­φραση «αντισοβιετισμού». Από μια ορισμένη όπτοψη, παρομοί­αζε τις κριτικές αυτές με τις επιθέσεις που είχε δεχτεί η Σοβιε­τική Ένωση πρώτα από τις δυνάμεις της Αντάντ και στη συνέ­χεια, και χειρότερα, από το Τρίτο Ράιχ. Στα πλαίσια αυτά, όποιος δεν συμμορφωνόταν και υπερέβαλλε, καταγγέλλοντας ανοιχτά την εισβολή στην Τσεχοσλοβακία και παραγνωρίζοντας τη νόμιμη ανάγκη να περιφρουρήσει τα σύνορά της μια χώρα που είχε δεχτεί πολλές επιθέσεις από τους εχθρούς, σήμαινε πως υποστήριζε τους εισβολείς, ακόμη και τον ίδιο τον Χίτλερ! Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση της Κίνας, που έγινε θέατρο μιας από τις μεγαλύτερες τραγωδίες του Β' Πα­γκοσμίου Πολέμου. Η απάνθρωπη συμπεριφορά του εχθρού ξε- πέρασε κάθε όριο. Αυτό αποδεικνύεται όχι μόνο από την πασί­γνωστη σφαγή του Νανκίν το 1937, αλλά και από λιγότερο γνω­στά περιστατικά: οι άνθρωποι χρησιμοποιούνταν σε πειρά­ματα, σαν να ήταν ζώα, οι Κινέζοι αποτελούσαν ζωντανό στόχο για τους γιαπωνέζους στρατιώτες που τους κυνηγούσαν να τους σφάξουν με τις μπαγιονέτες. Το Πεκίνο έχει απόλυτα δίκιο εκφράζοντας την έντονη δυσαρέσκειά του επειδή ο ιάπωνας πρωθυπουργός Κόίζούμι παρευρίσκεται τακτικά σε τελετές μνήμης σε ένα νεκροταφείο όπου φυλάσσονται τα οστά όχι μόνο των Γιαπωνέζων που έπεσαν στον πόλεμο, αλλά και των βασικών υπαίτιων αυτής της σφαγής. Κι όμως, δεν μπορούμε να αποδεχτούμε την άποψη που υποστηρίζει τη συνέχεια ανά­μεσα στους σφαγείς και βασανιστές του παρελθόντος και τους εν δυνάμει σφαγείς και βασανιστές του παρόντος, δηλαδή ανά­μεσα στην Αυτοκρατορία του Ανατέλλοντος Ηλίου, σύμμαχου του Χίτλερ και του Μουσολίνι, και στη σημερινή Ιαπωνία: στην περίπτωση αυτή θα ξεπερνούσαμε τα όρια που χωρίζουν τη δί­καια διεκδίκηση μιας ηθικής αποκατάστασης από την πολιτική εκμετάλλευση της ενοχής. Οφείλουμε να σεβόμαστε τα όρια αυτά και στη Μέση Ανατολή, όπου ευτυχώς κανείς δεν αποτίει

τισιωνιομός 247

φόρο τιμής στον Χίτλερ, ακόμη κι αν εκδηλώνεται η τάση να επαναπροσδιοριστεί το μέγεθος της φρίκης του εβραϊκού Ολο­καυτώματος ως απάντηση στην πολιτική εκμετάλλευση της ενοχής για την οποία κατηγορείται το Ισραήλ. Συμπερασμα­τικά: Δεν έχει νόημα να ταυτίζει κανείς την αντιισραηλινή στάση και τον αντισιωνισμό που είναι διαδεδομένος στον αραβικό και ισλαμικό κόσμο, με την παραφροσύνη και το αίσχος που συντε- λέστηκε στη Δύση σε μια συγκυρία εντελώς διαφορετική από αυτήν που επικρατεί σήμερα στη Μέση Ανατολή. Η παραδο­σιακή ιδεολογία της αποικιοκρατίας χαρακτήριζε βάρβαρους τα θύματά της. Σήμερα «βάρβαροι» είναι οι «αντισημίτες».Μόνο που ενάντια σε όσους θα ήθελαν να εκφράσουν την αλ­ληλεγγύη τους με τα θύματα, προετοιμάζεται να στραφεί και το εκλεπτυσμένο όπλο μιας άλλης κατηγορίας: αυτής περί του «φιλο-ισλαμισμού»! Η στάση συμφιλίωσης και appeasement* απέναντι στο Ισλάμ, παρουσιάζεται ως το νέο σύμπτωμα της θανατηφόρας ασθένειας που πλήττει την Ευρώπη: «Από τον αντιαμερικανισμό και την αντιδυτική στάση μέχρι τον φιλο-ισλα- μισμό, όλα συνεχίζουν όπως παλιά»11” . Στον κατάλογο των πα- λαιότερων κατηγοριών που έχει εξαπολύσει προς κάθε κατεύ­θυνση η κυρίαρχη ιδεολογία, τώρα προστίθεται και αυτή περί «φιλο-ισλαμισμού». * 484

• Ι.τ .ε.: Αγγλικά στο κείμενο: ψυχροπολεμικός όρος που σημαίνει «κατευνασμός».484. Falacci 2005a, ο. 8.

Φ ιλ ο - ισ λ α μ ισ μ ό ς

1. Η πάλη ενάντια στο Ισλάμ, η άμυνα της Δύσης και η επινόηση της «ελληνο-ρωμαιο-εβραιο-χριστιανικής» παράδοσης

Φωνε'ς με διαφορετική προέλευση συγκλίνουν και καλούν σε εγρήγορση και αγώνα ενάντια σε έναν κίνδυνο που κακώς έχουμε υποτιμήσει. Πολύ πριν την 11 η Σεπτεμβρίου, ο επιφα­νής επινοητής της θεωρίας της σύγκρουσης των πολιτισμών είχε αποφανθεί: «το πραγματικό πρόβλημα για τη Δύση δεν εί­ναι ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, αλλά αυτό καθεαυτό το Ισλάμ»4*5. Αυτή η θεωρία, επικαιροποιημένη και συμπληρωμένη, αντανακλάται σήμερα στα κηρύγματα των φονταμενταλιστών παστόρων και ρητόρων στις ΗΠΑ, που προωθούν την εκστρα­τεία ενάντια στο Ισλάμ, στο όνομα της αληθινής θρησκείας και του χριστιανισμού. Δεν είναι λιγότερο βαρύγδουπες οι εκκλήσεις που εξαπολύονται στην εκκοσμικευμένη Ευρώπη, αν και η εκ­στρατεία αυτή εμφανίζεται πιο κομψά και με πιο «λαϊκό» τρόπο: θέλει να πολεμήσει τη βλαβερή νεωτερικότητα, αλλά και το λάίκό-εκκοσμικευμένο κράτος. Παραμένει ωστόσο σε ισχύ ένα βασικό ζήτημα: έχουμε καθήκον να αναμετρηθούμε με μια θρησκεία και μια κουλτούρα που (όπως δηλώνουν οι αμερικανοί ιερωμένοι φονταμενταλιστές) ιδρύθηκαν από έναν «τρομο­κράτη»4*6 ή «κυνηγό κεφαλών», όπως λένε οι ευρωπαίοι πρωτα­θλητές της εκκοσμίκευσης4*7. Όμως, στην πραγματικότητα ξέ- 485 486 487

485. Huntington 1997, σ. 319.486. Li even 2005, σ. 197.487. Falacci 2005a, σ. 8.

Φιλο-ισλαμισμός 249

ρουμε καλά πως οι τρομοκράτες που επιχειρούν επιθέσεις αυ­τοκτονίας, δεν κάνουν τίποτε περισσότερο από αυτό που ε'κανε ο Σαμψών της Παλαιός Διαθήκης. Στη χριστιανική παράδοση συναντάμε επίσης και τους αληθινούς κυνηγούς κεφαλών: ας θυμηθούμε ένα κείμενο που έχει εντάξει στα βιβλικά κείμενα η καθολική Εκκλησία, που εξυμνεί την Ιουδήθ η οποία αφού απο­κοιμίσει με μάγια τον Ολοφέρνη, αρχηγό των εχθρών του Ισραήλ, τον αποκεφαλίζει «βυθισμένο» στον ύπνο του. Η περι­πέτεια αυτής της ηρωίδας, της ευλογημένης από τον Κύριο «πε­ρισσότερο από όλες τις γυναίκες του κόσμου» (Ιουδήθ, 1, 13), αποθανατίζεται, μεταξύ άλλων ζωγράφων, και σε πίνακα του Μαντένια που αναπαριστά την Ιουδήθ να χώνει στο σάκκο της με τη βοήθεια της δούλας της, το ματωμένο τρόπαιο, δηλαδή το κομμένο κεφάλι του Ολοφέρνη.Κι όμως, σύμφωνα με τους αρχιμάστορες της ισλαμοφοβίας που μαίνεται σήμερα και στις δύο όχθες του Ατλαντικού, ο Μωάμεθ ήταν αυτός που κήρυξε τον πόλεμο στη Δύση και προκάλεσε έτσι την κρίση στη Μέση Ανατολή, την τρομοκρα­τία, και τα γεγονότα της 11 ης Σεπτεμβρίου. Διευκρινίζεται έτσι ποιος πρέπει να θεωρείται εχθρός και ποιος φίλος: πρέπει να τοποθετηθούμε ξεκάθαρα υπέρ της παράδοσης και της «εβραϊ­κής και δυτικής ψυχής», ενάντια στις επιθέσεις των «συνειδητά αντι-δυτικών, αντι-ευρωπαίων και αντι-χριστιανο-ιουδαίων» τρομοκρατών4" . Πιο συγκεκριμένα, η Δύση, χάρη στην αγάπη της για τη δημοκρατία, για τον επιχειρηματολογημένο διάλογο και για το δίκαιο, εκτός από την εβραϊκή και χριστιανική Ιερου­σαλήμ, κουβαλάει μέσα της και την κληρονομιά της αρχαίας Αθήνας και της Ρώμης. Να λοιπόν, ποια είναι η παράδοση, ή καλύτερα η δυτική «ψυχή» που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «ελληνο-ρωμαιο-εβραιο-χριστιανική», που εδώ και μιάμιση χι­λιετία απειλείται και βάλλεται από το Ισλάμ. Αυτά όσον αφορά την ιδεολογία του πολέμου. 488

488. Spinelli 1995.

250 Ντομίνικο Λοζουρντο

Ας γυρίσουμε όμως για λίγο στην ιστορία. Υπάρχει από εκεί κά­ποιο αποδεικτικό στοιχείο για την ύπαρξη μιας κοινής «ελληνο- ρωμαιο-εβραιο-χριστιανικής παράδοσης» στη Δύση; Πολλές φο­ρές υπογράμμισα τις ανησυχητικές επιπτώσεις αυτής της άπο­ψης που συχνά επικαλείται και παραπέμπει σε μια υποθετική προαιώνια ταυτότητα. Αξίζει τον κόπο να θυμηθούμε έναν ορι­σμό του Ρόζενμπεργκ, του κύριου θεωρητικού του Τρίτου Ράιχ: η «ψυχή» είναι η «πεμπτουσία της φυλής», όπως η φυλή είναι «το φανέρωμα της ψυχής»48’ . Ας σταθούμε λίγο στα επίθετα που χρησιμοποιούμε όταν μιλάμε για ψυχή ή παράδοση «ελ- ληνο-ρωμαιο-εβραιο-χριστιανική». Η ταυτόχρονη παράθεση, ή καλύτερα ο συνδυασμός τους, έχει σκοπό να εξαλείψει τις αντι­παραθέσεις που προηγήθηκαν ανάμεσα στις τρεις συνιστώσες αυτού του φαινομενικά τόσο συμπαγούς συνόλου. Ας προσπε- ράσουμε τις πιο σύντομες ή «μικρότερης βαρύτητας» αντιπα­ραθέσεις, όπως αυτή κατά την οποία η Ρώμη δεν δίστασε να ισοπεδώσει την Κόρινθο για να υποτάξει την Αθήνα.Πολύ πιο μακροχρόνια και καταστρεπτική ήταν η αντιπαράθεση ανάμεσα στον ελληνο-ρωμάίκό κόσμο οπτό τη μια, και τον εβραϊσμό και χριστιανισμό από την άλλη. Ας θυμηθούμε τη σθεναρή αντί­σταση των Μακκαβαίων τον 2ο π.Χ. αιώνα, ενάντια στη διάδοση του ελληνιστικού πολιτισμού. Ο Ιωάννης Υρκανός, για να υπερα­σπιστεί την εβραϊκή κουλτούρα, δεν διστάζει να προχωρήσει σε «μαζικές δολοφονίες του πληθυσμού ορισμένων πόλεων, με το μο­ναδικό επιχείρημα πως μιλούσαν ελληνικά»4’0. Αν μπορεί να δια- νοηθεί κανείς μεγαλύτερη τραγωδία, θα μπορούσαμε να θυμίσουμε αυτήν που συνέβη το 74 μ.Χ., όταν οι υπερασπιστές της Ιερουσα­λήμ και περισσότερο της Μασάντα, προτίμησαν να πεθάνουν παρά να παραδοθούν στους ρωμαίους πολιορκητές. Ο ρωμαϊκός κόσμος με τη σειρά του, πριν προσηλυτιστεί στον χριστιανισμό, προσπαθεί να εξοντώσει τους χριστιανούς, με μεγάλους διωγμούς. 489 490

489. Rosenberg 1937, σ. 2.490. Johnson 1994, σ. 122.

Φιλο-ισλαμισμός 251

Έχουμε να κάνουμε με ένα θανάσιμο αγώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου, σύμφωνα με την οξυδερκή παρατήρηση του Νί- τσε, αντιπαρατίθεται η Δύση στην Ανατολή. Νικητής θα βγει ο Θεός της ανατολικής εβραιο-χριστιανικής παράδοσης που βλέ­πει ένα crimen laesae maiestatis* σε κάθε αμαρτία και στην πα­ραμικρή παράβαση του Νόμου Του, ένας Θεός παντοδύναμος και αψεγάδιαστος, που επειδή βρίσκεται έτη φωτός μακριά από τους ανθρώπους, αδυνατεί να εντοπίσει ή και αδιαφορεί εντελώς για τις μεταξύ τους διαφορές. Από την Ανατολή προ­έρχεται επίσης η μονοδιάστατη αντίληψη του χρόνου και η μεσ­σιανική προσμονή ενός novum** που στην αρχαιότητα π ί­στευαν ότι θα προέλθει από τους σκλάβους, τους υπηρέτες και τους κάθε λογής κατατρεγμένους, αλλά αργότερα θα έχει κα­ταστρεπτικές συνέπειες στην επαναστατική παράδοση. Η διά­δοση του εβραϊσμού και του χριστιανισμού στον ελληνιστικό και ρωμαϊκό κόσμο, ο θρίαμβος επ ί του πολυθεϊσμού και επ ί ενός κόσμου που βρίσκει φυσιολογική την ανισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους και τη δουλεία των βαρβάρων, όλα αυτά σή- μαιναν για τον Νίτσε το θρίαμβο της εβραιο-χριστιανικής, δου- λοπρεπούς και πληβείας Ανατολής επ ί της παγανιστικής, πο- λυθεϊστικής και αριστοκρατικής Δύσης. Δηλαδή η ιδέα της ισό­τητας που εδραιώθηκε στη Δύση, για την οποία αυτή είναι τόσο περήφανη και την προβάλλει ως τεκμήριο της υπεροχής και της οικουμενικής της αποστολής, έχει τις ρίζες της σε μια ανατολική θρησκεία, στο επίκεντρο της οποίας βρίσκεται η επ ι­βεβαίωση της υποταγής όλης της ανθρωπότητας σε έναν μο­ναδικό και παντοδύναμο Θεό.Από μια άλλη σκοπιά, η αντίθεση του εβραιο-χριστιανικού κό­σμου στο Ισλάμ δεν παίρνει υπόψη τη μακραίωνη διάρκεια της σύγκρουσης ανάμεσα στον εβραϊσμό και το χριστιανισμό, που φαίνεται πως σ' ένα βαθμό διαρκεί και σήμερα. Τουλάχιστον

* Ι.τ .ε.: Λατινικά στο κείμενο: Έγκλημα εσχάτης προδοσίας.* ' Σ.τ.ε.: Λατινικά στο κείμενο: Σωτήρας.

252 Ντομένικο Λοίοϋρντο

όπως υποστηρίζει ένας (εβραίος) κατήγορος του εβραϊκού φο- νταμενταλισμού. Αυτός λέει πως παίρνοντας κατά γράμμα την έκκληση που γίνεται μέσα από τις σελίδες του Ταλμούδ, που επιτάσσει το κάψιμο όσων αντίγραφων της Καινής Διαθήκης σταθεί δυνατόν να εντοπιστούν, στις 23 Μαρτίου 1980 «εκατο­ντάδες αντίτυπα των Ευαγγελίων ρίχνονται στην πυρά σε δη­μόσιες επίσημες τελετές στην Ιερουσαλήμ, υπό την αιγίδα της Γιαντ Λεακχίμ, θρησκευτικής οργάνωσης που χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Θρησκευμάτων του Ισραήλ»4” . Από την άλλη, είδαμε τους πιο ορθόδοξους κύκλους του εβραϊσμού και ορισμέ­νους διανοούμενους παγκόσμιας αναγνώρισης, να καταγγέλ­λουν ότι ο αντισημιτισμός εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Καινή Διαθήκη, από όπου με μια συνεχή και αδιάλειπτη πορεία φθάνει μέχρι το Αουσβιτς: είναι δυνατόν όμως να μιλάμε για έναν ενιαίο, κοινό πολιτισμό που να αγκαλιάζει και τους υπαίτι­ους και τα θύματα της «τελικής λύσης»;Τέλος, δεν πρέπει να λησμονούμε τις εσωτερικές έριδες που τα­λάνισαν τη χριστιανοσύνη για αιώνες. Δεν είναι ανάγκη να ανα­τρέξουμε στους θρησκευτικούς πολέμους του παρελθόντος. Ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα, οι Ηνωμένες Πολιτείες προσδιο­ρίζουν τη χριστιανική τους ταυτότητα διαχωριζόμενες κάθετα από τον καθολικισμό, ή μάλλον από τον παπισμό. Αυτή είναι μια διαφοροποίηση που πέρα από τη θρησκευτική, παίρνει και εθνικές διαστάσεις, αν κρίνουμε τουλάχιστον από το καταστα­τικό της Congregational Home Missionary SocietY που δημοσιεύ­τηκε από τον γραμματέα της Τζόσια Στρονγκ, και γνώρισε αμέ­σως πρωτοφανή αναγνώριση τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στην Αγγλία. Αμείλικτες είναι οι κατηγορίες που απευ­θύνει ενάντια στην Εκκλησία της Ρώμης: «ο ρωμαιοκαθολικισμός διδάσκει τη θρησκευτική μισαλλοδοξία και όχι τη θρησκευτική ελευθερία», «η Ρώμη επιβάλλει τη λογοκρισία των ιδεών και του τύπου, αντί να εξασφαλίζει την ελευθερία του τύπου και της 491

491. Abraham 1993, σ. 264.

Φιλοισλαμισμός 253

διακίνησης των ιδεών», αυτή «επικροτεί τη συνένωση Εκκλησίας και Κράτους αντί να προωθεί τον οριστικό τους διαχωρισμό», εφαρμόζει «αυταρχικές μεθόδους στην εκκλησία», κι αυτό δεν μπορεί παρά να έχει επιπτώσεις και στο πολιτικό επίπεδο. Την εποχή εκείνη οι καθολικοί ήταν εντελώς διαφορετικοί από τους wasp*: δεν είναι προτεστάντες και δεν ανήκουν στην ευγενική γενιά των «αγγλοσαξόνων» (τη γενιά που ενσαρκώνει την ιδέα της ελευθερίας)49’ · κατά μία ορισμένη άποψη δεν ανήκουν στην ουσία ούτε στη λευκή φυλή, σύμφωνα με την άποψη που δια­τύπωσε ο Φράνγκλιν ήδη από τα μισά του 18ου αιώνα.Και η αντιπαράθεση ανάμεσα στον εβραιο-χριστιανικό κόσμο και το Ισλάμ βασίζεται σε προκαταλήψεις και όχι στην πραγματικό­τητα, γιατί επ ί αιώνες οι Εβραίοι βρίσκονταν πολύ πιο κοντά στο Ισλάμ παρά στο χριστιανισμό. Οι Αραβες, που αμέσως μετά το θάνατο του Μωάμεθ προελαύνουν στο όνομά του, «αποκαλού- νται απελευθερωτές από όλους τους Εβραίους της Δύσης» που συχνά συμμετέχουν ενεργά στον αγώνα ενάντια στη χριστιανο­σύνη* 492 493. Αυτό παρατηρείται στην Ισπανία, όπου όχι τυχαία, έχει αναπτυχθεί η λαμπρή «εβραιο-ισλαμική κουλτούρα»494 και ο ση­μαντικός πολιτισμός των αραβόφωνων Εβραίων.Αυτή η κοινή πορεία και οι δεσμοί ανησυχούν τους χριστιανούς. Το 1096, στη διάρκεια της εκστρατείας «απελευθέρωσης» των Αγίων Τόπων, οι σταυροφόροι ξεσπούν με μανία στις εβραϊκές κοινότητες που συναντούν μπροστά τους. Η συμπεριφορά του φανατισμένου γερμανικού λαού περιγράφεται το 19ο αιώνα, από το γνωστό γερμανό ιστορικό, εβραϊκής καταγωγής και θρη­σκείας: «Οι Εβραίοι είναι το ίδιο άπιστοι με τους Σαρακηνούς, και οι δύο είναι προαιώνιοι εχθροί του χριστιανισμού. Η σταυ­ροφορία μπορεί μια χαρά να ξεκινήσει από εδώ, δίνοντας ένα

* Ι.τ .ε.: Αγγλικά στο κείμενο. White Anglo Saxon Protestants, δηλαδή Λευκοί Αγγλο- σάξονες Προτεστάντες.

492. Strong 1963, σ. 74-75, 200.493. Lazare 1969, σ. 52-53.494. Lewis 2002. σ. 170.

254 τομίνικο Λοζούρντο

καλό μάθημα στους Εβραίους»495 496. Η ίδια λογική επικρατεί και σχεδόν τέσσερις αιώνες αργότερα, όταν οι χριστιανοί που επα- νακαταλαμβάνουν την Ισπανία, εκτοπίζουν από εκεί τους Εβραίους και τους ισλαμιστε'ς.Η ανάμνηση της «εβραιο-ισλαμικής παράδοσης» δεν μπορεί εύ­κολα να εξαλειφθεί. Ακόμη και στα μέσα του 19ου αιώνα, για έναν μεγάλο άγγλο πολιτικό εβραϊκής καταγωγής, τον Μπέ- ντζαμιν Ντισραέλι, είναι τόσο ισχυροί οι δεσμοί ανάμεσα σε Αραβες και Εβραίους, που και οι μεν και οι δε πιστεύεται πως ανήκουν στην ίδια εθνότητα. Τόσο οι «Αραβες όλων των θρη­σκειών» (δηλαδή οι «άραβες ιουδαίοι») όσο και οι «άραβες μωα­μεθανοί» (δηλαδή οι «άραβες μουσουλμάνοι»), θεωρούνται δημι­ουργοί ενός λαμπρού κοινού πολιτισμού που αναπτύσσεται στην Ισπανία, η οποία δεν έχει αρχίσει ακόμη να σπαράζεται από τη χριστιανική μισαλλοδοξία:

Ο εβραϊκός πληθυσμός που υπέφερε τις πιο φοβερές και αιμα­τηρές διώξεις, έστρεψε το βλέμμα στους συμπονετικούς αδελ­φούς της Ημισελήνου [...] . Τα τέκνα του Ισμαήλ εξασφάλισαν για τα τέκνα του Ισραήλ δικαιώματα και προνόμια ίδια με τα δικά τους [.. .] . Σε εκείνους τους ευτυχισμένους καιρούς, ήταν δύσκολο να διακρίνεις τον οπαδό του Μωυσή από τον πιστό του Μωάμεθ. Και οι δύο έφτιαχναν παλάτια, κήπους και πηγές, βρίσκονταν εξίσου στα πιο υψηλά κρατικά αξιώματα, συναγω­νίζονταν σε ένα εμπόριο διευρυμένο και φωτισμένο, και διακρί- νονταν ισότιμα σε γνωστά πανεπιστήμια49''.

Έτσι, πλάι στην εβραιο-χριστιανική, υπάρχει και μία εβραιο- ισλαμική παράδοση. Δεν λείπει ούτε και μια ισλαμο-χριστιανική παράδοση. Ό πω ς είναι γνωστό, το «μνημειώδες μεταφραστικό έργο από τα ελληνικά στα αραβικά» επέτρεψε στον λατινο-χρι- στιανικό κόσμο να επανασυνδεθεί με την ελληνικότητα, από την

495. Graetz 1998, τόμος VI, σ. 84.496. Disraeli 1982, σ. 183-184 (βιβλίο IV, κεφ. 10).

Φιλο-ισλπμισμός 255

οποία είχε απομακρυνθεί «στους αιώνες της παρακμής της Ρω­μαϊκής Αυτοκρατορίας». Δεν σταματάει βέβαια εδώ η συνει­σφορά Αράβων και ισλαμιστών στη χριστιανική Δύση. Γενικό­τερα, πρέπει να θυμόμαστε τη «σημαντικότατη συμβολή των μουσουλμάνων διανοούμενων στη φιλοσοφική και επιστημονική σκέψη του Ύστερου Μεσαίωνα». Τα «ευρωπαϊκά πανεπιστή­μια» «γεννήθηκαν στα τέλη του 12ου αιώνα, πάνω σε πρότυπα παρόμοια με αυτά που είχαν αναπτυχθεί προηγούμενα στην ισλαμική madrasa (που σήμερα είναι τελείως υποτιμημένη)497. Ακόμη και η πιο εκλεπτυσμένη καλλιτεχνική παραγωγή της Δύ­σης δεν μπορεί να νοηθεί έξω από τα πλαίσια αυτά, μια που ακόμη και η Θεία Κωμωδία φέρνει τα σημάδια της «ισλαμικής εσχατολογίας»498. Στα μέσα του 19ου αιώνα, ένας διάσημος γάλ- λος ιστορικός υποστήριζε ότι οι πιο μαύρες σελίδες της ιστορίας της χριστιανοσύνης (οι Σταυροφορίες, η Ιερά Εξέταση και η εξό­ντωση των ιθαγενών της Αμερικής), ήταν αποτέλεσμα της επιρ­ροής του Ισλάμ. Κι όμως, αυτός ο παράξενος τρόπος προσέγγι­σης καταλήγει να επιβεβαιώσει την ύπαρξη ενός κοινού ισλαμο- χριστιανικού πολιτισμού, που σήμερα αποκρύβεται.Αν προσέξουμε καλά, θα δούμε ότι η δημιουργία της ταυτότη­τας της Δύσης, δηλαδή της υποτιθέμενης παράδοσης ή κοινής «ελληνο-ρωμαιο-εβραιο-χριστιανικής» ψυχής, που είχε ως απο­τέλεσμα την αντιπαράθεση με το Ισλάμ, έχει τα κλασικά χαρα­κτηριστικά κάθε φονταμενταλιστικής θεωρίας. Βέβαια, αν τις εξετάσουμε στα πλαίσια του παγκόσμιου ιστορικού γίγνεσθαι, οι συγκρούσεις που έλαβαν χώρα στα πλαίσια αυτής της «πα­ράδοσης» φαίνονται λιγότερο ότγριες, αλλά κάτι παρόμοιο μπο­ρεί να ειπωθεί και για τη σύγκρουση που έφερε αντιμέτωπο το Ισλάμ κύρια με το χριστιανισμό. Αν δούμε λοιπόν τα πράγματα με μεγαλύτερη ψυχραιμία, χωρίς εντάσεις, μπορούμε να συμ­φωνήσουμε με την πρωτότυπη παρατήρηση του Τόινμπι:

Όλοι εμείς οι χριστιανοί και μουσουλμάνοι που έχουμε μια κοινή

497. Bulliet 200S, σ. 24, 9, 39.498. Asin Palacios 1997.

256 Ντομίνικο Λοζούρντο

εβραϊκή και ελληνική κληρονομιά, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τη χριστιανο-μουσουλμανική κοινωνία μας ως ελληνο-ιουδάίκή, για να τη διαχωρίσουμε τόσο από την ινδουιστική κοινωνία της Ινδίας όσο και από την βουδιστική-κομφουκιανή κοινωνία της Απω Ανατολής.Με αυτή την αντίληψη, εξετάζοντας συνολικά την ανθρωπό­τητα, οι διάφορες μουσουλμανικές και χριστιανικές παραλλαγές του κοινού ελληνο-ιουδαϊκού τρόπου ζωής σχεδόν εξαφανίζο­νται. Οι διαφορές χάνουν τη σημασία τους σε σύγκριση με τα κοινά χαρακτηριστικά που έχουμε όλοι μας, μουσουλμάνοι και χριστιανοί, ως μέλη της ίδιας πολιτισμικής ελληνο-ιουδαϊκής οι­κογένειας4'” .

2. Το Ισλάμ σήμερα: συνεχιστής του παραδοσιακού αντισημιτισμού ή στόχος ενός νέου «αντισημιτισμού»;

Αποκρύβοντας ολόκληρους αιώνες ιστορίας και ιδιαίτερα τη λα­μπρή εβραιο-ισλαμική περίοδο στην οποία πρωταγωνίστησαν οι «άραβες ιουδαίοι» και οι «άραβες μωαμεθανοί», για να χρησι­μοποιήσουμε τα λόγια του Ντισραέλι, σήμερα η «εβραιο-χρι- στιανική» Δύση αντιπαρατίθεται μανιχαϊστικά στο Ισλάμ, κατη­γορώντας το επιπόλαια ως κληρονόμο εκείνου του αντισημιτι­σμού που στη Δύση γνώρισε τη μεγαλύτερη διάδοση και τις χει­ρότερες στιγμές του. Η επιχείρηση αυτή, εντελώς αβάσιμη ιστο­ριογραφικά, παρουσιάζει δύο πλεονεκτήματα: οι πρωταγωνι­στές της μπορούν να μειώσουν το αίσθημα ενοχής τους για την άνευ προηγουμένου τραγωδία που επιφύλαξαν για τους Εβραί­ους στο παρελθόν και ταυτόχρονα να βρουν πειστικά επιχειρή­ματα για τη στάση που κρατούν σήμερα απέναντι στον αραβο- ισλαμικό κόσμο.Έχουμε να κάνουμε με έναν αρχαίο πολιτισμό που αφού ήταν σε άνθιση για μεγάλο χρονικό διάστημα, δέχτηκε με κάποια κα­θυστέρηση, την πίεση της Δύσης. Αν και υπήρξε ένας από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές της ανωτερότητας των λευκών, τη 499

499. Toynbee 1992, σ. 51.

Φιλο-ισλαμισμός 257

δεκαετία του 1920 ο Στόνταρντ κάνει ε'ναν ιστορικό απολογισμό που μέχρι και σήμερα είναι αξιοπρόσεκτος. Μόνο μετά από τον 19ο αιώνα, το Ισλάμ «νιώθει να πιε'ζεται από την εξάπλωση της Δύσης» που προωθείται σταδιακά: «ο Μεγάλος Πόλεμος ήταν το τελευταίο στάδιο αυτής της διαδικασίας προοδευτικής υπο­ταγής», ενώ «στις Βερσαλλίες οι ευρωπαϊκές δυνάμεις απέδει­ξαν αναμφίβολα πως δεν είχαν καμία πρόθεση να επιβραδύ­νουν την προέλαση στην Εγγύς και στη Μέση Ανατολή»5" . Οι αντιδράσεις ήταν αναπόφευκτες: η «διαρκής πίεση της ευρω­παϊκής επίθεσης» και η αφορμή του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και της Οκτωβριανής Επανάστασης, δημιουργούν τις προϋποθέ­σεις για την «αφύπνιση των μωαμεθανών». Συμπερασματικά, «όλος ο ισλαμικός κόσμος είναι σε αναταραχή σήμερα»500 501. Η Γαλ­λία και η Αγγλία, που δεν αρκούνται στην αποικιοποίηση των αραβικών λαών, επιχειρούν για ένα διάστημα να διαμελίσουν την Τουρκία, αλλά αναγκάζονται να αναμετρηθούν όχι μόνο με την αντίσταση του τουρκικού λαού και στρατού, αλλά και με τις διαδηλώσεις διαμαρτυρίας και οργής στις οποίες συμμετέχουν οι μουσουλμάνοι της Ινδίας502. Αντιλαμβανόμαστε έτσι τον πραγ­ματικό χαρακτήρα της σημερινής σύγκρουσης ανάμεσα στη Δύση και τον αραβο-ισλαμικό κόσμο, στην οποία τον αποφασι­στικό ρόλο δεν τον παίζει η θρησκεία ή ο φονταμενταλισμός, αλλά η σύγκρουση ανάμεσα στον επεκτατισμό και την αντί­σταση, μια αντίσταση που τότε είχε εκδηλωθεί σε μια χώρα όπως η Τουρκία που ακριβώς περνούσε μια περίοδο εκκοσμί- κευσης και δυτικοποίησης. Η αποικιοποίηση της Μέσης Ανατο­λής από τη Δύση εντείνεται μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, την ίδια περίοδο που ξεκινάει η διαδικασία απο-αποικιοποίησης από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Το φαινόμενο αυτό δεν μπορεί παρά να εντείνει το αίσθημα εθνικής ταπείνωσης.Τι συνέβη τις επόμενες δεκαετίες; Θα επιχειρήσουμε να απα­

500. Stoddard 1922, σ. 22-23, 75.501. Στο «ιο, σ. 24-25,V.502. Στο «ιο, σ. 84-85.

258 Ντομίνπκο Λοζούρντο

ντήσουμε στο ερώτημα αυτό δίνοντας το λόγο στον μεγάλο άγ- γλο ιστορικό που έχουμε επικαλεστεί πολλές φορές. Ας δούμε τι συμβαίνει αμέσως μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, σύμφωνα με τον Τόινμπι:

Ξεκινώντας από την ίδια κυνική αντίληψη πως πρέπει να στρα­φούν κατά των αμάχων, στις 14 Μαΐου του 1948, οι ακονιστές ιδρύουν το κράτος του Ισραήλ στην Παλαιστίνη, με την ισχύ των όπλων και στη διάρκεια ενός πολέμου όπου πάνω από μισό εκατομμύριο αράβων Παλαιστινίων εκδιώκονται από τις εστίες τους, και όλα αυτά ως αντίποινα για τις φρικαλεότητες που υπέστησαν οι Εβραίοι από το 1933 ως το 1945 όχι στην Ανα­τολή, αλλά στην Ευρώπη, και όχι από τους Αραβες αλλά από τους Γερμανούς'"’.

Είναι αλήθεια πως αυτό επικυρώθηκε κατά κάποιον τρόπο από τον ΟΗΕ (και κύρια από τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση), αλλά κάτι παρόμοιο είχε συμβεί και με τον αποικιοκρατικό επ ε­κτατισμό Αγγλίας και Γαλλίας σε βάρος των αραβικών λαών αμέσως μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, που τότε είχε επικυ­ρωθεί από την Κοινωνία των Εθνών. Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, εκτός από την τύχη που είχαν οι displaced persons* *, οι «πρόσφυγες (για να χρησιμοποιήσουμε τον ευφημισμό της εποχής)», δεν πρέπει να ξεχνάμε τη «σφαγή ανδρών, γυναικών και παιδιών» που διέπραξαν στο Ντέιρ Γιασίν οι σιωνιστε'ς έποικοι. Αυτή η τραγωδία έχει αφήσει βαθιά ίχνη στην ψυχή των Αράβων: αυτοί νόμιζαν πως η ηθική συνείδηση της αν­θρωπότητας, ευαισθητοποιημένη από τα αίσχη που είχαν δια- πραχθεί προηγούμενα και ιδιαίτερα τη φρίκη που είχαν υπο- στεί οι Εβραίοι, δεν θα ανεχόταν αυτά που εντούτοις συνέβη- σαν στην Παλαιστίνη5" .

503. Toynbee 1951-54, τόμος VIII, σ. 258.* Σ.τ.ε.: Αγγλικά στο κείμενο: Εκτοπισμένοι.504. Toynbee 1951-54, σ. 258-259, 288-291 και υποσημειώσεις.

Φιλο-ισλαμισμός 259

Γενικότερα, αν η κατάρρευση και η αποκάλυψη των αποτρό­παιων πράξεων του Τρίτου Ράιχ συντε'λεσε στην οριστική απο- νομιμοποίηση αυτού καθεαυτού του αντισημιτισμού, ο αντι- αραβικός ρατσισμός συνεχίζει να υψίσταται την εποχή κατά την οποία το καθεστώς της υπεροχής των λευκών και των δυ­τικών δέχεται την επίθεση των λαών των αποικιών που αγωνί­ζονται για τη χειραφέτησή τους. Η συνθηκολόγηση της ναζιστι- κής Γερμανίας συμπίπτει με την άγρια κατάπνιξη των εορτα­στικών διαδηλώσεων των Αλγερινών, που οι γαλλικές αρχές π ί­στευαν ότι είχαν χαρακτηριστικά αυτονομιστικού κινήματος: στις συγκρούσεις που γενικεύονται, χιλιάδες ή και δεκάδες χι­λιάδες Αλγερινοί δολοφονούνται, βομβαρδίζονται και βάλλονται ακόμη και από αέρος. Η σφαγή αντιμετωπίζεται με αδιαφορία από τη Δύση. Καμιά διαμαρτυρία δεν προκαλεί επίσης η νύχτα, ή μέρα, του «Αγίου Βαρθολομαίου», στις 17 Οκτωβρίου του 1961, όταν η γαλλική αστυνομία εξαπολύεται ενάντια σε Αρα­βες και καταγόμενους από το Μαγκρέμπ: «δεκάδες πτώματα ρίχνονται στον Σηκουάνα». Και όχι μόνο: «χτυπημένοι θανάσιμα, δολοφονημένοι από σφαίρες, πνιγμένοι στην αδιαφορία μιας "πόλης των λευκών" που επέτρεψε στους ασφαλίτες να επιδο- θούν για ώρες σε ένα άγριο ανθρωποκυνηγητό και σε δολοφο­νίες στα μεγάλα παρισινά μπουλβάρ»505. Κι όμως, «πολλοί Παρι­σινοί βρίσκονταν εκείνες τις ώρες στο «Φλορ» απολαμβάνοντας το θέαμα της φρίκης»506.Η αγριότητα της Δύσης, που στο μεταξύ έχει δεχτεί στους κόλ­πους της, και με τιμές, το Ισραήλ, δεν σταμάτησε τις επόμενες δεκαετίες. Εδώ ας δώσουμε το λόγο στον Χάντινγκτον:

Το Συμβούλιο Αμυνας των ΗΠΑ αναφέρει πως τη δεκαπενταε­τία 1980-1995, οι Ηνωμένες Πολιτείες εξαπέλυσαν δεκαεπτά στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Μέση Ανατολή, όλες ενάντια σε μουσουλμανικά κράτη. Οι επιχειρήσεις αυτές δεν μπορούν να

505. Benedetto 1995.506. Munzi 1995.

260 Ντομένικο Λοίούρντο

συγκριθούν ούτε στο παραμικρό με στρατιωτικές επιχειρήσεις ενάντια σε λαούς οιουδήποτε άλλου πολιτισμού'07.

Τα αποτελέσματα, θα είναι ακόμη πιο εντυπωσιακά αν συμπε- ριλάβουμε σε αυτά τις αναρίθμητες επιχειρήσεις του Ισραήλ.Σε κάθε περίπτωση, ο στρατηγικός χάρτης της περιοχής έχει υποστεί ριζικές τροποποιήσεις:

Το διακύβευμα (στον πρώτο πόλεμο του Κόλπου) ήταν ο έλεγ­χος των μεγαλύτερων πετρελαϊκών αποθεμάτων του κόσμου -η ασφάλεια των οποίων είχε εναποτεθεί στις δυτικές στρατιωτι­κές δυνάμεις- που ή θα αναλαμβανόταν από τα κράτη της Σα­ουδικής Αραβίας και τα Εμιράτα ή από αντιδυτικά ανεξάρτητα καθεστώτα που μπορούσαν και ήταν ίσως αποφασισμένα να χρησιμοποιήσουν το όπλο του πετρελαίου ενάντια στη Δύση.

Ευτυχώς, σήμερα ο Περσικός Κόλπος «έχει μετατραπεί σε αμε­ρικανική λίμνη»’0". Εξάλλου, το Ισραήλ που υποτίθεται πως ιδρύ­θηκε ως καταφύγιο αυτών που επέζησαν από την «τελική λύση», όχι μόνο γνώρισε σημαντική εδαφική εξάπλωση με την ενσωμάτωση ή την αποικιοποίηση εδαφών που απέσπασε από τη Συρία και τον παλαιστινιακό λαό, αλλά κατοχυρώθηκε επί­σης ως μεγάλη στρατιωτική δύναμη, εφοδιασμένη ακόμη και με πυρηνικό οπλοστάσιο, με τρομακτικά μεγαλύτερη υπεροπλία απέναντι στα όμορα αραβικά και ισλαμικά κράτη. Η μετατροπή του Περσικού Κόλπου σε μια «αμερικανική λίμνη» αποτελεί ίσως μόνο το πρώτο στάδιο ενός σχεδίου που επιδιώκει να δημιουρ­γήσει διά της βίας ένα αμερικανο-ισραηλινό προτεκτοράτο στη Μέση Ανατολή.Στις επόμενες σελίδες θα ασχοληθούμε με την τραγωδία που επ ί δεκαετίες πλήττει τον παλαιστινιακό λαό. Για την ώρα, ας ρίξουμε μια ματιά συνολικά στον αραβο-ισλαμικό κόσμο. Σύμ- 507 508

507. Huntington 1997, σ. 318.508. Στο ίδιο, σ. 373-374.

φιλο-ισλαμισμός 261

φωνα με τον απεσταλμε'νο της Ευρώπης στο Αφγανιστάν, Κλά- ους Πε'τερ Κλάιμπερ, οι Ταλιμπάν είναι φυλακισμένοι σε ένα μέ­ρος που «θυμίζει το ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης του Αουσβιτς»509. Δεν είναι καλύτερη η κατάσταση στο «στρατόπεδο συγκέντρωσης» -για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση της εφημερίδας International Herald Tribune- που είναι υπό τον έλεγχο των Ηνωμένων Πολιτειών. Στο Γκουαντανάμο, το «γκού- λαγκ της εποχής μας» κατά τον ορισμό της Διεθνούς Αμνηστίας, εκατοντάδες φυλακισμένοι κρατούνται χωρίς δίκη, χωρίς δυνα­τότητα συνηγόρου ή επικοινωνίας με τους δικούς τους. Είναι αναγκασμένοι να ζουν, ή σωστότερα να φυτοζωούν, σε ένα «στάβλο για ανθρώπινα όντα». Η κατάσταση μάλλον είναι ακόμη χειρότερη: μόνο σαδιστές θα μπορούσαν να αφήνουν ένα ζώο στην «αφόρητη ζέστη των σιδερένιων κελιών» αυτής της κόλασης. Σε αυτά να προσθέσουμε και τα βασανιστήρια: «τους αναγκάζουν να στέκονται όρθιοι ή σε επώδυνες στάσεις για μέ­ρες ολόκληρες», «τους φοράνε μαύρες κουκούλες για να μη βλέ­πουν», «τους στερούν τον ύπνο με συνεχή και δυνατό φωτι­σμό». Είναι τέτοια η φρίκη, που πολλοί κρατούμενοι αυτοκτο- νούν για να γλιτώσουν απ' αυτή την κόλαση, στην οποία στέλ­νουν γέρους 88 ή και 98 ετών, ή παιδιά 13-15 ετών510.Τέλος, το Ιράκ. Οι φωτογραφίες των αμερικανών δεσμοφυλάκων που στη φυλακή του Αμπού Γκράιμπ διασκεδάζουν ταπεινώνο­ντας και βασανίζοντας τους κρατούμενους, έκαναν το γύρο του κόσμου. Πώς είναι δυνατόν να συμβαίνει κάτι τέτοιο; Είναι θαρ­ραλέα η ανάλυση που κάνει ένας αμερικανός δημοσιογράφος: εί­ναι αλήθεια πως «τα θύματα αντιμετωπίζονται σαν ζώα»5". Επι­καλούμενος αυτό το άρθρο, ένας σοβαρός ιταλός αρθρογράφος διευκρινίζει: ο ιρακινός κρατούμενος αντιμετωπίζεται από τους φύλακες σαν «Untermensch, σαν κατώτερο ον»512.

509. Nicastro 2002.510. International Herald Tribune 2003a. Zucconi 2002. Buccini 2003.511. Sante 2004.512. Romano 2004.

262 τομίνικο Λοζοϋρντο

Εκτός από την περιφέρεια, δηλαδή εκτός από τις νυν ή πρώην αποικίες, η απειλητική σκιά του απολυταρχισμού και των ολο­κληρωτικών καθεστώτων πέφτει και πάνω στις μητροπόλεις, αλλά αφορά πάντα τα ίδια θύματα. Ας ρίξουμε μια ματιά στο διε­θνή Τύπο: «δύο χιλιάδες άραβες πολίτες έχουν εγκλειστεί στις αμερικανικές φυλακές, χωρίς να τους έχει απαγγελθεί καμία συ­γκεκριμένη κατηγορία»5” . Και ακόμη: «Τουλάχιστον 13.000 Αρα­βες και μουσουλμάνοι στις ΗΠΑ κινδυνεύουν με απέλαση»: λίγοι μόνο από αυτούς είναι ύποπτοι για συμμετοχή σε τρομοκρατι­κές οργανώσεις. Σχεδόν στο σύνολό τους πρόκειται για μετανά­στες που δεν έχουν τακτοποιήσει τα χαρτιά τους και που βα­σικά ανήκουν σε κάποια, όλο και πιο ανεπιθύμητη, εθνική ή θρη­σκευτική μειονότητα513 514 515 516. Αυτό το επιβεβαιώνει και η άποψη μέ­λους της Επιτροπής Πολιτικών Δικαιωμάτων (Commission on Civil Rights): αν εξαπολυόταν μια μαζική τρομοκρατική επίθεση στις ΗΠΑ, θα έπρεπε να κλειστούν όλοι οι αραβικής καταγωγής Αμερικανοί σε «στρατόπεδα συγκέντρωσης». Η πρόταση αυτή απορρίφθηκε αμέσως. Όμως παραμένει το γεγονός ότι τρία εκα­τομμύρια άνθρωποι ζουν μέσα στο φόβο, για την ακρίβεια ζουν «σε καθεστώς τρόμου». Ήδη «οι δικοί τους κρατούνται σε αμερι­κανικές φυλακές μόνο με την υποψία ότι είναι τρομοκράτες. Με­ρικοί χωρίς να τους έχει ενημερώσει το κράτος για ποιο λόγο κρατούνται» . Η φρίκη αυτής της αυθαίρετης συμπεριφοράς δεν φαίνεται να συγκινεί κανέναν. Εξάλλου οι Untermenschen δεν αξί­ζουν την παραμικρή συμπάθεια.Καλό είναι να θυμηθούμε εδώ πως μερικά χρόνια πριν την 11 η Σεπτεμβρίου, ο Χάντινγκτον είχε πει πως στην εποχή μας, «στη δυτική Ευρώπη ο αντισημιτισμός απέναντι στους Εβραίους αντι- καταστάθηκε σε μεγάλο βαθμό από τον αντισημιτισμό απέναντι στους Αραβες»5"’. Στην πραγματικότητα, περισσότερο από τις

513. Buccini 2002.514. Swarns 2003.515. Pierre 2002.516. Huntington 1997, ο. 293.

Φιλο-ισλαμισμός 263

ευρωπαϊκές (και βορειοαμερικανικές) μητροπόλεις, πρέπει να προσέξουμε τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει τον αραβικό και ισλαμικό κόσμο η Δύση, το Ισραήλ και η κυρίαρχη ιδεολογία.

3. Πώς οι Εβραίοι έγιναν «λευκοί» και οι Άραβες παρέμειναν «νέγροι»

Είναι δικαιολογημένες ωστόσο ορισμένες αμφιβολίες για τη σκο­πιμότητα της χρήσης του όρου «αντισημιτισμός». Και όχι μόνο επειδή αυτή ιστορικά επιβλήθηκε για να υποδηλώσει τον αντι- εβραϊκό ρατσισμό. Υπάρχει μια βαθύτερη αιτία. Για να τη διευ­κρινίσουμε, καλό είναι να συνεχίσουμε την ανάλυση της στάσης που υιοθέτησε η Δύση απέναντι στους Εβραίους από τη μια, και στους Άραβες και ισλαμιστές από την άλλη. Με την εμφάνιση της αποικιοκρατίας, οι πρώτοι άρχισαν να κατατάσσονται στον πολιτισμένο κόσμο, από τον οποίο αποκλείονται οι Άραβες. Αυτή όμως ήταν μια προσωρινή κατάταξη. Οι όροι της τροπο­ποιούνται με την επέλαση της αποικιοκρατίας, που συνοδεύε­ται από τη δημιουργία μιας φυλετικής πυραμίδας, στην κορυφή της οποίας φιγουράρει η «λευκή», «βόρεια», «δυτική», «αρία» φυλή. Ακόμη και στο εσωτερικό της «ανώτερης» φυλής εφαρμό­ζεται μια ιεραρχία, στην οποία κυριαρχούν οι «τεύτονες» ή «αγ· γλοσάξονες» σε βάρος των λατίνων, ή κατ' άλλους θεωρητικούς, οι λαοί των νησιωτικών περιοχών σε βάρος των λαών των ηπει­ρωτικών περιοχών. Πού πρέπει να καταχωρηθούν οι Εβραίοι; Αυτοί, μαζί με τους Αραβες, που είναι κομμάτι αναπόσπαστο του αποικιοκρατούμενου κόσμου, υπήρξαν πρωτεργάτες του εβραιο-ισλαμικού πολιτισμού που αναπτύχθηκε στην Ισπανία πριν από την επανακατάκτησή της από τους χριστιανούς της Δύσης. Από την άλλη, μαζί με τους Αραβες και οι Εβραίοι, λόγω της καταγωγής τους, έμοιαζαν υπερβολικά με τους λαούς των αποικιών με τους οποίους συμβίωναν για καιρό και είχαν έρθει σε επιμιξία, σε σημείο που ούτε αυτοί να μπορούν να γίνουν αποδεκτοί ως ισότιμα μέλη στον πολιτισμένο κόσμο. Για μια ορι­σμένη περίοδο οι Εβραίοι φαίνονταν να μοιράζονται με τους Αραβες την κοινή μοίρα των λαών των αποικιών.

264 ΝτομΙνικο Λοζούρντο

Αυτή ήταν η γνώμη τουλάχιστον κάποιων πιο «συστηματικών» και ένθερμων υποστηρικτών της ρατσιστικής ιδεολογίας. Ο Γκο- μπινό έλεγε: «οι σημιτικοί λαοί» (Αραβες και Εβραίοι) «απαξιώ- θηκαν λόγω της επαφής τους με τους μαύρους» που έχουν «ζω­ώδη χαρακτηριστικά» και βρίσκονται στον «πυθμένα» της ρα­τσιστικής πυραμίδας517. Αυτή η κατάρα βαραίνει ιδιαίτερα τους Αραβες: αυτοί «ανήκουν ταυτόχρονα και στη φυλή του Σημ και στη φυλή του Χαμ» και επειδή κυλάει μαύρο αίμα στις φλέβες τους είναι ένα «μπασταρδεμένο έθνος» που στην καλύτερη π ε­ρίπτωση μπορεί να παράγει μόνο «ένα νόθο πολιτισμό»51*. Ακόμη και τον 20ό αιώνα ο Στόνταρντ εκφράζει όλη του την απέχθεια προς τους «αραβο-νεγροειδείς λαούς»519.Αξίζει να σημειώσουμε πως ανάλογες εκφράσεις περιέχονται σε λίβελο αυτού που αυτοπροσδιορίζεται περήφανα ως «πα­τριάρχης του αντισημιτισμού», στα τέλη του 19ου αιώνα520 521. Απευθυνόμενος νοερά προς τους Εβραίους, αυτό το «νόθο λαό» (Mischlingsvolk), αφού τους βάζει στο εδώλιο του κατη­γορουμένου («μην αρνείστε πως μαύρο αίμα μόλυνε τη φυλή σας»), ο Μαρ τους υποδεικνύει την αληθινή «χειραφέτηση»: μόνο μέσα από την «αφομοίωση με τους δυτικούς συμπολίτες σας» (που πρέπει να είναι ολόπλευρη και σε κάθε επίπεδο, πολιτιστικό, θρησκευτικό και φυλετικό) θα μπορέσετε να πε- τύχετε τον «εξευγενισμό του λαού σας, ώστε να μείνει αμόλυ- ντος από Κόπτες, Μαυριτανούς, Χαλδαίους, Βαβυλώνιους, Ασσύριους και νέγρους»531, δηλαδή καθαρός από επιμιξίες με Αραβες και μαύρους. Κι άλλος ένας από τους πρωτεργάτες του αντισημιτισμού, ο Θίοντορ Φριτς, κατηγορεί τους Εβραί­ους ως προϊόν «φυλετικής ανάμιξης» στην οποία εντοπίζονται στοιχεία «νεγροειδή, σημιτικά, χιττιτικά, φοινικικά και των Χα-

517. Gobineau 1997, σ. 193 (βιβλίο I, κεφ. XII), σ. 242 (βιβλίο I, κεφ. XVI).518. Στο ίδιο, σ. 83, 217 (βιβλίο I, κεφ. IV και XIV).519. Stoddard 1925, σ. 88.520. Zimmermann 1986, σ. 89.521. Marr 1862,σ. 46, 51.

Φιλο-ισλαμισμός 265

ζάρων»” \ Με ανάλογο τρόπο και οι γάλλοι αντισημίτες εύχο­νται την επιτυχία του σιωνιστικοΰ σχεδίου στο όνομα της κα­θαρότητας και της «σωτηρίας της Γαλλίας, της Ευρώπης και της Λευκής Φυλής». Καλό είναι, δηλώνει ε'νας οπαδός του Σε- λίν, να γυρίσουν οι «νεγρο-μογγολο-εβραίοι» στον τόπο κατα­γωγής τους. Η επιστροφή των Εβραίων στην «Αφρική τους», λέει ο ίδιος ο Σελίν, είναι η καλύτερη λύση για όλους” 3. Ακόμη πιο ξένοι από τη Δύση και τη λευκή φυλή παρουσιάζονται οι Εβραίοι, που κατηγορούνται ότι υποκίνησαν την Οκτωβριανή Επανάσταση, ως αποτέλεσμα της οποίας, υποστηρίζει ο Σπένγκλερ, η Ρωσία έριξε το «"λευκό" προσωπείο» και αποκα­λύφθηκε ότι είναι αναπόσπαστο κομμάτι «όλων των έγχρω­μων πληθυσμών του πλανήτη».Το πολυχρησιμοποιημένο από το ναζισμό επιχείρημα ότι οι Εβραίοι δεν ανήκουν στη λευκή και άρια φυλή, ακολουθεί τις τύ­χες του Τρίτου Ράιχ: απονομιμοποιείται μαζί με αυτό και κα­ταρρέει μαζί του.Είναι ενδεικτικό αυτό που συμβαίνει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στις δεκαετίες του 1920 και του 1930, εποχή της «ανόδου του αμερικανικού αντισημιτισμού» -όπως γράφει μια βορειοαμερι- κανίδα επιστήμων εβραϊκής καταγωγής, ανατρέχοντας και στην προσωπική της εμπειρία- οι Εβραίοι δεν θεωρούνταν ισότιμα μέλη της κοινότητας των λευκών. Υπεύθυνος γι' αυτό το διαχω­ρισμό ήταν ο ρατσισμός που στρεφόταν και κατά των μαύρων, των Μεξικανών, των μεταναστών από την Ανατολική και Νότια Ευρώπη” 4. Οι Εβραίοι ήταν ρυπαροί και άξεστοι σαν τους «νέ­γρους, τους Σύριους» και άλλους” 5. Κατά τη διάρκεια του Β' Πα­γκοσμίου Πολέμου, όπως παρατηρεί ο Αντόρνο, ίσχυε ακόμη στις Ηνωμένες Πολιτείες «ο διαχωρισμός των Εβραίων σε δύο ομάδες», μία που περιλάμβανε τους «"λευκούς" Εβραίους» και 522 523 524 525

522. Fritsch 1911, σ. 183.523. Birnbaum 1993, σ. 238-239.524. Brodkin 1998, σ. 2, 27.525. Στο ίδιο, σ. 29-30, 57.

266 τομένικο Λοζούρντο

μία άλλη τους «έγχρωμους Εβραίους», τους kikes™. Αυτή η διπλή αντιμετώπιση ατονεί με την αποκάλυψη της φρίκης της «τελι­κής λύσης»: μια πρώτη ηθική αποκατάσταση αποτέλεσε για τους Εβραίους η μεταφορά τους «από τη μία στην άλλη πλευρά του δίπολου του αμερικανικού ρατσισμού», που ενώ στην αρχή τους κυνηγούσε ως μαύρους ή μελαμψούς, τώρα συνεχίζει να τους διώκει, αλλά ως «λευκούς»” 7.Αραβες και ισλαμιστές στάθηκαν λιγότερο τυχεροί. Στα τέλη του 19ου αιώνα είδαμε πως τους είχαν κατατάξει στις «ημι­άγριες φυλές», που όπως λέει ο Ρενάν ήταν καταδικασμένες να παραμένουν υποτελείς ή να εξοντώνονται από τη «μεγάλη αριο-σημιτική οικογένεια». Παρόμοιο ήταν το κλίμα που επ ι­κρατούσε στην άλλη όχθη του Ατλαντικού. Στις αρχές του 20ού αιώνα, στοχοποιώντας τη μεγάλη αντιαποικιακή εξέ­γερση που επηρεασμένη από το Ισλάμ είχε ξεσπάσει στο Σου­δάν μερικά χρόνια πριν, ο Θίοντορ Ρούσβελτ καλεί την Ευρώπη να ξαναβρεί το «μαχητικό πνεύμα» που χρειάζεται για να δα­μάσει τους «πολεμοχαρείς βάρβαρους» και να υπερασπιστεί τον πολιτισμό” ®.Μερικές δεκαετίες αργότερα, στη Γερμανία, ο Σπένγκλερ κα­λεί επίσημα σε εγρήγορση: «το μίσος κατά της λευκής φυλής και η αδιάλλακτη πρόθεση εξουδετέρωσής της» διαδίδονται σε όλες τις αποικίες και ιδιαίτερα εκεί όπου επικρατεί ο ισλα­μισμός. Μεγάλη αναταραχή έχει ξεσπάσει ανάμεσα στους «ισλαμικούς λαούς» ως έκφραση της «παγκόσμιας επανάστα­σης των έγχρωμων λαών» και της αναθεματισμένης εξέγερσής τους ενάντια στους «λαούς των λευκών αφεντικών»” ’ . Η απρόσμενη διάδοση του ισλαμισμού ανάμεσα στους αφρικα- νούς μαύρους, συνδέεται αναπόδραστα με την αφύπνιση των λαών των αποικιών, που αναζητούν και βρίσκουν σε μια θρη- 526 527 528 529

526. Adorno 1997, ο. 185-187.527. Brodkin 1998, ο. 2, 140, 175.528. Roosevelt 1901, ο. 38.529. Spengler 1933a, ο. 156,150-151.

ΦιΑο-ισλαμισμός 267

σκεία ξένη προς τη Δύση, την έμπνευση για τον αγώνα προς τη χειραφέτηση510.Τα ίδια γράφει και ο Στόνταρντ στις Ηνωμένες Πολιτείες: δυ­στυχώς, ήταν φαινομενική μόνο η «γεροντική άνοια» στην οποία έμοιαζε να έχει περιπέσει το Ισλάμ, που αντίθετα ξαναβρίσκει τη «μαχητική του ρώμη» και την «αρχέγονη ορμή» και επιδει­κνύει μάλιστα «μια σχεδόν σατανική, πολεμοχαρή διάθεση». Πιο ανησυχητική είναι η ορμή που χαρακτηρίζει την εξέγερση των λαών των αποικιών: «ο πανισλαμισμός προσπαθεί να χρησιμο­ποιήσει τους φανατικούς Αραβες ή τους εξαραβισμένους ως αξιωματικούς στο στρατό των εκατομμυρίων μαύρων που προ­σηλυτίζει»511.Στο κλίμα αυτό, ακούγονται εκκλήσεις για «κοινές» δράσεις Ευ­ρώπης και Δυτικών, τόσο ενάντια «στους νέγρους της Αφρικής», όσο και κύρια, ενάντια στο «μεγάλο ισλαμιστικό κίνημα», όπως έχει καταγγείλει ο Λένιν512. Η Τρίτη Διεθνής που αυτός ίδρυσε, αν και θα επιθυμούσε τα θρησκευτικά συνθήματα να αντικατα- σταθούν σύντομα από άλλα, πιο ώριμα συνθήματα (που θα μπορούσαν να συνενώσουν «μουσουλμάνους, εβραίους και χρι­στιανούς προλετάριους»), χαιρετίζει με ενθουσιασμό «τον πα­γκόσμιο ξεσηκωμό των μουσουλμανικών λαών», των «μωαμεθα­νικών λαών», και τον συνδέει με «τον παγκόσμιο αγώνα των νέ­γρων» και την επαναστατική αφύπνιση των «καταπιεσμένων από τον ιμπεριαλισμό, έγχρωμων λαών» του κόσμου, που «είναι αδέλφια μας»511. Πραγματοποιείται έτσι η θετική προσέγγιση μαύρων-Ισλάμ και λαών των αποικιών, που προκαλεί εφιάλτες στους υπέρμαχους της υπεροχής της λευκής φυλής.Με την ανάπτυξη του αντιαποικιακού αγώνα, πολύ μετά την κατάρρευση του Τρίτου Ράιχ, το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πο­λέμου δεν σηματοδοτεί κάποια ριζική αλλαγή στάσης προς τους 530 531 532 533

530. Spengler 1933b, σ. 136,167.531. Stoddard 1925, σ. 57, 88.532. Lenin 1955-70, τόμος XXII, σ. 281.533. Agosti 1974-79, τόμος I, τεύχος II, σ. 783, 791, 785, 805-806.

268 Ντομένικο Λοζουρντο

'Αραβες και τους μουσουλμάνους, σε αντίθεση με αυτό που συμ­βαίνει με τους Εβραίους. Αναφε'ραμε πριν τις μαζικές δολοφο­νίες που έγιναν στην Αλγερία και το Παρίσι. Όμως υπάρχει ένα στοιχείο ακόμη πιο εύγλωττο. Το 1953, σε αγαστή συμμαχία με το Ισραήλ, ο Τσόρτσιλ καλεί τη Δύση να υποστηρίξει την πα­ρουσία των Αγγλων στη Διώρυγα του Σουέζ, «για να προλά­βουμε δολοφονίες σε βάρος των λευκών» (of white people)™. Τρία χρόνια μετά, παρά τις διαφωνίες που προέκυψαν στο με­ταξύ ανάμεσα στην Ουάσινγκτον και το Λονδίνο, ο Αϊζενχάουερ παρατηρεί πως με την εθνικοποίηση της Διώρυγας ο Νάσερ θέ­λει να «εκτοπίσει τους λευκούς» (the white man)™. Είναι προφα­νές πως για τους δύο ηγέτες, οι Αραβες εξακολουθούν να ανή­κουν στους νεγροειδείς πληθυσμούς.Τι συμβαίνει σήμερα; Στις ΗΠΑ ο αντιαραβικός ρατσισμός και η ισλαμοφοβία συνδυάζονται με τον αντιχαμητισμό, δηλαδή το ρατσισμό κατά των μαύρων που εξακολουθεί να εκδηλώνεται. Παίρνουν ξανά θάρρος οι συμμορίες που διεκδικούν την «εξου­σία των λευκών» ή την «υπεροχή των λευκών». Στο εσωτερικό αυτών των συμμοριών δυστυχώς δρουν και «πολλοί Εβραίοι». Ό πω ς αναφέρει ο ανταποκριτής μιας έγκυρης ιταλικής εφημε­ρίδας: «στην πολιτοφυλακή του Σαν Ντιέγκο, αυτής της όμορ­φης παραθαλάσσιας πόλης όπου είδαμε να τερματίζουν τα σκάφη του πρωταθλήματος American's Cup, πάνω από 100 πο­λιτοφύλακες ήταν Εβραίοι»534 535 536.Αυτοί, ισότιμα και αφομοιωμένα μέλη του δυτικού κόσμου των λευκών, γίνονται με τη σειρά τους υπέρμαχοι της white supremacy και ενός ρατσισμού που εκτός από τους Αφροαμε- ρικάνους, στρέφεται και ενάντια στους Αραβες και τους ισλα- μιστές. Μάλιστα στις ΗΠΑ σήμερα, όπως δείχνει και το φαινό­μενο των Black Muslims, ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό μαύρων

534. Boyle 1990, σ. 25 (επιστολή του Τσόρτσιλ στον Αϊζενχάουερ, 18 Φεβρουά­ριου 1953).535. Eisenhower, αναφερεται σε Freiberger 1992, σ. 164.536. Zucconi 1995.

Φιλο-ισλαμισμός 269

είναι ισλαμιστές. Στα πλαίσια αυτά εντάσσεται και η άποψη ενός πολυεκατομμυριούχου επιτυχημένου συγγραφέα (του Χαλ Λίντσεϊ) που κατηγορεί «τη φύση και τα γενετικά χαρα­κτηριστικά του Ισμαήλ και των απογόνων του, Αράβων»537 538. Από τη μεριά τους, Αραβες και ισλαμιστές παραπονούνται πως υφίστανται διακρίσεις λόγω του χρώματός τους και πα­ρομοιάζουν την κατάστασή τους με εκείνη που ζούσαν οι μαύ­ροι τη δεκαετία του 1960, όταν το κίνημα ανθρωπίνων δικαιω­μάτων δεν είχε καταργήσει ακόμη το καθεστώς της white supremacy51*.Παρόμοια φαινόμενα, αν και σε πιο ήπιο βαθμό, εκδηλώνονται και στην Ευρώπη. Δεν είναι μόνο ακροδεξιοί πολιτικοί αυτοί που διαμαρτύρονται για την παρουσία έγχρωμων ποδοσφαιριστών στην εθνική ομάδα ποδοσφαίρου της Γαλλίας. Ένας διάσημος φιλόσοφος, που κυκλοφορεί σε αριστοκρατικά σαλόνια, ο Αλέν Φινκιλκρό, δεν περιορίζεται σε αυτό. Καταγγέλλει την εξέγερση των παρισινών προαστίων ως «έργο αράβων και μαύρων ισλα- μιστών» και εκφράζει την κατανόησή του για τους Γάλλους που «δεν συμπαθούν τους Αραβες και τους μαύρους»539. Τόσο οι μεν όσο και οι δε, ακόμη κι όταν δεν γίνονται στόχος ενός δηλωμέ­νου ρατσισμού, απασχολούνται στους χειρότερους τομείς της αγοράς εργασίας:

Για πρώτη φορά η Γαλλία εφαρμόζει στο εσωτερικό της μια πο­λιτική παρόμοια με εκείνη των ΗΠΑ προς τους μαύρους. Έχει δημιουργήσει πολίτες δεύτερης κατηγορίας, που δεν θεωρού­νται ούτε ξένοι, ούτε Γάλλοι, και τους έχει κλείσει σε «γκέτο» της περιφέρειας που εμείς αποκαλούμε «cites», και είναι ένα είδος no man's land, κάτι σαν τις συνοικίες των μεταναστών γύρω από τα αστικά κέντρα540.

537. Lieven 2005, σ. 253.538. MacFarquhar 2006.539. Montefiori 2005.540. Lapoujade 2002.

270 Ντομένικο Λοζούρντο

Οι διακρίσεις που ισχύουν στο χώρο εργασίας συνοδεύονται από μια αυξανόμενη κοινωνική περιθωριοποίηση. Στα εργοστά­σια οι Αραβες προσλαμβάνονται μόνο με συμβάσεις ε'ργου διάρ­κειας τριών εβδομάδων, με το ελάχιστο ημερομίσθιο και χωρίς ασφάλιση: «η πλήρης απασχόληση είναι μόνο για τους ντόπιους ευρωπαίους» (ethnic Europeans). Τα θύματα αυτών των κοινω­νικών αποκλεισμών αποθαρρύνονται τόσο πολύ που δύσκολα φεύγουν από τις άθλιες συνοικίες τους: «τα ναρκωτικά και η κα­τάθλιψη διαδίδονται όλο και περισσότερο»5''.Η εμμονή να κατατάσσουν τους Αραβες και τους ισλαμιστε'ς ανάμεσα στους απολίτιστους λαούς των αποικιών επιβεβαιώ­νεται με πολλά παραδείγματα. Στις αρχε'ς του 20ού αιώνα, εί­δαμε να πλανιε'ται πάνω από την πολιτική και την κουλτούρα της Δύσης το φάντασμα της «φυλετικής αυτοκτονίας» των λευ­κών, σε σημείο που αυτοί να υπερσκελίζονται από την αναπα­ραγωγική ικανότητα πολλαπλασιασμού των έγχρωμων. Στις μέ­ρες μας ένα βιβλίο που είχε μεγάλη επιτυχία, καλεί σε επιφυ­λακή ενάντια στην «καταιγιστική γονιμότητα» των ισλαμιστών και στην τάση των δυτικών να υποτιμούν τον κίνδυνο αυτό και να καταλήγουν σε «φυλετική αυτοκτονία». Το βιβλίο περιγράφει ένα εφιαλτικό σκηνικό: «οι οπαδοί του ισλαμικού φονταμενταλι- σμού πολλαπλασιάζονται σαν τα πρωτόζωα ενός κυττάρου που διχοτομείται, από ένα προκύπτουν δύο νέα κύτταρα, που και αυτά στη συνέχεια γίνονται τέσσερα, οχτώ, δεκαέξι, τριάντα δύο και ούτω καθεξής μέχρι το άπειρο»541 542 543.Το Ισλάμ δεν είναι πια ένα σύνολο ατόμων και συγκεκριμένων λαών, αλλά παρουσιάζεται σαν πελώριο θηρίο που αναπαρά- γεται με τρόπο φρικιαστικό. Οι ισλαμιστε'ς μετανάστες πολλα- πλασιάζονται τρομακτικά, αφήνοντας πίσω τους «μόνο μια π ε­λώρια και αηδιαστική βρώμικη κηλίδα»541. Πραγματικά, έχουμε να κάνουμε με ένα στερεότυπο που καμιά φορά πλήττει και

541. International Herald Tribune 2003b.542. Falacci 2004a, o. 53,157 και Falacci 2002a, a 24.543. Falacci 2002a, o. 122.

Φιλο-ισλαμισμός 271

τους Εβραίους (πόσες και πόσες σελίδες δεν ε'χουν γραφεί ενά­ντια στον foetor judaicus;) που συνήθους αναφε'ρεται κύρια στους εβραίους μετανάστες, στους «έγχρωμους» Εβραίους, στους kikes, που ζούσαν στις ΗΠΑ. Συνολικά πρόκειται για ένα στερεότυπο που στρέφεται ενάντια στη μάζα των μεταναστών και των εξαθλιωμένων. Έτσι, περισσότερο από έναν αντισημιτι­σμό νέου τύπου, Αραβες και ισλαμιστές γίνονται στόχος ενός ρατσισμού που πάντα έπληττε τους λαούς των αποικιών ή όσους θεωρούνταν απολίτιστοι, ενός σκληρού και απάνθρωπου αντιαποικιακού ρατσισμού. Ένας παρόμοιος ρατσισμός έπληττε πράγματι και τους Εβραίους, που συχνά παρουσιάζο­νταν σαν μιγάδες. Όμως αυτό που συντέλεσε στην εξαπόλυση του καθεαυτού αντισημιτισμού, ήταν το μίσος ενάντια σε ένα λαό που στην καρδιά της Δύσης απειλούσε να δηλητηριάσει έναν υγιή οργανισμό με έναν παθογόνο παράγοντα, δηλαδή με τον ιό της Γαλλικής Επανάστασης και της Οκτωβριανής Επανά­στασης. Αντίθετα, Αραβες και ισλαμιστές είχαν παραδοσιακά σχέσεις με την επανάσταση των λαών των αποικιών, που εξε­λίχθηκε έξω από τη Δύση, σε εδάφη που αυτή είχε κατακτήσει και θέσει υπό έλεγχο.

4. Η μακρά διάρκεια του αποικιακού αντιαραβικου ρατσισμού και το φάντασμα της «τελικής λύσης»

Στο σημείο αυτό είναι σκόπιμο να αναλογιστούμε τη μακρά διάρκεια και την ένταση του μίσους ενάντια στον αραβικό και ισλαμικό κόσμο. Είδαμε πως ήδη στο Μεσαίωνα, τα «τείχη» που χωρίζουν τους χριστιανούς από τους μουσουλμάνους είναι πολύ πιο ψηλά και αδιαπέραστα από αυτά που ορθώνονται ανάμεσα σε χριστιανούς και Εβραίους. Με την εξάπλωση της αποικιοκρατίας, εξελίσσονται και οι φυλετικοί διαχωρισμοί: από τη θρησκευτικού τύπου ισλαμοφοβία περνάμε στο ρατσιστικό μίσος κατά των Αράβων. Τον Ιούνιο του 1846, στη διάρκεια μιας συζήτησης στη Βουλή, ο Φρανσίσκ ντε Κορσέλ, φίλος και συ­νεργάτης του Τοκβίλ, αναφε'ρεται στις «επαίσχυντες διατάξεις κατά των ιθαγενών» που ανακοινώνονται στον αλγερινό τύπο

272 Ντομένικο Λοζούρντο

από τους γάλλους εποίκους. Μια εφημερίδα δεν διστάζει να γράφει ωμά πως οι Άραβες είναι «μια ανθρώπινη φυλή καταδι- κασμε'νη σε εξαφάνιση από τη Θεία Πρόνοια». Ό πω ς οι ερυ­θρόδερμοι, οι «κατώτερες φυλε'ς» στο σύνολό τους πρε'πει «να εξοντωθούν από τις ανώτερες φυλε'ς». Το με'λλον των Αράβων είναι προδιαγεγραμμε'νο: «είναι ευλογία η εξαφάνιση αυτής της αναθεματισμε'νης φυλής». «Οι πραγματικοί φιλάνθρωποι ε'χουν το ανθρωπιστικό καθήκον να εξαφανίσουν τις φυλές που αντι- στε'κονται στην πρόοδο»544. Ό πω ς βλέπουμε, περισσότερο κι από τους μαύρους, προορισμένους από τη φύση τους να είναι σκλάβοι ή άξιοι μόνο για χειρωνακτική δουλειά, οι Άραβες θεω­ρούνται, όπως και οι Ινδιάνοι, ως ένα περιττό βάρος που πρέ­πει να ξεφορτωθεί ο πολιτισμένος κόσμος. Δεν πρόκειται για παραλήρημα κάποιου δημοσιογράφου ή κάποιου μεμονωμένου θεωρητικού. Για τους γάλλους αξιωματικούς, στρατιώτες και εποίκους της Αλγερίας, «οι Άραβες είναι άγρια θηρία», «ο θάνα­τος ακόμη κι ενός από αυτούς συνιστά καλή πράξη». Τα γράφει αυτά ο Τοκβίλ, που σχολιάζει: «όχι μόνο είναι απάνθρωπο, αλλά και παράλογο και αδιανόητο να θέλει κανείς να καταπνίξει ή να εξοντώσει τους ιθαγενείς»545 546. Κι όμως, είναι υπαρκτός ο κίνδυνος να επαναληφθεί η τραγωδία που ακολούθησε την «κατάληψη της Αμερικής» 54|\Μερικές δεκαετίες αργότερα, η ιδέα για την «τελική λύση» του αραβικού ζητήματος δεν κυκλοφορεί στις αποικίες της φιλελεύ­θερης Γαλλίας του Λουδοβίκου Φίλιππου αλλά σε αυτές της φι­λελεύθερης Ιταλίας του Τζιολίττι. Ο εθνικιστής Κοραντίνι ζητάει «να ξετρυπώσουμε» και «να κρεμάσουμε τα άγρια θηρία που λέ­γονται Άραβες». Αυτή τη δολοφονική διάθεση ο Ντ' Ανούντσιο την εκφράζει ποιητικά, αν και με μέτριους ή και απωθητικούς στίχους: «Μη χάνετε το στόχο σας, χριστιανοί / Μόνο όποιος

544. Αναφε'ρεται στον Tocqueville 1951, τόμος III, τεύχος I, ο. 294, υποσημείωση 1.545. Στο ίδιο, τόμος XV, τεύχος I, ο. 224-225 (επιστολή στον Φρανοίσκ ντε Κορσελ της 1ης Δεκεμβρίου 1846.546. Στο ίδιο, τόμος III, τεύχος I, ο. 329.

φιλο-ισλαμισμός 273

αστοχήσει, αμαρτάνει / Μην λησμονάτε! Δεν είναι άνθρωποι, αλλά σκυλιά». 'Οπως διευκρινίζει σε μεταγενε'στερο σημείωμά του ο 'Αλντο Κιέριτσι, δεν είναι μόνο την αντίστασή τους που πρέπει να χτυπήσουμε, αλλά «τη φυλή» τους συνολικά: «όσο κι αν ταράζονται, με'χρι αηδίας, οι φοβισμε'νοι», αυτή είναι «η μόνη λύση». Θα μπορούσε να πει κανείς: «τέλος πάντων, όμως οι Αραβες βρίσκονται στον τόπο τους». Ιδού η απάντηση: «Πράγ­ματι», αλλά το ίδιο ίσχυε και για τους ερυθρόδερμους στη Βό­ρεια Αμερική. «Και μετά από πενήντα χρόνια δεν υπήρχε ούτε ένας, ούτε ανάμεσα στους άντρες του Μπούφαλο Μπιλ»547 548. Πα­ρόμοιο κλίμα επικρατεί και στα μέτωπα του πολέμου. Σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός συνταγματάρχη που υπηρετεί στην κατε- χόμενη Λιβύη, «δεν είναι σπάνιο να ακούς επίλεκτους και γεν­ναίους αξιωματικούς να υποστηρίζουν τις πιο αντιδραστικές και ακραίες απόψεις, όπως για παράδειγμα αυτή σχετικά με την εξόντωση όλων των Αράβων της Τριπολίτιδας». Οι απόψεις αυτές δεν μένουν μόνο στη θεωρία, όπως έδειξε η εξόντωση των ιθαγενών πληθυσμών και οι αποτρόπαιες ενέργειες που τη συνόδεψαν, σύμφωνα με τη μαρτυρία του συνταγματάρχη που προαναφέραμε: «Αραβες σοβαρά τραυματισμένοι, περιχύθηκαν με πετρέλαιο ή βενζίνη και κάηκαν. Αλλοι ρίχτηκαν ζωντανοί σε πηγάδια και αφέθηκαν να πεθάνουν εκεί. Αλλοι ακόμη πυροβο- λήθηκαν χωρίς κανένα λόγο, από καπρίτσιο. Κάποιοι αξιωματι­κοί επιδόθηκαν οι ίδιοι σε αυτές τις εκτελέσεις, για τις οποίες υπερηφανεύονταν μετά»54".Στο σημείο αυτό θα ήταν εύκολο να διαμορφώσουμε κατά το δο- κούν την ιστορία, όπως εξάλλου συνηθίζεται: η παρουσίαση των εχθρών Αράβων και ισλαμιστών σαν «ανθρωπόμορφων σκύ­λων», σαν «άγριων», σαν «ζώων», «άγριων θηρίων», «σκυλιών», σαν προσωποποίηση του «κακού» και του «δαίμονα», προετοι­μάζει το έδαφος για την «τελική λύση». Επιβεβαιώνεται έτσι

547. Del Fra 1995, σ. 88.548. Salerno 2005, σ.27.

274 Ντομίνικο Λοζούρντο

ακόμη και «η συνηθισμένη θεωρία περί του κακού» για την οποία κάνει λόγο η Άρεντ: αυτή δεν διατυπώνεται από διεστραμμένες προσωπικότητες, αλλά από έναν μέτριο γραφειοκράτη όπως ο Άιχμαν, ή ακόμη καλύτερα, στην περίπτωση της υποταγμένης στην Ιταλία Λιβύης, από «επίλεκτους και γενναίους αξιωματι­κούς». Η ιστορία του αντιαραβικού «αντισημιτισμού» παρουσιά­ζεται επίσης ως ένα είδος συμπληρώματος στην ιστορία του αντιεβραϊκού αντισημιτισμού. Στο πλαίσιο του τελευταίου δεν λείπουν οι Εβραίοι που επηρεασμένοι από μια φοβία για την ταυτότητά τους, καταλήγουν να ενστερνίζονται τα στερεότυπα των εχθρών και εξολοθρευτών του λαού από τον οποίο κατάγο­νται. Ένα ανάλογο φαινόμενο αναδύεται στα πλαίσια της ιστο­ρίας του άλλου «αντισημιτισμού»: αυτό αποδεικνύεται από τον ιδιαίτερο ζήλο με τον οποίο συμμετέχουν στην αντι-ισλαμική εκ­στρατεία της εποχής μας ορισμένοι συγγραφείς και δημοσιογρά­φοι που κατάγονται από τη Μέση Ανατολή ή τον ισλαμικό κό­σμο, μόνιμοι φιλοξενούμενοι με τιμές, από εκείνο τον Τύπο που καταγγέλλει μετά μανίας την «τρομοκρατία» και το «φονταμε- νταλισμό», πάντα έχοντας το βλέμμα στραμμένο αποκλειστικά προς το Ισλάμ. Ένα δείγμα αυτών των διανοουμένων είναι ο Ό ττο Βάινινγκερ, ο λαμπρός αυστριακός διανοούμενος εβραϊκής καταγωγής, που έχει επηρεαστεί ολοκληρωτικά από τη μυθολο­γία της άριας φυλής και περιφρονεί τους σημίτες. Αυτά είναι αναμφισβήτητα, κι όμως, και στην περίπτωση αυτή, πρέπει να προσέχουμε να μην επικροτούμε το ψευδεπίγραφο και παρα­πλανητικό ιδεολόγημα της αδιάλειπτης συνέχειας.

5. Τρεις ριζικά διαφορετικές μορφές της κριτικής στάσης απέναντι στο Ισλάμ

Αν η προβολή των Εβραίων ως αιώνιων θυμάτων γίνεται υπό την επήρεια του «αρχαίου μύθου για τον περιούσιο λαό», όπως υπογραμμίζει η Αρεντ, το να κάναμε το ίδιο για τους Αραβες και τους ισλαμιστές, θα σήμαινε πως επαναλαμβάνουμε ένα μύθο που είναι ιδιαίτερα προσφιλής στον ισλαμικό φονταμε- νταλισμό. Δεν έχει λοιπόν νόημα να ταυτίζουμε τη θρησκευτική

Φιλο·ισλαμισμός 275

μισαλλοδοξία με το φυλετικό ρατσισμό. Με τον ίδιο τρόπο που διαχωρίσαμε τον αντι-ιουδαϊσμό από την ιουδαιοφοβία και τον αντισημιτισμό, ε'τσι θα πρέπει να διαχωρίζουμε τον αντι-ισλα- μισμό (ως νόμιμη στάση κριτικής απέναντι σε ορισμένες πτυχές της ισλαμικής θρησκείας και κουλτούρας) από την ισλαμοφοβία (ως επιβολή ή υποστήριξη της διάκρισης σε βάρος των ισλαμι- στών στη βάση της θρησκείας και της κουλτούρας τους) και από το φυλετικό μίσος απέναντι στους Αραβες και τους ισλα- μικούς λαούς.Για να διευκρινίσουμε το ζήτημα αυτό, ας δούμε τι λέει ένας με­γάλος φιλελεύθερος συγγραφέας στον οποίο προστρέχουμε συ­χνά. Ο Τοκβίλ δεν έχει αμφιβολίες: πρόκειται για μια θρησκεία για την οποία «ο ιερός πόλεμος είναι η μεγαλύτερη αγαθοεργία». Κι ακόμη: «οι άγριες αισθησιακές τάσεις του Κορανίου ξεπρο­βάλλουν μπροστά μας τόσο καθαρά ώστε να μπορώ να πω με σιγουριά πως δεν μπορεί να τις αγνοήσει κανένας καλοπροαί­ρετος άνθρωπος»™. Το λιγότερο που μπορεί να πει κανείς είναι πως αυτή είναι μια μονόπλευρη κριτική: κατηγορείται για βίαιες και φιλοπόλεμες τάσεις ο κόσμος εναντίον του οποίου τότε είχε εξαπολυθεί ένας ανελέητος κατακτητικός πόλεμος, που έμοιαζε σχεδόν με σταυροφορία. Ο ίδιος φιλελεύθερος γάλλος συγγρα­φέας θα χαρακτηρίσει αργότερα την κατάληψη της Αλγερίας ως ιερή αποστολή ενός «χριστιανικού έθνους». Ωστόσο, η κριτική στάση του Τοκβίλ, όσο και να μη συμφωνεί κανείς μαζί του, εί­ναι απόλυτα δικαιολογημένη αφού αυτός τουλάχιστον σ' εκείνη τη συγκυρία, δεν καταλήγει σε καμία διάκριση σε βάρος των οπαδών της θρησκείας του Ισλάμ, αν και διαφωνεί με το Κοράνι. Αλλά ο φιλελεύθερος Γάλλος προχωρά ακόμη περισσότερο. Ο αντι-ισλαμισμός του εύκολα μεταστρέφεται σε ισλαμοφοβία. Και όχι μόνο επειδή υποστηρίζει τον ανελέητο πόλεμο κατά της Αλγερίας και του αραβικού πληθυσμού, με σύλληψη «αμάχων, 549

549. Tocqueville 1951, τόμος XIII, τεύχος II ο. 28 (επιστολή στον Λουί ντε Κεργκολί της 21 Μαρτίου 1838).

276 τομίνικο Λοζούρντο /

γυναικών και παιδιών», δηλαδή με τρόπους που θα φαίνονταν βάρβαροι αν στρέφονταν ενάντια σε Γάλλους ή δυτικούς. Στην πραγματικότητα, και μετά το πέρας του πολέμου συνεχίζονται οι διακρίσεις σε βάρος των ιθαγενών εξαιτίας και μόνο της κα­ταγωγής τους. Ό πω ς τονίζει ο Τοκβίλ, πρέπει να αποφύγουμε με κάθε τρόπο να δημιουργηθεί στους Αραβες η ψευδαίσθηση πως θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν «ως συμπολίτες ή ισό­τιμοί μας»550.Είναι ξεκάθαρες οι διακρίσεις σε βάρος των Αράβων. Μπορούν όμως να καταργηθούν με το θρησκευτικό προσηλυτισμό και την πολιτισμική αφομοίωση; Οι chances*, είναι λίγες: «οι ημι-πολιτι- σμένοι λαοί» πρέπει να αποδέχονται τον «κυρίαρχο ρόλο» της Γαλλίας και της Ευρώπης, και πρέπει οπωσδήποτε να διαπαι- δαγωγούνται με το πνεύμα αυτό551. Στην Αλγερία η υποδού­λωση υλοποιείται με τη συστηματική εξόντωση και τον αποδε- κατισμό των ιθαγενών. Κι όμως, ακόμη και τα θύματα διέπο- νται, κατά τον Τοκβίλ, από αθεράπευτη «ξεροκεφαλιά» και «φα­νατισμό»552 553. Ο φιλελεύθερος Γάλλος τα γράφει αυτά σε μία επι­στολή προς τον Κεργκολέ, φίλο και εξάδελφό του, που χαρα­κτηρίζει τους Αραβες «δόλια και αξιοκαταφρόνητη φυλή»551. Οι διακρίσεις σε βάρος των Αράβων τείνουν να αποκτήσουν μια νατουραλιστική ακαμψία. Κι όμως ο Τοκβίλ δεν φτάνει σε έναν πραγματικό αντι-αραβικό ρατσισμό: είναι εύκολα αντιληπτό ότι δεν συμμερίζεται την άποψη που ορθώνει απροσπέλαστα τείχη ανάμεσα σε αποικιοκρατούμενους και αποικιοκράτες, ούτε υποστηρίζει την εξόντωση των τελευταίων, όπως γράφουν οι εφ ημερ ίες που υπηρετούν τα συμφέροντα και το μίσος των εποίκων.

550. Στο ίδιο, τόμος III, τεύχος I, σ. 324.* Σ.τ.ε.: Γαλλικά στο κείμενο: Πιθανότητες.551. Στο ίδιο.552. Στο ίδιο, τόμος XIII, τεύχος II, σ. 86 (επιστολή στον Λουί ντε Κεργκολέ της 23 Μαΐου 1841).553. Στο ίδιο, τεύχος I, σ. 193 (επιστολή της 22 Ιουνίου 1830).

Φιλο-ισλαμισμός 277

6. 'Αραβες και ισλαμιστές στο στόχαστρο της άριας μυθολογίας. Από τον Γκουμπλοβιτς μέχρι σήμερα

Ο ρατσισμός των αποικιοκρατιών συνεχίζεται με ποικίλους τρόπους και εκδηλώνεται στη συμπεριφορά της Δύσης απέναντι σε Αραβες και ισλαμιστες, αν και πιο συγκαλυμμε'να και ύπουλα μετά την ήττα του Τρίτου Ράιχ και την ανάπτυξη του εθνικοαπελευθερωτικού κι­νήματος των καταπιεσμένων λαών. Γι' αυτό και χαρακτήρισα ασαφή τον όρο του αντι-αραβικού αντισημιτισμού. Δεν πρέπει ωστόσο να παραβλέψουμε τα νέα στοιχεία που αναφύονται.Μας απασχολεί ένα ζήτημα: η άρια μυθολογία που για καιρό ωθούσε σε αντι-εβραϊκές διώξεις προετοιμάζοντας την «τελική λύση», σήμερα στρέφεται κατά των ισλαμιστών. Ας αναλογι- στούμε συγκεκριμένα την Ινδία, όπου ισχυρά φονταμενταλιστικά ρεύματα ταυτίζουν το μύθο περί άριας φυλής με τον ιθαγενή πληθυσμό της μεγάλης ασιατικής χώρας, που σήμερα καλείται να αναζητήσει και να επανεπιβεβαιώσει την αυθεντική του ταυ­τότητα, αποπέμποντας και τις δυτικές αλλά βασικά τις ισλαμι- κές προσμίξεις που ανάγονται στην περίοδο της Μογγολικής Αυ­τοκρατορίας. Το 1992, στην Αγοντίγια, 200.000 διαδηλωτές φώ­ναζαν: «Θάνατος στους μουσουλμάνους!». Βίαια περιστατικά συνέβησαν και όχι μόνο μέσα στα τζαμιά. Για εβδομάδες και μή­νες, εξαπολύονταν στην Ινδία πογκρόμ από ένα φανατισμένο πλήθος: «οι μουσουλμάνοι καίγονταν ζωντανοί μέσα στα σπίτια τους, βομβαρδίζονταν με εμπρηστικές βόμβες, μαχαιρώνονταν στους δρόμους. Μέχρι την επέμβαση του στρατού, μόνο στη Βομβάη είχαν δολοφονηθεί 1.400 άτομα, σχεδόν όλοι μουσουλ­μάνοι». Με τη βοήθεια της δημοτικότητας που απέκτησαν τότε, οι πρωτεργάτες του φονταμενταλισμού, της άριας μυθολογίας και της ισλαμοφοβίας, αναρριχώνται στη συνέχεια στην εξουσία της χώρας: με αποτέλεσμα «πογκρόμ υποκινούμενα από το κρά­τος στη Γκουζαράτ τον Απρίλη του 2002, όταν καταδιώκονται και δολοφονούνται πάνω από 2.000 μουσουλμάνοι»” 4.

554. Dalrymple 2005, σ. 64-65.

278 τομίνικο ΛοζούρντΓ

Έτσι, η μυθολογία περί άριας φυλής επιστρέφει εκεί απ ' άπου ξεκίνησε. Στα τέλη του 19ου αιώνα ο Λούντβιχ Γκούμπλοβιτς, ξαναγράφοντας την ιστορία ως «φυλετική διαμάχη», παραπο- νείται για τη διεμβόλιση του «πολιτισμού των Αριών της αρχαίας Ινδίας» από τον «λεγόμενο "σημιτικό" πολιτισμό». Εδώ η «αντι- σημιτική» πολεμική δεν στρέφεται κατά των Εβραίων: ο ίδιος ο Γκούμπλοβιτς έχει εβραϊκή καταγωγή. Αντίθετα, στοχοποιού- νται οι «Αραβες», δηλαδή «η αραβο-μωαμεθανική κυριαρχία»” 5. Ο παραδοσιακός αντισημιτισμός ήδη από το ξεκίνημά του, αν και στρεφόταν κύρια κατά των Εβραίων, δεν ξεχνούσε ωστόσο και τους Αραβες. Για να το συνειδητοποιήσουμε αυτό, ας δώ­σουμε το λόγο σε έναν από τους σημαντικότερους θεωρητικούς του (αντι-εβράίκού) αντισημιτισμού, που στα τέλη του 19ου αι­ώνα, γράφει: «Αφού στην Ευρώπη η σημιτική φυλή εκπροσω­πείται σχεδόν αποκλειστικά από τους Εβραίους, καθαρά "σημί- τες" θεωρούμε τους Εβραίους. Έτσι στην περίπτωσή μας, "αντισημίτης" είναι ο "εχθρός των Εβραίων"». Παραμένει στα­θερή η φυλετική και πολιτισμική ταύτιση των σημιτών που πα- ρέμειναν στον τόπο καταγωγής τους, με εκείνους που μετανά- στευσαν στη Δύση: «ακόμη και σήμερα οι σημίτες νομάδες της ερήμου (οι βεδουίνοι) επιδίδονται σε ληστείες και αρπαγές, με τρόπο πρωτόγονο. Ο Εβραίος, μπορούμε να πούμε πως είναι "ένας πολιτισμένος βεδουίνος" (Kultur-Beduine). Κάνει ακριβώς το ίδιο πράγμα, αλλά πολιτισμένα, αφού το πεδίο δράσης του είναι το "εμπόριο"»55". Ο παραδοσιακός αντισημιτισμός στρεφό­ταν κατά των Εβραίων, γιατί αυτοί ήταν το αντίπαλο δέος μέσα στους κόλπους της Δύσης. Αραβες και ισλαμιστές ανήκαν στους λαούς των αποικιών και ήταν στο στόχαστρο ιδεολογιών και πρακτικών που από χρόνια στρέφονταν ενάντια στους αποι- κιοκρατούμενους λαούς. Αυτά δεν έπαψαν να ισχύουν. Αλλά ση­μειώθηκε μια ριζοσπαστική αλλαγή. Ως μετανάστες που διατη- 555 556

555. Gumplowicz 1883, σ. 305.556. Fritsch 1893, σ. 3.19-20.

Φιλο-ισλαμισμός 279

ρούν δεσμούς με τις χώρες καταγωγής τους και την κουλτούρα τους, Αραβες και ισλαμιστε'ς είναι εχθροί που δρουν μέσα στους κόλπους της Δύσης: είναι η πέμπτη φάλαγγα ενός ανυπότα­κτου εχθρού. Αυτοί σήμερα γίνονται το όχημα της ανατροπής και ο παθογόνος παράγοντας που απειλεί να μολύνει έναν υγιή κοινωνικό οργανισμό. Με άλλα λόγια, Αραβες και ισλαμιστές πλήττονται από τις ίδιες κοινοτυπίες, τις ίδιες προκαταλήψεις και τις ίδιες διαδικασίες φυλετικής κατηγοριοποίησης, που έπλητταν από παλιά και με τραγικό τρόπο τους Εβραίους.

7. Συνεχίζονται τα στερεότυπα: οι ισλαμιστές διαδέχονται τους Εβραίους

Για την επιβεβαίωση των παραπάνω απόψεων, πρέπει να συ­γκρίνουμε τους «κλασικούς» της ιουδαιοφοβίας και του παρα­δοσιακού αντισημιτισμού, με τις σύγχρονες απόψεις όσων το­νίζουν τον κίνδυνο του ισλαμικού ζητήματος και του περιεχο­μένου του ισλαμισμού. Πρέπει να προσέξουμε ιδιαίτερα ορι­σμένα βιβλία που κυκλοφορούν σε εκατομμύρια αντίτυπα στη Δύση, που χάρισαν μετάλλια και αναγνώριση στη μαχητική συγγραφέα τους (την Οριάνα Φαλάτσι), και που υπηρετούν την κυρίαρχη ιδεολογία ίσως πιο πρωτόγονα, αλλά για τούτο πιο άμεσα και με τρόπο «ειλικρινή». Ό πω ς αναφέρεται σε ένα από αυτά, οι ισλαμιστές παραμένουν ξένοι, ακόμη κι όταν δυ­στυχώς παίρνουν την υπηκοότητα της χώρας που τους φιλο­ξενεί, και μάλιστα ξένοι ιδιαίτερου τύπου: είναι άνθρωποι που «δεν έχουν καμία διάθεση να αφομοιωθούν», και σε οποιαδή­ποτε προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή, απαντούν «υπερασπιζόμενοι με νύχια και με δόντια την εθνική τους ταυ­τότητα». Να πώς προβάλλει η αντίληψη για «ένα Κράτος μέσα στο Κράτος, μια κυβέρνηση στα πλαίσια της κυβέρνησης»” 7. Μια άποψη που μοιάζει σαν δυο σταγόνες νερό με την άποψη των παλιών ιουδαιόφοβων και αντισημιτών: οι Εβραίοι αποτε-

557. Falacci 2004a, σ. 70, 37, 84.

280 τομίνικο Λοίούρντο

λούν «κράτος εν κράτει», «ξεχωριστό λαό στους κόλπους του λαού», «έθνος στα πλαίσια του έθνους»51". Για να συνειδητοποι­ήσουμε πόσο αμετάκλητα ξένοι παραμένουν οι Αραβες και οι ισλαμιστές, αρκεί να τους ακούσουμε: «Γιατί μιλάνε έτσι; Στον τόνο, στις λέξεις, στη σύνταξη, "διαστρεβλώνουν" τη γαλλική γλώσσα», παρατηρεί απαξιωτικά ο φιλόσοφος Φινκελρό. Πώς να ξεχάσουμε τα σχόλια του Βάγκνερ για την «αλλοίωση της γερμανικής γλώσσας» από τους Εβραίους, για τα φριχτά τους «εβραιο-γερμανικά», που επαναλαμβάνει στα νεανικά γραπτά του και ο Νίτσε119;Πρόκειται για μια σωβινιστική και εσώστρεφη στάση, που ανά­μεσα στ' άλλα εκφράζει και μια επεκτατική αλαζονεία. Στο φόβο της «ιουδαιοποίησης», που κατά τους παλιούς ιουδαιό- φοβους και αντισημίτες απειλεί τον οικονομικό και χρηματιστικό τομέα, τον Τύπο και τον πολιτισμό1" , προστίθεται τώρα και ο φόβος της «ισλαμοποίησης»141. Ας επαγρυπνούμε: το Ισλάμ ανε­γείρει όλο και περισσότερα τζαμιά, κάνει όλο και πιο αισθητή την παρουσία του στη δυτική οικονομία, επηρεάζει βαθιά τον τύπο («η εφημερίδα Times του Λονδίνου συμπεριφέρεται στο Ισλάμ υπερβολικά φιλικά»), τους «εκδοτικούς οίκους και τις κι­νηματογραφικές εταιρίες», κυριαρχεί στον τομέα του πολιτι­σμού (όπως φαίνεται από «τα συνέδρια, τις συνδιασκέψεις, τις συνομιλίες, τα σεμινάρια, τα συμπόσια», που επιδίδονται όλο και περισσότερο σε μια «εξοργιστική αποθέωση του ισλαμικού πολιτισμού» και στην «απαξίωση του δυτικού πολιτισμού») και στον «ακαδημαϊκό κόσμο» (όπου αυτοί που δίνουν τον τόνο εί­ναι «οι πραγματικοί ή επίδοξοι ιστορικοί, οι πραγματικοί ή επί­δοξοι φιλόσοφοι, οι πραγματικοί ή επίδοξοι επιστήμονες, που εδώ και τριάντα χρόνια υποβαθμίζουν τον πολιτισμό μας πα- 558 559 560 561

558. Cobet 1973, σ. 159-160,163.559. Monlefiori 2005. Losurdo 2002, σ. 171-172 (σχετικά με τον Βάγκνερ και το νε­αρό Νίτσε).560. Cobet 1973, σ. 146, 232.561. Falacci 2004a, ο. 77.

Φίλο-ισλαμισμός 281

σχίζοντας να αποδείξουν την ανωτερότητα του Ισλάμ»)562 563. Σί­γουρα, το μικρόβιο του ισλαμισμού αντικατέστησε το μικρόβιο του ιουδαϊσμού, αλλά τα υπόλοιπα είναι γνωστά σε όποιον ιστορικό έχει την παραμικρή επαφή με τις ιουδαιοφοβικές και τις αντισημιτικές φαντασιώσεις.Το βασικό όχημα της «ιουδαιοποίησης» ήταν παλιά «η εξιουδαϊ- σμένη σοσιαλδημοκρατία»561. Η Αριστερά εξακολουθεί να είναι το κατεξοχήν με'σο διάδοσης στη Δύση, μιας αμετανόητης και εχθρικής διαφορετικότητας, μόνο που αυτή δεν εκπροσωπείται πια από τον εβραϊσμό αλλά από το Ισλάμ: παραμε'νοντας στα σύγχρονα ισλαμοφοβικά best sellers, είναι προφανής η «ομοιό­τητα ανάμεσα στην Αριστερά και το Ισλάμ», ανάμεσα στον ισλα­μισμό και τον μαρξισμό, και δεν είναι τυχαίο που η Αριστερά «παρέδωσε την Ιταλία στο Ισλάμ»564. Για να το πετύχει αυτό, στηρίχτηκε στη συνεργασία ή μάλλον στις εμμονές ή την αδε­ξιότητα κύκλων που θα έπρεπε να αντισταθούν σε κάτι τέτοιο. Δυστυχώς δεν λείπουν και οι ιερείς και επίσκοποι που συμπα­ρατάσσονται με την Αριστερά άρα και με το Ισλάμ, το οποίο στην προσπάθεια προσηλυτισμού που προωθεί, μπορεί να βα­σίζεται ακόμη και «στη βοήθεια του Βατικανού»565. Φτάσαμε στο σημείο να σκεφτόμαστε τους «εξιουδαϊσμένους χριστιανούς» και τον «Εβραίο του Βατικανού» που ήταν μαύρα πρόβατα για τους παλιούς ιουδαιόφοβους και αντισημίτες566.Ένας «ανθρωπιστικός συναισθηματισμός» ωθούσε τους παρα­δοσιακούς ιουδαιοφοβικούς και αντισημίτες στην αναγνώριση και την οτπόδοση της πολιτικής ιθαγένειας στους Εβραίους. Σή­μερα, η πολεμική ενάντια σε όσους θα ήθελαν να παραχωρή­σουν ή έχουν ήδη παραχωρήσει δικαίωμα ψήφου στους ισλαμι- στές μετανάστες, καθώς και ο αγώνας ενάντια στον κίνδυνο «να

562. Στο «ΙΟ ο. 62, 68, 153, 161, 158.563. Cobet 1973, σ. 65,147.564. Falacci 2004a, σ. 222-225.565. Στο «ιο, σ. 181-184,159.566. Cobet 1973, σ. 232, 231.

282 Ντομίνικο Λοζοΰρντο

υπολογίζουμε τους ξένους περισσότερο από τους πολίτες», συ­νοδεύονται από την έκκληση να είμαστε σε επιφυλακή απένα­ντι στη «φενάκη» του φιλο-ισλαμικού «ανθρωπισμού»547.Ό πω ς ξέρουμε, η θεωρία περί της εβραϊκής συνωμοσίας δια­περνάει σε βάθος όλη την ιστορία της ιουδαιοφοβίας και του αντισημιτισμού. Αυτό το μοτίβο δεν εξαλείφθηκε, αλλά σήμερα στρέφεται κατά του Ισλάμ: είναι σε πλήρη εξέλιξη «η πιο βρω­μερή, η πιο επικίνδυνη συνωμοσία της σύγχρονης ιστορίας». Για να τη συνειδητοποιήσουμε, εκτός από τους «επίσημους συνω­μότες» (δηλαδή τις οργανώσεις και τους φορείς που καθοδη­γούνται από Αραβες και ισλαμιστές) και τους «προδότες» ή τους «συνένοχους» από τη Δύση, πρέπει να έχουμε κατά νου το ρόλο που παίζουν «τραπεζίτες», «Πάπες», «κρατικοί ηγέτες», «πολιτικοί», και πολλοί «διανοούμενοι», σε πολλά επίπεδα, με συνειδητό ή ασυναίσθητο τρόπο. Το αποτέλεσμα είναι κατα­στροφικό: «η Ευρώπη ξεπουλιέται σαν πόρνη σε σουλτάνους, χαλίφηδες, βεζίρηδες, μισθοφόρους της νέας οθωμανικής αυτο­κρατορίας, κοντολογίς έχει καταντήσει μια Ευραραβία». Μάλι­στα, «η Ευρώπη γίνεται σταδιακά μια επαρχία του Ισλάμ, μια αποικία του Ισλάμ»54". Αλλά η συνωμοσία δεν σταματάει εδώ: αν αναλογιστούμε το ρόλο του «φιλο-ισλαμικού ΟΗΕ» και τους χει­ρισμούς για την «Παγκόσμια Ισλαμική Επανάσταση», είναι προ­φανής η τρομερή απειλή που κρέμεται πάνω από τον πλανήτη. Να πώς αποκαλύπτεται τελικά «η αλήθεια που οι υπεύθυνοι συγκάλυπταν, ή μάλλον έκρυβαν ως επτασφράγιστο κρατικό μυστικό»549. Σε αυτές τις ραδιουργίες για την προώθηση της πα­γκόσμιας κυριαρχίας δεν πρωτοστατούν πλέον οι Εβραίοι, αλλά οι ισλαμιστές.Παλιότερα, τη συνολική απειλή κατά της πολιτισμένης ανθρω­πότητας ενσάρκωνε η εβραιο-μπολσεβίκικη συνωμοσία. Ενώ σή­μερα η Δύση είναι υποχρεωμένη, όπως φαίνεται, να αντιμετω- 567 568 569

567. Στο ίδιο ο. 207. Falacci 2004a, σ. 75-76, 90-91, 142.568. Falacci 2004a, σ. 141-143, 34-35.569. Στο ίδιο, σ. 30, 75, 141.

Φιλο-ισλαμισμός 283

πίσει τον «ισλαμο-κομφουκιανό άξονα»5™. 'Οπως βλέπουμε, το Ισλάμ αντικατέστησε τον εβραϊσμό, και η Κίνα τη Σοβιετική Ένωση. Για τα υπόλοιπα, το προσφιλές στους παραδοσιακούς ιουδαιόφοβους και αντισημίτες ιδεολογικό μοτίβο εξακολουθεί να παραμένει σε ισχύ.

8. Στο εδώλιο του κατηγορουμένου, ο Αλλάχ στη θέση του Ιεχωβά

Η σύγχρονη αντι-αραβική και ισλαμοφοβική εκστρατεία εντοπί­ζει στο Κοράνι τις ρίζες του κακού, για το οποίο ενοχοποιείται ο σύγχρονος ισλαμικός ριζοσπαστισμός. Έτσι, αξίζει τον κόπο να εξετάσουμε το κλασικό κείμενο ενός από τους διασημότε- ρους αντισημίτες (του Θίοντορ Φριτς): Τα επιχειρήματά μου κατά του Ιεχωβά*7'. Σήμερα στη θέση του Ιεχωβά βρίσκεται ο Αλλάχ! Ας δώσουμε το λόγο στη Φαλάτσι: «Ο Αλλάχ δεν έχει κα­νένα κοινό με το Θεό των χριστιανών. Απολύτως κανένα. Δεν εί­ναι ένας καλοπροαίρετος Θεός, δεν είναι ένας Θεός-Πατέρας. Είναι ένας κακόβουλος Θεός [...] που δεν διδάσκει την αγάπη: δι­δάσκει μόνο το μίσος»570 571 572 573. Ας δούμε το δεύτερο κεφάλαιο του «κλασικού» που προαναφέραμε για τον αντισημιτισμό. Μας προξενεί εντύπωση ο τίτλος: «Η ωμότητα και η μισανθρωπία του Ιεχωβά»! Αυτά τα χαρακτηριστικά υποτίθεται πως προκύ­πτουν από την τύχη των κατοίκων της Χαναάν, όπως περιγρά- φονται στην Παλαιά Διαθήκη, που εξοντώθηκαν για να μπορέ­σει να τους διαδεχτεί ο περιούσιος λαός. Το συμπέρασμα είναι προφανές: «το πνεύμα εκδίκησης και μίσους», χαρακτηριστικό του εβραϊσμού, είναι σε ασυμβίβαστη αντίθεση με το «ήπιο πνεύμα καλοσύνης» των χριστιανών57’.Ας δούμε τώρα πώς εξελίσσεται σήμερα το κατηγορητήριο κατά

570. Huntington 1997, σ. 353 κ.εξ.571. Fritsch 1911.572. Falacci 2005b,o. 3.573. Fritsch 1911, σ. 54-55.

284 Ντομένικο Λοζούρντο

του Αλλάχ, ως «Αφέντη Θεού»: «δεν συμπεριφέρεται στους αν­θρώπους σαν να είναι παιδιά του, αλλά σαν σε υποτακτικούς, σαν δούλους [...]. Δεν τους διδάσκει την ελευθερία, αλλά την υπο­ταγή»574. Να που έχουμε να κάνουμε με την επαναφορά του κε­ντρικού μοτίβου του αντισημιτισμού, που τώρα στρέφεται κατά των Αράβων και των ισλαμιστών, και που -όπως γράφει ο Ντί- ρινγκ- κατηγορεί τον εβραϊσμό πως παρουσιάζει το Θεό ως «αφέ­ντη», ενώπιον του οποίου ο πιστός δεν μπορεί παρά να «συμπε- ριφέρεται ως υπηρέτης». Η λατρεία του Ιεχωβά διαπαιδαγωγεί έναν «υποτακτικό άνθρωπο» που υποκλίνεται τρέμοντας μπρο­στά σε «έναν καταπιεστικό αφέντη». Με αποτέλεσμα την «θεολο- γικά νομιμοποιημένη δουλοπρέπεια» (gottliche Knechtschaft)575. Συ­μπερασματικά, ο εβραϊσμός είναι «μια θρησκεία δουλοπρεπής» που διαπαιδαγωγεί με «πνεύμα δουλοπρέπειας» και δεν έχει σχέση με «ελεύθερους ανθρώπους»576·Στο εδώλιο του κατηγορουμένου οδηγείται τώρα ο Αλλάχ στη θέση του Ιεχωβά, αλλά στα υπόλοιπα δεν υπάρχουν και μεγάλες διαφορές. «Αν αυτό το Κοράνι είναι πράγματι τόσο δίκαιο, φι­λεύσπλαχνο και φιλειρηνικό, πώς εξηγείται η προτροπή για οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος;»577 578 - αναρω­τιέται με ρητορικό πάθος η Οριάνα Φαλάτσι, που ξεχνάει πως παραποιεί τον Μαρ όταν λέει: «Οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος υποστηρίζει η θρησκεία του Ιεχωβά»57*. Η σημαιοφόρος της σύγχρονης ισλαμοφοβίας αποδεικνύεται λιγό­τερο καλά ενημερωμένη από τον πατριάρχη του αντισημιτισμού. Το Κοράνι δανείζεται το νόμο της αντεκδίκησης, ίσως σε πιο ήπια μορφή, από ένα ιερό κείμενο της εβραιο-χριστιανικής Δύ­σης, την Παλαιά Διαθήκη, που τον επαναλαμβάνει επίμονα και συχνά: «ζωή αντί ζωής, οφθαλμόν αντί οφθαλμού, οδόντα αντί

574. Falacci 2005b, a. 3575. Duhring 1897, σ. 55,156-157.576. Duhring 1881, a. 24, 30-31.577. Falacci 2002a, a. 88.578. Marr 1879, σ. 10.

Φιλο-ισλαμισμός 285

οδόντος, χείρα αντί χείρας, πόδα αντί ποδός, πλήγμα αντί πλήγ­ματος, πληγή αντί πληγής, μώλωπα αντί μώλωπος» (Έξοδος, XXI, 23-25, αναφε'ρεται επίσης στο Λευιτικόν, XXIV, 19-20, και στο Δευτερονόμιον XIX, 27). Το ίδιο ισχύει και για τον «ιερό πόλεμο». Η Παλαιό Διαθήκη εξυμνεί τους «πολέμους του Κυρίου» (1 Σα­μουήλ XVIII, 17.XXV, 28, Αριθμοί XXI, 14). Το μοτίβο που χρησιμο­ποιείται συχνά σήμερα για να ενοχοποιηθεί ο αραβικός και ισλα- μικός κόσμος, ήταν το ίδιο που χρησιμοποιήθηκε επ ί μακρόν από τον αντισημιτισμό κατά των Εβραίων. Αντιγράφοντας και προ­συπογράφοντας το κείμενο ενός άλλου πρωτοκλασάτου γερμα- νού υποστηρικτή του αντισημιτισμού (του Αντολφ Βάρμουντ), ο Θίοντορ Φρίτς αντιμετωπίζει τον εβραϊσμό της Δύσης ως εχθρικό στρατό, έτοιμο να διεξάγει έναν «ιερό πόλεμο» ενάντια στους ίδιους τους λαούς που τον φιλοξενούν579.Η θρησκεία τους δεν επιτρέπει στους μωαμεθανούς να αποδε­χτούν ένα εκκοσμικευμένο και σύγχρονο κράτος: αυτή δίνει το έναυσμα για τη σημερινή ισλαμοφοβία. Το πρόβλημα αυτό το συναντάμε, αν και λίγο παραλλαγμένο, στους «κλασικούς» του αντισημιτισμού. Διαβάζουμε στον Ντίρινγκ: πώς μπορούν να αποδεχτούν το σύγχρονο Κράτος που έχει ιδρυθεί στη βάση της «ισότητας» από όσους αυτοχαρακτηρίζονται «εκλεκτοί», κάτι δηλαδή «που έχει υποδείξει ο Θεός σαν την αφρόκρεμα της αν­θρωπότητας»580; Πώς είναι δυνατόν οι πιστοί σε μια θρησκεία που διαπνέεται από το δίπολο περιούσιος λαός / άπιστοι, να συμβιβαστούν ειλικρινά με τη νομιμότητα του κράτους στο οποίο ζουν και να αναγνωρίσουν ως ισότιμους συμπολίτες τους κατοίκους του; Ή , για να χρησιμοποιήσουμε τους όρους του Μαρ: ο «εβραϊσμός» δεν μπορεί να διεκδικεί «την ισότιμη πολι­τική αντιμετώπιση από τους νόμους και την κυβέρνηση ενός Κράτους που θεοκρατικά αρνείται να αποδεχτεί»581. Αυτός ο όρος μας αφήνει άφωνους. Σήμερα είναι αμέτρητες οι καταγγε­

579. Fritsch 1893, σ. 105.580. DOhring 1881, σ. 109.581. Marr 1879, σ. 21.

286 Ντομε'νικο Λοζοόρντο

λίες ενάντια στη σκοτεινή θεοκρατία, που εμποδίζει δήθεν Αρα­βες και ισλαμιστε'ς να κατανοήσουν την ουσία της νεωτερικότη- τας και της κοσμικότητας. Ας επιστρέφουμε στον Ντίρινγκ: για τους Εβραίους «η θρησκεία είναι το παν», και αυτοί έχουν εμ­μονή με τη «λατρεία της θεοκρατίας», με «ό,τι αυτή αντιπροσω­πεύει»582 583 584. Πράγματι -επιμένει ο Μαρ- αυτό που χαρακτηρίζει τον ιουδαϊσμό είναι ένας «θεοκρατικός φανατισμός», δηλαδή ο «φανατισμός της θρησκείας του Ιεχωβά όπως εκφράζεται στην Παλαιά Διαθήκη»58'.Αυτό που μας εκπλήσσει είναι ο όρος που παρέθεσα με πλάγι­ους χαρακτήρες. Σήμερα, έχει καταντήσει λαϊκό σπορ η καταγ­γελία της μισαλλοδοξίας και του φανατισμού του αραβικού και ισλαμικού κόσμου. Ουδέν καινόν υπό τον ήλιον! Εκτός από τον Μαρ, καλό είναι να ξαναδιαβάσουμε και τον Ντίρινγκ: «ο μωα­μεθανισμός, κι ακόμη περισσότερο ο ιουδαϊσμός, ή θα εξαλει- φθεί ή θα εξαλείψει τους άλλους, τρίτη λύση δεν υπάρχει». Οι δύο θρησκείες θα μπορούσαν να επιδείξουν ανεκτικότητα η μία προς την άλλη, μόνο αρνούμενες τη βαθύτερη ουσία τους582. Ας δώσουμε τώρα το λόγο στον Τσαμπερλέιν (τον αντισημίτη συγ­γραφέα, και τον πιο ένθερμο υποστηρικτή του ναζισμού): οι ση- μίτες (Εβραίοι και Αραβες), πολέμιοι της νεωτερικότητας, δεν εί­ναι σε θέση να εκτιμήσουν την ιδέα της ανεκτικότητας που είναι προσφιλής στους «ινδο-ευρωπαϊκούς λαούς». Κάθε «στέρηση ελευθερίας σκέψης, κάθε θρησκευτική μισαλλοδοξία ή τυφλός φανατισμός», προέρχεται από αντιλήψεις ή λαούς σημιτικής προέλευσης (Αραβες ή Εβραίους)585. Ανάλογα είναι τα αντισημι- τικά επιχειρήματα των Αγγλων που ερμηνεύουν την Οκτω­βριανή Επανάσταση ως την εξαπόλυση κατά της χριστιανικής Ρωσίας ενός τόσο ξεδιάντροπου «εβραϊκού φανατισμού», που μπορεί να παραλληλιστεί μόνο με «τις πιο ριζοσπαστικές σέχτες

582. Duhring 1881, ο. 49, 46. Diihring 1897, σ. 64.583. Marr 1879, σ. 15, 26.584. Duhring 1881, σ. 97.585. Chamberlain 1937, σ. 493.

Φιλο-ισλαμισμός 287

του Ισλάμ»5" . Έχουμε να κάνουμε εδώ με το μοτίβο που χρησι­μοποιεί ο Χίτλερ ως μέθοδο ανάγνωσης της παγκόσμιας ιστο­ρίας, ε'χοντας βέβαια στραμμένο το βλέμμα στον εβραϊσμό. Πράγματι, ο «ασυγκράτητος φανατισμός» είναι η «πεμπτουσία του ιουδαϊσμού»: πρέπει δυστυχώς να «συνειδητοποιήσουμε πως στην αρχαιότητα, όπου επικρατούσε μεγαλύτερη ελευθε­ρία, η έλευση του χριστιανισμού (που είχε εβραϊκή προέλευση) συνοδεύτηκε από μια πνευματική τρομοκρατία». Από την άλλη, ο εβραϊκός φανατισμός εξακολουθεί να εκδηλώνεται μέσα από το μαρξισμό και το σοσιαλισμό586 587.Συνοπτικά, μπορούμε να πούμε πως τη θέση της «ανεκτικότη­τας των Αριών» που ο Τσαμπερλέιν αντιπαραθέτει στη «σημι­τική μισαλλοδοξία»588, σήμερα κατέχει η δυτική ανεκτικότητα που έχει νικήσει την ισλαμική μισαλλοδοξία!

9. Αναζητώντας το μολυσματικό παράγοντα: μετά τους Εβραίους έχει έρθει η σειρά των ισλαμιστών

Ξεκινώντας βασικά από τη Γαλλική Επανάσταση, το κίνημα άρνη­σης και αμφισβήτησης της υπάρχουσας τάξης πραγμόττων ερμη­νεύτηκε συχνά ως έκφραση απομάκρυνσης από την πραγματικό­τητα, ως μία κατά κάποιον τρόπο αρρωστημένη εκδήλωση. Στη Δύση, την απειλητική ετερότητα, τον κατεξοχήν παθογόνο οργανι­σμό, αποτελούσαν για μεγάλη χρονική περίοδο οι Εβραίοι, που οι Γάλλοι αντισημίτες του 19ου αιώνα έλεγαν ότι είναι η ενσάρκωση της «νεύρωσης»5'” και αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης από το διά­σημο νευροχειρουργό Ζαν Μαρτέν Σαρκό και τους μαθητές του, ως συμπυκνωμένη έκφραση της «νευροπάθειας» του νομαδισμού και της αδυναμίας να εγκατασταθούν μόνιμα σε έναν τόπο590. Αυτή η

586. Kadish 1992, σ. 28-29.587. Hitler 1939, σ. 506-507.588. Chamberlain 1937, σ. 509.589. Birnbaum 1993, σ. 35.590. Poliakov 1987. σ. 322-323.

288 τομίνικο Λοζούρντο

«ασθένεια» των ημερών μας έχει την τάση να εκδηλώνεται στους κόλπους του ισλαμισμού, αν και με διαφορετική μορφή. Σε αυτόν πάει το μυαλό μας κάθε φορά που ακούμε να καταγγέλλονται τα «παθογενή μαζικά πολιτικά κινήματα».Στην κλασική ιουδαιοφοβία και τον αντισημιτισμό, οι Εβραίοι παρουσιάζονται ως κατεξοχήν ατίθασοι και ανατρεπτικοί: ο ίδιος ο Χίτλερ υπογραμμίζει «την καταστροφική τους φύση»59'. Αντίθετα σήμερα, είναι συνηθισμένο πια να καταγγέλλεται η «λατρεία του θανάτου» από την οποία δήθεν πάσχουν οι ισλα- μιστές. Στο παρελθόν, οι Εβραίοι αντιπροσώπευαν την π ε­μπτουσία του «μηδενισμού» και της «μηδενιστικής συνωμο­σίας»5’ ·’. Μας κάνει εντύπωση όταν διαβάζουμε σήμερα το κα­τηγορητήριο που απαγγέλλει ένας λαμπρός βορειοαμερικανός διανοούμενος εβραϊκής καταγωγής, για το «μηδενισμό των Πα­λαιστινίων»5’1!Η τρομοκρατία ταιριάζει απόλυτα με τον «καταστροφικό χαρα­κτήρα» και τη «λατρεία του θανάτου», δηλαδή με το «μηδενι­σμό». Όλοι αυτοί που συνήθως ταυτίζουν την τρομοκρατία με το Ισλάμ, θα έκαναν καλά να ξεφυλλίσουν ένα βιβλίο ιστορίας: στην τσαρική Ρωσία, μετά από την επιτυχημένη δολοφονική απόπειρα κατά του Αλέξανδρου Β', επιδεινώνεται δραματικά η κατάσταση των Εβραίων591 592 593 594, που αντιμετωπίζονται ως τρομο­κράτες. Στα πλαίσια αυτά, είναι χρήσιμο να ξαναμελετήσουμε τον Ντίρινγκ που κατηγορεί για «θρησκευτική τρομοκρατία» τον «αναίσθητο» εβραϊκό λαό και καταγγέλλει, όπως ο Γκέμπελς, τα «τρομοκρατικά σχέδια των Εβραίων που θέλουν να κυριαρχή­σουν στον κόσμο»595.Ο μολυσματικός παράγοντας απειλεί να μολύνει την κοινωνία, ακόμη και στην κυριολεξία. Ο κλασικός αντισημιτισμός καταλό­

591. Hitler 1989, ο. 78.592. Cobet 1973, σ. 173.593. Berman 2004, σ. 162.594. Lewis 1990, σ. 78.595. Duhring, όπως αναφϊρεται σε Cobet 1973, σ. 82. Goebbels 1991a, τόμος II, σ. 162.

φιλο-ισλαμισμός 289

γιζε στους Εβραίους την «επί χρήμασι έκδοση των λευκών γυ­ναικών» και την εκμετάλλευση της πορνείας, που ο Χίτλερ χα­ρακτήριζε ως «ένα διεστραμμένο εμπόριο» στο οποίο επιδιδό- ταν ένας λαός ανήθικων σωματέμπορων5’6.Η σύγχρονη ισλαμοφοβία αντίθετα, τονίζει τις πολύμορφες δια­πλοκές και διασυνδέσεις της ισλαμικής κοινότητας με το εμπό­ριο ναρκωτικών. Παραδίδουν στη λαϊκή καταισχύνη αυτούς «τους προκλητικούς παρίες των πόλεων: τους Αλβανούς, τους Σουδανούς, τους Μπενγκαλέζους, τους Τυνήσιους, τους Αλγερι- νούς, τους Πακιστανούς, τους Νιγηριανούς, που επιδίδονται μετά μανίας στο εμπόριο ναρκωτικών (που φαίνεται πως δεν απαγορεύεται από το Κοράνι)»5’7.Τι σημασία έχει που κυριαρχεί στο διεθνές εμπόριο ναρκωτικών μια χώρα κατεξοχήν καθολική, όπως η Κολομβία; Τι σημασία έχει που στο Αφγανιστάν η παραγωγή οπίου αυξήθηκε κατακό- ρυφα μετά την κατάρρευση του καθεστώτος των Ταλιμπάν και την επικράτηση της Ουάσινγκτον και των συμμάχων και υπο- στηρικτών της; Κάνουν τα πάντα για να κρύψουν το γεγονός που αναφέρει ο ανταποκριτής της εφημερίδας La Repubblica στη Νοτιοανατολική Ασία, ότι στις δεκαετίες του 1950 και του 1960, για να πετύχει τους σκοπούς της «η CIA δεν δίσταζε να πουλάει ηρωίνη στη Δύση, πληρώνοντας με ναρκωδολάρια μι­σθοφόρους και εμπόρους ναρκωτικών»5*1. Στο πλαίσιο αυτό δεν μετράνε τα επιχειρήματα: το σημαντικό είναι να επισείουν τον κίνδυνο της παθογένειας (χτες οι Εβραίοι, σήμερα οι ισλαμιστές) που απειλεί τους κατοίκους της Δύσης, ηθικά και σωματικά. Ακόμη και το ζήτημα της μόλυνσης του αίματος, που ήταν προ­σφιλές αρχικά στο ρατσισμό κατά των μαύρων και μετά στον κλασικό αντισημιτισμό, ενυπάρχει και στη σύγχρονη ισλαμοφο­βία. Στις ΗΠΑ της Κου Κλουξ Κλαν, λιντσάρισμα περίμενε τους μαύρους που ενοχοποιούνταν ότι συνευρέθηκαν ή βίασαν λευ- 596 597 598

596. Fritsch 1911, σ. 205. Hitler 1939, σ. 63-64.597. Falacci 2002a, σ. 123.598. Bullrini 2005, σ. 118.

290 τομίνικο Λοζοΰρντο

κές γυναίκες. Βασικό επιχείρημα στην απαγγελία αυτής της κα­τηγορίας δεν ήταν τόσο η βία (που συνήθως ήταν φανταστικό και όχι πραγματικό γεγονός), αλλά η miscegenation, η επιμό- λυνση της φυλετικής καθαρότητας: οι σεξουαλικές σχέσεις ανά­μεσα σε ασύμβατες, διαφορετικές φυλές, θεωρούνταν αφύσι­κες, έθεταν σε κίνδυνο την υγιή και φυσιολογική διαιώνιση του είδους και δηλητηρίαζαν το δέντρο της ζωής. Αυτό το μοτίβο χρησιμοποίησε ο Χίτλερ: κατά τη γνώμη του, οι Εβραίοι ενοχο­ποιούνταν για την υποστήριξη της φυλετικής επιμιξίας, υπονο­μεύοντας έτσι τον πολιτισμό και την ίδια τη ζωή, που από το ξεκίνημά της περιείχε το δηλητήριο αυτής της βρωμερής μόλυν­σης. Στο Mein Kampf υπάρχει μια αισχρή περιγραφή ενός «νεα­ρού μελαμψού Εβραίου που με μια σατανική ηδονή χαραγμένη στο πρόσωπό του, ταλαιπωρεί επ ί ώρες μια αθώα κοπέλα, βρωμίζοντας το αίμα της και αποξενώνοντάς την έτσι από το λαό της»599. Σ ' αυτό το θέμα επανέρχεται ο Τζούλιους Στράιχερ, εμπλουτίζοντάς το με περισσότερες ανατρίχιασακές λεπτομέ­ρειες: ξέροντας καλά πως ακόμη και μία σεξουαλική επαφή μπορεί να μολύνει για πάντα την «άρια γυναίκα» και τα παιδιά της (που θα είναι «μπάσταρδοι» και «νόθοι»), οι Εβραίοι «βιά­ζουν κατ' εξακολούθηση γερμανίδες κοπέλες, στην πιο τρυφερή τους ηλικία». Και όχι μόνο: «οι εβραίοι γιατροί βιάζουν τις ασθε­νείς τους αφού τις ναρκώσουν, ενώ οι «γυναίκες των Εβραίων» δεν διστάζουν «να επιτρέψουν στους συζύγους τους τη σεξου­αλική επαφή με μη-Εβραίες»600 για να μολύνουν την άρια φυλή. Για να προκαλέσει την απαξίωση και την αποστροφή προς το Ισλάμ, η λαϊκίστικη ισλαμοφοβία της εποχής μας, επισείει και το φανταστικό φόβητρο «των βιασμένων καλογριών, και χριστια­νών ή εβραίων γυναικών, που τις αρπάζουν για να τις κλείσουν στα χαρέμια»601. Η ιστορία με τα χαρέμια, αν και συνδυάζεται έντεχνα με το βιασμό των παρθένων (των καλογριών), δεν π ε­

599. Hitler 1939, σ. 357.600. Streicher, αναφεριται σι Poliakov, Wulf 1978, σ. 424.601. Falacci 2004a, σ. 38-39.

Φιλο-ισλαμισμός 291

τυχαίνει από μόνη της να προκαλέσει τον επιδιωκόμενο τρόμο. Έτσι υπάρχει και μια παραλλαγή, με την αναφορά στα «νεογε'ν- νητα» που δήθεν αρπάζουν (μαζί με τις γυναίκες) για να τα πουλήσουν «στα χαρε'μια των σουλτάνων, των βεζίρηδων και των σεΐχηδων που είναι σεξομανείς και παιδόφιλοι»“ \ Ούτε αυτά θεωρούνται αρκετά. Το αποκορύφωμα είναι η περιγραφή της δημοσιογράφου και συγγραφέα για αυτούς που συμμετέ­χουν σε μια διαδήλωση υπέρ του παλαιστινιακού λαού:

Ντυμένοι σαν καμικάζι, πετάνε βρισιές κατά του Ισραήλ, υψώ­νουν φωτογραφίες ισραηλινών ηγετών με το σχήμα της σβά- στικα ζωγραφισμένο στο μέτωπό τους ( .. .] . Για να ξαναδούν τους Εβραίους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, στους θαλά­μους αερίων, στα κρεματόρια του Νταχάου, του Μαουτχάου- ζεν, του Μπούχενβαλντ, του Μπέργκεν-Μπέλσεν κ.λπ ., είναι πρόθυμοι να πουλήσουν σε χαρέμι ακόμη και την ίδια τους τη μάνα“” .

Στην πραγματικότητα, όπως φαίνεται απ ' αυτή την περι­γραφή, οι διαδηλωτές εκφράζουν τα αντιναζιστικά τους αι­σθήματα, παρομοιάζοντας καταγγελτικά τον αποικιοκρατικό επεκτατισμό του Ισραήλ με το χιτλερικό ιμπεριαλισμό. Αλλά δεν είναι αυτό το κύριο. Η παρουσίαση των (ισλαμικών) χαρε- μιών, αφού συνδυάστηκε με τις βιασμένες καλόγριες και τα αρ­παγμένα νεογέννητα, τώρα συμπληρώνεται με το μύθο για παράδοση των γυναικών στους βιαστές, από τα ίδια τους τα παιδιά. Πώς να εξηγήσουμε μια καταγγελία τόσο ιδιόρρυθμη και ταυτόχρονα τόσο εξευτελιστική; Σήμερα, η αναφορά σε σεξουαλικές σχέσεις ανάμεσα σε «ετερογενείς» φυλές ευτυχώς δεν αρκεί για να προκαλέσει τον τρόμο. Για τούτο χρησιμοποι­είται μια νέα τεχνική: για ποια υγιή και όμορφη ζωή μπορούμε να μιλάμε, όταν για ποταπούς σκοπούς, ορισμένα άτομα ή 602 603

602. Στο ίδιο, σ. 121.603. Falacci 2002b, σ. 37.

292 Ντομένικο Λοζουρντο

ομάδες είναι πρόθυμες να πουλήσουν «σε χαρέμι τη μάνα τους» και να σπρώξουν στην πορνεία τη γυναίκα που τους έφερε στον κόσμο; Ως προς τα υπόλοιπα, η βία κατά των ναρ­κωμένων ασθενών (για την οποία μιλάει ο Στράιχερ) αντιστοι­χεί σήμερα στη βία ενάντια στις καλόγριες, ο βιασμός των κο- ριτσιών αντιστοιχεί στις ασέλγειες πάνω στα νεογέννητα, και η δυσφήμηση των γυναικών που γίνονται συνένοχες με την επιμολυντική σεξουαλική συμπεριφορά των συζύγων τους, αντιστοιχεί στη στάση των παιδιών που ξεπουλάνε τις μανά­δες τους στα χαρέμια.

10. «Απο-ιουδαιοποίηση» και «απο-ισλαμοποίηση»: η «απο-ασιατοποίηση» της Δύσης χτες και σήμερα

Αν προσέξουμε καλά, οι διάφορες καταγγελίες κατά του Ισλάμ συμπυκνώνονται στην εξής μία: η ετερότητα και η εχθρότητα απέναντι στη Δύση, ο αναπόδραστα ανατολίτικος χαρακτήρας του. Για μια ακόμη φορά ξεπροβάλλει η σημαντική θεωρία της αδιάλειπτης συνέχειας. Ιδού ο τρόπος με τον οποίο ο Μαρ δι­καιολογούσε, τον 19ο αιώνα, το μίσος του για τον ιουδαϊσμό: αντιδρώντας στην αφομοίωση, αυτός «για 1800 χρόνια κατά- φερε να αντισταθεί στη Δύση». Οι Εβραίοι ήταν υπερβολικά «ανατολίτες», και μπροστά στον κίνδυνο να εκφυλιστεί η Δύση από αυτούς, ήταν απαραίτητη μια «απο-ασιατοποίηση» της ανθρωπότητας604. Με ανάλογο τρόπο εκφράζεται ο Τρέιτσκε και αργότερα ο Τσαμπερλέιν: ο πρώτος καταγγέλλει το «εβραϊκό μίσος κατά των δυτικών»605, ενώ ο δεύτερος λέει πως οι Εβραίοι είναι «λαός ασιατικός», ξένος προς την Ευρώπη606. Τέ­λος, ας ανοίξουμε το Mein Kampf: ακόμη κι όταν εμφανίζονται ως Ευρωπαίοι που έχουν φύγει από αιώνες από τη Μέση Ανα­τολή, οι Εβραίοι στην πραγματικότητα μπορεί να «εξευρω-

604. Marr 1879, σ. 22, 29. Marr, αναφερεται σε Zimmerman 1986, σ. 68.605. Treitschke 1965, σ. 37.606. Chamberlain 1937, σ. 382.

Φιλοισλαμισμός 293

παΐστηκαν εξωτερικά», αλλά διόλου δεν άλλαξαν ως προς το πνεύμα και τις αντιλήψεις της φυλής τους607.Αυτό δεν είναι μόνο γερμανικό φαινόμενο. Στην Αγγλία, οι αντι- σημίτες αντίπαλοι του Ντισραέλι, τον κατηγορούν ως «ανατο­λίτη δικτάτορα» που διακατέχεται από «αυθεντικά ανατολίτικο» εκδικητικό πνεύμα. Τον 20ό αιώνα, ο αγγλοαμερικανικός αντιση­μιτισμός αναφέρεται συνολικά στους Χαζάρους που προσηλυτί­στηκαν στον εβραϊσμό τον 8ο μ.Χ. αιώνα, για να αποδείξει την αδιαμφισβήτητη ανατολίτικη και ασιατική φύση των Εβραίων60·. Σήμερα που το Ισραήλ ε'χει ενσωματωθεί στη Δύση με τιμε'ς και τυμπανοκρουσίες, είναι φανερό πως η «απο-ασιατικοποίηση» περνάει μέσα από την εκστρατεία κατά του Ισλάμ. Πράγματι, όπως παλιά, αντίδοτο στην «ασιατικοποίηση» και την «ιουδαιο- ποίηση» (Verjudung) ήταν η απο-ιουδαιοποίηση (Entjudung) και η αναγκαιότητα «απο-ιουδαιοποίησης» (entjudaisieren)609, έτσι σή­μερα για να αποτρέψουμε τον εκφυλισμό της Δύσης και την καλ- πάζουσα «ισλαμοποίηση» απαιτείται ο αγώνας για την «απο- ισλαμοποίηση». Αυτός ο νεολογισμός έχει ήδη εμφανιστεί στην αμερικανική γλώσσα: de-Muslimize. Στην πραγματικότητα, ο όρος χρησιμοποιείται από τους ισλαμιστές που θέλουν να ειρω­νευτούν την εκστρατεία που έχει εξαπολύσει ενάντιά τους η Δύση, που λένε ότι αυτή επιχειρεί ακόμη και την απο-ισλαμο- ποίηση του «σώματος» και του «δέρματός» τους, που δεν το θε­ωρεί αρκετά ανοιχτόχρωμο610. Άσχετα όμως από τη συγκεκρι­μένη χρήση του όρου, και ως αντίληψη και ως αίτημα, αυτά εί­ναι στοιχεία της σύγχρονης ισλαμοφοβικής καμπάνιας: ο αγώνας κατά του Ισλάμ που κρύβεται στη Δύση, που θέλει «να κατα­στρέψει τον πολιτισμό μας και να εξαφανίσει την ταυτότητά μας», παρουσιάζεται ως απελευθερωτικός αγώνας που καλείται να διώξει «τον ξένο από το σπίτι μας» και να δώσει τέλος στην

607. Hitler 1939, σ. 55.608. Holmes 1979, σ. 11-12,164. Singerman 1987, σ. 104.609. Cobet 1973, σ. 134-35,144-145.610. MacFarquhar 2006.

294 Ντομένικο Λοζούρντο

«υποταγή», τη «δουλοπρεπεια» και την «υποχωρητι κότητα»6''. 'Οπως για τους παραδοσιακούς αντισημίτες και ιουδαιοφοβι- κούς δεν υπήρχε τίποτα χειρότερο από μια «εξιουδαϊσμε'νη» χώρα, το ίδιο τιποτένια θα ήταν σήμερα μια χώρα «εξισλαμι­σμένη». Και τότε και τώρα, στο στόχαστρο έμπαινε και μπαίνει η χώρα όπου πρωταγωνίστησε η επανάσταση, που στις καλύ­τερες τουλάχιστον στιγμές της κατάφερε να συνδυάσει την εξά­λειψη των αντι-εβραϊκών διακρίσεων με την πάλη ενάντια στην αποικιοκρατική καταπίεση και το ρατσισμό: «η φτωχή εξιουδαϊ- σμένη Γαλλία» που προκαλεί τη λύπηση του Μαρ, παραχωρεί τη θέση της στην «εξισλαμισμένη Γαλλία» που χλευάζεται από τη σύγχρονη, κατευθυνόμενη από τα ΜΜΕ, ισλαμοφοβία6’2.Ο αραβικός και ισλαμικός κόσμος που προέρχεται οπτό την Ανα­τολή, θεωρείται μολυσμένος από πρωτογονισμό και ολισμό. Εί­ναι ανίκανος να αποδεχτεί το προφίλ του σύγχρονου, αυτόνο­μου, ανεξάρτητου ανθρώπου, που βρίσκεται στο επίκεντρο του φιλελεύθερου δυτικού πολιτισμού. Για άλλη μια φορά είναι απα­ραίτητο, να ανατρέξουμε στην ιστορία και να δούμε πώς δημι- ουργήθηκε αυτό το στερεότυπο. Ο Γκομπινό αναφέρεται σε όλους τους σημίτες, όταν καταγγέλλει την ιδέα τους για την «πατρίδα» ως «έκτρωμα», με το οποίο ευτυχώς δεν έχουν καμία σχέση οι Αριοι και οι δυτικοί, με τις «φιλελεύθερες παραδόσεις», που αρνούνται κάθε είδους επαρχιωτισμό και βιολογισμό611 612 613. Ο Ντίρινγκ, από την πλευρά του, συγκεντρώνει τα πυρά του ενά­ντια στο «χοντροκομμένο μονισμό» των Εβραίων: όπως αποδει- κνύει περίτρανα η περίπτωση του Σπινόζα, αυτοί συνενώνουν διαφορετικά φαινόμενα και ατομικότητες «σε μία μοναδική και απόλυτη ουσία»614. Αυτά τα μοτίβα θα αναπτύξει παραπέρα ο Τσαμπερλέιν: όπως το Ισλάμ, έτσι και η εβραϊκή θρησκεία «ρί­χνει το βάρος όχι στο άτομο, αλλά στο έθνος. Το άτομο αξιολο­

611. Fallaci 2004a, σ. 194, 264-265.612. Marr 1879, σ. 30. Fallaci 2004a, σ. 70.613. Gobineau 1997, σ. 537, 539 (βιβλίο IV, κεφ. III).614. Duhring, 1881, σ. 29, 49.

φιλο-ισλαμισμός 295

γείται για το κατά πόσο είναι καλό ή κακό για το έθνος, τα υπό­λοιπα δεν έχουν καμιά σημασία». Στη βάση αυτή, η εβραϊκή πα­ράδοση διαπνε'εται από «ε'να καθαρά σοσιαλιστικό χαρακτηρι­στικό», όπου «το άτομο» ε'χει αξία μόνο σαν «μέλος του συνό­λου», ενώ έξω από αυτό «ελαχιστοποιείται σε τε'τοιο βαθμό που να αποτελεί μια quantit6 n6gligeable»*. Σε αντιπαράθεση με αυτά, βρίσκεται ο αυθεντικός «ατομισμός» των «ινδο-γερμανι- κών λαών», των Αριών, με δυο λόγια των δυτικών615. Παραμε'νοντας στα σημερινά best sellers της ισλαμοφοβίας, μια επιλεκτική προφανής συγγένεια με τον κοινό «κολεκτιβισμό» συνδέει το Ισλάμ με το μαρξισμό και το σοσιαλισμό. Και αυτό το μοτίβο είναι χιλιοειπωμένο616. Στα τέλη του 19ου αιώνα, ένας έν­θερμος γάλλος αντισημίτης και σωβινιστής (ο Γκερέν), υποστή­ριζε πως ο εβραϊσμός και ο σοσιαλισμός άνθιζαν στη Γερμανία (χώρα όπου υπήρχε μια ακμάζουσα εβραϊκή κοινότητα, αλλά και ένα ισχυρό σοσιαλιστικό κόμμα που ακολουθούσε τις ιδέες του γερμανο-εβραίου θεωρητικού, του Καρλ Μαρξ). Έτσι, ο αγώνας για την υπεράσπιση της ατομικότητας δεν μπορούσε παρά να στρέφεται κατά του «γερμανο-ιουδαϊκού κολεκτιβι­σμού»617. Αντίθετα σήμερα, πάνω από τη Δύση τριγυρνάει το φάντασμα του ισλαμο-μαρξιστικού «κολεκτιβισμού»! Τι να πει κανείς για τούτο το στερεότυπο; Είναι φανερό πως η ατομικό­τητα μπορεί να αναπτυχθεί καλύτερα, όσο κινείται σε ένα φιλε­λεύθερο, ειρηνικό και ασφαλές περιβάλλον. Είναι πολύ σημα­ντικό που οι Εβραίοι κατόρθωσαν να διατηρήσουν ζωντανή, σε όλη την ιστορία τους, την αλληλεγγύη και την ενότητά τους, στοιχεία απαραίτητα για να αντιμετωπίσουν τους εχθρούς τους. Είναι κρίμα που ο αραβικός και ο ισλαμικός κόσμος δεν κα- τάφερε μέχρι σήμερα να σταθεί στο ύψος των όσων του κατα­μαρτυρούν οι εχθροί του.

* Σ.τ.ε.: Γαλλικά στο κείμενο: αμελητε'α ποσότητα.615. Chamberlain 1937, ο. 291, 455.616. Fallaci 2004a, ο. 194, 223-225.617. Sternhell 1978. ο. 212.

296 Ντομίνικο Λοζούρντο

Αυτοί, ως ανατολίτες, αποδεικνύονται (ανίκανοι να κατανοή­σουν την αλήθεια, όπως τη διατύπωσε ο πρώην ισραηλινός πρωθυπουργός Μπάρακ, που διαμαρτύρεται για τα «ψε'ματα» όχι μόνο του Αραφάτ, αλλά και όλων των Παλαιστινίων: «αυτά είναι επακόλουθα μιας κουλτούρας που ανε'χεται τα ψε'ματα, σε αντιδιαστολή με την ιουδαιο-χριστιανική κουλτούρα. Η αντι­κειμενική αλήθεια λίγη σημασία ε'χει γι' αυτούς, αξιολογείται μόνο ως χρήσιμη ή άχρηστη αλήθεια». Ο Αραφάτ, χαρακτηρι­στικός εκφραστής μιας κουλτούρας που αδιαφορεί για την αλή­θεια, ήταν «μεγάλος ηθοποιός, ξεδιάντροπος και επιτήδειος». Ο ίδιος ο δημοσιογράφος της ιταλικής εφημερίδας Corriere della Sera που καταγράφει τις δηλώσεις αυτε'ς, παρατηρεί πως «αποττνε'ουν ρατσισμό»’’1". Θα μπορούσε να προσθε'σει κανείς, πως αντίθετα ήταν δήθεν υπόδειγμα ειλικρίνειας ο πολιτικός που όταν ήταν πρωθυπουργός, προωθούσε γοργά την αποι- κιοποίηση των κατεχόμενων εδαφών την ίδια στιγμή που μι­λούσε για «ειρήνη».Είναι σημαντική μια άλλη παρατήρηση. Ο ισραηλινός πρώην πρωθυπουργός εξαπολύει ενάντια στους Άραβες και τους ισλα- μιστε'ς το παραδοσιακό μοτίβο του αντιεβραϊκού αντισημιτι­σμού. Κατά τον Φριτς οι «θεατρινισμοί» είναι ένα είδος «απο­στολής» για τους Εβραίους: είναι το «μοναδικό ταλέντο» που διαθέτουν’’19. Με παρόμοιο τρόπο σκέφτεται και ο Χίτλερ που ανατρέχει στον Σοπενχάουερ για να υπογραμμίσει πως οι Εβραίοι είναι «μάστορες στο ψέμα». Σε αυτούς -γράφει στο Mein Kampf- η γλώσσα δεν «χρησιμεύει για να εκφράσουν τις σκέψεις τους, αλλά για να τις κρύψουν: δεν είναι τυχαίο που οι Εβραίοι, που δεν έχουν προσφέρει τίποτα στις καλές τέχνες, επιδίδονται στην «τέχνη της υποκρισίας» (Schauspielkunst)“ °. 'Οπως βλέπουμε, στο δίπολο Άριος-λάτρης της αλήθειας / Εβραίος-πρωταθλητής του ψεύδους υπεισέρχεται η αντιπαρά- 618 619 620

618. Olimpio 2002.619. Frilsch 1893, σ. 261.620. Hiller 1939, σ. 335, 337, 332.

Φιλο-ισλαμισμός 297

θέση της φιλαλήθειας των ιουδαιο-χριστιανών με την υποκρισία των Αράβων και των ισλαμιστών: τη θέση των Αρίων παίρνουν οι δυτικοί (δηλαδή οι ιουδαιο-χριστιανοί), ενώ τους σημίτες αντι­καθιστούν σήμερα οι Άραβες (και ε'μμεσα οι ισλαμιστε'ς). Απτόητοι υπερασπιστε'ς της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας του ατόμου, οι Δυτικοί είναι οι επίλεκτοι φορείς της φιλοσο­φίας (και της αλήθειας) αλλά και της τέχνης. Ακόμη μια φορά παρουσιάζεται ως αντίπαλος η Ανατολή, και κύρια ο αραβικός και ισλαμικός κόσμος που όπως υποστηρίζεται -φτάνοντας στα όρια του γελοίου- «δεν έχει προσφέρει τίποτα» στον τομέα της τέχνης62’ . Δεν μπορούμε να μη θυμηθούμε την περιφρόνηση που έδειχνε στην εποχή του ο Βάγκνερ (και ο νεαρός Νίτσε) για τη δήθεν εγγενή απέχθεια των Εβραίων για την τέχνη621 622. Με αφορμή προφανώς την αντισημιτική πολεμική του γερμανού μουσικού, ο Ρόζενμπεργκ τον κατατάσσει ανάμεσα στους «αυ­θεντικούς καλλιτέχνες της Δύσης» και τον επαινεί όχι μόνο επειδή ενσάρκωνε την «πεμπτουσία της Δυτικής Τέχνης», αλλά και επειδή ανέλυσε σε βάθος τους λόγους ανάπτυξης της «δυ­τικής καλλιτεχνικής παραγωγής»62’ . Στην προπαγάνδα της ενά­ντια στα «τέκνα του Αλλάχ», η διάσημη και στις δυο όχθες του Ατλαντικού συγγραφέας και δημοσιογράφος, δηλώνει πως το Ισλάμ «έχει να επιδείξει μόνο μια ψευδεπίγραφη τέχνη». Η Δύση μπορεί να είναι υπερήφανη κύρια για την «αρχαία Ελλάδα, τον Παρθενώνα της, τον πολιτισμό της, την αρχιτε­κτονική της» κ.λπ. Τι έχει να αντιπαραθέσει το Ισλάμ σε όλα αυτά624; Για άλλη μια φορά, έρχονται στο μυαλό του ιστορικού δυσάρεστες μνήμες: «Πού είναι οι δικοί σας Πραξιτέλης και Ρέ- μπραντ [...] . Πώς έχετε το θράσος να παίρνετε τα όπλα [...] ενάντια στα ιερά ιδανικά της Ευρώπης»: αυτά φώναζε στις αρ­χές του 1942 ένας αρχηγίσκος του Τρίτου Ράιχ (ο Μπάλντουρ

621. Fallaci 2005a, σ. 9, 8.622. Losurdo 2002, κεφ. 3, παρ. 3-4.623. Rosenberg 1937, σ. 433-434.624. Fallaci 2002a, σ. 80, 85.

298 ΝτομΛπκο Λοζούρντο

φον Σίραχ), τότε ενάντια όχι στο Ισλάμ αλλά στην Αμερική του Φράνκλιν Ντελάνο Ρούζβελτ625, που οι ναζί θεωρούσαν αναπό­δραστα «εξιουδαϊσμε'νη».

11. Ισλαμοφοβία και μεταμόρφωση της δυτικής «ψυχής»

Καλό είναι να ρίξουμε μια ματιά στο παρελθόν της ανερχόμενης σήμερα ισλαμοφοβίας, που παλιότερα είχε εμφανή ή υφε'ρπο- ντα στοιχεία ρατσισμού. Τον 19ο αιώνα συγγραφείς σαν τους Τοκβίλ, Μιλ και Ρενάν έγραφαν πως στο Ισλάμ η δουλοκτησία παρουσιάζεται με πιο ήπια μορφή απ' ό,τι στη Δύση. Ο πρώ­τος υπογραμμίζει πως πρώτη η ισλαμική και κατά κάποιο τρόπο ανατολική Τυνησία θα καταργήσει τη δουλεία, πριν ακόμη από τη δυτική και χριστιανική Γαλλία626. Όμως αυτό δεν εμποδίζει τη Δύση να εξαπολύσει λίγο αργότερα τον αποικιο- κρατικό της επεκτατισμό στο όνομα της πάλης κατά της δου­λοκτησίας και ενάντια στη συνενοχή του Ισλάμ σε αυτήν. Τα συνθήματα για την κατάργηση της δουλείας ακούγονται την ίδια στιγμή που οι λαοί που υποδουλώνονται σταδιακά, αντιμετω­πίζουν απάνθρωπες συνθήκες εργασίας και υποχρεώνονται να δουλεύουν εξοντωτικά για τα λευκά και δυτικά αφεντικά. Σήμερα, αντί για την εξάλειψη της δουλοκτησίας μιλάμε για τη χειραφέτηση της γυναίκας. Αλλά κι αυτό δεν γίνεται με τρόπο πιο πειστικό από τον πρώτο. Στις προηγούμενες σελίδες ανα­φέρθηκα στον Άνταμ Σμιθ που υπογράμμιζε πως σε συνθήκες φτώχειας επικρατεί ένας «συντηρητισμός», τόσο στο οικονομικό όσο και στο σεξουαλικό επίπεδο. Να προσθέσουμε πως προς την κατεύθυνση αυτή οδηγούν και οι έκτακτες συνθήκες που δη- μιουργούνται με τον πόλεμο και την απειλή του πολέμου. Όμως ένα ζήτημα είναι να συνειδητοποιούμε ότι καθυστερεί η χειρα­φέτηση των γυναικών, πράγμα που οφείλεται σε αντικειμενικούς

625. Πρβλ. Losurdo 1991, σ. 156.626. Losurdo 2005, κεφ. VIII παρ. 3 (για τους Tocqueville και Mill) και Renan 1947- 1961, τόμος V, σ. 1127, υποσημείωση 1.

Φιλο-ισλαμισμός 299

παράγοντες ανάμεσα στους οποίους και οι πολιτικε'ς και στρα­τιωτικές ενε'ργειες της Δύσης, και εντελώς διαφορετικό είναι να φέρνουμε σε αντιπαράθεση «νοοτροπίες» παραδοσιακές, και ου­σιαστικά αμετάβλητες στο χρόνο. Καλό είναι να υπενθυμίσουμε πως δεν υπάρχουν ιστορικές αποδείξεις για το ότι το Ισλάμ θε­ωρούσε τη γυναίκα σαν την «Πύλη του διαβόλου» (diaboli ianua), όπως έγραφε ο Τερτυλιανός627 628, άποψη στην οποία κατά πάσα πιθανότητα βασίστηκε το κυνήγι μαγίσσων που μαινόταν επ ί αι­ώνες όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στην Αμερική (όπου το 1692 στο Σάλεμ, απαγχονίστηκαν 19 «μάγισσες»). Σίγουρα η σε- ξοφοβία των χριστιανών, ο «πουριτανισμός» των σκλάβων και των λαϊκών στρωμάτων που αρχικά υποστήριξαν τη νέα θρη­σκεία, είχε για καιρό αρνητικές συνέπειες ιδιαίτερα για τις γυναί­κες, που ήταν αναγκασμένες να θεωρούν αμαρτία τη φροντίδα και την καθαριότητα του σώματος, και αποκλειστικά θρησκευ­τικό καθήκον την αναπαραγωγή.Η ισλαμική και ανατολική «νοοτροπία» κατηγορούνταν πως δεν μπορούσε να συμβιβαστεί με την ιδέα ενός εκκοσμικευμένου και σύγχρονου Κράτους, που ευδοκιμούσε ωστόσο στον εβραιο-χρι- στιανικό κόσμο. Ποιος θυμάται σήμερα ότι και ο καθολικισμός είχε επ ί μακρόν κατηγορηθεί για το ίδιο πράγμα; Αυτό είχε γίνει και από μη ενημερωμένους δημοσιογράφους ή τριτοκλασάτους συγγραφείς, αλλά και από επιφανείς φιλόσοφους: αμέσως μετά την επανάσταση του Ιούλη, ο Χέγκελ δήλωνε ότι εφαρμόζοντας «την αρχή της ανεξιθρησκείας, οι Γάλλοι απομακρύνθηκαν από τον καθολικισμό». Ο διαχωρισμός Εκκλησίας και Κράτους και η εκκοσμίκευση του Κράτους, βασισμένου στη θρησκευτική ανοχή, ενάντια στην απαίτηση του Παπισμού να παρουσιάζε­ται ως ο απόλυτος υπερασπιστής της αλήθειας τόσο σε πολι­τικό όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο, ισοδυναμούσαν με ριζική διαφοροποίηση και ρήξη με τον καθολικισμό62*! Όσο για τον

627. Το ζήτημα αυτό αναφερεται, από την αρχή κιόλας, στο De cultu feminarum του Τερτυλιανοό.628. Losurdo 1997b, κεφ. II, παρ. 2).

300 Ντομίνικο ΛοίοΟρντο

εβραϊσμό, ας δούμε τι συνε'βαινε στην τσαρική Ρωσία, στις «πε­ριοχές αναγκαστικής διαμονής» όπου ήταν υποχρεωμένοι να ζουν οι Εβραίοι:

Ο όρος «λαϊκός» δεν σήμαινε τίποτα απολύτως: οτιδήποτε δεν προβλεπόταν από τη θρησκεία δεν είχε ούτε υπόσταση, ούτε ισχύ. Τα καθημερινά γεγονότα και η επικαιρότητα είχαν μικρή σημασία και όλα παρέπεμπαν στη Βίβλο, που ήταν -όπω ς επ ι­τυχημένα έγραψε ο Μορίς Σάμιουελ- «η καθημερινή εφημερίδα της κοινότητας». Σε ένα τέτοιο σύστημα αξιών, δεν υπήρχε αντιπαράθεση ανάμεσα στην εκκλησία και στους λαϊκούς, αλλά ανάμεσα στους Εβραίους και τους μη-Εβραίους, ανάμεσα στην εβραϊκή κοινότητα και τον υπόλοιπο κόσμο των «εθνικών»6” .

Η περίκλειστη κοινοτική ζωή και ο θρησκευτικός φονταμενταλι- σμός ήταν η απόκτηση στις κάθε είδους διώξεις, και τους έδινε τη δυνατότητα να υπερασπιστούν την ταυτότητά τους σε μια πολύ δύσκολη κατάσταση, όπου βάλλονταν από παντού.Σε συνθήκες έντονων αντιπαραθέσεων, είναι συνηθισμένο φαι­νόμενο η προσφυγή στη σιγουριά μιας θρησκείας: έθνος και θρησκεία, δηλαδή πολιτική και θρησκεία, τείνουν έτσι να συγ­χωνεύονται και να συμπιέζουν το χώρο της εκκοσμικευμένης ζωής. Δεν είναι τυχαίο που το Ισλάμ βρέθηκε στην πρωτοπορία της «λαϊκότητας» την περίοδο της μεγαλύτερης δύναμης και ακ­μής του, τότε που δημιούργησε στην Ισπανία ένα πρόπλασμα πολυ-πολιτισμικής, πολυ-θρησκευτικής και πολυ-εθνικής κοινω­νίας, που δυστυχώς καταλύθηκε αργότερα, με την επέλαση των χριστιανών. Η χριστιανική Ευρώπη με τη σειρά της, κατορθώνει να αποκτήσει φιλελεύθερα χαρακτηριστικά και να εφαρμόσει τη θρησκευτική ανεκτικότητα και το διαχωρισμό Εκκλησίας και Κράτους, μόνο σε συνθήκες ηρεμίας και σχετικής γεωπολιτικής σταθερότητας. Παρόμοια επιτεύγματα περνούν κρίση όταν ξε- σπούν έντονες συγκρούσεις. 'Οπως συνέβη στη διάρκεια του 629

629. Cremonesi 1992, σ. 36-37.

φιλο-ισλαμιομός 301

δεύτερου Τριακονταετούς Πολέμου6*0. Σήμερα στις ΗΠΑ, την επίθεση κατά των Δίδυμων Πύργων ακολούθησε το Patriot Act και τα κολαστήρια του Γκουαντανάμο και του Αμπού Γκράιμπ, ενώ δεν λείπουν και αυτοί που σχεδιάζουν τη μαζική φυλάκιση των αμερικανών ισλαμιστών, σε περίπτωση κλιμάκωσης της τρομοκρατικής απειλής. Έτσι είναι σαφές πως οι πολεμικές επι­θέσεις ή οι απειλές έχουν αντίθετα αποτελέσματα από αυτά στο όνομα των οποίων εξαπολύονται. Στους πολεμοκάπηλους της Ουάσινγκτον θα μπορούσαν να απαντήσουν τα θύματα και οι αντίπαλοί τους, επικαλούμενοι τον Μάντισον και τον Χάμιλ- τον που έλεγαν ότι οι δημοκρατικοί θεσμοί μπόρεσαν να εφαρ­μοστούν στην Αμερική επειδή ακριβώς δεν απειλούνταν τότε η εθνική ασφάλεια της χώρας. Είναι τρελό, ή μάλλον έκφραση πο­λιτικού κυνισμού να διαμαρτύρεσαι επειδή δεν υπάρχει δημο­κρατία στις χώρες που κατά κύματα υπέστησαν οικονομικούς, διπλωματικούς και στρατιωτικούς αποκλεισμούς και απειλές, από έναν τερατώδη και κατά πολύ ισχυρότερο στρατιωτικό μη­χανισμό, ικανό να τις εκμηδενίσει ανά πάσα στιγμή.Αλλά η ιδεολογία που κυριαρχεί σήμερα στη Δύση, αντί να δώ­σει μια ιστορική και γεωπολιτική ερμηνεία, προτιμά να διαδίδει μύθους για το αιώνιο Ισλάμ που είναι ανίκανο δήθεν να κατα­νοήσει τις αρχές και τις αξίες της νεωτερικότητας και της λαϊ­κότητας, αφού είναι ταυτισμένο με την τυπολατρεία της θεο­κρατίας και του ιερού πολέμου. Στην πραγματικότητα, αυτά τα παμπάλαια επιχειρήματα της Παλαιάς Διαθήκης έπαιζαν και εξακολουθούν να παίζουν βασικό ρόλο στην κουλτούρα και την πολιτική της Δύσης και ιδιαίτερα της χώρας που την καθοδηγεί. Ο όρος «θεοκρατία», ξένος στο Ισλάμ, όπου δεν υπάρχει χώρος για μια ιεραρχία του κλήρου που να μπορεί να διεκδικεί την εκ­κλησιαστική ή την πολιτική εξουσία, αντίθετα είναι έντονα πα­ρών στην πολιτική παράδοση της Αμερικής: η έλευση των Πα­τέρων Ιδρυτών, των καθαγιασμένων εποίκων και του «περιού-

630. Πρβλ. Losurdo 2005, κεφ. IX, παρ.1.

302 Ντομίνικο Λοζούρντο

σιου λαού» είναι σύμφυτη με τη λατρεία της «Θεοκρατίας ως την τελειότερη μορφή κρατικής και εκκλησιαστικής εξουσίας», στη βάση της οποίας είναι απαραίτητο «να αναγνωρίσουμε ως Κυβερνήτη μας τον ίδιο το Θεό»6".Ό σο για το δεύτερο σκέλος της κατηγορίας, το μοτίβο της Πα­λαιός Διαθήκης περί των «πολέμων του Κυρίου» έπαιξε απο­φασιστικό ρόλο στην ιστορία της Αμερικής. Ό πω ς παρατηρεί ο Τόινμπι:

Ο «χριστιανός της Βίβλου» που κατάγεται από την Ευρώπη και εγκαταστάθηκε στην άλλη όχθη του Ατλαντικού, ανάμεσα σε μη ευρωπαϊκούς λαούς, καταλήγει αναπόφευκτα να ταυτίζεται με το Ισραήλ που υπακούει στο θέλημα του Ιεχωβά και εφαρμόζει τη θέληση του Κυρίου όταν κατακτά τη Γη της Επαγγελίας, ενώ ταυτόχρονα ταυτίζει τους μη-Ευρωπαίους που συναντά στο δρόμο του με τους Χαναναίους που με τη βοήθεια του Κυρίου υποτάχτηκαν ή εξοντώθηκαν από τον περιούσιο λαό του. Με αυτή την ιδεοληψία, οι προτεστάντες αγγλόφωνοι έποικοι του Νέου Κόσμου εξολόθρευσαν τους ιθαγενείς Ινδιάνους (όπως έκαναν και με τους βίσωνες) σε όλες τις περιοχές της Βόρειας Αμερικής'·” .

Με τον Κότον Μάθερ* * οι «ιεροί πόλεμοι» της Παλαιός Διαθήκης έγιναν η εποποιία του αμερικανικού έθνους που αρχίζει να δια­μορφώνεται: το 1702, στο έργο του Magnalia Christi Americana χαρακτηρίζει ως ιερό καθήκον την εξόντωση των άγριων φο­νιάδων, των διαβόλων, δηλαδή των Ινδιάνων. Στην ιστορία της χώρας που είναι επικεφαλής της Δύσης λοιπόν, το μοτίβο του ιερού πολέμου όχι μόνο έχει διαρκή παρουσία, αλλά και εμφανί­ζεται στην πιο αποκρουστική του μορφή που προβλέπει την τε­λική εξόντωση των εχθρών και των απίστων. Ακόμη και στα

631. Αυτό λέει ο John Cotton, αναφέρεται σε Bonazzi 1970, ο. 202, 234.632. Toynbee 1951-1954, τόμος I, οελ. 211-212 (Toynbee 1954, ο. 47-48).* Ι.τ .ε: Πουριτανός βορειοαμερικανός πολιτικός (1663-1728), που συνέδεσε το

όνομά του με τις αιρετικές «μάγισσες του Σάλεμ» και τον απαγχονισμό τους.

Φιλο-ισλαμισμός 303

τέλη του 19ου αιώνα, ο Θίοντορ Ρούζβελτ αναφέρεται χαρα­κτηριστικά στις «κατώτερες φυλές» (inferior races): αν κάποια από αυτές επιτεθεί ενάντια στην «ανώτερη» (superior) φυλή, αυτή θα πρέπει να απαντήσει με έναν «εξολοθρευτικό πόλεμο» (a war of extermination) για να «σκοτώσει άντρες, γυναίκες και παιδιά, σαν να επρόκειτο για μια κανονική Σταυροφορία»*'". Με­ρικά χρόνια αργότερα, ένας επιφανής γερουσιαστής και ιδεολό­γος λέει με πιο προσεκτικές εκφράσεις πως ο αμερικανικός «πε­ριούσιος λαός» και η χώρα που καθοδηγεί την «Ιερή Ένωση των αγγλόφωνων λαών» ασχολείται με την υλοποίηση «της ανεξι­χνίαστης βουλής του Παντοδύναμου», που περιλαμβάνει και την εξαφάνιση των «ξεπεσμένων φυλών»6" .Τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τη σχέση με τους «βάρβαρους», αντίστοιχα μοτίβα ακούγονται και στην Ευρώπη. Για τον Γκρό- τιους, οι αποικιακοί πόλεμοι είναι σε τελευταία ανάλυση θρη­σκευτικοί: αυτοί στρέφονται κατά λαών που είναι υπεύθυνοι «για τα εγκλήματα που στρέφονται ενάντια στο Θεό» και για τούτο μοιάζουν με «άγρια θηρία»615. Ακόμη πιο εύγλωττα, στην Αγγλία που δεν έχει γίνει ακόμη φιλελεύθερη, αλλά που υπερη- φανεύεται ότι έχει την αποκλειστικότητα στην εφαρμογή της αγγλικανικής ή «αγγλικής ελευθερίας», ο Μπέικον αφιερώνει ένα διάλογο στον holy war, στα λατινικά bellum sacrum, όπου ο ένας ομιλητής αναφέρεται στο Δευτερονόμιο και στο λαό της Γης Χα­ναάν ως «ένα λαό που δεν είναι λαός» και γι' αυτό είναι καταδι­κασμένος από το Θεό να χάσει και τη γη και τη ζωή του. Μάλι­στα, «ακούμε να μιλάνε για κάποια έθνη που δεν είναι κανονικά έθνη αλλά σκέτες μάζες ή αθροίσματα ανθρώπων» και «όπως ανάμεσά τους υπάρχουν παράνομοι και απόκληροι από τις κοι­νωνίες ορισμένων χωρών, έτσι υπάρχουν και έθνη παράνομα και απόκληρα από το διεθνές και φυσικό δίκαιο, σύμφωνα με τη 633 634 635

633. Roosevelt 1951, τόμος I, σ. 377 (επιστολή στον Charles Henry Pearson της 11 Μαίου 1894).634. Beveridge 1968, σ. 42, 44, 47.635. Πρβλ. Losurdo 2005, κεφ. I, παρ. 6.

304 Ντομένικο ΛοζοΟρντο

θέληση του Θεού»616. Αν οι ερυθρόδερμοι είναι για τους πουρι­τανούς εποίκους που εγκαταστάθηκαν στην Αμερική «σαν τους Χαναναίους και τους Αμαλικήτες», για τους Αγγλους κατακτητές «Αμαλικήτες» (καταδικασμένοι να εξαφανιστούν από το πρό­σωπο της γης) είναι οι Ιρλανδοί’’17. Πρέπει να προσθέσουμε πως αυτό το γνωστό μοτίβο της Παλαιός Διαθήκης δεν ακούγεται μόνο εκεί που η Παλαιό Διαθήκη έχει πιο έντονη παρουσία. Την περίοδο της Ιουλιανής μοναρχίας, οι πιο ριζοσπαστικοί γάλλοι έποικοι πιστεύουν πως οι Αραβες ανήκουν «σε μια ανθρώπινη φυλή καταδικασμένη σε αφανισμό από τη Θεία Πρόνοια». Στα πλαίσια αυτά τώρα μπορούμε να εντάξουμε την εξολοθρευτική εκστρατεία που εξαπολύει το Τρίτο Ράιχ ενάντια στη Σοβιετική Ένωση για να εγκαθιδρύσει στην Ανατολική Ευρώπη μια γερμα­νική αποικιοκρατική αυτοκρατορία, βασισμένη στον αποδεκατι- σμό και την υποδούλωση των «ιθαγενών»: αν ο Γκέμπελς μιλάει για «ιερό πόλεμο», ο Χίτλερ επικαλείται εντονότερα από ποτέ τη βοήθεια του «Κυρίου» (Herrgott) και δηλώνει ευτυχής και κο­λακευμένος για την αποστολή που του ανέθεσε η «Θεία Πρό­νοια» και ο «Δημιουργός»61®.Ο «ιερός πόλεμος» εμφανίζεται στη Δύση στα πλαίσια των συ­γκρούσεων που διεξάγονται στο εσωτερικό της, αν και στην π ε­ρίπτωση αυτή απουσιάζει η γενοκτονική τάση, ή είναι ελαχι­στοποιημένη: είδαμε την παρουσία του μοτίβου αυτού κατά τη διάρκεια του μακρόχρονου απελευθερωτικού αγώνα του ιρλαν­δικού λαού ενάντια στην αγγλική κυριαρχία, και ακόμη πιο φα­νερά, στη διάρκεια του «πολέμου που έχει ευλογήσει ο Κύριος», του «μεγάλου και ιερού γερμανικού πολέμου» που εξαπολύθηκε στη Γερμανία ενάντια στη ναπολεόντεια κατοχή. Ακόμη πιο εύ­κολα, ιερός πόλεμος εξαπολύθηκε ενάντια στους αποστάτες και βαρβάρους που επιτέθηκαν στην καρδιά της Δύσης: ο Αγγλος 636 637 638

636. Bacone 1971,σ. 727.637. Πρβλ. Losurdo 2005, κεφ. I, παρ. 5.638. Goebbels 1991α, τόμος II, σ. 136. Hiller 1965, ο. 1815, 1794 (ομιλίες της 19ης και 11ης Δεκέμβριον 1941).

Φιλο-ισλαμιομός 305

Μπερκ καλεί σε έναν «θρησκευτικό πόλεμο» (religious war) που είναι ταυτόχρονα «εμφύλιος πόλεμος» και πόλεμος πολιτισμών (civil war)619 ενάντια στην επαναστατημε'νη Γαλλία, οι ηγέτες της οποίας παρομοιάζονται με «όιγριους» ή με «Τούρκους».Όμως και σ' αυτό, για μια ακόμη φορά, διακρίνονται οι ΗΠΑ, που τείνουν να χαρακτηρίζουν ιερούς, όλους τους άγριους πο­λέμους στους οποίους εμπλέκονται. Για τον Ουίλσον, η επέμ­βαση που αυτός υλοποίησε στα 1917, ήταν «ένας ιερός πόλε­μος, ο πιο ιερός από όλους», ενώ οι αμερικανοί στρατιώτες εί­ναι «σταυροφόροι» πρωταγωνιστές μιας σπουδαίας εκστρα­τείας»” 0. Με ανάλογο τρόπο εξαπολύθηκε και βιώθηκε ο Ψυ­χρός Πόλεμος κατά της Σοβιετικής Ένωσης, όπως εξαπολύθηκε και βιώνεται σήμερα ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» και ενάντια στο Ισλάμ.

12. Η Δύση από τη σταυροφορία ενάντια στον «αντισημιτισμό» στη σταυροφορία ενάντια στο «φιλο-ισλαμισμό»

Ό πω ς ξέρουμε, στη χώρα που βρίσκεται επικεφαλής της Δύ­σης, το μοτίβο του ιερού πολέμου συνοδεύει όλα τα στάδια της ασυγκράτητης πορείας του περιούσιου λαού προς την οικοδό­μηση της πλανητικής αυτοκρατορίας της. Προς ενίσχυση της ανοδικής αυτής πορείας, χρησιμοποιείται σήμερα και το ιδεολό­γημα της κοινής γενεαλογικής καταγωγής της ελληνο-ρωμαιο- εβραιο-χριστιανικής Δύσης σε αντιδιαστολή με το βάρβαρο και ανατολίτικο Ισλάμ.Η ιστορία της Δύσης είναι και η ιστορία των γενεαλογικών μύ­θων που αυτή δημιουργούσε για να εξυπηρετήσει τις εκάστοτε πολιτικές και γεωπολιτικές της ανάγκες. Ξεκινώντας από την ανακάλυψη-κατάκτηση της Αμερικής, η Δύση και ιδιαίτερα οι πουριτανοί, παρομοίαζαν τους εαυτούς τους με τον περιούσιο λαό της Παλαιός Διαθήκης και τους λαούς των αποικιών με 639 640

639. Πρβλ. Losurdo 1996, κεφ. Ill, παρ. 4.640. Wilson, αναφέρετε» σε Rochester 1977, σ. 58. Wilson, 1927, τόμος II, ο. 45, 414.

306 Ντομίνικο Λοζούρντο

τους ειδωλολάτρες-εθνικούς. Για να τονίσουν τη διαφορά ανά­μεσα στον servant, το μισθωτό εργάτη της μητρόπολης (που υπακούει στον αφέντη μόνο όσο διαρκεί η σύμβασή του) και στον slave, δηλαδή τον σκλάβο των αποικιών, ο Λοκ αναφε'ρεται συχνά στους Νόμους της Παλαιός Διαθήκης που επέτρεπαν στους Εβραίους να έχουν μόνο ειδωλολάτρες-εθνικούς σκλά­βους. Το δίπολο Εβραίοι/εθνικοί ξαναδιαβάζεται έτσι ως το δί­πολο λευκοί/μαύροι, δηλαδή ευρωπαίοι/βάρβαροι. Ακόμη πιο τραγική είναι η τύχη των Ινδιάνων, τους οποίους το νέο Ισραήλ ταυτίζει με τους Χαναναίους που ήταν προορισμένοι να εξο­ντωθούν για να αντί κατασταθούν από τον περιούσιο λαό που είχε τη θεία φώτιση και ήταν φορέας του αυθεντικού πολιτι­σμού. Την περίοδο εκείνη, ο μύθος περί της κοινής εβραιο-χρι- στιανικής καταγωγής που ήταν διαδεδομένος κύρια ανάμεσα στους αγγλοσάξονες και τους πουριτανούς, προκαλούσε φοβε­ρές διακρίσεις σε βάρος εκείνων που ήταν καταδικασμένοι να γί­νουν σκλάβοι ή να εξοντωθούν.Αφοσιωμένη στον πόλεμο ενάντια στην οθωμανική αυτοκρατο­ρία, η Ευρώπη του 17ου και του 18ου αιώνα, τον διεξάγει και τον βιώνει ως πόλεμο ενάντια στον ανατολίτικο δεσποτισμό των βαρβάρων, ερμηνεύοντας ανάλογα και τον πόλεμο της αρ­χαίας Ελλάδας κατά των Περσών (όπως και αυτόν της αρχαίας Ρώμης κατά των βαρβάρων). Ό ταν εξαλείφθηκε το δουλοκτη­τικό καθεστώς που άνθιζε στην Ελλάδα και στη Ρώμη, καθώς και ο ρατσισμός κατά των μαύρων που επικρατούσε σε χώρες σαν την Ισπανία και την Αγγλία, η Ευρώπη και η Δύση χαρα­κτήριζαν τον εαυτό τους ως τη μοναδική νησίδα ελευθερίας που έχοντας κληρονομήσει και τον ελληνορωμαϊκό κόσμο και την res publica Christiana, αντιμετωπίζει την αμετανόητα δεσποτική Ανατολή, από την Περσία που πολεμά ενάντια στους Ελληνες μέχρι το Ισλάμ που πολεμά ενάντια στους ευρωπαίους και τους χριστιανούς. Πρόκειται για ένα γενεαλογικό μύθο που κυριαρχεί τη χρυσή εποχή του αποικιοκρατικού επεκτατισμού και αφήνει τους Εβραίους εκτεθειμένους, στο περιθώριο του πολιτισμού.Ο ναζισμός θα αναθεωρήσει αυτό το γενεαλογικό μύθο για να

Φιλο-ισλαμισμός 307

τον προσαρμόσει στις ανάγκες του. Ο επιφανής γερμανός φι­λόσοφος εβραϊκής καταγωγής που αναφέραμε πριν, ερμηνεύει ε'τσι την άποψη του Χίτλερ: «για εκείνον σημείο εκκίνησης είναι η Ελλάδα, στην οποία εισε'βαλαν φυλε'ς του βορρά. Η Ιερουσα­λήμ καταστράφηκε και η Ελλάδα γερμανοποιήθηκε!»ΜΙ. Κατεξο- χήν εκφραστής της Δύσης αυτής, που διεκδικεί την ελληνική κληρονομιά και από την οποία αποκλείονται οι Εβραίοι (που ανήκουν στον βάρβαρο κόσμο της Ανατολής), είναι το Τρίτο Ράιχ, που δικαιούται νόμιμα να διεκδικήσει τη ηγεμονία. Σύμφωνα με την κυρίαρχη ιδεολογία, η Δύση παρουσιάζεται σή­μερα ως κληρονόμος της «ελληνο-ρωμαιο-εβραιο-χριστιανικής» παράδοσης. Η ενσωμάτωση των Εβραίων συνοδεύεται από τον αποκλεισμό των ισλαμιστών. Με το ναζισμό, ο αποκλεισμός του εβραϊσμού από τη Δύση είχε ως αποτέλεσμα τους νόμους της Νυρεμβέργης, την άρνηση της πολιτικής ιθαγένειας στους γερ- μανοεβραίους και τη μετατροπή τους σε αλλοδαπούς κατοί­κους: ποιες θα είναι οι συνέπειες της άποψης που ισχυρίζεται πως εκατομμύρια μουσουλμάνοι που εγκαταστάθηκαν στην Ευ­ρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες είναι εντελώς ξένοι με τις πα­ραδόσεις και την «ψυχή» της Δύσης; Μήπως οδεύουμε προς μια επανέκδοση των νόμων της Νυρεμβέργης; Ο «νομοτελειακά και παραδοσιακά ορκισμένος εχθρός», απέναντι στον οποίο ποτέ δεν πρέπει να εφησυχάζει το «υγιές ένστικτο των χριστιανο-ευ- ρωπάίκών λαών», δεν είναι πια ο ιουδαϊσμός, όπως έγραφε το ψήφισμα του 1ου Διεθνούς αντι-ιουδαϊκού Συνεδρίου του 1882WJ, αλλά οι πιστοί του Μωάμεθ. Έτσι η κατηγορία περί «φιλο-ισλαμισμού», που σήμερα απαγγέλλεται ενάντια σε όσους δεν ενστερνίζονται την ισλαμοφοβία, αντικαθιστά την κατηγο­ρία περί «φιλο-εβράίσμού» ή «φιλο-σημιτισμού» που παλιότερα στρέφονταν ενάντια στους εχθρούς του αντισημιτισμού641 642 643.

641. Klemperer 1996, τόμος I, σ. 694 (σημειώσεις ημερολογίου της 12ης Δεκεμ­βρίου 1941).642. Cober 1973, σ. 215-216.643. Frilsch 1911, σ. 186. Πρβλ. Herzl 1984-1985, τόμος II, σ. 614.

308 Ντομίνικο Λοζούρντο

13. Αγώνας ενάντια στο «φιλο-ισλαμισμό» και αναλγησία μπροστά στα δεινά του μαρτυρικού παλαιστινιακού λαού

Παράλληλα με το κυνήγι μαγίσσων που έχει εξαπολυθεί ενα­ντίον του, ο παλαιστινιακός λαός κατηγορείται ότι καταφεύγει στη βία: μήπως έχει κι άλλη επιλογή; Στο τεύχος Αυγούστου 2004 της International Herald Tribune διαβάζουμε:

Τα περισσότερα από τα 37 χρόνια ισραηλινής κατοχής της Δυ­τικής Όχθης και της Γάζας οι Παλαιστίνιοι δεν χρησιμοποιούσαν βία, με αποτέλεσμα να έχουν πετυχει ελάχιστα πράγματα. Το Ισραήλ ήταν απασχολημένο αποκλειστικά με την κατοχή της παλαιστινιακής γης, προωθώντας τον παράνομο εποικισμό της με εκατοντάδες χιλιάδες εποίκους.

Οι αμέτρητες ειρηνικές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας και οι απερ­γίες πείνας όχι μόνο δεν είχαν κανένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα, αλλά δεν κατάφεραν ούτε καν να τραβήξουν την προσοχή των δυτικών ΜΜΕ. Από την άλλη, ακόμη κι όταν σταματούν οι επ ι­θέσεις κατά του Ισραήλ, «οι Παλαιστίνιοι συνεχίζουν να πεθαί­νουν σε καθημερινή βάση», χωρίς αυτό να συγκινεί ιδιαίτερα τη Δύση. Οφείλουμε να κοιτάζουμε την αλήθεια κατά πρόσωπο:

Στη Νότια Αφρική οι ειρηνικές διαμαρτυρίες συντέλεσαν στην ήττα του απαρτχάιντ, επειδή ένας ολοένα και μεγαλύτερος αριθμός λευκών ενώθηκε με τους μαύρους απέναντι στο καθε­στώς, στην πρώτη γραμμή του μετώπου, αντιμετωπίζοντας την απειλή της φυλακής ή και του θανάτου. Οι Ισραηλινοί, ακόμη και αυτοί της άκρας αριστερός, δεν κράτησαν παρόμοια στάση ενάντια στην κατοχή των παλαιστινιακών εδαφών που διαρκεί εδώ και 37 χρόνια644.

Ό πω ς ξέρουμε, οι ισραηλινές αρχές χαρακτηρίζουν τρομοκρα­τική πράξη ακόμη και το λιθοβόλημα, ακόμη και τις πέτρες που

644. Cook 2004.

Φιλο-ισλαμισμός 309

ρίχνουν με σφεντόνα τα μικρά παιδιά, και αντιδρούν ανάλογα. Στις συνθήκες αυτε'ς η ένοπλη αντίσταση γίνεται αναπόφευκτη, αλλά ας δούμε με ποιον τρόπο αυτή αντιμετωπίζεται, δίνοντας το λόγο σε έναν αυτόπτη μάρτυρα που υπηρέτησε επ ί μακράν στο στρατό κατοχής:

Εδώ και εννιά μήνες, το Ανώτατο Δικαστήριο του Ισραήλ απα­γόρευσε στον ισραηλινό στρατό να χρησιμοποιεί (παλαιστίνι- ους) πολίτες ως ανθρώπινη ασπίδα, κάθε φορά που εισέβαλε στα σπίτια για να συλλάβει παλαιστίνιους μαχητές. Την περα­σμένη εβδομάδα η ισραηλινή εφημερίδα Haaretz έγραφε πως μετά από την απόφαση αυτή οι παλαιστίνιοι πολίτες εκτέθηκαν σε ακόμη μεγαλύτερους κινδύνους: οι στρατιώτες δεν μπαίνουν πια στα σπίτια για να συλλάβουν τον αντίπαλο. Ο στρατός χρησιμοποιεί μπουλντόζες και τα ισοπεδώνει"5.

'Οσοι επιβιώνουν από αυτές τις επιθέσεις και προστίθενται στις χιλιάδες παλαιστινιών κρατουμένων (ανάμεσα στους οποίους υπάρχουν γυναίκες και παιδιά) δεν μπορούμε να πούμε πως είναι τυχεροί. Στα 2002 η International Herald Tribune έγραφε πως «ο ισ- ραηλινός στρατός για χρόνια υπέβαλε σε βασανιστήρια τους Πα­λαιστίνιους». Βέβαια από τον Σεπτέμβρη του 1999, το Ανώτατο Δικαστήριο είχε οπταγορεύσει κάποιες από αυτές τις πρακτικές, όμως άλλες παρόμοιες εξακολουθούσαν να εφαρμόζονται"4. Στην ιταλική εφημερίδα La Stampa, ένας ανταποκριτής από το Τελ Αβίβ περιέγραφε με αποτροπιασμό ένα συγκρότημα φυλακών που ορ­γανώθηκε στην έρημο («Ansar-3») αμέσως μετά την έκρηξη της πρώτης Ιντιφάντα, και που σήμερα είναι πασίγνωστο:

Αποτελούμενο βασικά από στρατιωτικές σκηνές, δεν παρέχει καμία προστασία από τις υψηλές θερμοκρασίες στους έγκλει­στους. Την καλοκαιρινή περίοδο η ημερήσια θερμοκρασία ξε­περνά τους 40 βαθμούς, ενώ τη νύχτα κατεβαίνει στους 0 βαθ- 645 646

645. Walzman 2006.646. Richburg 2002a.

310 Ντομίνικο Λοζούρντο

μούς Κελσίου. Οπω ς υπογράμμιζε μια επιτροπή του ΟΗΕ στα 1994, οι συνθήκες υγιεινής ήταν εντελώς απαράδεκτες όπως και η «σχεδόν ανύπαρκτη» υγειονομική περίθαλψη. Αφόρητη ζέστη, βασανιστήρια, συνωστισμός, στυγνή συμπεριφορά από τους στρατιώτες: αυτά περιέγραφαν οι σχεδόν 15 χιλιάδες Παλαι­στίνιοι που παρέμειναν για μικρά ή μεγάλα χρονικά διαστήματα σ' αυτή τη φυλακή.

Μάλιστα, ως τιμωρία, κάποια φορά ο διοικητής της φυλακής «διέταξε τον εγκλεισμό 40 κρατουμένων σε ένα κελί δυο επ ί δύο». Σ ' αυτό τον «προθάλαμο της κόλασης», σύμφωνα με την περιγραφή του παλαιστίνιου συγγραφέα Γκασάν Αμπντάλα που κρατήθηκε εκεί το 1988, πολλές φορές οι ίδιοι οι αξιωματι­κοί που αναγκάζονται να γίνουν δεσμοφύλακες-βασανιστές, χρησιμοποιούσαν ηρεμιστικά“ 7.Καταλαβαίνουμε λοιπόν τις εκατοντάδες χιλιάδες παλαιστινιών προσφύγων. Η έξοδος από την Παλαιστίνη όμως δεν σηματο­δοτεί και το τέλος της τραγωδίας τους. Τον Σεπτέμβριο του 1970, χιλιάδες Παλαιστίνιοι δολοφονούνται στην Ιορδανία από το φιλοδυτικό καθεστώς. Δώδεκα χρόνια μετά, στο Λίβανο, στη Σάμπρα και τη Σατίλα, εισβάλλουν στους καταυλισμούς των παλαιστινιών προσφύγων οι φαλαγγίτικες συμμορίες που συ­νεργάζονται με τον ισραηλινό στρατό κατοχής και δρουν υπό την προστασία του: ακολουθεί ένα τρομακτικό πογκρόμ με χι­λιάδες θυμάτων, ως μικρή συμβολή στην «εξόντωση των μη- Εβραίων που ανήκουν στη φυλή του Αμαλήκ», όπως έλεγαν τότε ορισμένοι Ισραηλινοί. Για τους Παλαιστίνιους, που παρ' όλα αυτά παραμένουν στη γη τους, η ζωή -όπως παραδέχονται αξιόπιστοι μάρτυρες από τον εβραϊκό κόσμο- έχει καταντήσει «μαρτύριο» και «καθημερινή κόλαση»647 648. Ακατάπαυστα διωκόμε­νος από τη γη του, υφιστάμενος καθημερινά συλλογικές ποινές που του στερούν το δικαίωμα στην κατοικία ή σε βασικές πα­

647. Gonen 2002.648. Siegman 2006b, a. 19.

φιλο-ισλαμισμός 311

ροχές, ελεγχόμενος σε κάθε του κίνηση, έρμαιο εξωδικαστικών εκτελέσεων και στόχος targeted killings που στην πραγματικό­τητα προκαλούν εκτεταμένες «παράπλευρες απώλειες» ακόμη και σε αθώες γυναίκες ή μικρά παιδιά, καταπιεσμένος και εξευ­τελιζόμενος, ο παλαιστινιακός λαός είναι ο κατεξοχήν μαρτυρι­κός λαός της εποχής μας.Ό λα αυτά δείχνουν ξεκάθαρα τον ουσιαστικά «φασιστικό», ακόμη και «ναζιστικό» χαρακτήρα της πολιτικής του Ισραήλ. Κάτι το οποίο πιστεύουν πολλοί, και όχι μόνο κάποιες ομάδες Παλαιστίνιων ή φιλο-παλαιστινιακών ριζοσπαστικών τάσεων. Είδαμε την Αρεντ που το 1948 κατηγορούσε τον Μπεγκίν (υπεύθυνο για τη σφαγή του Ντέιρ Γιασίν και μετέπειτα πρω­θυπουργό) ότι βρισκόταν επικεφαλής ενός κόμματος «που συ­νεργαζόταν στενά με εθνικοσοσιαλιστικά και φασιστικά κόμ­ματα». Πιο πρόσφατα, ένας εβραίος θεολόγος έγραφε πως «οι Παλαιστίνιοι υπέστησαν από τους Εβραίους μια τραγωδία απείρως χειρότερη από τα δεινά που έχει περάσει ο εβραϊκός λαός σε όλη την ιστορία του»659. Και ένας ισραηλινός συγγρα­φέας, ο Γιεχαγιάχου Λάιμποβιτζ, κατάγγειλε την «ιουδαιο-να- ζιστική νοοτροπία» που χαρακτηρίζει ορισμένους ισραηλινούς κύκλους649 650 651. Ως τελευταίο παράδειγμα, να αναφέρουμε πως το 2003, σε ένα έγκριτο φιλο-εβραϊκό αμερικανικό περιοδικό είχε δημοσιευτεί ένα άρθρο που χαρακτήριζε φασιστική τη συμπε­ριφορά του τότε αναπληρωτή πρωθυπουργού Εχούντ Ολμέρτ, ο οποίος «δεν απέκλειε μια ενδεχόμενη δολοφονία του εκλεγμένου προέδρου της Παλαιστινιακής Αρχής»65'. Αν και έγκυρες, αυτές οι τοποθετήσεις δίνουν ωστόσο αφορμή για δύο ενστάσεις. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως το Ισραήλ είναι μια δημοκρατία, λειτουργική και ζωντανή με τον τρόπο της. Από την άλλη, η απαγγελία της κατηγορίας περί φασισμού και να­ζισμού, αν και μπορεί να φαίνεται ως υπερβολική προς το

649. Ellis 1998.650. Spataro 1996, σ. 22-23.651. ludt 2003, σ. 8.

312 Ντομίνικο Λοζοϋρντο

«εβραϊκό Κράτος», ωστόσο δείχνει μεγάλη ανοχή προς τη δη­μοκρατική και φιλελεύθερη Δύση: φαίνεται σαν ο φυλετικός ρατσισμός να περίμενε το φασισμό και το ναζισμό για να εκ­δηλωθεί, ενώ στην πραγματικότητα διαπερνάει βαθιά την ιστορία της δημοκρατικής και φιλελεύθερης Δύσης, και ιδιαί­τερα την ιστορία της χώρας που βρίσκεται σήμερα στο τιμόνι της! Σε κάποιο άλλο σημείο, για να περιγράφω την ιστορία αυτή, αναφέρθηκα στην Herrenvolk democracy, δηλαδή στη «δημοκρατία των Κυρίων»: η υποστηρικτική νομοθεσία και η συνταγματική κάλυψή της αναπτύχθηκαν παράλληλα με τις πρακτικε'ς υποδούλωσης και αποδεκατισμού (που συχνά έφτανε στα όρια της εξόντωσης) σε βάρος των λαών των αποικιών. Η έκφραση Herrenvolk επαναχρησιμοποιήθηκε από τον ναζισμό, που της έδωσε νέο περιεχόμενο: αλλά το πέρα­σμα από τη δημοκρατία για τα αφεντικά, στη δικτατορία προς όφελος των αφεντικών δεν έγινε αυτόματα και ανώδυνα, αλλά μετά από μακρόχρονη και επώδυνη διαδικασία, από τον ολο­κληρωτικό πόλεμο και μια κατάσταση διαρκούς έκτακτης ανά­γκης, παράλληλα με τη διάδοση και επικράτηση μιας εξαιρε­τικά βάρβαρης ιδεολογίας. Στη χρήση του όρου «δημοκρατία για τα αφεντικά» ανατρέχει σωστά ένας καθηγητής κοινωνιο- λογίας του εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ για να ερ­μηνεύσει την τραγωδία του παλαιστινιακού λαού: το Ισραήλ είναι σήμερα «μια Herrenvolk δημοκρατία, ένα καθεστώς του οποίου οι πολίτες έχουν πλήρη δικαιώματα, ενώ όσοι απο­κλείονται από την ιδιότητα του πολίτη δεν έχουν κανένα απο­λύτως δικαίωμα», μια χώρα που επιφυλάσσει «ένα διπλό νο­μικό σύστημα» και «μια κρατική τρομοκρατία» για τους απο­κλεισμένους6” .Επαναλαμβάνω: δεν μπορούμε να κάνουμε συμψηφισμούς. Η τραγωδία των Παλαιστινίων δεν μπορεί να εξομοιώνεται ούτε με την τραγωδία των Εβραίων (που για τον Χίτλερ ήταν το μι-

652. Kimmerling 2002.

φιλο-ισλαμισμός 3 U

κρόβιο που έπρεπε να καταπολεμηθεί συστηματικά για να σωθεί ο πολιτισμένος κόσμος), ούτε με την τραγωδία των μαύ­ρων (που επ ί αιώνες ζούσαν ως σκλάβοι), ούτε και με την τρα­γωδία των ερυθρόδερμων (που εκδιώχτηκαν από τη γη τους και αποδεκατίστηκαν ή εξοντώθηκαν ως ενοχλητικός και ανε­πιθύμητος λαός). Βέβαια, δεν είναι δύσκολο να εντοπίσουμε κοινά χαρακτηριστικά στα δεινά των δύο τελευταίων λαών που προανέφερα: στους ισραηλινούς κύκλους που επιδεικνύ­ουν έναν έντονο αποικιοκρατικό ρατσισμό, είναι προφανής η τάση να συμπεριφέρονται στους Παλαιστίνιους, από τη μια σαν να είναι ερυθρόδερμοι (που πρέπει να απαλλοτριωθούν τα εδάφη τους και να εκδιωχτούν από τη γη τους), και από την άλλη σαν να είναι μαύροι (που πρέπει να σπρωχτούν στις χαμηλότερες βαθμίδες της αγοράς εργασίας). Όμως η ιστορία ποτέ δεν επαναλαμβάνεται, και ακόμη και με κάθε είδους αντι­φάσεις και τρομακτικές εναλλαγές διώξεων και καταπίεσης, η ανθρωπότητα είναι ικανή να διδαχτεί από τις μεγάλες τραγω­δίες του παρελθόντος, έστω και με αντιφατικό ή αποσπασμα­τικό τρόπο.Ιδιαίτερα τραγική είναι σήμερα η κατάσταση του παλαιστινια­κού λαού. Αυτός κουβαλάει στις πλάτες του το βάρος της κλα­σικής αποικιοκρατίας, με τις αλλεπάλληλες διώξεις και το στα­διακό οικονομικό στραγγαλισμό, που δεν έχει προηγούμενο στο σύγχρονο κόσμο. Την υλοποίηση όλων αυτών έχει εξα­σφαλίσει μια στρατιωτική κατοχή που διαρκεί εδώ και δεκαε­τίες: αυτή ακριβώς η μακρά διάρκεια, σε μια εποχή που επ ί­μονα διακηρύσσει το σεβασμό της στις αρχές της ανεξαρτη­σίας και της αυτοδιάθεσης των λαών, αποτελεί ένα άλλο χα­ρακτηριστικό που δεν έχει προηγούμενο στην ιστορία. Τέλος, το «μαρτύριο» και «η καθημερινή κόλαση» που βιώνει ο παλαι­στινιακός λαός, συμβαίνουν όχι σε συνθήκες ενός φοβερού παγκόσμιου πόλεμου, αλλά σε μια περίοδο σχετικής ειρηνικής ανάπτυξης που ακολούθησε τις δύο παγκόσμιες συγκρούσεις και τον Ψυχρό Πόλεμο: αυτό εννοούμε μιλώντας για τα ιδιαί­τερα χαρακτηριστικά κάθε ιστορικής περιόδου.

314 Ντομίνικο Λοζούρντο

14. Αγώνας ενάντια στον «φιλο-ισλαμισμό» και απόπειρες ολοκληρωτικού πολέμου και εξολόθρευσης

Το μαρτύριο του παλαιστινιακού λαού εντάσσεται με τη σειρά του, σε ένα συνολικότερο πλαίσιο. Στο πλαίσιο του αγώνα κατά της τρομοκρατίας, η κυβέρνηση Μπους ζητά την αναθεώρηση, ή μάλλον την κατάργηση της Συνθήκης της Γενεύης. Κάποιοι προχωρούν ακόμη πιο πέρα. Αμέσως μετά την 11η Σεπτεμ­βρίου, ο πρώην βοηθός αρχισυντάκτη της εφημερίδας New York Times, Άντριου Μ. Ρόζενταλ, έγραφε πως πρέπει να σταματή­σουν τα ημίμετρα. Στο Αφγανιστάν, στο Ιράκ, στο Ιράν, στη Λι­βύη, στη Συρία, στο Σουδάν και σε όλες τις χώρες που οι λαοί τους «είναι ορκισμένοι εχθροί των ΗΠΑ και επιδιώκουν την κα­ταστροφή τους με κάθε τρόπο», έπρεπε να δοθεί ένα τελεσί­γραφο: αν μέσα σε τρεις μέρες δεν παρέδιδαν τους τρομοκρά­τες και τους αρχηγούς τους, η αμερικανική υπερδύναμη θα «εξαφάνιζε από το χάρτη τις πρωτεύουσες και τις μεγαλύτερες πόλεις τους»6” . 'Οπως βλέπουμε, προκειμένου να τεθούν σε εφαρμογή γενοκτονικά μέτρα, δεν χρειάζεται μια συγκεκριμένη αφορμή: αρκεί μια υποψία ή ένα αίσθημα μίσους, στη βάση του οποίου η Ουάσινγκτον οφείλει να αντιδράσει άμεσα για να εξυ­πηρετήσει τα ηγεμονικά συμφέροντά της.Με μερικά χρόνια διαφορά, στη National Review, επίσημο όρ­γανο των βορειοαμερικανών συντηρητικών, ο Τζον Νταρμπι- σάιρ γράφει: «ένας από τους λόγους για τους οποίους υπο­στήριξα την αρχική επίθεση και την κατάλυση του καθεστώτος του Σαντάμ, ήταν επειδή έλπιζα ότι αυτό θα γινόταν παρά­δειγμα προς μίμηση. Κάτι που θα συνέβαινε αν καταστρέφαμε την περιοχή και μετά φεύγαμε αφήνοντας πίσω μας συντρίμ­μια». Στην περίπτωση αυτή -συνεχίζει- «θα παρουσιαζόμα­σταν ως ένα έθνος που ξέρει να τιμωρεί τους εχθρούς του [...], ένα έθνος που πρέπει όλοι να το φοβούνται και να το σέβο­νται». Μια άλλη φωνή από τον ίδιο πολιτικό και ιδεολογικό

653. Lieven 2005, σ. 232.

Φιλο-ισλαμισμός 315

χώρο ανεβάζει τους τόνους. Τη στιγμή που οι ισραηλινοί βομ­βαρδισμοί κατά του Λιβάνου (ακόμη και με τη χρήση εκρηκτι­κών βομβών) προκαλούσαν διαμαρτυρίες και αντιδράσεις, ο Τζον Ποντχόρετζ παρατηρούσε πως η Δύση δεν θα κέρδιζε στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο αν είχε ηθικές αναστολές και δί­σταζε «να χτυπήσει τη Δρέσδη με εμπρηστικές βόμβες και τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι με ατομικές βόμβες». Μάλιστα, προχωρούν περισσότερο και δεν διστάζουν να θέσουν και πιο ριζοσπαστικά ερωτήματα: «μήπως στο Ιράκ ήταν λάθος τακτι­κής που δεν σκοτώσαμε από την αρχή τόσο πολλούς σουνίτες ώστε να τους τρομοκρατήσουμε; [...] Μήπως το ότι αφήσαμε ζωντανούς τους αρσενικούς σουνίτες από 15 ως 35 ετών επ έ­τρεψε το σημερινό ξεσηκωμό και αποτέλεσε τη βασική αιτία για την αναζωπύρωση της βίας ανάμεσα στους σουνίτες;». Η αμερικανίδα δημοσιογράφος που μεταφέρει τις δηλώσεις αυ­τές, δικαιολογημένα παρατηρεί: θα έλεγε κανείς πως μόνο κά­ποιος τρελός εξτρεμιστής θα τολμούσε να μιλήσει για «γενο­κτονία» και άλλα ακραία μέτρα, κι όμως...654.Γνωρίζουμε πια πως στις Ηνωμένες Πολιτείες υπάρχουν αρκε­τοί που σε περίπτωση αναζωπύρωσης της τρομοκρατίας, σκέ­φτονται να λύσουν το πρόβλημα με τη δημιουργία κανονικών στρατοπέδων συγκέντρωσης. 'Οπως γνωρίζουμε πολύ καλά και πώς φέρονται στο Γκουαντάναμο και στο Αμπού Γκράιμπ στους Untermenschen, των οποίων συχνά χρησιμοποιούν τα κομμένα κεφάλια για να παίξουν ποδόσφαιρο. Τώρα, από την καρδιά της αυτοκρατορίας ας μεταφερθούμε λίγο στην περιφέρεια. Σε άρ­θρο της πιο έγκυρης ιταλικής εφημερίδας, αναφέρεται πως η παράνομη σύλληψη και ο βασανισμός ενός ισλαμιστή τρομο­κράτη δικαιολογούνται όταν χρησιμεύουν στη ματαίωση μιας δολοφονικής απόπειρας655: στη βάση της λογικής αυτής, ο δη­μοσιογράφος και πολιτικός αναλυτής δεν προβληματίζεται κα­

654. Young 2006.655. Panebianco 2006.

316 τομίνικο Λοζούρντο

θόλου για το πόσοι απλά ύποπτοι για τρομοκρατία, δηλαδή πό­σοι αθώοι, θα κινδύνευαν να συλληφθούν και να υποβληθούν σε βασανιστήρια.Οι απόψεις που προαναφέραμε, αν και από διαφορετική σκο­πιά η καθεμία, συγκλίνουν ωστόσο στο εξής: αυτοί που κινδυ­νεύουν να υποστούν τις συνέπειες της αναθεώρησης ή της κα­τάργησης της Συνθήκης της Γενεύης, των παράνομων συλλή­ψεων, του εγκλεισμού σε στρατόπεδα συγκε'ντρωσης, των βα­σανιστηρίων και των εξευτελισμών που προορίζονται για τους νεκρούς ή ζωντανούς Untermenschen, των εκφοβιστικών βομ­βαρδισμών, της πυρηνικής εξόντωσης και της γενοκτονίας, είναι ως επ ί το πλείστον Αραβες και ισλαμιστε'ς. Βέβαια, βαραίνουν πολύ τα τραγικά γεγονότα της 11 ης Σεπτεμβρίου και η πιθανό­τητα να επαναληφθεί κάτι παρόμοιο. Όμως από την άλλη, όλα αυτά θυμίζουν έντονα τις σχέσεις που είχε η Δύση με τους αποι- κιοκρατούμενους λαούς, επ ί αιώνες αποκλεισμένους από τον περίκλειστο, τον ιερό χώρο όπου επικρατεί η έννομη τάξη και η αρχή του ελέγχου της εξουσίας. Όχι μόνο το Ισραήλ, αλλά η Δύση συνολικά και η χώρα που βρίσκεται επικεφαλής της ιδιαί­τερα, συμπεριφέρονται σαν να ανήκουν σε «μια δημοκρατία των Κυρίων», και στοχοποιούν όλο τον αραβο-ισλαμικό κόσμο.

15. Η μεταμόρφωση των θυμάτων σε επικείμενη απειλή

Παρ' όλα αυτά, πολλοί είναι αυτοί που καταγγέλλουν εν χορώ τον παλαιστινιακό λαό (γιατί εξέλεξε δημοκρατικά μια «τρομο­κρατική» κυβέρνηση) και καλούν σε επιφυλακή επισείοντος το φόβο της ισλαμικής απειλής. Αυτό το φαινόμενο, όσο κι αν είναι παράξενο, δεν είναι καινούργιο. Το κατασκεύασμα των /Πρωτο­κόλλων των σοφών της Σιών που κατηγορούσε τους Εβραίους ότι δήθεν επιδίωκαν να κυριαρχήσουν στον κόσμο, εμφανίζεται τη στιγμή ακριβώς που εκτυλίσσεται το πιο τραγικό κεφάλαιο της ιστορίας αυτού του λαού, που θα επισφραγιστεί με το αί­σχος της «τελικής λύσης». Είναι όχι η μοναδική, αλλά η πιο κραυ­γαλέα περίπτωση της απόπειρας να παρουσιαστούν τα θύ­ματα σαν θύτες.

Φιλο-ισλαμισμός 317

Κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στην Αμερική, ο Τοκβίλ αναρωτιόταν: «Οι Ινδιάνοι αντιλαμβάνονται άραγε, πως αργά ή γρήγορα θα εξοντωθούν από τη δική μας φυλή;»654. Όμως, με­ρικά χρόνια αργότερα, στα 1850, ένας υψηλός αξιωματούχος της ομοσπονδιακής κυβέρνησης ήταν αυτός που κατηγορούσε το λαό που ήταν γραφτό να εξαφανιστεί από το πρόσωπο της γης, γιατί τάχα «ήταν αθεράπευτα φιλοπόλεμος»656 657.Ας μεταφερθούμε τώρα μερικές δεκαετίες αργότερα, σε μια ιδι­αίτερα δύσκολη περίοδο για τους Αφροαμερικανούς: οι συμμο­ρίες της Κου Κλουξ Κλαν οργιάζουν, το λιντσάρισμα και ο αργός βασανιστικός θάνατος των μαύρων γίνονται αποτρόπαιο δημό­σιο θέαμα που ανακοινώνεται από τον Τύπο και το παρακολου­θούν πολλοί θεατές, και τελικά γίνεται μια συνηθισμένη βάρβαρη ιεροτελεστία προς επιβεβαίωση της ανωτερότητας των λευκών, που επιβάλλει τα μαρτύρια και τη θυσία των ανθρώπων (ή κα­λύτερα υπανθρώπων, όπως λένε οι βασανιστές τους). Όμως και τότε, δεν λείπουν οι ιδεολόγοι της white supremacy που καλούν σε επιφυλακή απέναντι στη «μαύρη απειλή, στη Νότια Αφρική», όπως και στις Ηνωμένες Πολιτείες658. Την ίδια περίπου εποχή, στη Γερμανία του 1905, όταν στη νοτιοδυτική Αφρική που ελέγ­χεται από αυτήν ξεκινάνε τα μαρτύρια των Χερέρο* (που ο στρατός κατοχής θεωρεί ανίκανους για δουλειά), γράφει ένας δημοσιογράφος: «Μετά από τους πολέμους ενάντια στους Χε­ρέρο, έγινε της μόδας να μιλάμε για τη μαύρη απειλή, δηλαδή για την απειλή που προέρχεται από τους έγχρωμους»659.Ένα παρόμοιο φαινόμενο παρατηρείται και απέναντι στους Κι­νέζους: ανάμεσα στον 19ο και 20ό αιώνα, η χώρα τους δέχεται

656. Tocqueville 1951, τόμος V, τεύχος 1, ο. 75.657. Delanoe, Rostkowski 1991, ο. 88.658. Noer 1978,σ. 120.* Σ.τ.ε.: Αφρικανική εθνότητα που σχεδόν εξοντώθηκε από τα γερμανικά στρατεύ­

ματα το 1905, λίγοι απόγονοι των οποίων ζουν σήμερα στη Ναμίμπια και την Μποτσουάνα.

659. Wirth 1905, σ. 3.

31Η Ντομίνικο Λοίούρντο

επανειλημμένες επιθέσεις, εδαφικές παραβιάσεις και οικονομικές κυρώσεις που τους επιβάλλονται με τη μορφή πολεμικών απο­ζημιώσεων. Στο κατώφλι της εξαθλίωσης, αυτοί έχουν να αντι­μετωπίσουν το δικό τους Γολγοθά των coolies (που βρίσκονται σε αντίστοιχη κατάσταση με τους σκλάβους) και τους εξευτελι- σμούς, συμπυκνωμένη έκφραση των οποίων είναι μια επιγραφή που κρέμεται στην είσοδο της Γαλλικής Διοίκησης της Σαγκάης: «Απαγορεύεται η είσοδος στα σκυλιά και τους Κινέζους». Κι όμως, ακριβώς τότε διαδίδεται ο μύθος περί της «κίτρινης απει­λής», που τροφοδοτεί διώξεις και πογκρόμ κατά των Κινέζων660. Είδαμε τέλος, τον Σπένγκλερ να αποδίδει μια «ανεξέλεγκτη τάση» για εξουδετέρωση της λευκής φυλής, στους αποικιοκρα- τούμενους λαούς που άρχιζαν να ξεσηκώνονται ενάντια στις πολιτικές υποδούλωσης και εξόντωσης που βίωναν για χρόνια. Γνωρίζουμε επίσης ότι ο Τσόρτσιλ το 1953 έκφραζε το φόβο μα­ζικών «δολοφονιών» των λευκών από τους Αραβες, που ακρι­βώς τότε είχαν γίνει στόχος μιας γενοκτονίας που είχε εξαπο­λύσει ενάντιά τους η γαλλική αποικιοκρατία στην Αλγερία.Αυτή η αντιστροφή των ρόλων ανάμεσα σε θύματα και θύτες δεν πρέπει να μας εκπλήσσει: αποτελεί συστατικό στοιχείο της αποικιοκρατικής ιδεολογίας. Ενώ είναι σε πλήρη άνθιση η δου­λοκτησία, όσοι την εκμεταλλεύονται και πασχίζουν να τη δικαι­ολογήσουν, κατηγορούν τους πολέμιούς της ως «ανθρωποφά- γους και δολοφόνους των λευκών»661 662, ως συνένοχους των μαύ­ρων σκλάβων, που εξ ορισμού είναι ανθρωποφάγοι και δολο­φόνοι των λευκών. Ας κάνουμε ένα ιστορικό άλμα σχεδόν ενά- μιση αιώνα: ενώ είναι σε πλήρη εξέλιξη η αντιαποικιακή επανά­σταση στον κόσμο, μια επιφανής προσωπικότητα καταγγέλλει «τις φυλετικές επιθέσεις ενάντια στους λευκούς εκμεταλλευτές εποίκους»66'. Οι κατηγορίες στρέφονται κύρια ενάντια στην

660. Losurdo 2005, κεφ. X, παρ. 3 (για την αντικινέζικη επιγραφή). Gollwitzer 1962. Πρβλ. επίσης Marienstras 1992, σ. 128.661. Cregoire 1996, σ. 75.662. Schmitt 1981, σ. 46.

Φιλο-ισλαμισμός 319

Κίνα, όπου στα χνάρια της επιγραφής της Σαγκάης, εξελίσσεται ο πόλεμος ενάντια στην Κορέα που διεξάγουν οι Ηνωμένες Πο­λιτείες με «υποτιμητική» συμπεριφορά απέναντι σε «ένα κατώ­τερο έθνος», όπως αναγνωρίζουν οι αμερικανοί χρονικογρά­φοι6*’1. Από την άλλη, η προσωπικότητα που λέγαμε πως κα- λοόσε σε εγρήγορση ενάντια στο ρατσισμό κατά των λευκών, ήταν ο Σμιτ, που λησμονούσε το ρόλο που είχε παίξει τα προη­γούμενα χρόνια ως υποστηρικτής της ιδεολογίας των ρατσιστι­κών πολέμων του Μουσολίνι και του Χίτλερ.Κάτι ανάλογο συμβαίνει και σήμερα με την καταγγελία περί του «ισλαμικού κινδύνου» και του συνακόλουθου «φιλο-ισλαμισμού». Για να επιστρέφουμε στην εκστρατεία που είχε εξαπολυθεί πα- λιότερα ενάντια στους «εξολοθρευτές και δολοφόνους των λευ­κών»: αν στη θέση των λευκών βάλουμε τη Δύση, αν αντί για «δολοφόνους» μιλήσουμε για «τρομοκράτες», τότε θα φανεί ξε­κάθαρα η συνάφεια που υπάρχει ανάμεσα στα ιδεολογήματα ενός φαινομενικά παρωχημένου παρελθόντος και στην ιδεολο­γία του πολέμου που προωθείται σήμερα.

663. Chen 1994, σ. 50,170.

Μ ίσ ο ς α π έν α ν τ ι σ τ η Δ ύ σ η

1. Ιστορικές διαστρεβλώσεις και μεταμόρφωση της Δόσης

Οι αιρετικές απόψεις, δηλαδή όσα καταγγέλλει ως θανάσιμα αμαρτήματα η σύγχρονη ιδεολογία του πολέμου, συμπυκνώνο­νται σε τελευταία ανάλυση σε μία και μόνη διαστρέβλωση: στην εξέγερση κατά της Δύσης που υποκινεί ο «ισλαμικός φανατι­σμός» και κάποιοι «συνειδητά αντιδυτικοί, αντι-ευρωπαίοι και αντΗουδαιοχριστιανοί» τρομοκράτες. Μάλιστα πρέπει να αντι­μετωπίσουμε ξεκάθαρα και αποφασιστικά την «αντιδυτική στάση» των πιστών του Μωάμεθ, που είναι ο αρχηγός των σύγ­χρονων κυνηγών κεφαλών. Ενώ κάποιοι άλλοι συγγραφείς λένε πιο κομψά ότι χρειάζεται μια «φιλοδυτική στάση» για να αντιμε­τωπιστεί η στερεότυπη και αρνητική παρουσίαση της Δύσης·". Αν και με αλλιώτικη ορολογία, σοβαρά ακούγονται τα κοινά επι­χειρήματα όσων ζητούν να καταδικάσουμε την εγκληματική δια­στρέβλωση της πεμπτουσίας του πολιτισμού, της ανοιχτής και φιλελεύθερης κοινωνίας, δηλαδή της Δύσης, που οργιάζει σή­μερα στον αραβικό και ισλαμικό κόσμο. Όμως για ποιο λόγο θα έπρεπε το Ισλάμ να σέβεται και να αγαπάει τη Δύση περισσό­τερο από ό,τι η Δύση σέβεται και αγαπάει το Ισλάμ; Παραπο­νιόμαστε πως δεν είμαστε αγαπητοί στο Ισλάμ, ακριβώς όταν εμείς το περιγράφουμε με τα πιο μελανά χρώματα! Οι πρωτα­γωνιστές αυτής της εκστρατείας αποδεικνύονται παντελώς ανί­κανοι να διατυπώσουν ή και να σκεφτούν κάποιους γενικούς

664. Buruma, Margalit 2004.

Μίσος αττίναντι στη Δύση 321

κανόνες στάσης και συμπεριφοράς και σ' αυτό ακριβώς συνί- σταται ο δογματισμός τους.Σίγουρα το ερώτημα καταντάει φιλολογικό, αν ξεκινάει κανείς με δεδομε'νη την «προφανή» πολιτισμική και ηθική υπεροχή της Δύσης. Είναι πράγματι τόσο προφανής αυτή η υποτιθε'μενη υπεροχή; Στις αρχές του 15ου αιώνα η Κίνα ήταν πρωτοπόρος στις γεωγραφικές ανακαλύψεις. Οι εξαιρετικά δραστήριοι ναυ­τικοί της έμοιαζαν ικανοί να εξερευνήσουν κάθε γωνιά του κό­σμου. Σύμφωνα με τις έγκυρες μελέτες ενός ιστορικού, χαρτο­γράφου και αξιωματικού του βρετανικού ναυτικού (του Γκάβιν Μένζις), ο στόλος της δυναστείας Μινγκ που κατέπλευσε στην αμερικανική ήπειρο ήδη το 1421, αποτελούμενος από τουλάχι­στον εκατό πλοία μεγάλων διαστάσεων, ήταν ασύγκριτα μεγα­λύτερος από τις τρεις μικρές καραβέλες του Χριστόφορου Κο- λόμβου, που έφτασε εκεί πάνω από εβδομήντα χρόνια αργό­τερα. Για κακή τύχη της ανθρωπότητας, δεν εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Αμερική «οι πολιτισμένοι Κινέζοι, που ήξεραν να "φέρονται ευγενικά στους μακρινούς λαούς"» και να «ανακαλύ­πτουν και να αναδεικνύουν τον κόσμο σύμφωνα με την κομ- φουκιανική αρμονία», αλλά «οι σκληροί και σχεδόν βάρβαροι χρι­στιανοί»'*5. Ίσως αυτή η υπερβολικά απλουστευμένη διατύ­πωση δεν δίνει την πραγματική εικόνα. Παραμένει ωστόσο το γεγονός ότι μόνο μετά την «ανακάλυψη» στην οποία πρωταγω­νιστεί η Δύση, θα υλοποιηθεί το «χειρότερο ολοκαύτωμα του κό­σμου», δηλαδή η «μεγαλύτερη γενοκτονία στην ιστορία της αν­θρωπότητας»6'*. Μπορούμε να συζητήσουμε την εγκυρότητα αυτών των απόψεων, ακόμη κι αν διατυπώνονται, η πρώτη από έναν βορειοαμερικανό ιστορικό ινδιάνικης καταγωγής και η δεύτερη από έναν διάσημο συγγραφέα όπως ο Τσβετάν Τοντό- ροφ. Το μυαλό μας πηγαίνει αυθόρμητα στην επιμελώς σχεδια­σμένη γενοκτονία που εξαπολύθηκε κατά τη διάρκεια του Β' 665 666

665. Menzies 2002, σ. 325-326.666. Stannard 2001, σ. 237. Todorov 1984, σ. 7.

322 Ντομίνικο Λοζοϋρντο

Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλά και αυτή εξελίσσεται μέσα στους κόλπους της Δύσης. Είναι βέβαια αλήθεια πως έχουμε την τάση να λησμονούμε ότι η Ιταλία και η Γερμανία όπου θριαμβεύει ο ναζιφασισμός, «δεν ήταν νεοφώτιστες στο δυτικό πολιτισμό, αλλά από τους πρωτεργάτες της δημιουργίας του». Παρ' όλα αυτά, υπεύθυνο για τη «μαζική εξόντωση» που υλοποιήθηκε «με ψυχρή νηφαλιότητα και επιμελημένο προγραμματισμό» ήταν «ένα από τα ηγετικά έθνη του σύγχρονου δυτικού κό­σμου»667. Οι απόψεις του Άρνολντ Τόινμπι που προαναφέραμε, επιβεβαιώνονται και από την Αρεντ, που επισημαίνει με τη σειρά της πως η «πρωτόγνωρη γενοκτονία» που είχε στόχο να εξαφανίσει τους Εβραίους από το πρόσωπο της γης, συνέβη «στην καρδιά του δυτικού πολιτισμού»66". Τουλάχιστον η «χιτλε­ρική λαίλαπα» θα έπρεπε να προβληματίζει την ηθική συνεί­δηση της Δύσης, που ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα, «επαί- ρεται για την πολιτιστική της ανωτερότητα και την αποδίδει στη φύση και στην "άριά" της προέλευση». Κι όμως... Είχε δίκιο ο Πολιακόφ όταν έλεγε: «Το πρόβλημα του "πάντα παρόντος παρελθόντος"» δεν αφορά μόνο τη Γερμανία αλλά «συνολικά τη Δύση», που δυστυχώς «αρνείται να φτάσει το μαχαίρι βαθιά, μέχρι το παλιό της ιδεολογικό αμάρτημα»669.Δεν πρόκειται μόνο για την «τελική λύση». Αν ρίξουμε μια προ­σεκτική ματιά στη μοίρα που επιφυλάχθηκε στους λαούς, με τη σταδιακή «ανακάλυψη» και υποταγή τους, θα οδηγηθούμε ανα­πόφευκτα, όπως υποστηρίζουν οι μελετητές, στο «αμερικανικό ολοκαύτωμα» σε βάρος των ιθαγενών της Αμερικής, στο «αυ­στραλιανό ολοκαύτωμα» ή στα «ολοκαυτώματα της ύστερης βι­κτωριανής εποχής». Σε μια αποικία που βρίσκεται σε ευρω­παϊκό έδαφος, ο σερ Τρεβέλιαν; αρχιτέκτονας της αγγλικής πο­λιτικής που στα μέσα του 19ου αιώνα προκαλεί το θάνατο από ασιτία σε εκατοντάδες χιλιάδες Ιρλανδών, συχνά χαρακτηρίζε-

667. Toynbee 1992,σ. 36-37, Toynbee 1951-54, τόμος VIII, ο. 288-289.668. Arendt 1986e, σ. 22.669. Poliakov 1987. σ. 18.

Μίσος απέναντι στη Δύση 323

ται «πρόδρομος του Άιχμαν». Δεν υπάρχει αμφιβολία. Σε όλα αυτά τα φρικτά ολοκαυτώματα πρωταγωνιστής ήταν η Δύση, αλλά αυτό δεν είναι αρκετό για να ταράξει την ακλόνητη σιγου­ριά των ε'νθερμων υποστηρικτών της. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσ­σεται το «ολοκαύτωμα των μαύρων» για το οποίο μιλούν συχνά οι Αφροαμερικανοί. Είδαμε προηγούμενα τον Τοκβίλ, τον Μιλ και τον Ρενάν που παραδε'χτηκαν πως στο Ισλάμ και στην Ανατολή η δουλοκτησία ήταν λιγότερο απάνθρωπη από ό,τι στη Δύση. Αυτό όμως δεν αρκεί για να ανατρε'ψει την αρνητική ιδε'α που ε'χουν για τους «βαρβάρους». Από την άλλη, τα βάσανα των μαύρων σίγουρα δεν τελειώνουν με την κατάργηση της δου­λείας. Στο Νότο των Ηνωμένων Πολιτειών το καθεστώς της λευκής υπεροχής συνεχίζεται μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και μέχρι τότε διοργανώνονται δημόσιες τελε­τές με λιντσαρίσματα και σαδιστικές ενέργειες κατά των μαύ­ρων, στις οποίες καλούνται να συμμετάσχουν ακόμη και γυναί­κες ή μικρά παιδιά. Σε κάθε περίπτωση, το ρατσιστικό μίσος παίρνει τέτοιες άγριες διαστάσεις, που αναγκάζει πολλούς έγκυρους ιστορικούς να παρομοιάζουν την κατάσταση με το καθεστώς του Τρίτου Ράιχ.Τέλος, τα ταξίδια του Κολόμβου συμπίπτουν με την εκδίωξη Εβραίων και Μαυριτανών από την Ισπανία που ανακαταλαμβά­νεται από τους χριστιανούς, δίνοντας τέλος σε μια λαμπρή π ε­ρίοδο συνάντησης διαφορετικών λαών και ώσμωσης διαφορετι­κών πολιτισμών στα πλαίσια του Ισλάμ, που όχι τυχαία, αποτε­λεί την κατεξοχήν οικουμενική θρησκεία μέχρι την ανακάλυψη- κατάκτηση της Αμερικής670. Επικεφαλής του κινέζικου στόλου με­ρικές δεκαετίες πριν το 1492, είναι ένας ισλαμιστής ναύαρχος, του οποίου τα πολυπληθή πληρώματα δεν διστάζουν να συνα­ντηθούν, να έρθουν σε επαφή και να αναμιχθούν με τους ιθαγε­νείς λαούς κατά τη διάρκεια των εξερευνητικών του ταξιδιών. Αντίθετα, βασικό χαρακτηριστικό του έθνους που βρίσκεται σή-

670. Davis 1986. σ. 40.

324 ΝτομΛπκο Λοζούρντο

μέρα επικεφαλής της Δύσης είναι ο φόβος της miscegenation και της νόθευσης του περιούσιου καθαγιασμένου λαού με τις ορδές των «εθνικών» και απίστων, που είναι οι βάρβαροι και οι κατώ­τερες φυλε'ς. Ακόμη και στα με'σα του 20ού αιώνα, περίπου τριά­ντα πολιτείες της Βορειοαμερικανικής Δημοκρατίας θεωρούσαν έγκλημα τις σεξουαλικές σχέσεις και τους γάμους με μέλη άλλων φυλών671 672 673.Εντούτοις η Δύση, πιο ακλόνητη από ποτέ, εξακολουθεί να π ι­στεύει στην αδιαμφισβήτητη πολιτισμική και ηθική υπεροχή της. Θα δούμε στη συνέχεια τις τεχνικές διαστρέβλωσης που χρησιμοποιεί για το σκοπό αυτό. Θέλουμε όμως να τονίσουμε για την ώρα, πως μια τόσο παραποιημένη και αποκομμένη από την πραγματικότητα εικόνα της Δύσης δεν μπορεί να γίνεται π ι­στευτή για πολύ καιρό.

2. Τα αβέβαια και μεταβλητά σύνορα της Δύσης

Ό πω ς γράφει ο Εντγκάρ Κινέ, διάσημος φιλελεύθερος γάλλος ιστορικός, και η Ρωσία ανήκει ολοκληρωτικά στη Δύση, ως ένας από τους «Τρεις Μάγους» -μαζί με την Αγγλία και τη Γαλλία- που ήταν πρόθυμοι να μεταφέρουν το φως του πολιτισμού και του χριστιανισμού στην Ανατολή, την οποία ήθελαν να μετα­τρέψουν σε αποικία67’ . Μερικές δεκαετίες αργότερα, ο Θίοντορ Ρούζβελτ υποστηρίζει πως η εξάπλωση της Ρωσίας στην Ασία είναι μεγάλη συνεισφορά στη διάδοση του πολιτισμού και στην εγκαθίδρυση «της ειρήνης και της τάξης», που αντικαθιστά το «καθεστώς αιματηρής βαρβαρότητας»671. Μετά την Οκτω­βριανή Επανάσταση, η κατάσταση αλλάζει ριζικά: η Ρωσία, δη­λώνει ο Σπένγκλερ, πετάει τη «"λευκή" μάσκα» για να γίνει «ξανά μια μεγάλη "μογγολική" ασιατική δύναμη» που διαπνέεται

671. Για την ιστορία της Δύσης και των Ηνωμένων Πολιτειών πρβλ. Losurdo 2005, κεφ.νΐΙΙ, παρ. 3 και κεφ. X παρ. 5.672. Quinel 1984, σ. 148.673. Roosevelt 1901. σ. 33-34.

Μίσος απέναντι στη Δόση 325

από «μίσος κατά της Ευρώπης» και όπως δείχνουν οι εκκλήσεις που κάνει στους λαούς των αποικιών για να ξεσηκωθούν, ανή­κει πια στους «έγχρωμους πληθυσμούς της γης, στους οποίους μεταδίδει το πνεύμα της αντίστασης» και του κοινού αγώνα ενάντια στη «λευκή ανθρωπότητα»67'.Ο Σπένγκλερ ανησυχεί για την τύχη της Ευρώπης και πιο πολύ της Γερμανίας, η οποία ωστόσο θα ακολουθήσει μια αλλοπρό­σαλλη πορεία. Πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ανήκει στην καρδιά της Ευρώπης που αποτελείται από τους αγγλοσαξονι­κούς, δηλαδή τους παλαιο-γερμανικούς, δηλαδή τους τευτονι- κούς λαούς, αυτούς που ξεκινώντας από τη Γερμανία, διασχί­ζουν πρώτα τη Μάγχη και μετά τον Ατλαντικό και είναι φορείς του αυθεντικού χριστιανισμού (του προτεσταντισμού), της αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης, της τάξης και του πολιτι­σμού. Με τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Γερμανοί ταυτίζονται με τους θύννους, το λαό της χώρας από την οποία ξεκινούν οι βάρβαρες επιθέσεις. Αλλά με τον τερματισμό του πολέμου και με το ξέσπασμα της Οκτωβριανής Επανάστασης, πάλι αλλά­ζουν ριζικά τα πράγματα. Χαρακτηριστική είναι το 1919, η το­ποθέτηση ενός απόγονου των Κρότσε και Τζεντίλε: αφού χαρα­κτηρίζει τόσο το μπολσεβικισμό όσο και το κίνημα των σπαρ- τακιστών, ξένα προς τη Δύση, σλαβικά πολιτικά κινήματα, ο Ντε Ρουγκέρο -γι' αυτόν πρόκειται- συνεχίζει:

Ενάντια στη σλαβική αναρχία, η Γερμανία αποτέλεσε και απο­τελεί το ισχυρότερο προπύργιο του ευρωπαϊκού πολιτισμού [.. .] . Εμείς είμαστε πεισμένοι πως η Γερμανία θα νικήσει σ' αυτό τον αγώνα για τον παγκόσμιο πολιτισμό. Η θεία δίκη έκανε ώστε από τα λάθη να προκύψει και η εξιλέωσή της: αυτή σή­μερα φέρνει στην αγκαλιά του ευρωπαϊκού πολιτισμού εκείνες τις δυνάμεις που παλαιότερα έστρεφε ενάντιά του: έτσι εξιλε­ώνεται και αναβαπτίζεται67'. 674 675

674. Spengler 1933a, σ. 150.675. De Ruggiero 1963, ο. 203-204.

326 Ντομίνικο ΛοζοΟρντο

Μετά έρχεται ο ναζισμός. Από το Σεπτέμβριο του 1937, αν και με τρόπο αμφίσημο και αντιφατικό, ο Τσόρτσιλ τονίζει τους «πολ­λαπλούς ιστορικούς και φυλετικούς δεσμούς» που ενώνουν τις δύο χώρες και χαρακτηρίζει τον Χίτλερ «αδάμαστο πρωταθλητή» στον αγώνα για την ανόρθωση του λαού του μετά την ήττα και για τη διάσωσή του από την αντιδυτική βαρβαρότητα του μπολ- σεβικισμού676. Δύο χρόνια μετά, ο άγγλος υπουργός των εξωτερι­κών Χάλιφαξ, καλεί σε κοινό μέτωπο τη Γερμανία, την Αγγλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, «τα τρία συγγενικά έθνη»677 που εκπρο­σωπούν την καρδιά της Δύσης, το γενεαλογικό κλάδο που κατά­γεται από τη Γερμανία και διέσχισε πρώτα τη Μάγχη και μετά τον Ατλαντικό. Με το ξέσπασμα του πολέμου αντίθετα, ο Τσόρτσιλ επαναλαμβάνει το μοτίβο που ήταν της μόδας κατά τον Α' Πα­γκόσμιο Πόλεμο και μιλάει για τους Γερμανούς σαν να είναι βάρ­βαροι, σαν να είναι «άγριοι θύννοι» που θα έπρεπε να ελαττω­θούν με λιγότερο ή περισσότερο ριζοσπαστικό τρόπο678.Αυτοί θεωρούνται ξένοι ως προς τη Δύση και από τον Αϊζάια Μπερλίν, που στην έμφυτη τάση των Γερμανών προς τον αυ- ταρχισμό και το δεσποτισμό, αντιπαραθέτει την «αγγλογαλλική έφεση προς την ελευθερία» και «την αγάπη της ελευθερίας που χαρακτηρίζει τους δυτικούς διανοητές (κύρια τους Αγγλους, Γάλ­λους και Αμερικανούς)»679. Πιο απόλυτα εκφράζεται ο Λέο Στρά- ους. Το 1941, διαφεύγοντας από το Τρίτο Ράιχ, δεν περιορίζεται να διαγράψει από τη Δύση την ίδια τη χώρα καταγωγής του: επι­μένει στη «διαφορά ανάμεσα στη γερμανική φιλοσοφία και τη φι­λοσοφία των δυτικών χωρών» και παραπονείται γιατί «η Γερμα­νία διαπαιδαγωγήθηκε από τους φιλοσόφους της να περιφρονεί τη δυτική φιλοσοφία». Αλλά επαινώντας το «πνεύμα της Δύσης» διευκρινίζει πως αναφέρεται «στην αγγλοσαξονική Δύση»680.

676. Churchill 1939, σ. 169-170.677. Taylor 1972, σ. 219.678. Churchill 1974, σ. 6384 (ομιλία της 27ης Απριλίου 1941).679. Berlin 2005, σ. 122, 90.680. Strauss 1999. σ. 371, 358.

«ίσος σπίνσντι στη Δύση 327

Τρία χρόνια αργότερα, ο XdryitK κάνει έναν αρκετά έντιμο ιστο­ρικό απολογισμό:

Για πάνω από διακόσια χρόνια, οι αγγλικές ιδέες επικρατούσαν στην Ανατολή. Το καθεστώς της ελευθερίας που είχε εγκαθιδρυ- θεί στην Αγγλία, «ραινόταν ότι θα απλωνόταν σ' ολόκληρο τον κό­σμο. Αλλά γύρω στα 1870, η επικρ«3τηση των ιδεών αυτών είχε φτάσει ίσως στο απόγειό της. Από τότε άρχισε η οπισθοχώ­ρηση, και ένα όλλο είδος ιδεών, όχι πρωτόγνωρο αλλά μάλλον παλαιού τύπου, άρχισε να προωθείται από την Ανατολή. Η Αγγλία έχασε την πνευματική πρωτοκαθεδρία στο πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο και άρχισε να εισάγει ιδέες από το εξωτερικό. Στα επόμενα εξήντα χρόνια, η Γερμανία έγινε το κέντρο από το οποίο διαδίδονταν προς τη Δύση και την Ανατολή οι ιδέες που έμελλε να κυριαρχήσουν στον κόσμο στον εικοστό αιώνα"".

Διαβάζοντας αυτό το κατηγορητήριο, αναλογίζεται κανείς την περιφρόνηση που στο απόγειο της δύναμης και της δόξας της, έδειχνε η βρετανική αυτοκρατορία απέναντι στη Γαλλία και στα ανατολικίζοντα «έθνη της ηπειρωτικής Ευρώπης» ιδιαίτερα. Μάλιστα υπήρχαν κάποιοι που έλεγαν μισοαστειευόμενοι ότι «οι μαύροι μένουν από το Καλέ και κάτω», πέρα από τη Μάγχη681 682. Σε κάθε περίπτωση, «η αγγλοσαξονική Δύση» τείνει να ταυτιστεί με τη Δύση, ενώ η Ανατολή μοιάζει να ξεκινάει από την ηπειρωτική Ευρώπη, της οποίας οι κάτοικοι συμπεριλαμβά- νονται στους έγχρωμους λαούς.

3. Η Αμερική ως η αυθεντική Δύση και η καταδίκη της Ευρώπης ως Ανατολή

Ο συνδυασμός του αποκλεισμού από την αυθεντική Δύση με τον αποκλεισμό από τη λευκή φυλή, εμφανίζεται πιο καθαρά στην Αμερική. Στα μισά του 18ου αιώνα, ο Φράνκλιν υποστηρί­

681. Hayek 1986, σ. 16.682. Πρβλ. Losurdo 2005, ««p.VIII, παρ. 7.

328 Ντομένικο Λοζούρντο

ζει με σιγουριά ότι μόνο οι Άγγλοι που έχουν εγκατασταθεί και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, αποτελούν το «βασικό πυ­ρήνα της λευκής φυλής», την «αγνή και καθαρή λευκή φυλή», ενώ πολλοί κάτοικοι της ηπειρωτικής Ευρώπης έχουν «σκούρο δέρμα»6' 1.Από τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας και μετά, καταγγέλλοντας την Ευρώπη για αυταρχισμό και πολιτική και ηθική διαφθορά, η Αμερική προσπαθεί να την αποκλείσει από το χώρο του ιερού πολιτισμού και της αυθεντικής Δύσης. Η Ευρώπη θεωρείται κατά κάποιον τρόπο συστατικό στοιχείο της Ανατολής από τη στιγμή που ο αμερικανός πρόεδρος Μονρόε διατυπώνει το γνω­στό Δόγμα του, με το οποίο αμφισβητεί στις ευρωπαϊκές δυνά­μεις το δικαίωμα να παρεμβαίνουν στην Αμερική, «σε αυτή την ήπειρο», σε «αυτό το ημισφαίριο», στο δυτικό ημισφαίριο δη­λαδή. Στα 1794, με το βλέμμα στραμμένο στη Γαλλική Επανά­σταση, κάποιος συγγραφέας της «founding era»* γράφει πως μόνο στη διεφθαρμένη και παρακμάζουσα «ανατολική ήπειρο», δηλαδή στην Ευρώπη, έχει νόημα να μιλάμε για «την κατάλυση του παλαιού καθεστώτος»6"4.Ο Ουάσινγκτον καλεί τους συμπολίτες του να μείνουν μακριά απ' αυτό το χώρο βίας και συνωμοσιών: «ενώ η Ευρώπη συ­νταράζεται από πολέμους και αναταράξεις, σε μας εδώ επι­κρατεί ειρήνη και ησυχία, αν εξαιρέσουμε κάποιες περιοχές των δυτικών μας συνόρων όπου υπάρχουν ορισμένοι ενοχλητικοί Ινδιάνοι: εκεί παίρνουμε τα κατάλληλα μέτρα για να τους δια- παιδαγωγήσουμε ή να τους τιμωρήσουμε»6®5. Η Γηραιό Ήπειρος 683 684 685

683. Στο «ΙΟ, ο. 243.• Σ.τ.ε.: Αγγλικά στο κείμενο. Ιδρυτική περίοδος - αναφέρεται στον αιώνα συγκρό­

τησης των ΗΠΑ σε κράτος, ξεκινώντας από τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας ενάντια στην μητρόπολη-Μεγάλη Βρετανία και φτάνει μέχρι το τέλος του εμφυλίου πολέ­μου Βόρειων και Νότιων και την προσάρτηση και των τελευταίων πολιτειών στο ομόσπονδο κράτος.

684. Kent 1983, σ. 948.685. Washington 1988, σ. 555 (επιστολή στον μαρκήσιο Lafayette της 28ης Ιουλίου 1791).

Μίσος απέναντι στη Δύση 329

κατατάσσεται στους βάρβαρους μαζί με τους ερυθρόδερμους. Η άποψη αυτή σφραγίζει για μεγάλο χρονικό διάστημα την αμε­ρικανική πολιτική παράδοση. Το 1802, στην επε'τειο της Ανε­ξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών, ένας συγγραφέας της «founding era» γράφει πως χάρη στον Ουάσινγκτον και τον Ανταμς «[οι ΗΠΑ] κατάφεραν να συνάψουν επωφελείς συμφω­νίες με τις χώρες της Ευρώπης και τις διάφορες φυλές που κα­τοικούν στις άγριες περιοχές της Ανατολής»'1"'. Δέκα χρόνια μετά, κηρύσσοντας τον πόλεμο, ο Μάντισον κατηγορεί την Αγγλία πως χτυπάει με το στόλο της αδιάκριτα όλους τους πο­λίτες χωρίς να εξαιρεί ούτε γυναίκες ούτε παιδιά, με συμπερι­φορά ανάλογη μ' αυτήν που θα άρμοζε σε «άγριους» ερυθρό­δερμους"7. Με διαφορά εκατό χρόνων και με το ξέσπασμα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, σοβαρές κατηγορίες βαρύνουν ολό­κληρη τη Γηραιό Ήπειρο και όλα τα εμπόλεμα μέρη που -όπως αναφέρεται σε άρθρο της εφημερίδας Times στις 2 Αυγούστου 1914- «συμπεριφέρονται σαν άγριοι». Στη συνέχεια, με την εί­σοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο, στο πλευρό των δυνάμεων της Αντάντ, οι καταγγελίες στρέφονται αποκλειστικά ενάντια στους Γερμανούς που ο τύπος και η κοινή γνώμη χαρακτηρίζουν «βάρ­βαρους» που επιτίθενται στον «πολιτισμένο κόσμο», «θύννους» και άγριους που είναι χειρότεροι ακόμη κι από τους «ερυθρό­δερμους της Αμερικής ή τους μαύρους της Αφρικής»"®.Ανάλογες απόψεις εκφράζονται και με την ευκαιρία του Β' Πα­γκοσμίου Πολέμου. Από τις 15 Απριλίου 1939, ο Φράνκλιν Ντε- λάνο Ρούζβελτ κατηγορεί όλες τις ευρωπαϊκές χώρες επειδή δεν κατάφεραν να βρουν καλύτερους τρόπους για να επιλύσουν τις διαφορές τους από αυτούς που χρησιμοποιούσαν «οι θύννοι και οι Βάνδαλοι εδώ και χίλια πεντακόσια χρόνια». Ευτυχώς χάρη σε έναν «θεσμό καθαρά αμερικανικού τύπου», δηλαδή στην Ένωση όλων των χωρών της «αμερικανικής οικογένειας», «οι δημοκρα- 686 687 688

686. Moore 1983, σ. 1209.687. Commager 1963, τόμος I, σ. 208-209.688. Gabriel 1986, σ. 388, 399.

330 Ντομένικο Λοζούρντο

τίες της Δύσης» (Western World), δηλαδή της αμερικανικής ηπεί­ρου, κατάφεραν να «προωθήσουν τον πολιτισμό τους με ένα ει­ρηνικό σύστημα» και να προστατέψουν το «δυτικό κόσμο» από την τραγωδία που πλήττει «την Γηραιόί Ήπειρο»6” . Μετά τη συμμετοχή στον πόλεμο, ο βορειοαμερικανός πρόεδρος συγκε­ντρώνει τα πυρά του αποκλειστικά ενάντια στη Γερμανία.Η προσπάθεια να παρουσιάζεται ως εκπρόσωπος της αυθεντι­κής Δύσης, δεν είναι προϊόν προσωρινής απόφασης ή της τότε πολιτικής συγκυρίας, αλλά εκφράζει τη φιλοσοφία που κυριαρ­χεί στην μακραίωνη αμερικανική πολιτική παράδοση, που βασί­ζεται στο ιδεολόγημα της translatio imperii* * από την Ευρώπη και την Ανατολή πέρα απ' τον Ατλαντικό. Μάλλον ήταν προφητικοί οι στίχοι που έγραφε στα 1726 ο Τζορτζ Μπέρκλεϊ: «προς τη Δύση καλπάζει η Αυτοκρατορία / ήδη τα τέσσερα πρώτα χρό­νια πέρασαν / ένα θα χρειαστεί ακόμη για να κλείσει ο κύκλος της τραγωδίας / αλλά η πιο ευγενική δημιουργία του χρόνου εί­ναι η τελευταία». Στους στίχους αυτούς αναφέρεται και στα 1874, ο σοβαρός γερουσιαστής Τσαρλς Σάμνερ, που σε μελέτη που έγραψε για την εκατοστή επέτειο της Αμερικανικής Επανά­στασης, αφού αναζήτησε ανάλογες «προφητείες» τόσο στην Παλαιό Διαθήκη όσο και στον Πλάτωνα, παραθέτει ικανοποιη­μένος αποσπάσματα διάφορων αμερικανών συγγραφέων που είχαν χρησιμοποιήσει αντίστοιχα επιχειρήματα. «Όλα τα ουρά­νια σώματα κινούνται προς Δυσμάς, σαν τον λαμπερό ήλιο». Το ίδιο ισχύει και για την Αυτοκρατορία που παλαιότερα είχε επί­κεντρο τη Ρώμη και τώρα «ήδη βαδίζει προς ένα νέο κόσμο»: με­ρικές δεκαετίες αργότερα, μετά τον άγγλο επίσκοπο και φιλό­σοφο εκφράζονται έτσι ο ζωγράφος Μπέντζαμιν Γουέστ και μια διασημότητα της αμερικανικής ιστορίας (ο δεύτερος πρόεδρος

689. Franklin Delano Roosevelt, αναφφεται σε Commager 1963, τόμος II, σ. 414.* Σ.τ.ε.: Λατινικός όρος ττου χρησιμοποιήθηκε στη μεσαιωνική ιστορία για να περι­

γράφει τη γραμμική μεταφορά της εξουσίας από μια υπφτατη αρχή εξουσίας σε μια άλλη, π.χ. από έναν αυτοκράτορα στον άλλο ή από Ελλάδα σε Ρώμη και από εκεί Γαλλία ή Αγγλία ή Γερμανία, ανάλογα με τις προτιμήσεις του ιστοριογράφου.

Μίσος αττίναντι στη Δύση 331

των Ηνωμένων Πολιτειών), με τον οποίο συμφωνεί απόλυτα για μια ακόμη φορά ο Σάμνερ:

Ο Τζον Άνταμς, γέρος πια , ανατρέχοντας στις αναμνήσεις της νεότητάς του, έγραφε στα γράμματά του πω ς «ήταν παμπά­λαια η διαπίστωση πως οι καλές τέχνες, οι επιστήμες και η αυ­τοκρατορία, κινούνταν πάντα από την Ανατολή προς τη Δύση και πως όλοι πίστευαν πως η επόμενη σημαντική φάση ανά­πτυξής τους θα εκδηλωνόταν στην Αμερική, στην άλλη όχθη του Ατλαντικού». Βοηθούμενος από έναν ογδοντάχρονο συνομιλητή του, θυμήθηκε δύο στίχους που άκουγε να επαναλαμβάνονται για «πάνω από εξήντα χρόνια»: «Η Ανατολή παρακμάζει, σβή­νει η δόξα των ανθρώπων της / και μια αυτοκρατορία γεννιέται, εκεί όπου δύει ο ήλιος»"0·

Το μοτίβο της translatio imperii στη Δύση συνδυάζεται με το μο- τίβο της Παλαιός Διαθήκης για το νέο Ισραήλ, την ιερή πόλη των εκλεκτών του Θεού, της «εκλεκτής φυλής» (chosen γ30θ)μ', κοντολογίς του «περιούσιου λαού» του Θεού, για να οδηγήσει προς την αναγέννηση του κόσμου - για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του 20ού αιώνα, προσφιλή στον Μπέβεριτζ, και ιδιαίτερα αγαπητή σήμερα στους προέδρους που εναλλάσσο­νται στον Λευκό Οίκο. Στα πλαίσια αυτά, η άνευ προηγουμένου επίδειξη ισχύος από τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη χώρα που ταυ­τίζεται με την πιο αυθεντική Δύση, ούτε λίγο ούτε πολύ, θεω­ρείται εκδήλωση της Θείας Πρόνοιας. 'Οπως και η χρήση των όπλων για την υπεράσπιση και την εδραίωση αυτής της ισχύος, που κι αυτή είναι σίγουρα ευλογημένη από τον Θεό: οι Ευρω­παίοι που δεν το αντιλαμβάνονται αυτό, αποδεικνύουν στην πράξη ότι βρίσκονται στο περιθώριο ή και έξω τελικά από το χώρο της αυθεντικής Δύσης. 690 691

690. Το κείμενο του Σάμνερ, με την αναφορά στον Μπέρκλεϊ, τον Γουέστ και τον Ανταμς, παρατίθεται αυτούσιο σε Bairati 1975, σ. 108-113.691. Ετσι έγραφε το 1787 ο «θεολόγος ποιητής» Τι'μοθι Ντουάιτ, σε Wenberg 1963, σ. 40.

332 Ντομίνικο Λοζούρντο

4. Ο ναζισμός ως κληρονόμος του εξυψωμένου «πάθους»* για τη Δύση

Η συνήθεια της αμερικανικής πολιτικής παράδοσης να θεωρεί βάρβαρους τους Ευρωπαίους, προκαλεί την αντίδραση του Σμιτ: «Κατά περίεργο τρόπο, ο όρος "δυτικό ημισφαίριο" στο- χοποιεί την Ευρώπη. Δεν στρέφεται ενάντια στην παλαιά Ασία ή την Αφρική, αλλά ενάντια στην παλαιά Δόση. Η καινούργια Δύση είχε την απαίτηση να παρουσιάζεται ως η αυθεντική Δύση, η αυθεντική Ευρώπη». Έτσι, «στη γηραιά Ευρώπη» επι­φυλάσσεται η τύχη της Ασίας και της Αφρικής, που από πάντα θεωρούνταν ξένες προς τον πολιτισμό692. Η εναγώνια προσπά­θεια της εκπροσώπησης της αυθεντικής Δύσης (δηλαδή της πα­λαιός και της νεότερης Ευρώπης) είναι η ιδεολογική έκφραση της πάλης για την ηγεμονία.Από την προσπάθεια αυτή δεν μπορούσε βέβαια να λείπει και η ναζιστική Γερμανία. Ήδη αμέσως μετά την αναρρίχησή του στην εξουσία, ο Χίτλερ διακηρύσσει πως ο γερμανικός λαός έχει αναλάβει τη «μεγάλη ευθύνη της υποστήριξης όλων των ευρω­παϊκών χωρών»69'. Με αυτή την έννοια, ο Ρόζενμπεργκ εξυμνεί τις «δημιουργικές αξίες» και «το σύνολο του δυτικού πολιτι­σμού», δηλαδή «τις παλαιογερμανοδυτικές αξίες» και την «βο­ρειοδυτική ψυχή»694. Αυτό το μοτίβο τονίζεται περισσότερο μετά την επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Αμέσως μετά την εξαπόλυση της επιχείρησης Μπαρμπαρόσα, ο Χίτλερ, με τη Διακήρυξη της 22 Ιουνίου 1941, εμφανίζεται ως ο «εκπρόσωπος της ευρωπαϊκής κουλτούρας και του ευρωπαϊκού πολιτισμού, έχοντας απόλυτη επίγνωση των ευθυνών του»695. Επαναλαμβά­νει συνέχεια στις συνομιλίες του πως πρέπει να αναχαιτιστεί ο

• Σ.τ.ε.: Ελληνικά στο κείμενο.692. Schmitt 1991,σ. 381.693. Hitler 1965, σ. 226 (ομιλία της 21 Μαρτίου 1933).694. Rosenberg 1937, σ. 81-82, 434.695. Hitler 1965, σ. 1730 (ομιλία της 22 Ιουνίου 1941).

Μίσος απέναντι στη Δύση 333

«μαρασμός της Δόσης», να εξουδετερωθεί' «ο κομμουνιστικός κίνδυνος εξ ανατολών», και μετόι την κατάκτηση και την αποι- κιοποίηση των νέων εδαφών, να οικοδομηθεί «ένα ισχυρό προ­γεφύρωμα [...] ενάντια στις μάζες της κεντρικής Ασίας»696 697 698. Την επομένη της μάχης του Στάλινγκραντ, ο Γκέμπελς καλεί τους «λαούς της Δύσης» σε εγρήγορση απέναντι στον κίνδυνο του «ανατολικού μπολσεβικισμού» και διατυμπανίζει την «αποστολή των Ευρωπαίων», την «ιστορική αποστολή» που πρέπει να ανα- λάβει η Δύση. Διακυβεύεται «το μέλλον της Ευρώπης, δηλαδή όλης της πολιτισμένης Δύσης». Δεν πρέπει να ξεχνάμε ούτε για μια στιγμή το σημείο-κλειδί: «η Δύση κινδυνεύει», «κινδυνεύουν όλοι οι δυτικοί λαοί»6,?.Μετά την ήττα της Γερμανίας, ο Χάιντεγκερ προσπαθεί να δι­καιολογηθεί λέγοντας ότι υποστήριξε το καθεστώς αναλογιζό- μενος την «ιστορική θέση της Δύσης», εμφορούμενος από ένα αίσθημα «ευθύνης προς τη Δύση», με την ελπίδα πως και ο Χίτ- λερ θα στεκόταν στο ύψος της «ευθύνης του απέναντι στη Δύση». Φαίνεται έτσι πως δεν μπορεί κανείς να αντιπαρατεθεί πραγματικά στο ναζισμό, στη βάση ενός εξυψωμένου «πάθους» για τη Δύση. Ό ταν συγγραφείς τόσο ετερόκλητοι μεταξύ τους, όπως ο Στράους και ο Χάγιεκ, εξυμνούν με θέρμη το «δυτικό άν­θρωπο» ξεκινώντας ήδη από την αρχαία Ελλάδα, δεν συνειδη­τοποιούν πως επαναλαμβάνουν μοτίβα και εκφράσεις προσφι­λείς στον Χάιντεγκερ της δεκαετίας του 1930, που χρησιμοποι­ούσε ο Γκέμπελς, η κουλτούρα και η ιδεολογία του Τρίτου Ράιχ. Στα πλαίσια της οποίας η πολεμική ενάντια στη Δύση που ήταν εχθρός της Γερμανίας, συμβαδίζει με την άνευ όρων εξύμνηση της Δύσης, της οποίας η Γερμανία εμφανίζεται ως προπύργιο και αυθεντικός εκπρόσωπος6’".Για τους ναζιστές κατά κύριο λόγο, ο αποκλεισμός από τη Δύση

696. Hitler 1989, σ. 69, 237, 449.697. Goebbels 1991a, τόμος II σ. 163,175-179,183.698. Losurdo 1991, κεφ. 3, παρ. 8 (σχετικά με τον Heidegger). Hayek 1969, σ. 21. Strauss 1998b, σ. 323.

334 τομίνικο ΛοζοΟρντο

ισοδυναμεί με αποκλεισμό από τη λευκή φυλή. Η Γαλλία που δεν διστάζει να στρατολογεί άνδρες από τους λαούς των αποικιών, υφίσταται μια «νεγροποίηση» (Vernegerung). Μάλιστα παρατη- ρείται ήδη η «εμφάνιση ενός αφρικανικού κράτους σε ευρω­παϊκό έδαφος»6” . Ακόμη πιο σύνθετη είναι η σχέση με τους Αγγλους και τους Βορειοαμερικανούς: αυτοί αναμφίβολα ανή­κουν στη Δύση, χάρη και στην παλαιογερμανική καταγωγή τους. Εντούτοις, εφόσον επηρεάζονται και μολύνονται από τους Εβραίους, δηλαδή από ένα λαό ανατολικής και ασιατικής καταγωγής και στρέφονται κατά της Γερμανίας, θέτουν εαυ­τούς εκτός Δύσης και λευκής φυλής. Αν, όπως ξέρουμε, κατά τον Χίτλερ κυλάει «εβραϊκό αίμα» στις φλέβες του Φράνκλιν Ντε- λάνο Ρούζβελτ, τότε και ο άγγλος υπουργός Πολέμου έχει «αίμα εβραϊκό-μαροκινό». Ακόμη πιο εύγλωττες είναι οι σημειώσεις του ημερολογίου του Γκέμπελς: τα μέλη της αγγλικής ελίτ, «λόγω των επιμιξιών με τους Εβραίους, είναι τόσο πολύ μολυ- σμένα από τον εβραϊσμό που ουσιαστικά δεν είναι πια σε θέση να σκέφτονται σαν Αγγλοι» (και σαν δυτικοί”). Άρα: οι Αγγλοι εί­ναι «ο λαός της άριας φυλής που έχει περισσότερα εβραϊκά χα­ρακτηριστικά από όλους τους άλλους», δηλαδή χαρακτηριστικά μιας ράτσας βασικά ξένης προς τη Δύση και τη λευκή φυλή, που μόνο «κατ' επίφαση είναι πολιτισμένη»699 700.

5. Η λευκή φυλή, η άρια φυλή και η Δύση

Ό πω ς βλέπουμε, στο Τρίτο Ράιχ το πάθος για τη Δύση και τη λευκή φυλή συνδυάζεται με το μύθο περί άριας φυλής: πρόκει­ται για ένα φαινόμενο που προχωρά πολύ πιο πέρα από το να­ζισμό και απ' αυτή την ίδια τη Γερμανία. Ας ξαναγυρίσουμε στις Ηνωμένες Πολιτείες και στο μοτίβο της translatio imperii: ο λαός των Αριών, αφού υποδουλώσει τους πρωτόγονους πληθυ­

699. Hitler 1939, σ. 730.700. Hitler 1980, σ. 178 (συνομιλία της νύχτας της 12 προς 13 Ιανουάριου του 1942). Goebbels 1991b, σ. 1764,1934. Goebbels 1991a, τόμος II, σ. 181.

Μίσος απέναντι στη Δόση 335

σμούς, θα εισβάλει από την Ινδία στην Ευρώπη και στη συνεχεία θα διασχίσει τη Μάγχη και τέλος τον Ατλαντικό. Αυτό ως επιβε­βαίωση του ότι ο ρους του πολιτισμού και της ιστορίας κινείται από την Ανατολή προς τη Δύση.Ό πω ς διαβεβαιώνει στα μέσα του 19ου αιώνα ο Τζίσαπ Ντ. Σκοτ, είναι φανερή η κατεύθυνση προς την οποία στρέφεται το «άστρο της Αυτοκρατορίας»:

Η μετακίνηση προς τη Δύση των καυκάσιων (λευκών) φύλων του ανθρώπινου γένους από τα υψίπεδα της Ασίας, πρώτα προς την Ευρώπη και μετά, με πιο συχνά και πολυάνθρωπα κύματα, προς το Νέο Κόσμο, είναι το σημαντικότερο φαινόμενο της ιστορίας. Ποιος Αμερικανός δεν βλέπει τις ολοφάνερες επιπτώσεις του, χω­ρίς να ριγήσει από συγκίνηση και υπερηφάνεια;7”'

Από την άλλη -όπως υποστηρίζει μερικές δεκαετίες αργότερα ένας άλλος υπερασπιστής του «έκδηλου πεπρωμένου» (ο Τζον Φισκ)- αντίθετα από την ευρωπαϊκή ήπειρο που γνώρισε μεγά­λες ήττες, «στην Αγγλία η ελεύθερη διακυβέρνηση των πρωτο- αρίων γνώρισε μια συνεχή και αδιάκοπη ανάπτυξη»701 702. Αυτή άνοιξε το δρόμο στη Βορειοαμερικανική Δημοκρατία που εκ­προσωπεί την καθαρή και αυθεντική Δύση, όπου χάρη στο «έκ- δηλο πεπρωμένο», εγκαθίστανται οριστικά η αυτοκρατορία, ο περιούσιος λαός και η άρια φυλή.Εκδήλωση της υπεροχής των Αριών όχι πάνω στους Σημίτες, αλλά μάλλον στους έγχρωμους και τους μαύρους. Κι αυτό τόσο στην Αμερική όσο και στην Ευρώπη. Διαβάζοντας τα γραπτά του Γκούμπλοβιτς, ενός από τους πρώτους υπερασπιστές του μύθου περί άριας φυλής, οι ιθαγενείς κάτοικοι της Ινδίας είχαν πιο μελαμψό δέρμα από τους κατακτητές, έτσι ώστε η νίκη των Αριών είναι νίκη των λευκών επ ί των «μαύρων φυλών» και αυτή συνδυάζεται με τη νίκη των λευκών επ ί των ερυθρόδερμων της

701. Scott, όπως αναφέρεται σε Bairati 1975, σ. 181.702. Fiske, αναφέρεται εδώ στη σ. 232.

336 τομίνικο ΛοίοΟρντο

Αμερικής. Στο σημείο αυτό, η διαφορά της απόχρωσης του δέρ­ματος γίνεται ο καθοριστικός παράγοντας. Από αυτήν προκύ­πτει και η «αβυσσαλέα απόσταση» ανάμεσα σε νικητές και νι­κημένους, ανάμεσα στη φυλή των κυρίων και τη φυλή αυτών που είναι καταδικασμένοι στη σκλαβιά και την εξόντωση. Χωρίς να αντιπαραθέτει καθόλου Αριους και Εβραίους, ο Γκούμπλο- βιτς, που ξέρουμε ότι είχε εβραϊκή καταγωγή, παρομοιάζει την επέλαση των Αριών στην Ινδία και τον επεκτατισμό των λευκών στην Αμερική, με την κατάκτηση της Παλαιστίνης από τις «φυ­λές του Ισραήλ», που θα ολοκληρωθεί «χίλια χρόνια αργότερα», με αποτελέσματα παρόμοια με αυτά που προαναφέραμε701. Η κοινότητα των Αριών ταυτίζεται σε τελευταία ανάλυση, με την κοινότητα των δυτικών, στα πλαίσια της οποίας ο Γκούμπλο- βιτς περιλαμβάνει και τους Εβραίους. Σ ' αυτήν αντιπαρατίθεται ο κόσμος των έγχρωμων και των λαών των αποικιών, στους οποίους ανήκει πια και η Ινδία που ουσιαστικά ταυτίζεται με τους σκουρόχρωμους κατοίκους που έχουν ηττηθεί και υπο­δουλωθεί από τους άριους θριαμβευτές. Στην άλλη όχθη του Ατλαντικού, στις αρχές του 20ού αιώνα, ένας υπέρμαχος της ανωτερότητας των λευκών, ο Τομ Ουάτσον, εξυμνεί την «ανω­τερότητα των Αριών» και καλεί σε επιφυλακή ενάντια «στην τρομακτική, εφιαλτική απειλή» της κυριαρχίας των μαύρων703 704. Ας προσπαθήσουμε να κάνουμε μια σύνθεση της ιστορίας από την οποία προέκυψε η σημερινή αντίληψη της Δύσης για τον εαυτό της. Ξεκινώντας περίπου από τον 17ο αιώνα, χριστιανοί είναι οι λευκοί, που με τη σειρά τους δύο αιώνες αργότερα αρ­χίζουν να επικαλούνται το γενεαλογικό μύθο της άριας φυλής για να ερμηνεύσουν την ακαταμάχητη νικηφόρα πορεία τους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες στα τέλη του 19ου αιώνα, όπου το κα­θεστώς της white supremacy οδηγεί στην τραγωδία των ερυθρό­δερμων και των μαύρων, ένα βιβλίο που γνώρισε εξαιρετική επι­

703. Gumplowicz 1883, σ. 292-293, 295.704. Woodward 1963, σ. 332.

Μίσος απέναντι στη Δύση 337

τυχία χαιρετίζει την western supremacy* που επιβάλλεται σε παγκόσμιο επίπεδο χάρη στο θρίαμβο των «Αρίων»705. Η πολυ­συζητημένη «λευκή υπεροχή» σε βάρος των ιθαγενών της Αμε­ρικής και των Αφροαμερικάνων, τείνει να παρουσιάζεται ως «υπεροχή των δυτικών» και των Αρίων για να ερμηνευθεί η κυ­ριαρχία της Δύσης στον πλανήτη. Η ιδεολογία αυτή, που εξυ­μνεί την ανωτερότητα της Δύσης, ξεκινάει από την κουλτούρα για να καταλήξει στη φυλετική καταγωγή, και έχει τέτοια απή­χηση ώστε να υποστηρίζεται και από έναν μεγάλο φιλόσοφο διεθνούς εμβέλειας. Τη δεκαετία του 1930, από την «πανευρω­παϊκή εθνότητα» (στην οποία ανήκουν «οι αγγλικές κτήσεις, οι Ηνωμένες Πολιτείες κ.λπ.» και που καλείται να παίζει ένα ρόλο «ηγεμονικό σε όλη την ανθρωπότητα») ο Χούσερλ αποκλείει τους «Ινδιάνους που εκτίθενται στις εξέδρες των πανηγυριών και τους Τσιγγάνους που περιπλανώνται στην Ευρώπη»7" . Ο αποκλεισμός αυτός αναφέρεται σε ένα λαό που έχει υποστεί γε­νοκτονία στο Νέο Κόσμο και σε έναν άλλο λαό που στη Γηραιά Ήπειρο είχε κοινή τραγική μοίρα με τους Εβραίους, θύματα της ρατσιστικής θηριωδίας του χιτλερικού καθεστώτος.Μετά την κατάρρευση του Τρίτου Ράιχ και την τραγωδία της «τελικής λύσης», οι υπερασπιστές της Δύσης αποφεύγουν κάθε αναφορά στη λευκή και άρια φυλή. Φυσικά θα ήταν λάθος να υποτιμήσουμε τη σημασία αυτού του φαινομένου, αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τα σημεία συνέχειας αυτής της αντί­ληψης. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο Τσόρτσιλ, για να αντιμετωπίσει την απειλή του κομμουνισμού και των εξεγερ- μένων λαών των αποικιών, καλεί σε «κοινή δράση τους αγγλό­φωνους λαούς» (English-Speaking people), δηλαδή τους «λευκούς που μιλούν αγγλικά» (white English-Speaking people)707. Αξίζει να

* Σ.τ.ε.: Αγγλικά στο κείμενο: Δυτική υπεροχή.705. Strong, ο. 27, 215.706. Husserl, αναφέρεται σε Losurdo 1991, ο. 84.707. ΒογΙβ 1990, ο. 34 (επιστολή στον αμερικανό πρόεδρο Αϊζενχάουερ της 5ης Απριλίου 1953).

338 Ντομένικο Λοζούρντο

παρατηρήσουμε πως ο άγγλος πολιτικός δεν λειτουργεί διαφο­ρετικά από τους υπε'ρμαχους της μυθολογίας περί άριας κατα­γωγής: ξεκινώντας από την κοινή γλώσσα φτάνει στην κοινή καταγωγή. Και για να τεκμηριώσει την υπεροχή της άριας φυ­λής, χρησιμοποιεί τα πολιτισμικά παράγωγα της άριας καταγω­γής, δηλαδή την αγγλική γλώσσα.Και σήμερα; Ας αναρωτηθούμε γιατί, εκτός από την Ευρώπη, τις Ηνωμε'νες Πολιτείες και τον Καναδά, στο «δυτικό πολιτισμό» θεωρείται ότι ανήκουν η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία, ενώ εξαιρούνται από αυτόν το Μεξικό και η Βραζιλία, που είναι τμήμα όχι μόνο της Αμερικής, αλλά και όλου του Δυτικού Ημι­σφαιρίου; Πώς να ερμηνεύσουμε αυτά τα φαινόμενα; Ο Χάντιν- γκτον απαντάει ξεκάθαρα: «ο λατινοαμερικάνικος πολιτισμός περιλαμβάνει ιθαγενείς κουλτούρες που δεν υπήρχαν στην Ευ­ρώπη και εκδιώχτηκαν από τη Βόρεια Αμερική (και από την Αυ­στραλία και τη Νέα Ζηλανδία)». Για την ακρίβεια, εκτός από τις κουλτούρες, εκδιώχτηκαν οι λαοί που τις δημιούργησαν. Ο επι­φανής κοινωνιολόγος δεν το κρύβει: οι πουριτανοί έποικοι που κατέπλευσαν στη Βόρεια Αμερική ξεκινούσαν με την προϋπό­θεση πως «η εκδίωξη ή και η εξόντωση των Ινδιάνων ήταν η μο­ναδική τους επιλογή»70". Αν η γενοκτονία είναι προϋπόθεση για την ένταξη στη Δύση, η ιδιότητα του μιγά έχει ως αποτέλεσμα τον αποκλεισμό από αυτήν: δεν είχε άδικο ο Τόινμπι που κα- λούσε σε επιφυλακή, τη δεκαετία του '50 του περασμένου αι­ώνα, ενάντια στην επικίνδυνη εμμονή της αναφοράς στη «δυ­τική φυλή»708 709.Ακόμη και ο προσδιορισμός των εσωτερικών συνόρων αυτού του αποκλειστικού κλαμπ άλλοτε ξεκινά με βάση την κουλτούρα και άλλοτε με βάση τη φυλετική καταγωγή. Ένας άλλος διάση­μος βορειοαμερικανός διανοούμενος, ο Ρόμπερτ Κόνκουεστ, αφού ταυτίζει την αυθεντική Δύση με την «αγγλόφωνη κοινό­

708. Huntington 1997, σ. 53. Huntington 2005, ο. 69.709. Toynbee 1951-54, τόμος I, σ. 210, 211 σημείωση 1 (=Toynbee 1954, σ. 45, 47 σημείωση 1).

; σπίναντι στη Δύση 339

τητα» (που πρέπει να διαχωρίζεται σαφώς όχι μόνο από τους βάρβαρους που είναι εντελώς ξένοι από τη Δύση, αλλά και από την «ηπειρωτική Ευρώπη που δεν έπαψε να είναι άντρο γρα­φειοκρατίας και γραφειολαγνείας, προστατευτισμού, αντιαμε- ρικανισμού, εχθρική προς το αγγλοαμερικανικό αίσθημα δικαίου και ελευθερίας»), διευκρινίζει ότι η υπεροχή της κοινότητας αυ­τής έχει συγκεκριμένες εθνικές ρίζες, που προέρχονται από τους «αγγλοκέλτες»7'0.

6. Πολιτικο-στρατιωτικός θρίαμβος της Δύσης και διάβρωση της κριτικής συνείδησης της

Πώς λοιπόν, προσδιορίζεται η Δύση; Σίγουρα δεν ισχύουν γεω­γραφικά κριτήρια: ανάλογα με τη συγκυρία, μεγάλες χώρες απο­κλείονται απ' αυτήν ή περιλαμβάνονται σ' αυτήν, και αλληλοαπει- λούνται με αποκλεισμό. Σίγουρα δεν είναι η ελεύθερη αγορά ή η δημοκρατία αυτά που την οριοθετούν ως τη μοναδική και προνο­μιούχα έδρα του πολιτισμού: ο Κινέ και ο Θίοντορ Ρούζβελτ εντάσσουν σ' αυτήν μια χώρα όπως η τσαρική Ρωσία, ενώ ο ναζι­σμός επιμένει να εμφανίζεται ο ίδιος ως η πεμπτουσία της Δύσης. Η ελεύθερη αγορά και η δημοκρατία είναι πρόσφατα φαινόμενα με μικρό παρελθόν σε σύγκριση με τις ιστορικές παραδόσεις της Δύσης και με μια «ψυχή» που προβάλλεται ως προαιώνια. Σί­γουρα δεν μπορεί να προσδιοριστεί ούτε στη βάση της θρη­σκείας. Ακόμη και αν παραλείψουμε τα προβλήματα της υποτι­θέμενης κοινής «εβραιο-χριστιανικής» παράδοσης, δύο σημεία είναι ξεκάθαρα: η χριστιανική και ορθόδοξη Ρωσία κατά κανόνα αποκλείεται από τη Δύση. Ενώ από την άλλη, ο χριστιανισμός της εκκοσμικευμένης Ευρώπης είναι εντελώς διαφορετικός από το χριστιανισμό των ΗΠΑ, όπου επικρατεί ακόμη η αντίληψη για τον «περιούσιο λαό». Τα σύνορα της Δύσης παραμένουν πιο ασαφή από ποτέ: ξεκάθαρη και αναλλοίωτη παραμένει μόνο η άρνηση καταγγελίας του αποκλεισμού από τον πολιτισμένο κό- 710

710. Conquest 2001, σ. 275 κ.εξ., 307.

340 Ντομένικο Λοίούρντο

σμο εκείνων που κατά καιρούς θεωρούνται ξένοι ή εχθρικοί προς τη Δύση. Αυτή είναι η μοίρα των λαών των αποικιών πρώτα και κύρια: η υποδούλωση ή έστω η περιθωριοποίησή τους αποτελεί συστατικό στοιχείο της δυτικής ταυτότητας. Έχουμε να κάνουμε λοιπόν, με μια ταυτότητα που ενισχύθηκε, ιδιαίτερα στις περιόδους της στρατιωτικής και πολιτικής υπε­ροχής της Ευρώπης και της Δύσης γενικότερα. Μια παρατετα- μένη ηγεμονία συνήθως εξασθενεί την κριτική συνείδηση των νι­κητών. Ας θυμηθούμε τις νουθεσίες του Νίτσε προς τους συ­μπατριώτες του, με την ευκαιρία της έκδοσης του πρώτου από τους Ανεπίκαιρους Στοχασμούς, αμέσως μετά το θρίαμβο της Γερμανίας στον γαλλο-πρωσσικό πόλεμο: «κάθε μεγάλη νίκη κρύβει ένα μεγάλο κίνδυνο», και μάλιστα, προκαλώντας ένα αί­σθημα ευφορίας και μέθης, πολύ εύκολα μπορεί να μετατραπεί «σε ολοκληρωτική ήττα». Αυτό ακριβώς συνέβη και στην ιστορία της Δύσης. Οι πιο σπουδαίοι άνθρωποι των γραμμάτων της Δύ­σης κατάγγειλαν τις αδικίες και τα εγκλήματα που αυτή διέ- πραξε σε βάρος των λαών των αποικιών. Όμως, η προσάρτηση νέων εδαφών και η έπαρση της νίκης τροφοδότησαν εντελώς αντιφατικές συμπεριφορές. Στην Ισπανία, με την ανακάλυψη- κατάκτηση της Αμερικής, στον Λας Κάζας απαντούσε ο Σε- πουλβέντα που δεν δίσταζε να παρουσιάζει σαν ζώα τους Ινδιάνους και να δικαιολογεί την υποδούλωση (και τον αποδε- κατισμό) τους. Αυτή ήταν η άποψη που επικρατούσε τότε, παρά τη στάση της Εκκλησίας και την επιστολή του Παύλου F που το 1537 καλούσε τους χριστιανούς να αντιμετωπίζουν τους Ινδιάνους ως «φυσιολογικούς ανθρώπους» και να σέβονται την «ελευθερία» και την «ιδιοκτησία» τους.Η καταγγελία της αποικιοκρατίας και των πρακτικών υποδού­λωσης και εξόντωσης που αυτή εφάρμοζε, καθώς και το ενδια­φέρον και η συμπάθεια προς τους μη ευρωπαϊκούς πολιτισμούς (π.χ. της Κίνας), επανεμφανίζονται στα τέλη του 18ου αιώνα από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του Διαφωτισμού, και καθόλου τυχαία σε μια χώρα (τη Γαλλία) που μετά τον Επταετή πόλεμο είχε απωλέσει εκτεταμένες περιοχές της αυ­

Μίσος σπίναντι στη Δόση 341

τοκρατορίας της, με αποτέλεσμα να μη δίνει μεγάλη σημασία στις αποικίες. Σχεδόν την ίδια περίοδο στην Αγγλία, που είχε επιδοθεί σε έναν φαινομενικά ακαταμάχητο επεκτατισμό, ο Άνταμ Σμιθ εξυμνεί την Ευρώπη σαν μια μικρή νησίδα στον απέ­ραντο ωκεανό της δουλείας, και ιδιαίτερα την Αγγλία, τη χώρα όπου τότε ανθούσε το δουλεμπόριο των μαύρων. Σήμερα, πα­ραπάνω από έναν αιώνα μετά, οι απόψεις του μεγάλου οικονο­μολόγου και φιλόσοφου φαίνονται απόλυτα λογικές σε γενικές γραμμές, αν αναλογιστούμε το σωβινισμό που πάντα συνόδευε τις επιτυχίες της βρετανικής αυτοκρατορίας.Στα μέσα του 19ου αιώνα, στη Γαλλία που προβάλλει ξανά ως μεγάλη αποικιοκρατική δύναμη κόβοντας τις γέφυρες με το Δια­φωτισμό, μέχρι του σημείου να τον λοιδορεί για το άνοιγμα που έκανε προς τους μη ευρωπαϊκούς πολιτισμούς, ο Τοκβίλ αποδί­δει στη «θεία Πρόνοια» την υποδούλωση του πλανήτη στην «ευ­ρωπαϊκή φυλή», που παρουσιάζεται εντελώς παραποιημένη:

Η ευρωπαϊκή φυλή δέχτηκε από τον ουρανό ή κατέκτησε με τις δικές της δυνάμεις μια αναμφισβήτητη υπεροχή πάνω σε όλες τις άλλες φυλές του ανθρώπινου γένους, που ακόμη κι όσοι από μας κατατάσσονται στον πυθμένα της κοινωνικής κλίμακας εξαιτίας της αμάθειας και των ελαττωμάτων τους, εξακολου­θούν να είναι κατά πολύ ανώτεροι από τους άγριους.

Στη βάση αυτή, ο φιλελεύθερος συγγραφέας δεν διστάζει να κα- λέσει το γαλλικό στρατό κατοχής στην Αλγερία να συλλάβει γυ­ναίκες και παιδιά, να καταστρέψει τα τρόφιμα και τα εφόδια του κόσμου, να προβεί ακόμη και σε γενοκτονία. Παρ' όλα αυτά, η οξυδέρκεια του διανοούμενου κάνει τον Τοκβιλ να παρατηρή­σει: «Σήμερα εμείς διεξάγουμε τον πόλεμο με πολύ πιο βάρβαρο τρόπο από τους Αραβες. Πρέπει να παραδεχτούμε πως αυτοί φέρονται σήμερα πολιτισμένα»7".

711. Tocqueville 1951, τόμος III, τεύχος I, σ. 226. Πρβλ. επίσης Losurdo 2005, κεφ. V, παρ. 12 και κεφ. VII παρ. 6.

342 Ντομίνικο Λοζούρντο

Στις μέρες μας θα ήταν πολύ δύσκολο να ακούσουμε ανάλογες διαπιστώσεις από τους εκπροσώπους της κυρίαρχης ιδεολο­γίας, κύρια στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου χάρη στη θριαμβευ­τική πολιτικο-στρατιωτική τους πορεία, η κριτική συνείδηση της Δύσης διαστρεβλώνεται με τον πιο κατάφωρο τρόπο. Ας θυμη­θούμε τον Αέο Στράους που εξυμνώντας την «αμερικανική εμπειρία» υπογραμμίζει «τη διαφορά ανάμεσα σε ένα έθνος που συγκροτήθηκε πάνω στις αρχές της ελευθερίας διακηρύσσο­ντας ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, και στα έθνη της Γηραιός Ηπείρου των οποίων η γέννηση δεν στηρίχτηκε σε ανάλογες αρ­χές»7” · Στην εκτίμηση αυτή δεν γίνεται αναφορά ούτε στην εξό­ντωση των ιθαγενών της Αμερικής, ούτε στους αφροαμερικα- νούς σκλάβους, ούτε στο καθεστώς τρομοκρατίας των λευκών που διαδέχτηκε τη δουλεία και που εξακολουθούσε να μαίνεται ακόμη και στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Είναι άσκοπο επίσης να αναζητούμε στον Στράους κάποια κριτική σκέψη ή κάποια αυτοκριτική σχετικά με τις επανειλημμένες επεμβάσεις των ΗΠΑ στην αμερικανική ήπειρο (και σε άλλα μέρη του κό­σμου) για να στηρίξει ή να εγκαθιδρύσει στρατιωτικές δικτατο­ρίες, απάνθρωπες για τους πολίτες των χωρών τους, αλλά υπάκουες και πειθήνιες στο Μεγάλο Αδελφό. Κι όμως τέτοιες επεμβάσεις εκδηλώνονται όχι μόνο με τις άμεσες και απάνθρω­πες στρατιωτικές δικτατορίες, αλλά και με την έμμεση βοήθεια που δίνεται σε «πράξεις γενοκτονίας»: το υπογραμμίζει αυτό η «ερευνητική επιτροπή» στη Γουατεμάλα, αναφερόμενη στην τύχη των ινδιάνων Μάγια που τους εξόντωσαν γιατί συνεργά­ζονταν με τους αντίπαλους του καθεστώτος που υποστήριζε η Ουάσινγκτον712 713. Καταλαβαίνουμε καλά πως ο Στράους είναι ο φιλόσοφος αναφοράς για τους σύγχρονους νεοσυντηρητικούς που κάνουν τα πάντα για να ολοκληρώσουν την πλανητική αποστολή του «περιούσιου λαού» με τη δύναμη των όπλων.

712. Strauss 1998a, a. 43-44.713. Navarro 1999.

Μίσος απέναντι στη Δύση 343

7. Ο «αρνητισμός» της Δόσης και της ηγέτιδας χώρας της

Για όσους, ανοιχτά ή συγκαλυμμένα, θα ήθελαν να σβήσουν τη φρίκη του Αουσβιτς και την «τελική λύση», αυτή τη συστημα­τική και σχεδιασμένη προσπάθεια εξόντωσης ενός λαού μαζί με τις γυναίκες και τα παιδιά του, χρησιμοποιείται ο όρος «αρνητι­σμός»*. Επίσης, χάρη στην ταύτιση ναζισμού και κομμουνισμού -που είναι και το κεντρικό δόγμα του ιστορικού αναθεωρητι­σμού, και έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από την κυρίαρχη ιδεολο­γία- χαρακτηρίζονται συχνά ως «αρνητιστές» όλοι όσοι αρνού- νται να θεωρήσουν έγκλημα το κομμουνιστικό κίνημα, που ξέ­σπασε ως απάντηση στο «ολοκαύτωμα» του Α' Παγκοσμίου Πο­λέμου -έκφραση που συναντάται στον τύπο της εποχής- και κατηγορούν και αντιστέκονται σε κάθε «ολοκαύτωμα» που προ- κάλεσε ο επεκτατισμός και οι επεμβάσεις της αποικιοκρατίας, για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία πολλών σύγχρονων ιστορικών714. Ενώ ελάχιστες φορές χαρακτηρίζονται «αναθεω­ρητικά» τα έντυπα που επιχειρούν να συγκαλύψουν (αν όχι να δικαιολογήσουν) τα «ολοκαυτώματα» που προκάλεσε η αποι­κιοκρατία715.Κι όμως, στις περιπτώσεις αυτές ο «αρνητισμός» προβάλλει ξε­κάθαρα αφού θεωρητικοποιείται συστηματικά η γενοκτονία των ερυθρόδερμων για παράδειγμα, στα αμερικάνικα έντυπα του 19ου και 20ού αιώνα. Θυμόμαστε πολύ καλά τους διάση­μους πολιτικούς και ιδεολόγους που μιλούσαν για την προδια­γεγραμμένη μοίρα των «κατώτερων φυλών». Για όλους αυτούς

• Σ.τ.ε.: Ως «αρνητισμός» μεταφράζεται ο όρος «negazionismo» (αγγλικά: negalionism). Στην Ελλάδα χρησιμοποιείται κυρίως ο όρος «ιστορικός αναθεωρητισμός» ή απλά «αναθεωρητισμός», που περιγράφει την προσπάθεια μερίδας ιστορικών να ξανα­γράψουν την ιστορία του ναζισμού και του Β' Παγκοσμίου Πολέμου με ευνοϊκό τρόπο για τον πρώτο. Βασικός στόχος είναι η άρνηση του «Ολοκαυτώματος», απ' όπου και ο «αρνητισμός».

714. Για τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο πρβλ. Stoddard 1925, σ. 169. Για την αποικιο­κρατία πρβλ. Losurdo 2005, κεφ. X, παρ.5).715. Marienstras 1992, σ. 216.

344 Ντομίνικο Λοζούρντο

πρόβαλλε ως μοναδική προοπτική η «τελική και ολοκληρωτική λύση». 'Αλλοι πάλι φαίνονται πιο ανυπόμονοι: πρέπει να τελει­ώνουμε το συντομότερο δυνατόν με αυτά τα «τέρατα», τους βάρβαρους», αυτά τα «ζώα που διψούν για αίμα» και να μην ακοόμε τους δειλούς που φέρονται «σαν κότες». Αυτό πρέπει να γίνει με σύστημα: τα «ζωύφια» πρέπει να εξουδετερωθούν ήδη από τα «αυγά» τους, δηλαδή δεν πρέπει να λυπηθούμε ούτε τα βρέφη τους7"·. Αυτή η γενοκτονική μανία παρασύρει και πρωτο­κλασάτους πολιτικούς, που στη συνέχεια θα γίνουν το καμάρι του έθνους τους: «δεν πιστεύω βέβαια πως καλός Ινδιάνος είναι μόνο ο νεκρός Ινδιάνος, όμως αυτό ισχύει για τους εννιά στους δέκα από αυτούς. Εξάλλου δεν έχω καμία διάθεση να ασχοληθώ περισσότερο με αυτόν τον δέκατο». Αυτός που εκφράζεται έτσι είναι ο Θίοντορ Ρούζβελτ, που είδαμε προηγουμένως να δικαιο­λογεί την «εξόντωση» των εξεγερμένων «κατώτερων φυλών», ο ίδιος που δεν διστάζει να εξυβρίσει με τον χειρότερο τρόπο αυ­τούς που θα επηρεάζονταν από «ψευτοσυναισθηματισμούς», ενεργώντας με «διεστραμμένη και ηλίθια ηθική»716 717.Οι τεχνικές υποστήριξης ή απόκρυψης της γενοκτονίας των Αβοριγίνων φτάνουν σε ασύλληπτο επίπεδο. Έχει διδακτική αξία να κάνουμε τη σύγκριση. Ανάμεσα στους «αρνητιστές», τους αρνητές του Ολοκαυτώματος, με την παραδοσιακή έν­νοια του όρου, είναι και ο Ροζέ Γκαροντί. Όμως ο μαρξιστής φ ι­λόσοφος που ασπάστηκε το Ισλάμ, δηλώνει συχνά πως υπο­κλίνεται μπροστά στο «μαρτύριο των εκτοπισμένων Εβραίων», που μαζί με τους Σλάβους υπέστησαν «την αγριότητα των χιτ­λερικών που τους μεταχειρίζονταν σαν σκλάβους, φτάνοντας στο σημείο να λένε πως δεν ήταν άξιοι ούτε για χειρωνακτική δουλειά»718.Ας πάρουμε τον Πόλεμο του Χίτλερ, του Ντέιβιντ Ίρβινγκ, ίσως το πιο αντιφατικό βιβλίο του, όπου αν και αρνείται την ύπαρξη

716. Slotkin 1994, σ. 392. Για τα «ζωύφια» πρβλ. Losurdo 2005, κεφ.Χ, παρ. 3.717. Theodore Roosevelt, αναφφεται at Hofstadter 1960, σ. 208-209.718. Garaudy 1996, ο. 177.

1ίοος απέναντι στη Δύση 345

των θαλάμων αερίων και δεν αναφε'ρεται καθόλου στην ακραία «τελική λύση», δεν μπορεί να αποκρύψει ωστόσο τις «βάρβαρες δολοφονίες των σοβιετικών Εβραίων», αναγνωρίζει πως «όλες οι εγκληματικε'ς ενέργειες των ναζιστών συγκαλύπτονταν από επιδέξιους ευφημισμούς» και υπογραμμίζει τη φρίκη αυτών των «πράξεων» που στρέφονταν «αδιάκριτα ενάντια σε όλες τις κοι­νωνικές τάξεις, τα φύλα και τις ηλικίες». Τόση ήταν η φρίκη, που -όπως αναφέρεται σε μια αναφορά προς τον Κανάρις (διοικητή της υπηρεσίας αντικατασκοπίας Αμπβέρ) και παραθέτει αυ­τούσια ο Ίρβινγκ- «ακόμη και τα ειδικά εκτελεστικά αποσπά­σματα έφερναν σε πέρας τα καθήκοντά τους μόνο έχοντας κα­ταναλώσει μεγάλες ποσότητες αλκοόλ»719 720 721. Βέβαια, οι διαπιστώ­σεις αυτές στο τέλος καταλήγουν να μην έχουν σημασία, γιατί όλοι αυτοί υποστηρίζουν πως η πολιτική που εφαρμόζονταν κατά των Εβραίων δεν βασιζόταν σε γραπτές διαταγές του Χίτ- λερ, που κατά πάσα πιθανότητα δεν γνώριζε απολύτως τίποτα για όλα αυτά! Κι όμως ο άγγλος ιστορικός σχολιάζει αλλού πως ο Φύρερ έβρισκε πως ήταν «εξαιρετική» και έπρεπε να γίνει γνωστή σε όλους η διακήρυξη με την οποία ο Ραϊχενάου διευ­κρίνιζε ένα σημαντικό ζήτημα στους στρατιώτες του: χρειαζό­ταν «ένα σκληρό αλλά δίκαιο μάθημα στους υπάνθρωπους Εβραίους» που θα αποτελούσε παράδειγμα προς αποφυγή για να «αποτραπούν εν τη γενέσει τους ενδεχόμενες εξεγέρσεις στους κόλπους της Βέρμαχτ»7’0. Φαίνεται σαφώς πόσο αβάσιμη είναι η άποψή του, που όμως επιβεβαιώνει το μονόπλευρο και στρεβλό χαρακτήρα του αντιεβράίκού του «αρνητισμού».Ας ρίξουμε τώρα μια ματιά στο βιβλίο ενός άλλου άγγλου συγ­γραφέα (του Τζον Κίγκαν), που το περιεχόμενό του συμπυκνώ­νεται στον τίτλο του άρθρου που έγραψε γι' αυτό η μεγαλύτερη ιταλική εφημερίδα: Εγωιστές και κακοί Ινδιάνοι. Ζήτω ο Κά- στερ72'. Πράγματι πρόκειται για έναν, έστω και έμμεσο, ύμνο στον

719. Irving 2001, σ. 536,623, 533.720. Στο ίδιο, σ. 535-536.721. Riotta 1996.

346 Ντομίνικο Λοζούρντο

Κάστερ, το στρατηγό που στην προσωπική του αλληλογραφία εκφραζόταν υπέρ ενός «εξολοθρευτικού πολέμου»7" , αντανα­κλώντας τα αισθήματα των λευκών της εποχής του. Κατηγορώ­ντας ως «πλούσιους και εγωιστές» τους Ινδιόινους που ήθελαν να μονοπωλούν την αραιοκατοικημένη γη τους και αντιστέκονταν στον επεκτατισμό των λευκών7" , ο Κίγκαν δεν συνειδητοποιεί πως επαναλαμβάνει τη θεωρία περί «ζωτικού χώρου», στη βάση της οποίας ο Χίτλερ δικαιολογούσε την εκστρατεία εξόντωσης και αποδεκατισμού των «ιθαγενών» της ανατολικής Ευρώπης. Ανά­μεσα στα άλλα, με τη θεωρία αυτή θα μπορούσαν σήμερα να δι­καιολογηθούν αμέτρητοι πόλεμοι ενάντια στις ΗΠΑ, αφού καθέ­νας από τους κατοίκους τους ξοδεύει καθημερινά πολλαπλάσιες πρώτες ύλες και φυσικούς πόρους από όσους ξοδεύει ένας κά­τοικος του Τρίτου Κόσμου. Στην πραγματικότητα, για τους νεό­φερτους Ευρωπαίους η γη που απλωνόταν μπροστά τους δεν φαινόταν απλά αραιοκατοικημένη αλλά «ακατοίκητη», αφού ζού- σαν σ' αυτήν μόνο «βουβάλια και Ινδιάνοι». Αυτό το αναγνωρίζει και ο συγγραφέας του βιβλίου που εξετάζουμε, ο οποίος όμως δεν αντιλαμβάνεται την απανθρωποποίηση που εμπεριέχεται σ' αυτές τις απόψεις, όπως δεν παίρνει υπόψη τις γενοκτονικές συ­νέπειες της αντίληψης των πουριτανών εποίκων που παρομοία­ζαν τα νέα εδάφη με τη «γη Χαναάν». Μέσα από τέτοιες απο­σιωπήσεις, αφαιρέσεις και παρανοήσεις, μια τρομερή εκστρατεία προβάλλεται ως «ειρηνευτικό έργο, προς εξυπηρέτηση των συμ­φερόντων όλης της περιοχής»7" ·Ενώ ο Ίρβινγκ βρίσκεται στη φυλακή, τώρα που γράφω αυτό το βιβλίο, ο Κίγκαν και άλλοι ομοϊδεάτες του συγγραφείς χαίρουν μεγάλης εκτίμησης και φιλοξενούνται στα πιο έγκυρα περιοδικά του κόσμου: αυτός είναι ένας επιπλέον λόγος προβληματισμού, σχετικά με το πώς αντιμετωπίζεται η ιστορική αλήθεια από τη δικαιοσύνη. 722 723 724

722. Custer, αναφί'ρεται σε Slotkin 1994, σ. 394.723. Keegan 1996, σ. 313.724. Στο ίδιο σ. 255-256, 332.

Μίσος απίναντι στη Δύση 347

Αν στη διαστρέβλωση και αποσιώπηση της τραγικής αντιμετώ­πισης των ερυθρόδερμων προσθέσουμε την απόκρυφη ή ελαχι- στοποίηση του καθεστώτος μακραίωνης δουλείας των μαύρων, μπορούμε να πούμε πως σε ό,τι αφορά τα θύματα της δυτικής αποικιοκρατίας κυριαρχεί ο «αρνητισμός». Σε ό,τι αφορά τη γε­νοκτονία των Εβραίων ο «αρνητισμός» τείνει να μετατραπεί σε κυρίαρχη ιδεολογία, κύρια σε μια χώρα όπως το Ιράν, αν και πρόκειται για μια αντίφαση: εύκολα μπορεί να τροποποιηθεί η επίσημη άποψη, αν πέσει η κυβέρνηση Αχμαντινετζάντ. Αντί­θετα, ο «αρνητισμός» ως άρνηση της τραγωδίας των ιθαγενών της Αμερικής και των Αφροαμερικανών, αποτελεί βασικό συ­στατικό στοιχείο του γενεαλογικού μύθου των Ηνωμένων Πολι­τειών, που για να μπορούν να υπερηφανεύονται ότι είναι «η παλαιότερη δημοκρατία του κόσμου», έχουν απόλυτη ανάγκη να αποσιωπούν τις περιπέτειες αυτών που επ ί αιώνες περιθω­ριοποιούνταν, καταπιέζονταν ή εξοντώνονταν από τον λαό των Κυρίων.Εκτός από τους πολιτικούς, που απασχολημένοι στο παιχνίδι της πολιτικής δεν είχαν λόγους να αμφισβητήσουν τον γενεαλο­γικό μύθο (και την ιδεολογία του πολέμου) της ηγέτιδας χώρας της, αλλά και ολόκληρης της Δύσης, με τον «αρνητισμό» συμ­φωνούν και επιφανείς πνευματικοί άνθρωποι των ΗΠΑ και της Ευρώπης. Μιλήσαμε ήδη για τον Λέο Στράους. Ας αναλογι- στούμε όμως και τη μεγάλη αναγνώριση της οποίας χαίρει ο Το- κβιλ και στις δύο όχθες του Ατλαντικού. Αυτός επισκέπτεται τις Ηνωμένες Πολιτείες επ ί προεδρίας του Τζάκσον, που έχει στην ιδιοκτησία του δούλους, όπως όλοι σχεδόν οι πρόεδροι των πρώτων δεκαετιών ύπαρξης του νέου κράτους, πρωταγωνιστεί στον εκτόπισμά των ινδιάνων Τσερόκι (το 25% των οποίων θα πεθάνει κατά τη μεταφορά τους) και πρωτοστατεί στις φανα­τικές διώξεις κατά των Ινδιάνων που χαρακτηρίζονται «άγρια σκυλιά»: όπως γνωρίζουμε, ασχημονεί και πάνω στα πτώματά τους, από τα οποία παίρνει κομμάτια για να κάνει σουβενίρ για φίλους και συγγενείς. Είχε δίκιο ο Τοκβίλ προβάλλοντας τον Τζάκσον ως λαμπρό εκπρόσωπο της «δημοκρατίας» των ΗΠΑ,

348 Ντομένικο Λοζοϋρντο

μιας χώρας που όχι μόνο ήταν από τις τελευταίες της αμερικα­νικής ηπείρου που κατάργησε τη δουλεία, αλλά και εισήγαγε το δουλοκτητικό καθεστώς στο Τέξας όταν το απέσπασε από το Μεξικό; Ή είχε δίκιο ο πολέμιος της δουλείας Γάλλος Βίκτορ Σχόλσερ, που επισκέπτεται τη βορειοαμερικανική Δημοκρατία την ίδια περίοδο και καταγγέλλει τις απαράδεκτες συνθήκες κα­ταπίεσης στις οποίες ζουν οι λαοί των αποικιών; Η χρήση του όρου «δημοκρατία των Κυρίων» μπορεί να μας βγάλει από τέ­τοια διλήμματα. Παραμένει ωστόσο το γεγονός ότι το θέμα που μας απασχολεί απουσιάζει εντελώς από τον ιδεολογικό και πο­λιτικό προβληματισμό της εποχής μας.Πέρα όμως από τον ιστορικό απολογισμό, και τα θεωρητικά συ­μπεράσματα της κυρίαρχης ιδεολογίας υφίστανται τρομερές διαστρεβλώσεις. Στα χρόνια που ακολουθούν την αποτυχία της επανάστασης του 1848, ο Τοκβίλ διαπιστώνει πως οι συμπα­τριώτες του, λάτρεις της ισότητας, είναι πρόθυμοι να θυσιά­σουν σ' αυτήν την ιδέα της ελευθερίας, ενώ οι Αγγλοαμερικανοί διακρίνονται για την άνευ όρων αφοσίωση ακριβώς σ' αυτή την ιδέα της ελευθερίας: η δήλωση αυτή γίνεται όταν στη βορειοα- μερικανική Δημοκρατία είναι σε εξέλιξη η τραγωδία των ερυ­θρόδερμων και των μαύρων. Η ελευθερία των λαών αυτών θε­ωρείται ασήμαντη και δεν επηρεάζει καθόλου τη διατύπωση του παραπάνω συλλογισμού.Γενικότερα, μιλώντας για την κυρίαρχη ιδεολογία, αυτό που χα­ρακτηρίζει την ιστορία της Δύσης και τεκμηριώνει την ανωτε­ρότητα και υπεροχή της πάνω σε όλους τους άλλους πολιτι­σμούς, θεωρείται η στάση της για την υπεράσπιση της ελευθε­ρίας του ατόμου και η απόρριψη οιουδήποτε βιολογισμού ή ου- σιοκρατίας. Μόνο που αυτή η υπεροπτική στάση παραλείπει με μεγάλη ευκολία το ότι επ ί αιώνες, στη βορειοαμερικανική Δημο­κρατία και στις ευρωπαϊκές αποικίες, οι τύχες των ανθρώπων ήταν προκαθορισμένες από τη φυλετική τους καταγωγή που έβαζε ανυπέρβλητους φραγμούς ανάμεσα στη λευκή φυλή των αποίκων και στους έγχρωμους λαούς των αποικιών.Ο Αϊζάια Μπερλίν πλέκει το εγκώμιο της Δύσης υποστηρίζο­

Μίσος απέναντι στη Δόση 349

ντας ότι μπορεί σε ορισμένα ζητήματα να περιορίζεται η «θε­τική ελευθερία» (όπως στο δικαίωμα στην εκπαίδευση, στην π ε­ρίθαλψη, στον ελεύθερο χρόνο κ.λπ.), αλλά εξασφαλίζεται για όλους η «αρνητική ελευθερία», η πραγματική ελευθερία, δηλαδή η ιερή και απαραβίαστη ελευθερία του ατόμου. Αυτά γράφει σε μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Foreign Affairs το 1949, όταν δεκάδες πολιτείες των ΗΠΑ απαγόρευαν τις επιμι­ξίες και τους γόμους των λευκών με όσους ανήκαν σε άλλες φυ­λές. Όμως, ο Μπερλίν δεν παίρνει υπόψη του αυτά τα μέτρα που αντιμετωπίζουν ως δούλους τους λαούς που προέρχονται από τις αποικίες, και καταλήγουν να αμφισβητούν ακόμη και αυτή την περιβόητη «αρνητική ελευθερία» των λευκών αποί- κων. Ό πω ς παραλείπει να αναφερθεί και σε ένα παρόμοιο πρό­βλημα που εμφανίζεται στις αποικίες των ευρωπαϊκών χωρών. Για να αντικρούσει την άποψη του Λένιν που γράφει πως αιτία της φιλοπόλεμης πολιτικής του ιμπεριαλισμού είναι ο καπιταλι­σμός, ο Τζόσεφ Σουμπέτερ χρησιμοποιεί ένα παράδειγμα από τις ΗΠΑ: εκεί όπου ο καπιταλισμός έχει μεγάλη ανάπτυξη, επι­κρατεί η ιδέα της ειρήνης τόσο στην κουλτούρα όσο και στην πολιτική. Παραλείποντας εντελώς να μιλήσει για τις μαζικές εκτοπίσεις και την εξόντωση των ερυθρόδερμων, ο επιφανής οι­κονομολόγος δεν αντιλαμβάνεται πως αντίθετα επιβεβαιώνει περίτρανα μια βασική θεωρία του Λένιν: ότι δηλαδή οι αποικιο- κράτες δεν θεωρούν πόλεμο τις ένοπλες επιθέσεις κατά των λαών των αποικιών που αντιμετωπίζουν ως υπανθρώπους. Εξυμνώντας την ειρήνη που επικρατεί στη βορειοαμερικανική Δημοκρατία, ο Σουμπέτερ προχωρά ακόμη περισσότερο, πα­ραλείποντας να αναφερθεί στον πόλεμο που στοχεύει στο δια- μελισμό του Μεξικού, στις επανειλημμένες επεμβάσεις στη Λα­τινική Αμερική, στην επίθεση που συχνά παίρνει διαστάσεις γε­νοκτονίας κατά του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος των Φι­λιππινών: για μια ακόμη φορά η υποδούλωση και ο αποδεκατι- σμός των βαρβάρων δεν θεωρούνται πόλεμοι! Την αποικιοκρα­τία εξυμνεί ο Θίοντορ Ρούζβελτ όταν υπερηφανεύεται για την εξόντωση των ερυθρόδερμων, όταν υποστηρίζει πως είναι ανα­

350 τομενικο Λοζούρντο

γκαία η πολιτική «του μαστίγιου» προς τους λαούς που αντι­δρούν στην Ουάσινγκτον, ή όταν τονίζει τον καθαρτήριο ρόλο του πολέμου. Όμως η εξύμνηση των αποικιοκρατικών πολέμων δεν αποτελεί για τον Σουμπέτερ φιλοπόλεμη στάση: κάθε φορά που αναγκάζεται να παραδεχτεί την παρουσία δυνάμεων των Ηνωμένων Πολιτειών, κάθε άλλο παρά ειρηνευτικών, τις χαρα­κτηρίζει προκαπιταλιστικά κατάλοιπα των μεταναστών που έχουν έρθει από την Ευρώπη72'! Παραφράζοντας ένα γνωστό ρητό, μπορούμε να πούμε πως η κουλτούρα και η αντίληψη της Δύσης για τον εαυτό της εξακολουθούν να στηρίζονται στο «etsi servus non daretur, etsi barbarus non daretur»* *, σαν να μην έχει καμιά διαφορά το να υποδουλώσεις από το να εξοντώσεις έναν βάρβαρο.Τέτοιες τάσεις εμφανίζονται και σε ορισμένα σημεία του έργου της Άρεντ, αν και αυτή αφιέρωσε το δεύτερο μέρος του πιο ση­μαντικού βιβλίου της στη φρίκη του ιμπεριαλισμού. Στο τρίτο μέρος που είναι αφιερωμένο στον ολοκληρωτισμό, υποστηρίζει πως αυτό το πολιτικό σύστημα στηρίζεται στη φιλοσοφική άποψη που είναι κοινή και στον κομμουνισμό και στο ναζισμό και που θεωρεί πως η ιστορία εξελίσσεται σύμφωνα με σταθε­ρούς νόμους, στο βωμό των οποίων είναι νόμιμο και επιβεβλη­μένο να θυσιάζουμε τις ηθικές μας αναστολές. Η άποψη αυτή νομιμοποιεί απολύτως τον επεκτατικό αποικιοκρατισμό της Δύ­σης και ιδιαίτερα της ηγέτιδας χώρας της, που είναι πεισμένη ότι της έχει ανατεθεί από τη Θεία Πρόνοια ένα «έκδηλο π ε­πρωμένο» στο οποίο είναι ασέβεια και δονκιχωτισμός να προ­σπαθήσει κανείς να αντισταθεί. Μόνο που δεν αναφέρεται κα­θόλου η φιλοσοφική-θεολογική ερμηνεία της ιστορίας που προ- κάλεσε τα δεινά των λαών που δέχτηκαν την επίθεση της Δύ­σης. Σε ένα μεταγενέστερο βιβλίο της (On Revolution) η Αρεντ υπερασπίζεται την καλή Αμερικανική Επανάσταση που έγινε

725. Schumpeter 1974, σ. 76, 79-80. Για το big stick πρβλ. Roosevelt 1901, σ. 288.* Σ.τ.ε.: «Ως να μην υπήρχαν σκλάβοι, ως να μην υπήρχαν βάρβαροι». Παράίρραση

του λατινικού ρητού etsi Deus non daretur: «ως να μην υπήρχε Θεάς».

Μίσος αττίναντι στη Δύση 351

για την ελευθερία, και την αντιπαραθέτει στην κακή Γαλλική Επανάσταση: είναι ξεκάθαρο πως για τη διατύπωση αυτής της απλουστευτικής τοποθέτησης, δεν παίρνεται καθόλου υπόψη ο εκτοπισμός και η εξόντωση των ερυθρόδερμων, ούτε η δουλεία των μαύρων, που ενώ ανθούσε στις ΗΠΑ, καταργήθηκε από τη Γαλλική Επανάσταση.

8. Ρήξη με τον αντισημιτισμό ή διαιώνιση του αποικιοκρατικού ρατσισμού;

Ας το ξεκαθαρίσουμε. Δεν ε'χει νόημα να κατηγορούμε μονό­πλευρα τη Δύση για τη ζημιά που προκάλεσε στους άλλους πο­λιτισμούς: με το να αντιστρέφουμε μια κατά βάθος μανιχάίστική κατηγορία, δεν σημαίνει πως την κάνουμε και πιο πειστική. Τα δεινά που υπέστησαν τους τελευταίους αιώνες οι λαοί που υπο­τάχτηκαν στις μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις, δεν είχαν μόνο στρατιωτικό χαρακτήρα. 'Οπως επιχείρησα να εξηγήσω σε κά­ποιο άλλο σημείο, η Δύση εκπροσωπεί έναν πολιτισμό που με με­γάλη αποτελεσματικότητα θεωρητικοποιεί και εφαρμόζει πρα­κτικά μια εξουσία (υιοθετώντας πολιτικά καθεστώτα που λει­τουργούν ως αδιαμφισβήτητα σημεία αναφοράς) που επιδόθηκε σε ευρεία κλίμακα και με επιτυχία στο δουλεμπόριο, στον εκτό­πισμά, στον αποδεκατισμό και την εξόντωση των ιθαγενών λαών των αποικιών τους οποίους θεωρούσε άχρηστους ακόμη και για χειρωνακτική εργασία (επιβάλλοντας την απόλυτη εξουσία του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο). Οι Ηνωμένες Πολιτείες ιδιαί­τερα, και η Δύση συνολικά, εφάρμοσαν σε τοπικό και σε πλανη­τικό επίπεδο ένα καθεστώς Herrenvolk democracy, δηλαδή μια «δημοκρατία των Κυρίων», στα πλαίσια της οποίας η διακυβέρ­νηση και οι νόμοι προς όφελος των μελών της συμβαδίζουν με την ανεξέλεγκτη βία ενάντια σε όσους δεν ανήκουν σ ’ αυτήν.Ο «αρνητισμός» της Δύσης και ιδιαίτερα της ηγέτιδας δύναμής της, προσπαθεί να αποσιωπήσει τον Herrenvolk χαρακτήρα της δημοκρατίας, για τον οποίο και οι δύο υπερηφανεύονται. Αυτό το ζήτημα δεν αφορά μόνο το παρελθόν: Τι κάνει αλήθεια η κυ­βέρνηση του νόμου και του δικαίου για τους κρατούμενους του

352 Ντομίνικο Λοζούρντο

Γκουαντάναμο, του Αμπού Γκράιμπ ή του αφγανικού στρατο­πέδου συγκέντρωσης που πολλοί παρομοιάζουν με το Αου- σβιτς; Τι κάνει η κυβέρνηση του νόμου και του δικαίου για τους ισλαμιστές που έχει παραδώσει η Ουάσινγκτον σε χώρες όπου επιτρέπονται τα βασανιστήρια, ή έχει απαγάγει και εξαφανίσει η CIA; Έτσι εξηγείται η εμμονή στον «αρνητισμό» που επιχει­ρούμε να αναλύσουμε: για να δικαιολογήσει και να νομιμοποιή­σει την επιθετική και φιλοπόλεμη πολιτική της, η δημοκρατική Δύση και η χώρα που βρίσκεται επικεφαλής, έχει περισσότερη ανάγκη από ποτέ να διαφυλάξει τον Herrenvolk χαρακτήρα της. Ας θυμηθούμε τον πόλεμο στη Μέση Ανατολή: λένε συχνά πως υποστηρίζουν το Ισραήλ γιατί είναι η μόνη δημοκρατική χώρα της περιοχής. Η αποσιώπηση του γεγονότος ότι αυτή τη δημο­κρατία την απολαμβάνουν μόνο οι λίγοι, δείχνει περίτρανα ότι τα ιδανικά της δημοκρατίας δεν χρησιμοποιούνται για να αμφι­σβητήσουν αλλά για να νομιμοποιήσουν τα δεινά του πολύπα­θου παλαιστινιακού λαού.'Οποιος κρατάει ξεκάθαρη στάση κατά της πολιτικής του Ισραήλ, είναι ύποπτος για αντισημιτισμό. Αλλά γιατί να στρέ­φονται μονάχα προς τη μία πλευρά αυτές οι κατηγορίες; Ας δούμε για παράδειγμα έναν γνωστό ιταλό πολιτικό, τον Τζιαν- φράνκο Φίνι. Η προσέγγισή του προς το «εβραϊκό κράτος» έχει ξεκινήσει εδώ και πολλά χρόνια, όταν διαφωνούσε μόνο για τους αντισημιτικούς νόμους, από τη συνολική πολιτική του Μουσολίνι: «Μέχρι το 1938, δηλαδή ακριβώς πριν την υπο­γραφή των ρατσιστικών (αντισημιτικών) νόμων, είναι πολύ δύ­σκολο να καταδικάσουμε συνολικά το φασισμό»726. Τι έχει να πει όμως για τους ρατσιστικούς νόμους κατά των «ιθαγενών» (Αρά­βων και μαύρων) της φασιστικής αποικιοκρατικής αυτοκρατο­ρίας; Για τις σφαγές στην Αιθιοπία; Για τη μαζική χρήση υπερίτη και ασφυξιογόνων αερίων; Για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης; 'Οπως βλέπουμε, αυτός κριτικάρει μόνο τον αντισημιτισμό του

726. Fini 1994.

Μίσος οπτίναντι στη Δύση 353

φασισμού, ενώ δεν διαχωρίζεται καθόλου από τον επεκτατισμό ή τον αποικιοκρατικό ρατσισμό. Θα μπορούσαμε να πούμε πως οι παραπάνω δηλώσεις αποτελούν μόνο μια ενδιάμεση φάση στην πολιτική πορεία του Φίνι. Όμως δεν είναι έτσι. Αυτός, το 2004, ως αντιπρόεδρος της κυβέρνησης, υποστήριζε με ενθου­σιασμό την εισβολή και την κατοχή της Λιβύης, όπου «οι Ιταλοί, εκτός από δρόμους και εργασία, πρόσφεραν και τις αξίες, τον πολιτισμό, τα ιδεώδη που είναι ο φάρος του παγκόσμιου πολι­τισμού και όχι μόνο του πολιτισμού της Δύσης»737. Δυστυχώς, κανείς δεν βρέθηκε να πει πως το γεγονός αυτό που τόσο εξυ­μνούσε ο επιφανής πολιτικός, συνοδεύτηκε από μαζικές δολο­φονίες, ή πως αναβίωσε τότε η ιδέα της «τελικής λύσης», ακόμη και ανάμεσα σε «διακεκριμένους και έντιμους αξιωματικούς».Το κακό είναι πως αυτές οι απόψεις δεν εκφράζονται μόνο από έναν γνωστό πολιτικό με φασιστικό παρελθόν. Ας δούμε πώς σκέφτεται και ένας διάσημος συγγραφέας. Καταγγέλλοντας τις φιλο-παλαιστινιακές και αντι-ισραηλινές διαδηλώσεις, ο Αλμπέρτο Αρμπασίνο καλεί σε εγρήγορση απέναντι σ' «αυτό τον υφέρποντα αντισημιτισμό που ξέσπασε και εξαπλώνεται από το πουθενά». Ό σο για τις ιταλικές «αποστολές» «στην Ερυ­θραία, τη Σομαλία, τη Λιβύη, την Αιθιοπία», να είμαστε ήσυχοι: άδικα «αναλαμβάνουμε, εμείς οι Ιταλοί, την ευθύνη για όλα τα λάθη»738. Ό πω ς βλέπουμε, ο ιίιος άνθρωπος που καταγγέλλει ως αντισημιτικές τις διαδηλώσεις που γίνονται υπέρ των Πα­λαιστινίων, δεν έχει κανέναν ενδοιασμό να ξαναφέρει στο προ­σκήνιο όλη τη φιλοαποικιακή ιταλική παράδοση, από τον Τζιο- λίτι ως τον Μουσολίνι. Εδώ τίθενται ορισμένα ερωτήματα: το κύριο σ' αυτή τη στάση είναι η ρήξη με τον αντισημιτισμό ή αντί­θετα η υπεράσπιση του αποικιοκρατικού ρατσισμού; Όποιος ταυτίζεται με την πολεμική εκστρατεία των ιταλών εποίκων στη Λιβύη ή στην Αιθιοπία, δύσκολα θα διαφωνήσει με την 727 728

727. Fini, αναφφεται σε Salerno 2005, σ. 11.728. Arbasino 2002. Arbasino 1993.

354 Ντομίνικο Λοζούρντο

αποικιοποίηση και την απαλλοτρίωση των παλαιστινιακών εδαφών. Υπάρχει άραγε μια συνέχεια ανάμεσα στη σύγχρονη τάση να χαρακτηρίζονται «τρομοκρατικές ενέργειες» τα κινή­ματα αντίστασης του αραβικού κόσμου, και στην τάση που υπήρχε έντονη στη φιλελεύθερη περίοδο που προηγήθηκε του φασισμού, που παρουσίαζε ως υπανθρώπους αυτά τα «άγρια θηρία», τα «σκυλιά», δηλαδή τους Αραβες που τολμούσαν να αντισταθούν στον ιταλικό επεκτατισμό; Το πρόβλημα αυτό αφορά τη Δύση στο σύνολό της. Όσοι αδιαφορούν για την τρα­γωδία των Αράβων και των Παλαιστινίων, επικαλούμενοι τον αγώνα ενάντια στον «αντισημιτισμό», θα έκαναν καλά να θυμη­θούν πως άλλη στάση κράτησαν μεγάλες φυσιογνωμίες του εβραϊσμού: στις αρχές του 20ού αιώνα ο Λαζάρ καταγγέλλει τόσο τη «σφαγή των Μαυριτανών» από τους Γάλλους, όσο και τον επιθετικό πόλεμο που η Ιταλία ετοιμαζόταν να εξαπολύσει κατά της Λιβύης. Αυτά αναφέρονται και υπογραμμίζονται με θέρμη από την Αρεντ729 730, η οποία με τη σειρά της λίγο αργότερα θα καταγγείλει έντονα τις αδικίες που διαπράττονται σε βάρος των Παλαιστινίων.Ένας ιστορικός του Πανεπιστημίου της Λουκέρνης, διαμαρτυ- ρόμενος για το ότι δεν έγινε τότε δεκτό το αίτημα των αιθιο- πικών αρχών για να περάσουν από δίκη οι ιταλοί εγκληματίες πολέμου, παρατηρεί πως με τον τρόπο αυτό όχι μόνο δεν αποδόθηκε δικαιοσύνη στα θύματα, αλλά συνέβη κάτι ακόμη πιο σοβαρό:

Η σιωπηρή «αθώωση όλων» των αιμοσταγών βετεράνων του Μουσολίνι, σφράγισε εκείνα τα γεγονότα [...].Το μπλοκάρισμα μιας «αφρικανικής Νυρεμβέργης» συντέλεσε ώστε η δικτατορία του Μουσολίνι να μην αποτυπωθεί στη συλλογική μνήμη της Ευ­ρώπης ως αυτό που πραγματικά ήταν, δηλαδή ως ένα στυγερό δολοφονικό καθεστώς7".

729. Arendt 1986a, σ. 31, υποσημείωση 15.730. Mattioli 2005.

1ίσος απίναντι στη Δύση 355

Όμως πώς εξηγείται αυτό το «σαμποτάζ»; Δεν είναι καθόλου πειστική η ερμηνεία που δόθηκε από τον προαναφερθεντα ιστορικό, που λέει πως έφταιγαν κύρια τα πάγια αποικιοκρα- τικά συμφέροντα της τότε κυβέρνησης του Αλσίντε ντε Γκά- σπερι. Δεν είναι αυτός ο βασικός λόγος. Αν γινόταν μια «Νυρεμ­βέργη» όπως είπαμε, θα στρεφόταν η προσοχή και στην περί­πτωση της Λιβύης, αλλά και συνολικά στην αποικιοκρατική πο­λιτική της Ιταλίας: θα ήταν αναπόφευκτο να αναζητηθούν τα αίτια και στη φιλελεύθερη, προ-φασιστική περίοδο. Από την άλλη, από τον υπερίτη που είχε ρίξει ο Μουσολίνι στην Αιθιο­πία, είχε προηγηθεί ο υπερίτης που είχε ρίξει ο Τσόρτσιλ στο Ιράκ. Αρα, εκτός από τη φασιστική Ιταλία, η δίκη κατά των εγκλημάτων πολέμου θα κατέληγε να στραφεί και ενάντια σε όλη την αποικιοκρατική Ευρώπη. Η αποφυγή της διεξαγωγής μιας «Νυρεμβέργης» αποικιοκρατικής μάλλον παρά «αφρικανι­κής», αποδείχτηκε πολύ συνετή ενέργεια, πρώτα απ' όλα για την Αγγλία που κατάφερε έτσι να συνεχίσει την παραδοσιακή της πολιτική στη Μέση Ανατολή, όπως έδειξε το 1956 η επίθεση κατά της Αιγύπτου (που πραγματοποιήθηκε με τη συμπαρά­σταση της Γαλλίας και του Ισραήλ), και όπως δείχνει επίσης η στενή συνεργασία της με την Ουάσινγκτον, στην επιθετική πο­λιτική και στην τάση της να εξευτελίζει τους αραβικούς λαούς. Χάρη στην αποφυγή μιας αντι-αποικιοκρατικής «Νυρεμβέργης», όλη η Δύση πέτυχε να αποφύγει μια επώδυνη δημόσια αυτο­κριτική, που επιβάλλεται όμως να κάνει κάποτε σχετικά με τη μακραίωνη ρατσιστική της στάση απέναντι στους ιθαγενείς λα­ούς των αποικιών.Ας αναλύσουμε λίγο τα ιστορικά γεγονότα. Ανάμεσα στον 19ο και τον 20ό αιώνα, ένας μεγάλος φιλελεύθερος άγγλος ιστορικός και συγγραφέας (ο Γουίλιαμ Λέκι) ενώ καταγγέλλει έντονα την καταπίεση των Ιρλανδών (λαό που ωστόσο ανήκει στη «μεγάλη άρια φυλή»), την ίδια στιγμή εξυμνεί τον «σπουδαίο» και «ευερ­γετικό δεσποτισμό» με τον οποίο συμπεριφέρεται ο κόσμος των άριων δυτικών, και ιδιαίτερα η βρετανική αυτοκρατορία, στις εκατοντάδες εκατομμύρια των ανθρώπων που ανήκουν στους

356 Ντομίνικο Λοζούρντο

ιθαγενείς λαούς των αποικιών7". Εδώ φαίνεται καθαρά πως υπάρχει εντελώς διαφορετική αντιμετώπιση των μεν και των δε, στη βάση της φυλετικής τους καταγωγής. Εντούτοις, έτσι λειτουργεί ακόμη η φιλελεύθερη Δύση: από τη μια συμπεριλαμ­βάνει το Ισραήλ στη Δύση και στον αυθεντικό πολιτισμό, ενώ από την άλλη εξακολουθεί να αποκλείει από αυτόν τους Αρα­βες. Ο αποικιοκρατικός ρατσισμός που εμφανίστηκε στην εκ- πνοή του Μεσαίωνα, πολύ πριν από τον αντισημιτικό ρατσι­σμό, παραμένει ακόμη ζωντανός στις μέρες μας.Εδώ αξίζει να δούμε πώς απάντησε στον Φίνι ένας άραβας ηγέ­της (ο Καντάφι): «Τώρα έγινε αντιφασίστας, κι αυτό είναι θετικό. Ξέρω επίσης πως ζήτησε συγγνώμη από τους Εβραίους για όσα διέπραξαν οι ιταλοί φασίστες σε βάρος τους. Μακάρι να έκανε το ιΤϊιο και με τους Λίβυους, να τους ζητούσε δηλαδή συγ­γνώμη»712. Η Δύση, πρέπει να απαλλαγεί επιτέλους από τον πα­ραδοσιακό εκλεκτικισμό της, σύμφωνα με τον οποίο άλλους δέ­χεται και άλλους αποκλείει αυθαίρετα από τους κόλπους της και να μάθει να συνδυάζει την καταγγελία του αντισημιτισμού με την καταγγελία του αποικιοκρατικού ρατσισμού. Αυτό είναι απαραί­τητο γιατί ο ρατσισμός σε βάρος των λαών των αποικιών έπαιξε σημαντικό ρόλο στη γέννηση του αντιεβραϊκού ρατσισμού.

9. «Αρνητισμός», απόπειρες εξιλέωσης και η ιδεολογία του πολέμου

Ο «αρνητισμός» προχωράει παράλληλα με αυτό που θα χαρα­κτηρίζαμε ιεροτελεστίες εξιλέωσης. Χάρη στα ευμετάβλητα σύ­νορά της, η Δύση μπορεί να αποκλείει από τους κόλπους της χώρες στις οποίες διαπράττονται φοβερά και αναμφισβήτητα εγκλήματα. Η συστηματική εξόντωση των Εβραίων εξελίχτηκε σε μια χώρα που τότε ήταν αναγνωρισμένο μέλος της δυτικής κοινότητας, με ένα καθεστώς εμπνεόμενο από το πολυδιαφημι- 731 732

731. Losurdo 2005, κεφ. VIII, παρ. 11 και κεφ. VII, παρ. 3.732. Gheddafi, αναφε'ρεται σε Salerno 2005, σ. 14.

Μίσος απίναντι στη Δόση 357

σμένο «πάθος» για τη Δύση. Αρκεί να δούμε εκ των υστέρων τη Γερμανία, συγκεκριμένα τη χιτλερική Γερμανία, ως ξένη προς τη Δύση, και η Δύση εξιλεώνεται. Ακόμη πιο ευμετάβλητα και πιο τεχνητά αποδεικνύονται όχι τα γεωγραφικά, αλλά τα ιδεολο­γικά σύνορα της λεγάμενης «αυθεντικής» Δύσης. Στα μέσα του 19ου αιώνα, διαβάζοντας τις πιο μαύρες σελίδες της ιστορίας της Δύσης (η εκστρατεία ενάντια στους αιρετικούς Καθαρούς της Νότιας Γαλλίας, η εξόντωση των Ινδιάνων, η Ιερά Εξέταση), ο Κινέ τις καταλογίζει έξυπνα σε βάρος της Ισπανίας που την περίοδο εκείνη επηρεάζεται έντονα από το Ισλάμ. Αυτές οι από­ψεις βρίσκουν απήχηση και προκαλούν τις διώξεις και τις δολο­φονίες των οπαδών του Μωάμεθ: «η καθολική Εκκλησία εφαρ­μόζει σε αυτές τις ενέργειες το ιδανικό των ισλαμιστών, δηλαδή τη μαζική εξόντωση των αντιπάλων»713. Στην περίπτωση αυτή δεν θεωρείται ξένη προς τη Δύση η Ισπανία, αλλά τα όσα φρι- κιαστικά συμβαίνουν στα εδάφη της. Κι αυτή η συλλογιστική έχει απήχηση και σήμερα.Είδαμε την Άρεντ να τονίζει πως η «τελική λύση» προωθείται μέσα στην καρδιά της Δύσης. Με το ίδιο θάρρος υπερασπίζεται τη γνώμη της και σε άλλες περιστάσεις. Το βιβλίο της Οι πηγές του ολοκληρωτισμού περιγράφει καθαρά τα αίσχη της αποικιο­κρατίας, όπως π.χ. τη «μείωση του ιθαγενούς πληθυσμού του Κονγκό από 20-40 εκατομμύρια που ήταν το 1890, σε 8 εκα­τομμύρια το 1911». Υπεύθυνος γι' αυτή τη γενοκτονία ήταν ο βασιλιάς του Βελγίου Λεοπόλδος II, που ενεργώντας έτσι, ερχό­ταν σε πλήρη αντίθεση με «τους ηθικούς και πολιτικούς κώδικες της Δύσης»714. Από ιστοριογραφική άποψη, πρόκειται για μια περίεργη γνώμη: η τραγωδία του Κονγκό δεν είναι ένα μεμονω­μένο γεγονός στα πλαίσια του αποικιοκρατικού επεκτατισμού της Δύσης. Η τύχη των Κονγκολέζων δεν ήταν χειρότερη απ' αυτήν των ιθαγενών της Βόρειας Αμερικής, της Αυστραλίας, της 733 734

733. Losurdo 2005, κεφ. IX, παρ. 5.734. Arendt 1989b, σ. 257 και υποσημείωση της σ. 259.

358 τομίνικο ΛοζοΟρντο

Νέας Ζηλανδίας κ.λπ. Όμως πιο σημαντική είναι μια άλλη δια­πίστωση: τι θα έλεγε η Άρεντ για έναν ιστορικό απολογισμό που θα υποστήριζε ότι η εξόντωση των Εβραίων συνέβη στο Τρίτο Ράιχ σε αντίθεση «με τις ηθικές και πολιτικές αρχές της Γερμα­νίας»; Στη βάση παρόμοιων a priori συλλογισμών, όλες οι κουλ­τούρες θα παρουσιάζονταν νομιμοποιημένες και εξαγνισμένες. Και πράγματι, αυτό ακριβώς κάνει ο Νόλτε και ο ιστορικός ανα­θεωρητισμός, καταλογίζοντας την «τελική λύση» στην «ασια­τική» βαρβαρότητα που προσπάθησε να μιμηθεί ο Χίτλερ επη­ρεασμένος από την Ανατολή και από την Οκτωβριανή Επανά­σταση: με τον τρόπο αυτό το στίγμα αίρεται όχι μόνο από όλη τη Δύση, αλλά και από τη Γερμανία.Τέλος, μπροστά στις μαζικές αντιδράσεις που προκαλεί το αί­σχος του Αμπού Γκράιμπ, ο Ράμσφελντ, αντί να αναλάβει τις ευθύνες του, προτίμησε να δηλώσει πως οι πρακτικές που εφαρμόζονται εκεί ήταν unamerican, σαν να μην είχαν καμία σχέση με τα σαδιστικά βασανιστήρια στα οποία υπέβαλλαν τους εξεγερμένους μαύρους, που γίνονταν συναρπαστικό δη­μόσιο θέαμα στις ΗΠΑ κατά τον 19ο και 20ό αιώνα! Οι ιεροτε­λεστίες εξαγνισμού που περιγράψαμε, είναι μια εκλεπτυσμένη μορφή «αρνητισμού».

10. Ο δογματισμός της Δύσης και το μάθημα του ΤοΑστόι και του Βερκόρ

Υπάρχει μετριοπαθές Ισλάμ; Αναρωτιούνται με αγωνία σήμερα δημοσιογράφοι, πολιτικοί και κυβερνητικοί παράγοντες στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Τι εννοούν με τη λέξη «με­τριοπαθές»; Αν και αυτή η ερώτηση είναι απαραίτητο συμπλή­ρωμα της πρώτης, συνήθως παραλείπεται. Καμιά φορά ακού- γονται κάποιες έμμεσες αλλά εύγλωττες απαντήσεις. Να πώς ξεκαθαρίζει το ζήτημα ένας βορειοαμερικανός δημοσιογράφος, που πρόσκειται στην ισραηλινή κυβέρνηση: «Για να αποκτήσουν ανεξάρτητο κράτος οι Αραβες της Παλαιστίνης, πρέπει να εκλέ­ξουν ικανούς και θαρραλέους ηγέτες που να καταφέρουν να νι­κήσουν σε εμφύλιο πόλεμο τους φανατικούς επαναστάτες που

Μίσος απέναντι στη Δύση 359

ζητούν την κατάλυση του Ισραήλ»7" . Το τελευταίο κομμάτι αυ­τής της δήλωσης είναι μόνο ένα προπέτασμα καπνού: αυτός θέ­λει να αποκρύψει το γεγονός πως στην Παλαιστίνη η ίδια η Χα­μός επιδιώκει την αμοιβαία αναγνώριση των εμπόλεμων πλευ­ρών. Αν τραβήξουμε το προπέτασμα, τα πράγματα θα ξεκαθα­ρίσουν: «Μετριοπαθές» είναι το Ισλάμ που είναι έτοιμο να εξα­πολύσει έναν αδελφοκτόνο πόλεμο και να συνεργαστεί με το στρατό κατοχής. «Μετριοπαθές» είναι το Ισλάμ που δεν αρνεί- ται να συνεργαστεί με τον αντίπαλο. Ως σταθερό πρότυπο συ- νεργασιμότητας θεωρείται στη Δύση η ιορδανική μοναρχία, που τον Σεπτέμβριο του 1970 δολοφόνησε χιλιάδες Παλαιστίνιουςς, υποβάλλοντας αυτό το μαρτυρικό λαό σε νέες δοκιμασίες. Γενι­κότερα, «μετριοπαθείς» θεωρούνται οι διεφθαρμένες ηγετικές ομάδες των Αράβων, που θέλουν να ελέγχουν με τη βία μια κοι­νωνία που αγανακτεί όλο και περισσότερο με τα δεινά του πα­λαιστινιακού λαού και με τις καταστροφές που προκαλεί η πο­λιτική των ΗΠΑ και του Ισραήλ σε όλη την περιοχή της Μέσης Ανατολής.Είδαμε προηγούμενα, ανάμεσα στον 19ο και τον 20ό αιώνα, τους υπερασπιστές και τους πολέμιους του καθεστώτος της λευκής υπεροχής σε όλο τον πλανήτη να υπογραμμίζουν άλλοτε θετικά και άλλοτε αρνητικά, το σημαντικό ιστορικό ρόλο που έπαιξαν οι μουσουλμάνοι στην αφύπνιση και τη χειραφέτηση των ιθαγενών λαών των αποικιών: αυτό το Ισλάμ θεωρείται ως εξτρεμιστικό και επιχειρείται να ενοχοποιηθεί σήμερα; Ας κά­νουμε μια βαθύτερη ιστορική ανάλυση. Το 1850 ένας φιλελεύθε­ρος άγγλος ιστορικός, αν και ένθερμος υποστηρικτής της βρε­τανικής μοναρχίας, περιγράφει μερικές από τις πιο σκοτεινές σελίδες της ιστορίας της. Σε μια ιδιαίτερα δύσκολη στιγμή, αυτή εγκαθιδρύει στην Ινδία ένα «καθεστώς τρόμου», που δεν έχει προηγούμενο στην παγκόσμια ιστορία: «αυτοί που προβάλλουν κάποια αντίσταση είναι κύρια οι ισλαμιστές. Οι μουσουλμάνοι 735

735. Safire 2002.

360 τομίνικο Λοίούρντο

(είναι) πιο θαρραλε'οι και λιγότερο υποταγμένοι από τους ιν- δουιστές»73''. Μήπως θα έπρεπε να υπερασπιστούμε τη «με­τριοπάθεια» που τουλάχιστον στο παρελθόν έδειξαν οι ινδουι- στές, και να καταδικάσουμε τον πάγιο «εξτρεμισμό» του Ισλάμ; Μερικές δεκαετίες αργότερα, βλέποντας με αγωνία και θλίψη το ρόλο του Ισλάμ στη διογκούμενη εξέγερση των λαών των αποι­κιών, αναφερόμενος κύρια στην Ινδία, ο Στόνταρντ καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα με τον προηγούμενο άγγλο ιστορικό: σε σύγκριση με τον ινδουισμό που είναι διαιρεμένος σε κόστες και διοικείται με «σιδερένιο ανατολίτικο δεσποτισμό», η μουσουλμα­νική θρησκεία «διαπνέεται από φιλελεύθερες τάσεις», κι αυτό μπορεί να αμφισβητήσει την υπεροχή των λευκών δυτικών και να οδηγήσει στην «αυτονομία» των λαών των αποικιών737. Ό πω ς βλέπουμε, ένας υπερασπιστής της white supremacy δεν δίσταζε να αναγνωρίσει, ακόμη και με δυσθυμία, τη συμβολή του Ισλάμ στην υπόθεση της ανεξαρτησίας των λαών που ήταν υποδουλωμένοι στη Δύση. Αντίθετα σήμερα, πολλοί είναι εκείνοι που προσπαθούν να ταυτίσουν το Ισλάμ όχι μόνο με τον εξτρε- μισμό αλλά και με το δεσποτισμό.Ας επιστρέφουμε στο αρχικό ερώτημα: υπάρχει μετριοπαθές Ισλάμ;Το ερώτημα αυτό δεν είναι καινούργιο. Στα 1922, διαπιστώνο­ντας την ανάπτυξη ισλαμικών κινημάτων που διαπνέονται από «μίσος απέναντι στη Δύση», «από ένα άγριο μίσος απέναντι σε καθετί το δυτικό, με εξαίρεση τα σύγχρονα όπλα», ο Στόνταρντ αναφέρει «τις εκτιμήσεις πολλών δυτικών αναλυτών για τους οποίους το Ισλάμ είναι από τη φύση του εχθρικό προς τις και­νοτομίες και προς μια σταδιακή προσαρμογή στα καινούργια επιτεύγματα της γνώσης και της επιστήμης». Ακόμη πιο απόλυ­τες είναι οι απόψεις του Λόρδου Κρόμερ: «το Ισλάμ δεν μπορεί να εκσυγχρονιστεί, δηλαδή ένα εκσυγχρονισμένο Ισλάμ δεν θα εί- 736 737

736. Macaulay 1850, τόμος IV, σελ. 273-274.737. Stoddard 1922, σ. 143.

Μίσος αττίναντι στη Δύση 361

ναι πια Ισλάμ, μα κάτι εντελώς διαφορετικό»7" . Αυτό μας θυμί­ζει τους σημερινούς ισλαμόφοβους, αλλά θα έπρεπε να μας κά­νει επίσης να αναλογιστούμε πως ξεκάθαρα αρνητική απά­ντηση στο ερώτημα που θέσαμε δίνει ο Στόνταρντ, ένθερμος υπερασπιστής της λευκής υπεροχής (που θαύμαζε και η ναζι- στική Γερμανία), και ο Κρόμερ, πρωτοκλασάτο στέλεχος της αγ­γλικής αποικιοκρατίας, που η Αρεντ χαρακτήριζε ως εκπρό­σωπο του πιο ειδεχθούς ιμπεριαλισμού, και προάγγελο -ante litteram- του ολοκληρωτισμού71’ .Μα υπάρχει επιτέλους ένα «μετριοπαθές» Ισλάμ; Κρίμα που αυτή η δικαιολογημένη ερώτηση δεν συνοδεύεται από μια άλλη, εξίσου δικαιολογημένη: υπάρχει μετριοπαθής ή έστω μη δογμα­τική Δύση, ικανή να προβληματιστεί και να συζητήσει τις άλλες απόψεις; Θα προσπαθήσω να απαντήσω και στα δύο ερωτή­ματα, χωρίς υπεκφυγές. Μετριοπαθές είναι το Ισλάμ που επι­δεικνύει διαύγεια και ταυτόχρονα αρνείται να ξαναζωντανέψει τα χαλιφάτα του παρελθόντος. Η προσπάθεια διαγραφής αιώ­νων ιστορίας, που ίσως δικαιολογείται ως αντίδραση σε μακρό­χρονους εξευτελισμούς και διώξεις, οδηγεί σε δολοφονικές επι­θέσεις που στρέφονται ενάντια σε όλους αδιακρίτως και συνή­θως δεν υπηρετούν μια μελετημένη στρατηγική αλλά εκφρά­ζουν μόνο ένα τυφλό θρησκευτικό μίσος. Εκδηλώνεται εδώ η παραδοσιακή αδυναμία του Ισλάμ που εμφανίζεται ως umma ή «οίκος της ειρήνης» στον κόσμο που το περιβάλλει, ανίκανο να κατανοήσει το εθνικό ζήτημα και να αντιμετωπίσει τις προκλή­σεις της νεωτερικότητας και των αποικιοκρατικών και ιμπερια­λιστικών επιθέσεων. Όμως τα κινήματα που στοχεύουν στην πραγματική αυτονομία και την εθνική ανεξαρτησία, που σκέ­φτονται να δημιουργήσουν κάποτε μια Αραβική Ένωση στα πρότυπα της Ενωμένης Ευρώπης, δείχνουν ότι ξέρουν να διδά­σκονται από τη Δύση. Αυτό το μάθημα που πήραν, δεν το ξε- 738 739

738. Στο ίδιο σ. 40-41,33.739. Arendt 1986b, ο. 259, 295-297.

362 Ντομένικο Λοζούρντο

χνούν ποτέ, παρ' όλες τις προσπάθειες της πιο εξτρεμιστικής και πιο δογματικής Δόσης. Ο Μπους τζοόνιορ μιλάει ακριβώς όπως ο Μπιν Λάντεν όταν στο όνομα της διάδοσης της δημο­κρατίας στον κόσμο, ως προϋπόθεση για την ειρήνη, έχει την απαίτηση να επιβάλει τις απόψεις του στη Μέση Ανατολή και σε όλο τον πλανήτη, καταπατώντας την κυριαρχία, την ανε­ξαρτησία και την αξιοπρέπεια των λαών. Διαφέρει μόνο στον ορισμό που δίνει στον «οίκο της ειρήνης» που δεν ταυτίζεται πια με το Ισλάμ, αλλά με τις χώρες-δορυφόρους της Ουάσινγκτον. Πώς μπορούμε λοιπόν να αντιμετωπίσουμε την τραγωδία του παλαιστινιακού λαού και το κύμα ανησυχίας και αγανάκτησης που έχει κυριεύσει τον αραβικό κόσμο; Το πρόβλημα δεν λύνε­ται με μαγικό τρόπο, ούτε με υποσχέσεις για οικονομική ανά­πτυξη: αυτά βολεύουν τις βλέψεις του μεγάλου κεφαλαίου (που αντιμετωπίζει τα πάντα, ακόμη και την αξιοπρέπεια ενός λαού, ως αντικείμενο αγοραπωλησίας) και τους λαϊκιστές που πι­στεύουν ότι η εξαθλίωση βρίσκεται πίσω από όλες τις επανα­στάσεις. Είναι προφανές ότι εκτός από τον παλαιστίνιο αγρότη που πεινάει, είναι απελπισμένος και αναγκάζεται να πάρει το δρόμο της προσφυγιάς, είναι και τα υπόλοιπα κοινωνικά στρώ­ματα που αντιμετωπίζουν εχθρικά τη Δύση.Θα έπρεπε να αντιληφθούμε όλοι πως ξεκινώντας από τα ατε­λείωτα δεινά του παλαιστινιακού λαού, αυτό που κινητοποιεί όλο τον αραβικό και ισλαμικό κόσμο, είναι ο αγώνας για την ανα­γνώριση, για την απαίτηση σεβασμού της αξιοπρέπειάς του σε κάθε επίπεδο και η θέληση να πάψουν οι εξευτελισμοί και η κα­ταπίεση που εφαρμόζονται στην πράξη ή που πλανώνται στον αέρα. Όλα αυτά δεν μπορούν να αποσοβηθούν με γενικές ρη­τορικές και κάποτε υποκριτικές εκκλήσεις για παύση της βίας και έναρξη του διαλόγου. Τα αναλύουν αυτά δύο συγγραφείς που θα έπρεπε να χαίρουν της εκτίμησης κάθε μη δογματικού ανθρώπου της Δύσης.Απαξιωμένος από έναν από τους πιο φλογερούς υπερασπιστές της εκστρατείας της Δύσης και της υπεροχής της λευκής φυλής, τον Θίοντορ Ρούζβελτ, και κατηγορούμενος για το «άρρωστη-

Μίσος απέναντι στη Δύση 363

μένο πάθος του για την ειρήνη» και την «αμφίβολη ηθική» του7" , ο Δέον Τολστόι κάνει μια πολύ επαινετική περιγραφή της λαϊκής αντίστασης κατά του εισβολέα. Οι ρώσοι αγρότες, αγωνιζόμενοι ενάντια στο στρατό του Ναπολε'οντα (την τρομερότερη πολε­μική μηχανή της εποχής του), προτιμούν να κάψουν το χορτάρι τους αντί να το πουλήσουν σε συμφε'ρουσα τιμή στον εχθρό. Οι πεινασμένοι γάλλοι στρατιώτες πέφτουν συχνά σε ενέδρες των Ρώσων. Ξετυλίγεται έτσι ένας άνισος και ασύμμετρος αγώνας:

Οι Γάλλοι σαν μονομάχοι της παλαιός εποχής, απαιτούσαν την εφαρμογή του εθιμοτυπικού. Οι Ρώσοι ήταν ο εχθρός που τους χτυπούσε με ανορθόδοξα μέσα (...] . Ο Ναπολέων το καταλά­βαινε αυτό, και ήδη από τότε που σταμάτησε στη Μόσχα περι- μένοντας την τήρηση των τυπικών πολεμικών κανόνων, άρχισε να διαμαρτύρεται για την καταπάτηση αυτών των κανόνων από τον αντίπαλο.

Με δεδομένο το ότι όλοι όφειλαν να σέβονται τους κανόνες του διεθνούς δικαίου και του ανθρωπισμού, φανταζόμαστε πως οι αγρότες και οι άνθρωποι του λαού θα φέρονταν πιο άξεστα από τους καλλιεργημένους αξιωματικούς και στρατιώτες του εισβο­λέα. Αλλά αυτό δεν πτοεί καθόλου τον Τολστόι, που αντίθετα υπερασπίζεται με πάθος την αντίσταση του ρωσικού λαού:

Χαρά σ' εκείνο το λαό που την ώρα της δοκιμασίας, χωρίς να σκέφτεται αν ο αντίπαλος συμπεριφέρεται σύμφωνα ή όχι με τους κανόνες, σε τέτοιες στιγμές, απλά και αυθόρμητα, αρπάζει το πρώτο παλούκι που βρίσκει μπροστά του και χτυπάει τον εχθρό μέχρι που να νιώσει ότι τα δίκαια συναισθήματα οργής και αντεκδίκησης μετατρέπονται σε περιφρόνηση και οίκτο74'!

Σχεδόν εκατόν τριάντα χρόνια μετά τα όσα περιγράφονται στο βιβλίο Πόλεμος και Ειρήνη, με την εισβολή και κατάκτηση της 740 741

740. Roosevelt 1901, ο. 27-28.741. Tolstoj 1974, σ. 1207-208 (βιβλίο IV, μέρος III).

364 τομίνικο Λοζούρντο

Γαλλίας από τη ναζιστική Γερμανία, από το 1942 και μετά, ο κό­σμος προβληματίζεται όλο και περισσότερο πάνω σε ένα καίριο ζήτημα: πώς πρέπει να συμπεριφέρεται κανείς απέναντι σε ένα στρατό κατοχής; Η υπόθεση του αριστουργήματος του Βερκόρ Η σιωπή της θάλασσας, είναι απλή. Αναφέρεται σε έναν γερ- μανό αξιωματικό, ευγενικό, καλλιεργημένο, ευαίσθητο, λάτρη του γαλλικού πολιτισμού και των Γάλλων, που προσπαθεί μά­ταια να προωθήσει το διάλογο ανάμεσα στους κατακτητές και τους κατακτημένους. Οι φιλότιμες προσπάθειές του πέφτουν στο κενό. Για να υπάρξει διάλογος και συνεννόηση ανάμεσα σε δύο πλευρές, απαιτείται μια ισότιμη σχέση, η οποία είναι ανύ­παρκτη βέβαια, λόγω της στρατιωτικής κατοχής. Η κατάσταση φτάνει στο απροχώρητο, όταν ο γερμανός αξιωματικός αντι­λαμβάνεται πως η ηγεσία του στρατού κατοχής βασίζεται ακρι­βώς σ' αυτή τη συναινετική του στάση για να σπάσει την απο­μόνωση και να σταθεροποιήσει το καθεστώς κατοχής:

Μας δίνεται η ευκαιρία να καταστρέφουμε τη Γαλλία και θα το κάνουμε. Δεν στοχεύουμε μόνο τη δύναμη, αλλά και την ψυχή της, πρώτα και κύρια την ψυχή της. Αυτή αποτελεί τη μεγαλύ­τερη απειλή. Αυτό είναι το καθήκον μας τώρα: μην απατάσθε, αγαπητέ! Θα την εξοντώσουμε με κομπλιμέντα και χαμόγελα.Θα πατήσουμε τους Γάλλους σαν σκυλιά'42.

Βέβαια σήμερα η διεθνής κατάσταση, οι κοινωνικοπολιτικές σχέ­σεις και οι ιδεολογίες είναι εντελώς διαφορετικές τόσο σε σχέση με την εποχή του Ναπολέοντα, όσο και με το Τρίτο Ράιχ. Κι όμως: η Δύση θα γίνει «μετριοπαθής» ή καλύτερα μη δογματική, όταν αντιληφθεί τη σημασία αυτών των δύο λογοτεχνικών κει­μένων που αντιπροσωπεύουν με τον καλύτερο τρόπο τον πο­λιτισμό της. Όταν αποδείξει έμπρακτα ότι καταλαβαίνει καλά τι σημαίνει το «παλούκι» του Τολστόι και η «σιωπή της θάλασσας» του Βερκόρ. 742

742. Vercors 1994, σ. 66-67.

Α ν τ ί επ ιλ ό γ ο υ .

Ο ι α φ ο ρ ισ μ ο ί τ η ς επ ίδ ο ξ η ς

π λ α ν η τ ικ ή ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία ς

1. Τον Οκτώβριο του 1914, όταν η ουδετερότητα της Ιταλίας τής έδινε το δικαίωμα να σκέφτεται και να ενεργεί με αίσθημα ανωτερότητας απέναντι στην ετερόκλητη συμπαράταξη των υποστηρικτών της παγκόσμιας αιματοχυσίας που διεξαγόταν τότε, ο Μπενεντε'το Κρότσε σχολίαζε σαρκαστικά: «Νομίζω ότι άμα τελειώσει ο πόλεμος, θα συνειδητοποιήσουμε ότι η Ευρώπη συνταράχτηκε για μήνες και για χρόνια, όχι μόνο από τους πο­λέμους, αλλά και από τα λάθη της»743.Σήμερα, τι συμπεράσματα θα βγάζαμε κάνοντας έναν ιδεολο­γικό απολογισμό του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας»; Βέ­βαια πρέπει να πάρουμε υπόψη τα νέα δεδομένα. 'Οχι πως δεν υπάρχουν «λάθη», κάθε άλλο. Αλλά το γεωπολιτικό και ιδεολο­γικό πλαίσιο είναι εντελώς διαφορετικό. Κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ η Αντάντ παρουσιαζόταν ως εκπρό­σωπος του αυθεντικού πολιτισμού, η Γερμανία απαντούσε ανα­γνωρίζοντας στους εχθρούς της μόνο μια χοντροκομμένη «πολι­τιστική επίφαση», που βασιζόταν στην ποσότητα, στις ανέσεις, σε μια φιλιστάίκή «ασφάλεια», εντελώς ξένη από τις αυθεντικές ηθικές αξίες. Οι γερμανοί διανοούμενοι επαίρονταν για την πο­λιτισμική τους υπεροχή, και κάποτε και για την παλαιογερμα- νική «φυλή» τους, ενώ οι αντίπαλοί τους απαντούσαν εν χορώ

743. Croce 1950, σ. 12.

366 τομένικο Λοίούρντο

εξυμνώντας την ανωτερότητα της απαράμιλλης λατινικής και αγγλοσαξονικής κουλτούρας και «φυλής». Οι Ηνωμένες Πολι­τείες του Ουίλσον πίστευαν ότι τους είχε ανατεθεί η αποστολή να διαδώσουν τη δημοκρατία στον κόσμο. Ο Μαξ Βέμπερ αντέ- κρουε με μεγάλη ευκολία αυτή την ιδεοληψία, με το επιχείρημα ότι αναφερόταν σε μια χώρα όπου δρούσε ανεξέλεγκτα η Κου Κλουξ Κλαν και επικρατούσε το καθεστώς λευκής υπεροχής και τα λιντσαρίσματα των μαύρων. Με δυο λόγια: στα 1914-18, οι ιδεολογικές συγκρούσεις έμοιαζαν με χυδαίους καυγάδες, όπου τα αντίπαλα στρατόπεδα αλληλοκατηγορούνταν για έλλειψη πολιτισμού και για αντιδημοκρατικό πνεύμα.Δεν συμβαίνει το ίδιο σήμερα. Με τη θριαμβευτική επικράτηση των Ηνωμένων Πολιτειών στον Ψυχρό Πόλεμο, σημειώθηκε μια ριζική μεταστροφή του διεθνούς σκηνικού. Έχει εκλείψει πια ο αγώνας για την ηγεμονία ανάμεσα σε ισοδύναμα κράτη ή στρα­τιωτικούς συνασπισμούς. Αντίθετα, η μοναδική υπερδύναμη δη­λώνει ξεκάθαρα πως δεν ανέχεται να την αμφισβητούν και πέος η μόνη της επιδίωξη είναι να ενισχύσει τη στρατιωτική της υπε­ροχή μέχρι να γίνει αποδεκτή από όλους. Σ' αυτή τη μετα­στροφή του συσχετισμού δυνάμεων στο στρατιωτικό επίπεδο, αντιστοιχεί μια παρόμοια, ίσως και ριζοσπαστικότερη μετα­στροφή του συσχετισμού δυνάμεων στο ιδεολογικό επίπεδο. Η Ουάσινγκτον παρουσιάζεται με αρκετή επιτυχία ως ο φύλακας άγγελος ολόκληρης της ανθρωπότητας.Η τάση αυτή, που εμφανίστηκε ήδη από την ίδρυση των Ηνωμέ­νων Πολιτειών, παίρνει καθολικές διαστάσεις με τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Με το ξέσπασμά του, ο Φράνκλιν Ντελάνο Ρούζβελτ χα­ρακτηρίζει ασύμβατους με τα αισθήματα «κάθε πολιτισμένου αν­θρώπου» και με «τη συνείδηση της ανθρωπότητας» τους αερο­πορικούς βομβαρδισμούς που στρέφονται κατά των πολιτών7*1. Κάτι που όμως δεν θα τον εμποδίσει αργότερα να διατάξει τη συ­στηματική καταστροφή των ιαπωνικών πόλεων και να συμμετά- 744

744. Dower 1986, ο. 39.

Αντί επιλόγου: οι αφοριομοι της επίδοξης πλανητικής αυτοκρατορίας 367

σχει στην όχι λιγότερο συστηματική καταστροφή των γερμανικών πόλεων. Στην ίδια κατεύθυνση θα συνεχίσει ακόμη πιο προκλη­τικά ο διάδοχός του Τρούμαν, που θα διατάξει το πυρηνικό ολο­καύτωμα της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι. Κι όμως μέχρι σήμερα, κανένας αμερικανός πρόεδρος δεν ένιωσε την ανάγκη να καταγ­γείλει αυτές τις πράξεις «ωμής βαρβαρότητας».Με τη λήξη του πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες θέτουν σε ισχύ στην Ιαπωνία έναν Καταστατικό Χάρτη με ξεκάθαρα αντιμιλιτα- ριστικό χαρακτήρα: στη βάση του άρθρου 9 αφαιρείται και επί­σημα από την ηττημένη χώρα το παραδοσιακό «κυριαρχικό δι­καίωμα ενός ανεξάρτητου κράτους» να κηρύσσει πόλεμο, να κα­ταφεύγει στη βία ή να κινητοποιεί το στρατό. Όμως, αμέσως μετά το ξέσπασμα του Ψυχρού Πολέμου με το βλέμμα στραμμένο στη Μόσχα, και σήμερα στα πλαίσια της πολιτικής «ανάσχεσης» της Κίνας, οι Ηνωμένες Πολιτείες πιέζουν την Ιαπωνία να παίξει έναν πιο ενεργό στρατιωτικό ρόλο, να διακηρύξει και να είναι έτοιμη να στείλει στρατό στο εξωτερικό σε περίπτωση κρίσης, καταπατώντας και καταλύοντας το Σύνταγμα που παλαιότερα επινοήθηκε και επιβλήθηκε από την Ουάσινγκτον. Με ανάλογη αυταρχική συμπεριφορά, η Ουάσινγκτον αποφασίζει πότε η χρήση των όπλων είναι σύννομη και υπηρετεί την υπόθεση της ει­ρήνης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και πότε όχι.

2. Αυτή η αυταρχική συμπεριφορά, πέρα από το αμιγώς πολι­τικό πεδίο, εκδηλώνεται και στον πολιτισμό, στην ιστορία, στη θρησκεία. Τη δεκαετία του 1950, οι Ηνωμένες Πολιτείες επιχει­ρούν να επιβάλουν ένα εξοντωτικό οικονομικό εμπάργκο στη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας, που δεν γίνεται δεκτή από τον ΟΗΕ, όπου ως εκπρόσωπος του ενός τετάρτου ή ενός πέμπτου του πληθυσμού της γης παρουσιάζεται η Ταϊβάν, νησιωτικό κράτος-προτεκτοράτο της Ουάσινγκτον. Αυτή η πολιτική βάζει σε αμηχανία ακόμη και την Αγγλία: ο Τσόρτσιλ προτείνει στον Αϊζενχάουερ να κινηθεί με μεγαλύτερη ευελιξία. Όμως αυτός δί­νει ένα μάθημα στον άγγλο πρωθυπουργό, που είχε πρωταγω­νιστήσει παλαιότερα στον αγώνα ενάντια στην πολιτική κατευ­

368 Ντομίνικο Λοζοϋρντο

νασμού της ναζιστικής Γερμανίας. Είναι αναγκαίο να αποφευ­χθεί ένα νέο «Μόναχο». Δεν είναι πια αποδεκτή μια στάση κα­τευνασμού απε'ναντι σε ε'ναν εχθρό που αντίθετα πρέπει να αντιμετωπιστεί αποφασιστικά και θαρραλέα. Ο Αϊζενχάουερ θυμίζει στον Τσόρτσιλ: «Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή, να θυμίσω πως διασπασμε'νοι και χωρίς σχεδιασμό, δεν καταφέ- ραμε να αντιμετωπίσουμε τον Χιροχίτο, τον Μουσολίνι και τον Χίτλερ. Κάτι που σήμανε το ξεκίνημα μιας μακρόχρονης τραγω­δίας και σοβαρών δεινών για την ανθρωπότητα. Διδάχτηκαν τί­ποτα οι λαοί μας από αυτό το γεγονός;»745.Λίγο αργότερα, κατά τη διάρκεια της κρίσης στο Σουέζ, ο Ήντεν που διαδέχεται τον Τσόρτσιλ στην πρωθυπουργία, κάνει λόγο με τη σειρά του για τις ιστορικές αναλογίες: «ο Νάσερ είναι πα­ρανοϊκός, έχει την ίδια νοοτροπία με τον Χίτλερ», κοντολογίς «εί­ναι ένα είδος ισλαμιστή Μουσολίνι»746: οποιαδήποτε παραχώ­ρηση ή συμβιβασμός σχετικά με τα δικαιώματα της Αγγλίας στο κανάλι του Σουέζ θα έμοιαζαν με τη θλιβερή πολιτική κατευνα­σμού που στην εποχή της είχε ενθαρρύνει τους ναζιφασίστες δι­κτάτορες να διεκδικήσουν την παγκόσμια κυριαρχία. Χωρίς να επηρεάζεται καθόλου από αυτές τις αναλογίες, στα 1956 ο Αϊ- ζενχάουερ εκμεταλλεύεται επιτήδεια την ευκαιρία της αγγλο- γαλλο-ισραηλινής επίθεσης ενάντια στην Αίγυπτο, για να φέρει σε δύσκολη θέση τους δυτικούς συμμάχους:

Η Ουάσινγκτον υπενθύμιζε με έμφαση στο Λονδίνο ότι αυτό εξαρτιόταν οικονομικά από τις Ηνωμένες Πολιτείες, και το ανά­γκαζε έτσι να πουλάει σε εξευτελιστικές τιμές τις στερλίνες του.Η επίθεση εξελισσόταν τόσο γρήγορα που, όπως γράφει ο Ήντεν στα απομνημονεύματά του, «θα μπορούσε να μας είχε οδηγήσει στην καταστροφή». Μάταια προσπάθησε να επικοι­νωνήσει τηλεφωνικά με τον Αϊζενχάουερ. Ή ταν η βραδιά των εκλογών και το μόνο που συνέβη ήταν να δεχτεί ένα τηλεφώ-

745. Για την αλληλογραφία των δύο πρωθυπουργών πρβλ. Boyle 1990, a. 193,197,138.746. Freiberger 1992, σ. 165, 263.

ri επιλόγου: οι αφορισμοί της επίδοξης πλανητικής αυτοκρατορίας 369

νήμα από τον άγγλο πρεσβευτή στην Ουάσινγκτον, που τον προειδοποιούσε πως αν συνεχιζόταν η πτώση της τιμής της στερλίνας, το Ηνωμένο Βασίλειο θα κινδύνευε με χρεοκοπία747.

Η υπόθεση κλείνει με την έγκριση του δόγματος Αϊζενχάουερ στις 9 Μαρτίου 1957: «η ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής» χα­ρακτηρίζεται «ζωτικής σημασίας» για τα «εθνικά συμφέροντα» της Αμερικής. Σηματοδοτείται έτσι η μεταβίβαση του ελέγχου μιας ζώνης εξαιρετικής στρατηγικής σημασίας, από τη Μεγάλη Βρετανία στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Ήντεν δεν είχε αντιληφθεί πως ο μόνος που μπορούσε να καταδικάσει το γεγονός δεν ήταν αυτός, αλλά ο προκαθήμενος του Λευκού Οίκου. Μόνο αυτός είχε το δικαίωμα να παρομοιάζει με τον Χίτλερ τον κάθε πρωθυ­πουργό ή τους συμμάχους που δεν συντάσσονται πειθήνια με την εκστρατεία κατά των εχθρών της αυτοκρατορίας, και να τους κατηγορεί ότι επαναφέρουν την πολιτική του κατευνασμού. Μ' αυτό τον τρόπο, στη δεκαετία του 1980 ο Ρίγκαν χαρακτηρί­ζει άξιους πολέμιους του νέου χιτλερισμού τους Κόντρας που πο­λεμούν με κάθε είδους τρομοκρατικές μεθόδους την κυβέρνηση των Σαντινίστας. Αφού ούτε λίγο ούτε πολύ παρομοιάζεται με τον Φύρερ ο Ντανιέλ Ορτέγκα, ηγέτης ενός μικρού και αδύναμου κρατιδίου της Κεντρικής Αμερικής (που ενοχοποιείται ότι προώ­θησε μια αγροτική μεταρρύθμιση ανεπιθύμητη στην Ουάσιν- γκτον), στη συνέχεια επιχειρείται το ίδιο με τον Μιλόσεβιτς, τον Σαντάμ Χουσεΐν και τον Μπιν Λάντεν. Όλοι αυτοί οι αυθαίρετοι αφορισμοί δεν έχουν σχέση ούτε με τη λογική ούτε με την ιστορία. Πρόκειται αντίθετα για μια θεολογική αντιμετώπιση, όπως φαί­νεται και από ένα πολύ ενδεικτικό γεγονός: ο Μπιν Λάντεν, όσο πολεμά ενάντια στα σοβιετικά στρατεύματα που εισβάλλουν στο Αφγανιστάν, ενάντια στην αυτοκρατορία του Κακού και στο νέο Χίτλερ που εδρεύει στη Μόσχα, εξυμνείται ως μαχητής της ελευ­θερίας, ενώ στη συνέχεια αλλάζει πρόσωπο και παρουσιάζεται ως ενσάρκωση του Χίτλερ και του Σατανά.

747. Fontaine 1968, τόμος II, ο. 291.

370 τομίνικο ΛοζοΟρντο

3. Προφανώς η θεολογία συμπορεύεται με τη γεωπολιτική. Ενώ όταν της δίνεται η δυνατότητα, χρησιμοποιεί το Συμβού­λιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών για να εφαρμόσει ή να καταδικάσει τον οικονομικό στραγγαλισμό και τη στρατιωτική κατοχή ενάντια στη μία ή την άλλη χώρα, η Ουάσινγκτον αρ- νείται από την άλλη να ζητήσει την έγκριση του ΟΗΕ (ακόμη και του ΝΑΤΟ) για τους πολέμους ή τις στρατιωτικές επιχει­ρήσεις που θέλει οπωσδήποτε να προωθήσει. Κι όχι μόνο αυτά. Ακόμη κι αν είναι σύμμαχοι, οι χώρες που δεν συμμορ­φώνονται με τα διάφορα εμπάργκο που αποφασίζει μονό­πλευρα το Αμερικανικό Κογκρέσο, απειλούνται με δυσβάστα- χτα εμπορικά αντίποινα. Όλο και πιο καθαρά εκδηλώνεται η απαίτηση της μοναδικής υπερδύναμης να καθορίζει τους όρους του Διεθνούς Δικαίου. Αυτό φαίνεται και από ένα ακόμη χαρακτηριστικό γεγονός. Ο Λευκός Οίκος δεν κουράζεται να δηλώνει πως προκειμένου να τιμωρήσει όσους είναι ένοχοι εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, δεν υπολογίζει ούτε την εδαφική ακεραιότητα ούτε την εθνική ανεξαρτησία των κρα­τών. Και προωθεί τη σύγκλιση ad hoc διεθνών δικαστηρίων, προκειμένου να δικάσει ηγέτες χωρών που έχουν υποστεί ήττα (όπως π .χ . στην περίπτωση της Γιουγκοσλαβίας). Αλλά παράλληλα, κάθε φορά που προκύπτει η ανάγκη να συγκληθεί στην Ευρώπη ένα διεθνές ποινικό δικαστήριο, η Ουάσινγκτον προειδοποιεί: σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να δικαστούν από αυτό όχι μόνο οι αμερικανοί ηγέτες, αλλά ούτε καν ο τε­λευταίος αμερικανός στρατιώτης ή υπεργολάβος. Η εθνική ανεξαρτησία δεν υφίσταται παρά μόνο για τη χώρα εκείνη που έχει αναλάβει το ρόλο του πλανητάρχη. Η ιδεολογία του πολέμου που προωθείται σήμερα, εκφράζεται με τη γλώσσα της αυτοκρατορίας που ακόμη και με ήττες ή οπισθοχωρή­σεις, αλλά με ανανεωμένη ορμή, χρησιμοποιώντας ένα στρα­τιωτικό μηχανισμό που διαρκώς τελειοποιείται και γίνεται όλο και πιο καταστρεπτικός, προσπαθεί να επιβάλει την εξουσία της σε κάθε γωνιά του κόσμου. Είναι μια αυτοκρατορία που αντίθετα από όσα υποστηρίζει ένα βιβλίο μεγάλης κυκλοφο­

Αντί επιλόγου: οι αφορισμοί της επίδοξης πλανητικής αυτοκρατορίας 371

ρίας, έχει και έδρα και αρχηγό748. Η άποψη αυτή εκφράζεται με τη γλώσσα της αυτοκρατορίας, που ήδη από την πρώτη στιγμή ήθελε να φαίνεται πως δεν κινείται από εθνική ιδιοτέ­λεια, αλλά από ένα «έκδηλο πεπρωμένο», και που σήμερα π ε­ρισσότερο από ποτέ, επιδιώκει να παρουσιάζεται ότι εκφρά­ζει οικουμενικά συμφέροντα και έχει έναν καθαγιασμένο σκοπό.Στην πραγματικότητα, η Ουάσινγκτον έχει τόσο ξεδιάντροπους ιμπεριαλιστικούς στόχους, που φαίνεται ότι είναι ο κληρονόμος και εκφραστής όλων των ιδεολογιών που στη Δύση νομιμοποίη­σαν και τροφοδότησαν κάθε είδους κυριαρχικές και ηγεμονικές βλέψεις. Στα τέλη του 19ου αιώνα, ένας φλογερός σωβινιστής με μεγάλη απήχηση, ο Χάινριχ φον Τρέιτσκε, υποστηρίζοντας με ενθουσιασμό τις επιτυχίες της Γερμανίας στο οικονομικό, πολι­τικό και πολιτιστικό επίπεδο, προέβλεπε και ευχόταν να γίνει ο 20ός αιώνας ένας «γερμανικός αιώνας»749. Σήμερα, η μυθολογία αυτή που δεν βρίσκει πια καμία ανταπόκριση στη Γερμανία, προτίμησε να μετακομίσει στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου έτυχε θερμής και ενθουσιώδους υποδοχής: είναι γνωστό πέος ο «νέος αμερικανικός αιώνας» είναι το αγαπημένο σλόγκαν των νεοσυ- ντηρητικών κύκλων που παίζουν σπουδαίο ρόλο στην κυβέρ­νηση Μπους αλλά και γενικότερα σε όλη την πολιτιστική παρά­δοση των Ηνωμένων Πολιτειών.Κατά τη διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, χώρες όπως η Γαλλία, η Αγγλία, η Ιταλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες προχώρη­σαν στο αιματοκύλισμα της ανθρωπότητας, στο όνομα του «δη­μοκρατικού επεμβατισμού»: ο πόλεμος ήταν δήθεν απαραίτη­τος για να εδραιωθεί η δημοκρατία στον πλανήτη, για να πατα­χθεί ο αυταρχισμός και η οτπολυταρχία των μεγάλων αυτοκρα­τοριών, και έτσι να εξαλειφθεί άπαξ διά παντός ο κίνδυνος του πολέμου. Πρόκειται για ένα ιδεολογικό μοτίβο (ή στερεότυπο)

748. Hardt, Negri 2002.749. Losurdo 2002, σ. 284.

372 Ντομένικο Λοζοόρντο

γνωστό από παλιά στη Γερμανία του Γουλιέλμου που τουλάχι­στον μέχρι την επανάσταση του Φεβρουάριου 1917, ήθελε να εξάγει τη δημοκρατία στην τσαρική Ρωσία. Το μοτίβο αυτό, αρ­κετά διαδεδομένο στις αρχές του 20ού αιώνα, το οικειοποιήθη- καν με αποκλειστικότητα οι Ηνωμένες Πολιτείες, όπου πήρε πρωτόγνωρες διαστάσεις: η πιο παλιά δημοκρατία του κόσμου, ο περιούσιος λαός του Κυρίου, «πρέπει να συνεχίσει να καθοδη­γεί τον κόσμο» στο δρόμο της ελευθερίας, στα πλαίσια μιας «αποστολής» που -για να επαναλάβουμε τη γνωστή έκφραση του Κλίντον- «δεν έχει ημερομηνία λήξης». Στην πράξη, αυτή η άποψη, που αναφέρεται αποκλειστικά σε έναν λαό που έχει αναλάβει το προαιώνιο τιμητικό καθήκον να έχει ηγετικό ρόλο ενώ όλοι οι άλλοι λαοί πρέπει να συμβιβαστούν και να τον ακο­λουθούν αιώνια, ακυρώνει την ίδια την ιδέα της ισότητας και της δημοκρατίας στον τομέα των διεθνών σχέσεων. Κάτι ανά­λογο μπορούμε να πούμε για την άποψη που υποστηρίζει πως από τη μια υπάρχει ένας λαός αγαπημένος και επιλεγμένος από το Θεό για την αιωνιότητα, και από την άλλη λαοί αποκλεισμέ­νοι για πάντα απ' αυτή την ξεχωριστή σχέση με τον Ύψιστο. Αλλά η ιδεολογία του πολέμου δεν ασχολείται με τέτοιες λεπτο­μέρειες. Είναι γεγονός ότι σήμερα, μόνο στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει ανατεθεί μια τέτοια θεία και αδιαμφισβήτητη αποστολή για να εφαρμόσουν σε κάθε σημείο του πλανήτη τη «δημοκρατία» και την «ελεύθερη αγορά», ακόμη και με τη δύναμη των όπλων. Η φενάκη περί μιας αυτοκρατορίας που εγγυάται την τάξη, τη σταθερότητα και την ειρήνη, είναι αναπόδραστα συνδεδεμένη με όλη την ιστορία της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού. Στο απόγειο της ισχύος της, η Μεγάλη Βρετανία της βικτωρια­νής εποχής συνήθιζε να εμφανίζεται ως η νέα Ρωμαϊκή Αυτο­κρατορία. Ως γνωστόν, αυτό το μοτίβο ήταν το αγαπημένο του Μουσολίνι, που αφού πέρασε την Αιθιοπία διά πυρός και σιδή­ρου, στην ομιλία του στις 9 Μαΐου 1936, χαιρέτιζε την «Αυτο­κρατορία που ξαναγύριζε στους ιστορικούς λόφους της Ρώμης» και εξυμνούσε την αναγεννημένη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ως «αυτοκρατορία της ειρήνης», του «πολιτισμού και του ανθρωπι­

ri ιττιλύγου: οι αφορισμοί της επίδοξης πλανητικής αυτοκρατορίας 373

σμού». Το ίδιο μοτίβο συναντούμε και στον Χίτλερ, αν και αυτός, προκειμένου να κατακτήσει την Ανατολική Ευρώπη, προτιμά να αναφέρεται στον Καρλομάγνο και την Αγια Ρωμαϊκή Αυτοκρα­τορία του γερμανικού ε'θνους. Η μυθολογία αυτή που έχει πια χάσει την αξιοπιστία της στην Ευρώπη, είναι ωστόσο εμφατικά παρούσα στην άλλη όχθη του Ατλαντικού, στην κοιτίδα του σύγχρονου ιμπεριαλισμού. Σε κάθε περίπτωση, είναι τόσο έντονη η λατρεία της αυτοκρατορίας στα ηγετικά κλιμάκια που τους κάνει να αρνούνται ακόμη και την προοπτική μιας «ισορ­ροπίας», που εξάλλου είναι ανεφάρμοστη, γιατί θα είχε ως προ- απαιτούμενα την ισότητα και τον αμοιβαίο σεβασμό, έστω και μόνο ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις, κάτι που βέβαια αρνού- νται. Για να τελειώνουν μια για πάντα με τέτοιου είδους «εμμο­νές», αυτοί προσβλέπουν σε μια επανέκδοση της Ρωμαϊκής Αυ­τοκρατορίας με πλανητικές αυτή τη φορά διαστάσεις, που φυ­σικά θα εμφανίζεται ως ο μόνος εγγυητής της ειρήνης, του πο­λιτισμού και του ανθρωπισμού.Τέλος, όλη η αποικιοκρατική παράδοση χαρακτηρίζεται από το κάλεσμα για την υπεράσπιση της Ευρώπης και της Δύσης και για την εδαφική διεύρυνση και θωράκιση του πολιτισμένου κό­σμου απέναντι στη μόνιμη απειλή των βαρβάρων. Ως κληρονό­μοι, συνεχιστές και εκσυγχρονιστές της παλιάς αποικιοκρατίας, φασίστες και ναζιστές ήταν φυσικό να χρησιμοποιήσουν αυτό το ιδεολογικό μοτίβο, που επαναλαμβάνεται συχνά από τους ηγέτες και τους θεωρητικούς του Τρίτου Ράιχ, μια που αυτό συ­νορεύει άμεσα με τους βάρβαρους της Ανατολής και της Ασίας που πρέπει να ηττηθούν και να υποδουλωθούν. Ενώ σήμερα, αυτοί που πλασάρονται ως πρωτομάστορες και εκπρόσωποι της πιο αγνής, της πιο αμόλυντης από επιμιξίες, της πιο αυθε­ντικής Δύσης, που αμύνεται σθεναρά απέναντι στις φιλο-ισλα- μικές τάσεις, είναι πια οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.

4. Πέρα από την πλανητική κυριαρχία για την οποία μάχονται σήμερα οι Ηνωμένες Πολιτείες, άλλο είναι το πραγματικά καινο- τόμο χαρακτηριστικό τους. Κάθε χρόνο το Στέιτ Ντιπάρτμεντ

374 Ντομίνικο Λοίοόρντο

δημοσιεύει μια αναφορά για τις περιπτώσεις καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον κόσμο και σε κάθε ξεχωριστή χώρα του πλανήτη, όπου βε'βαια δεν περιλαμβάνονται οι Ηνω­μένες Πολιτείες, που προφανώς είναι στο απυρόβλητο, ενώ όλοι οι υπόλοιποι κατηγορούνται, ακόμη και δίκην προθέσεων. Όποιος αντιμετωπίζει τις Ηνωμένες Πολιτείες ως μια αποκλει­στικά στρατιωτική υπερδύναμη, δεν έχει συναίσθηση της πραγ­ματικότητας. Επιδιώκοντας το μονοπώλιο των πιο εξελιγμένων και πιο καταστροφικών οπλικών συστημάτων (η διαστημική ασπίδα των Ηνωμένων Πολιτειών έχει στόχο να καταστήσει ανενεργό το πυρηνικό οπλοστάσιο των άλλων χωρών) η Ουά- σινγκτον απαιτεί επίσης να γίνει ένας παγκόσμιος κριτής, ένας κριτής που να είναι παράλληλα και νομοθέτης, που να καθορί­ζει τους όρους του παιχνιδιού, να προσδιορίζει τα ηθικά παρα­πτώματα και τα λάθη, ένας κριτής απέναντι στον οποίο όλοι να οφείλουν να είναι προσεκτικοί για να μην τον εξαγριώσουν, για να μην κατηγορηθούν άμεσα ή έμμεσα από αυτόν, λιγότερο ή περισσότερο σοβαρά, για τρομοκρατία, για φονταμενταλισμό, για αντιαμερικανισμό, για αντισημιτισμό (και αντισιωνισμό), για φιλο-ισλαμισμό και μίσος απέναντι στη Δύση. Όλοι αυτοί οι αφορισμοί, με προφανή τα δυνητικά καταστροφικά τους απο­τελέσματα, στρέφονται κύρια ενάντια στους λαούς που η Ουά- σινγκτον παρομοιάζει με παράνομους και εγκληματίες, αλλά παράλληλα στοχοποιούν και τους διατακτικούς συμμάχους τους, οι οποίοι χωρίς να αμφισβητούν την ηθική δικαιοδοσία των κατηγόρων τους, αρκούνται να ψελλίζουν κάποιες αμήχα­νες δικαιολογίες και να κρατούν αμυντική στάση. Κοντολογίς, αν ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος έμοιαζε με αψιμαχία σε χαμαιτυπείο, ο «πόλεμος ενάντια στην τρομοκρατία» παίρνει τη μορφή συνε­δρίασης της Ιεράς Εξέτασης, που αφού οδηγήσει στο εδώλιο του κατηγορουμένου, καταδικάζει τους αιρετικούς (δηλαδή τους εχθρούς της), αλλά δεν παραλείπει να εγκαλέσει και τους αμφισβητίες, τους αγνωστικιστές και τους απρόθυμους (δηλαδή τους διαφωνούντες ή απλά τους διατακτικούς της συμμάχους). Χωρίς να αρκείται στον τερατώδη στρατιωτικό της εξοπλισμό,

τί επιλόγου: οι αφορισμοί της επιϊοίης πλανητικής αυτοκρατορίας 375

η Ουάσινγκτον συμπεριφέρεται σαν να είναι ο υπέρτατος θρη­σκευτικός και ηθικός απόλυτος κυρίαρχος του πλανήτη: εδώ και πολύ καιρό αρέσκεται να διατυπώνει διάφορα «δόγματα» (προ­φανής η υιοθέτηση της θρησκευτικής ορολογίας), όλο και πιο συχνά εξαπολύει εκστρατείες, κάποτε ιδεολογικές, στις οποίες απαιτεί να εμπλέξει και την Καθολική Εκκλησία σε ρόλο ακόλου­θου. Οι βασικές κατηγορίες της σύγχρονης ιδεολογίας του πο­λέμου είναι ταυτόχρονα και οι αφορισμοί της επίδοξης πλανητι­κής αυτοκρατορίας.

Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία

Abelardo Ρ. (1992), Diabgo tra un filosofo, un gjudeo e un cristiano, εισαγωγή του Μ. Fumagalli Beonio Brocchieri, μετάφραση και σημειώσεις του C. Trovo, Rizzoli, Μιλάνο.

Abraham N. (1993), / media degli Stati Uniti e il fondamentalismo islamico, σε Giammanco (επιμ., 1993).

Accattoli L. (1997), II Papa: «ΑΙ mondo serve una Norimberga permanente», σε «Corriere della Serai), 14 Ιανουαρίου, σ. 8.

Adorno Th. W. (1997), Studi qualitativi dell'ideologia, σε Th. W. Adorno, E. Frenkel- Brunswik, D. J. Levinson, R. Nevitt-Sanford, La personality autoritaria (1950), Edizioni di Comuniti, Μιλάνο, vol. III.

Agosti A. (επιμ.) (1974-79), La Terza Internazionale. Storia documentaria, Editori Riuniti, Ρώμη.

Albertini R. von (1971), La decolonizzazione. II dibattito sull'amministrazione e I'awenire delle colonie tra il 1919 e il 1960 (1966), Sei, Topivo.

Alperovitz G. (1995), The Decision to Use the Atomic Bomb and the Architecture of an American Myth, Knopf, Νέα Υόρκη.

Andreotti G. (2005), Sarei potuto diventare un terrorista, συνέντευξη στον R. Rizzo, σε «La Stampa», 7 Μαρτίου, σ. 11.

Arbasino A. (1993), Italiani razzisti immaginari, σε «la Repubblica», 4 Αυγοΰστου, σ.1, 20.

- (2002), Cli ebrei «primi della classe» egli amati «strafalcionisti», σε «Corriere della Sera», 15 Απριλίου, σ. 2.

Arendt H. (1985), On Violence (1969), ιταλ. μετ. S. D'Amico, στης ίδιας, Politica e menzogna, SugarCo, Μιλάνο (ελλ. έκδ.: Άρεντ Χάνα, Περί βίας, Αθήνα, Αλε­ξάνδρεια, 2000].

- (1986a), Herzl e Lazare (Ιούλιος 1942), στης ίδιας, Ebraismo e modernita, επιμ. G. Bettini, Unicopli, Μιλάνο.

- (1986b), Noi profughi (Ιανουάριος 1943), στης ίδιας, Ebraismo e modernity, επιμ. G. Bettini, Unicopli, Μιλάνο.

- (1986c), Ripensare il sionismo (Οκτώβριος 1945), στης ίδιας, Ebraismo e modernita, επιμ. G. Bettini, Unicopli, Μιλάνο.

378 Βιβλιογραφία

- (1986d), Lo Stato ebraico: cinquant'anni dopo? Dove ha portato la po-litica di HerzR (Μάιος 1946), στης ίδιας, Ebraismo e modemita, επιμ. G. Bettini, Unicopli, Μιλάνο.

- (1986e), Vorwort a Elemente und Urspriinge totaler Herrschaft, Piper, Μόναχο- Ζυρίχη.

- (1989a), Der Besuch Menahem Begins und die Ziele seiner politischen Bewegung. Offener Brief an die "New York rimes" (4 Δεκεμβρίου 1948), στης ίδιας, Essays und Kommentare, επιμ. E. Geisel, K. Bittermann, Tiamat, Βερολίνο, vol. II.

- (1989b), Le origini del totalitarismo (1951), Edizioni di Comuniti, Μιλάνο.

- (1989c), Sprengstoff-Spiesser (16 Ιουνίου 1944), στης ίδιας, Essays und Kommentare, επιμ. E. Geisel, K. Bittemiann, Tiamat, Βερολίνο.

- (1993), La banalita del male. Eichmann a Gerusalemme (1963), Feltrinelli, Μιλάνο (ελλ. έκδ.: Ο Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ. Μια έκθεση για την κοινοτοπία του κα­κού, Αθήνα, Νησίδες, 2009|.

Ascherson Ν. (2005), The Brealing of the Mau Mau, σε "The New York Review of Books", 7 Απριλίου, σ. 26-30.

Asin Palacios M. (1997), Dante e I'islam. L'escatologia islamica nella Divina Comedia (1943, 2η έκδοση), Est, Μιλάνο.

Bacone F. (1971), Dialogo sulla guerra santa (1623), ατού ίδιου, Scritti politici, giuridici e storici, επιμ. E. De Mas, Utet, Topivo, vol. I, a. 709-732.

Bairati P. (επιμ.) (1975), / profeti dell'impero americano. Dal periodo coloniale ai nostri giorni, Einaudi, Topivo.

Baquis A. (2000a), E il Paese festeggiava ignaro, σε "La Stampa", 1 Οκτωβρίου, σ. 3.

- (2000b), II rabbino di Shas sbalordisee Israele: "Anime di peccatori reincarnate le vittime della Shoah", σε "La Stampa", 7 Αύγουστου, σ. 11.

- (2004), /dossier della vergogna per i soldati d'lsraele, σε "La Stampa", 20 Νοεμ­βρίου, σ. 7.

- (2006), Strage nel Kibbutz. Massacrati dodici riservisti israeliani, σε "La Stampa", 7 Αυγοΰστου, σ. 3.

Barbero A. (2005), Carlo Magno (2000), Edizioni del Corriere della Sera, Μιλάνο.

Bendersky J. W. (2000), The "Jewish Threat": Anti-Semitic Politics of the U.S. Army, Basic Books, Νέα Υόρκη.

Benedetto E. (1995), L'anniversario dimenticato, σε "La Stampa", 19 Οκτωβρίου, σ. 7.

Βιβλιογραφία 379

Bennet J. (2002), Suicide Bomb Kills 19 on Bus in Israel, σε "International Herald Tribune", 19 Ιουνίου, o. 1, 4.

Benol Y. (1992), (a dimence coloniale sous Napoleon. Essai, La D£couverte, Παρίσι.

Berlin I. (2005), La liberta e suoi traditori, Adelphi, Μιλάνο.

Berman P. (2004), Terrore e liberalismo (2003), Einaudi, Topivo.

Bernardus Clarae-Vallensis Abbas (1862a), Epistola CCCLXIV, σε Migne (επιμ.), Patrologiae cursus complelus, Series latina, vol. CLXXXII, Gamier, Παρίσι.

- (1862b), De Laude Novae Militiae Ad Milites Templi, σε Migne (επιμ.), Patrologiae cursus completus, Series latina, vol. CLXXXII, Gamier, Παρίσι.

Beveridge A. J. (1968), The Meaning of the Times and Other Speeches (1908), Books for Libraries Press, Φρίπορτ (Νέα Υόρκη).

Biondi C. (1973), Mon fare, tu es mon esclave. Teorie schiavistiche e dibattiti antropologico-razziali nel Settecento francese, Libreria Goliardica, Πίζα.

Birnbaum P. (1993), "La France aux Franqais". Histoire des haines nationalistes, Seuil, Παρίσι.

- (1995), Un mythe politique: La "Ripublique juive" (1988), Gallimard, Παρίσι.

Black E. (1999), The Transfer Agreement: The Dramatic Story of the Pact between the Third Reich and Jewish Palestine (1984), Brookline Books, Κέιμπριτζ (Μασα- χουσέτη).

Bonazzi T. (1970), II sacro esperimento. Teologia e politica nell'America puritana, II Mulino, Μπολόνια.

Bouckaert P. (2006), For Israel, Innocent Civilians are Fair Came, σε "International Herald Tribune", 4 Αυγούστου, σ. 6.

Boyle P. G. (επιμ.) (1990), The ChurchiU-Eisenhower Correspondence 1953-1955, The University of North Carolina Press, Τσάπελ Χιλ-Λονδίνο.

Brecht B. (1965), Fliichtingsgesprache (1939), σε Brecht B., Prosa, vol. II, Suhrkamp, Φρανκφούρτη.

Brodkin K. (1998), How Jews Became White Folks and What That Says about Race in America, Rutgers University Press, Νιού Μπραουνσβάικ-Νιοό Τζε'ρσεϊ-Λονδίνο.

Brown R. Μ. (1975), Strain of Violence: Historical Studies of American Violence and Vigilantism, Oxford University Press, Νέα Υόρκη.

Brzezinski Z. K. (2003), To Lead, U.S. Must Give up Paranoid Politics, σε "International Herald Tribune", 15-16 Νοεμβρίου, σ. 4.

380 βιβλιογραφία

Buccini G. (2002), La stampa americana rompe la tregua: "Basta patriottismo", σε "Corriere della Sera", 19 Μαΐου, σ. 13.

- (2003), / vecchi di Guantanamo che turbano I'America, σε "Corriere della Sera", 6 Μαίου, σ. 12.

Bulliet R. W. (2005), La civilta islamico cristiana. Una proposta (2004), Laterza, Ρώμη-Μπάρι.

Bultrini R. (2005), Cina e India abbracciano I generali birmani, σε "Limes. Rivista italiana di Geopolitica", 4, o. 115-122.

Burg A. (2003), A Failed Israeli Society is Collapsing, σε "International Herald Tribune", 6-7 Σεπτεμβρίου, o. 4.

Burgio A. (1996), Rousseau, la politica e la storia. Tra Montesquieu e Robespierre, Guerini-lstituto italiano per gli studi filosofici, Μιλάνο.

Buruma I., Margalit A. (2004), Occidentalism. The West in the Eyes of Its Enemies, The Penguin Press, Νέα Υόρκη.

Calloway C.G. (1995), The American Revolution in Indian Country: Crisis and Diversity in Native American Communities, Cambridge University Press, Κέιμπριτζ.

Qndito M. (2004), Cuardie del corpo, secondo esercito del paese, σε «La Stampa», 10 Απριλίου, σ. 3.

Caretto E. (2006a), Brzezinski guida la riscossa della «linea Kissinger», σε «Corriere della Sera», 23 Ιουλίου, o. 5.

- (2006b), Disertori Usa dall'lraq. II dilemma del Canada, σε «Corriere della Sera», 2 Απριλίου, o. 14.

Catherwood C. (2004), Churchill's Folly: Flow Winston Churchill Created Modem Iraq, Carrol and Graf, Νέα Υόρκη.

Chamberlain H. S. (1937), Die Crundlagen des 19. jahrhunderts (1898), UngekOrzte Volksausgabe, Bruckmann, Μόναχο.

Chazan R. (1996), European Jewry and the First Crusade (1987), University of California Press, Μπέρκλεϊ-Λος Αντζελες-Λονδίνο.

Chen J. (1994), China's Road to the Korean War: The Making of Sino-American Confrontation, Columbia University Press, Νέα Υόρκη.

Chesneaux J„ Bastid M., Bergere M.-C. (1974), La Cina (1969-72), Einaudi, Topivo.

Chomsky N. (2006), Un secolo di terrorismj degli Stati Uniti verso Cuba, σε S. Lamrani (επιμ.), II terrorismo degh Stati Uniti contro Cuba, Sperling & Kupfer, Μιλάνο.

Βιβλιογραφία 381

Choueiri Υ. Μ. (1993), II fondamentahsmo islamico. Origini storiche e basi sociali (1990), II Mulino, Μττολόνια.

Churchill W. (1939), Friendship with Germany (1937), στου βίου, Step by Step 1936-1939, Thornton Butterworth, Λονδίνο.

- (1974), His Complete Speeches 1897-1963, vol. VI, Chelsea House, Νέα Υόρκη- Λονδίνο.

Cobet C. (1973), Der Wortschatz des Anbsemibsmus in der Bismarckzeit, Fink, Μόναχο.

Cohen Richard (2000), No, Mr. Lieberman, America Isn't Really God’s Country, σε «International Herald Tribune», 8 Σεπτεμβρίου, σ. 7.

Cohen Roger (2004a), Ariel Sharon Deploys a Paradoxical Strategy, σε «International Herald Tribune», 21 Ιουλίου, o. 2.

- (2004b), Israel's Wall, A Victory for the Logic of War, σε «International Herald Tribune», 14 Ιουλίου, σ. 2.

Colajanni N. (1906), Latini e Anglo-Sassoni (Razze inferiori e razze superior!), Rivista popolare, Ρώμη-Νάπολι, 2η έκδοση.

Commager H. S. (επιμ.) (1963), Documents of American History, Appleton-Century- Crofts, Νέα Υόρκη, 7η έκδοση.

Conquest R. (2001), II secolo delle idee assassine (1999), Mondadori, Μιλάνο.

Conrad J. (1996), Cuore di tenebra (1899), Feltrinelli, Μιλάνο, 2η έκδοση [ελλ. έκδ.: Κόνραντ Τζόζεφ, Η καρδιά του σκότους, Αθήνα, Πατάκης, 1999].

Cook J. (2004), Nonviolent Protest Offers Uttle Hope for Palestinians, σε «International Herald Tribune», 31 Αύγουστου, σ. 6.

Cremonesi L. (1992), Le origini del sionismo e la nascita del kibbutz (1881-1920), La Ciuntina, Φλωρεντία, 2η έκδοση.

Croce B. (1950), Giudizi passionali e nostro dovere. Συνέντευξη (Οκτώβριος 1914), στου ιίιου, L’ltalia dal 1914 al 1918. Pagine sulla guerra (1928), Laterza, Μπάρι, 3η έκδοση.

Dalrymple W. (2005), India: The War Over History, σε «The New York Review of Books», 7 Απριλίου, σ. 62-65.

Davis D. B. (1971), II problema della schiavitu nella cultura occidentale (1966), Sei, Topivo.

- (1986), Slavery and Human Progress (1984), Oxford University Press, New York- Οξφόρδη.

382 Βιβλιογραφία

De Felice R. (1981), Mussolini il duce, vol. II, Lo Stato totalitario 1936-1940, Einaudi, Topivo.

de Feo M. (2006), Foto<hoc da Kabul. I soldati tedeschi giocano con un tescbio, σε «Corriere della Sera», 26 Οκτωβρίου, o. 12.

Delanoe N., Rostkowski J. (1991), Les Indiens dans I'histoire am€ricaine, Presses Universitaires de Nancy, Νανσί.

Del Fra L. (1995), Sciara Sciat. Genocidio nell'oasi, Datanews, Ρώμη.

De Ruggiero C. (1963), La lotta civile in Germania (1919), στου ίδιου, Scritti politici 1912-1926, εττιμ. R. De Felice, Cappelli, Μπολόνια.

Disraeli B. (1982), Coningsby or the New Generation (1844), ειτιμ. S. M. Smith, Oxford University Press, Οξφόρδη-Νέα Υόρκη.

Dower J. W. (1986), War without Mercy: Race and Power in the Pacific War, Pantheon Books, Νέα Υόρκη.

Draper T. (1994), Mission Impossible, at «The New York Review of Books», 6 Οκτωβρίου, o. 31-34.

Duchet M. (1976), Le origini dell’anlropologia (1971), Laterza, Ρώμη-Μπάρι.

Ouhring E. (1881), Die Judenfrage als Racen-, Sitten- und Culturfrage, Reuther, Λειψία.

- (1897), Der Ersatz der Religion dutch Vollkommneres und die Ausscheidung alles Judaerthums durch den modern en Vdlkergeist (1882), Kufahl, Βερολίνο, 2η ανα­θεωρημένη έκδοση.

Ε. R. (1997), Clinton: «Usammo i neri come cavie umane. Una vergpgna americana», ot «Corriere della Sera», 10 Απριλίου, o. 8.

Eakin E. (2000), Is Racism Abnormal? A Psychiatrist Sees It as a Mental Disorder, σε «International Herald Tribune», 17 Ιανουαρίου, o. 3.

Eckart D. (1924), Der Bolschewismus von Moses bis Lenin. Zwiegesprach zwischen Adolf Hitler und mir, Hoheneichen Verlag, Μόναχο.

Eldridge C. C. (1973), England's Mission: The Imperial Idea in the Age of Gladstone and Disraeli 1868-1880, The University of North Carolina Press, Τσέπτελ Χιλ.

Ellis Μ. H. (1998), Deir Yassin and the Challenge that Israel Faces Today, σε «International Herald Tribune», 9 Απριλίου, o. 8.

Elon A. (1997), The Case of Hannah Arendt, σε «The New York Review of Books», 6 Νοεμβρίου, o. 25-29.

Βιβλιογραφία 383

Erlanger S. (2000), Divided Mitrovica Damages Hopes for Peace in Kosovo, σε «International Herald Tribune», 21 Φεβρουάριου, o. 8.

Esherick J. W. (1987), The Origins of the Boxer Uprising, University of California Press, Μπέρκλεϊ-Λος Άντζελες-Λονδίνο.

Eucken R. (1919), Deutsche Freiheit Fin Weckruf, Quelle & Meyer, Λείψια.

Fallaci O. (2002a), La rabbia e I'orgoglio (2001), Rizzoli, Μιλάνο, 13η έκδοση [ελλ. ε'κδ.: Φαλάτσι Οριάνα, Η οργή και η περηφάνια, Αθήνα, Γκοβόστης, 2003].

- (2002b), Sull'antisemitismo, σε «Panorama», 18 Απριλίου, ο. 37-39.

- (2004a), Laforza della ragione, Rizzoli, Μιλάνο.

- (2004b), Oriana Fallaci intervista Oriana Fallaci, Edizioni del Corriere della Sera, Μιλάνο.

- (2005a), II nemico che trattiamo da amico, σε «Corriere della Sera», 16 Ιουλίου, o. 1,8-9.

- (2005b), Quello che la Fallaci ha detto alia Polonia, intervista a padre A. Majewski, σε «Libero», 14 Αύγουστου, o. 1-3.

Farkas A. (2002), Bush bevitore pentito: «Sono un peccatore salvo grazie alia fede», σε «Corriere della Sera», 10 Μαίου, o. 14.

- (2005), «Squadre della morte» anti-guerriglia, σε «Corriere della Sera», 10 Ιανου­άριου, o. 15.

Farwell B. (1989), Prisoners of the Mahdi (1967), Norton Company, Νέα Υόρκη- Λονδίνο.

Fichte J. G. (1971), Die Republik der Deutschen, zu Anfang des zwei und zwanzigsten fahrhunderts unter ihrem fOnften Reichsvogte (1806-1807), στου ίδιου, Werke (1854), επιμ. I. H. Fichte, vol. VII, de Gruyter, Βερολίνο.

Figes O. (2003), The Greatest Relief Mission of All, σε «The New York Review of Books», 13 Μαρτίου, o. 22-24.

Filkins D. (2003), US. Get Tough with Iraqi Towns, σε «International Herald Tribune», 8 Δεκεμβρίου, o. 5.

Fini G. (1994), II fascismo? Buono fmo al '38, συνέντευξη στον P. Battista, σε «La Stampa», 3 Ιουνίου, o. 9.

Finkelstein N. G. (2005), Beyond Chutzpah: On the Misuse of Anti-Semitism and the Abuse of History, University of California Press, Μπέρκλεϊ-Λος Αντζελες- Λονδίνο.

384 Βιβλιογραφία

Fiori G. (1990), Simone Weil, Garzanti, Μιλάνο.

Fleischmann E. (1970), Le christianisme «mis έ ηυ». La critique ju'ive du christianisme, Plon, Παρίσι.

Fiori J. (1992), La premise croisade. L'Occident chritien contre I'lslam (Aux origines des ideologies occidentales), Complexe, Βρυξέλλες.

- (2001), La guerre sainte. La formation de I’idee de croisade dans L'Occident chr6tien, Aubier, Παρίσι.

Fontaine A. (1968), Storia della guerra fredda (1965-67), il Saggiatore, Μιλάνο.

Ford H. (1933), Der Internationale Jude (1920), Hammer, Λειψία.

Frachon A., Vemet D. (2004), L'Amirique messianique. Les guerres des ηέο- conservateurs, Seuil, Παρίσι.

Frankel J. (1990), Cli ebrei russi. Tra socialismo e nazionalismo (1862-1917) (1981), Einaudi, Topivo.

Fr£deric II (1791), Oeuvres posthumes, vol. XX, Correspondance de Monsieur d'Alembert avec Frederic II Roi de Prusse, Voss et Fils et Decker et Fils, Βερολίνο.

Fredrickson G. M. (1995), Black Liberation: A Comparative History of Black Ideolog/es in the United States and South Africa, Oxford Univer-sity Press, Νέα Υόρκη- Οξφόρδη.

Freiberger S. Z. (1992), Dawn over Suez. The Rise of American Power in the Middle East, 1953-1957, Ivan R. Dee, Σικάγο.

Freud S. (1995a), Introduzione alio studio psicologico su Thomas Woodrow Wilson (1930· πρωτοεκδόθηκε το 1971), στου ίδιου, Opere, επιμ. C. L. Musatti, Bollati Boringhieri, Topivo, vol. XI.

- (1995b), L'uomo Mose e la religione monoteistica: Ire saggi (1934-38), στου ίδιου, Opere, επιμ. C. L. Musatti, Bollati Boringhieri, Topivo, vol. XI.

Friedman T. L. (1996), For Orthodox Jews, the Choice Was Netanyahu or Pizza Hut, σε «International Herald Tribune», 23 Σεπτεμβρίου, σ. 8.

- (1999), Unica via bombardare senza pieta, σε «La Stampa», 24 Απριλίου, σ. 6.

Fritsch T. (1893), Antisemiten-Katechismus. Fine Zusammenstellung des wichtigsten Materials zum Verstandnis der judenfrage (1887, υπό το ψευδώνυμο T. Frey), Beyer, Λειψία, 25η έκδοση.

-(1911), Mein Beweis-Material gegen Jahve, Hammer, Λειψία, 2η έκδοση.

Fussel P. (1991), Tempo di guerra (1989), Mondadori, Μιλάνο.

Βιβλιογραφία 385

Gabriel R. Η. (1986), The Course of American Democratic Thought, Greenwood Press, Νέα Υόρκη-Ουέσπτορτ-Λονδίνο, 3η έκδοση.

Gager J. G. (1985), The Origins of Anti-Semitism: Attitudes toward Judaism in Pagan and Christian Antiquity, Oxford University Press, Νέα Υόρκη-Οξφόρδη.

Garaudy R. (1996), I miti fondatori della politica israeliana (1995), Graphos, Γένοβα.

Garin E. (1978), Storia della filosofia italiana, Einaudi, Τορι'νο, 3η έκδοση.

Genovese E. D. (1979), From Rebellion to Revolution: Afro-American Slave Revolts in the Making of the Modem World, Louisiana State University Press, Μπάτον Ρουζ- Λονδίνο.

Geyer D. (2004), Die Bomben der Martyrer. Wie der Kampfgegen den Terror das zaristische Russland vor hundert Jahren dem Untergand entge-gentrieb, σε «Die Zeib>, 9 Σεπτεμβρίου, σ. 96.

Giammanco R. (επιμ.) (1993), Ai quattro angoli del fondamentalismo. Movimenti politico-religiosi nella loro tradizione, epifania, protesta, regressione, La Nuova Italia, Φλωρεντία.

Girardet R. (1983), Le nationalisme franqais. Anthologie 1811-1914, Editions du Seuil, Παρίσι.

Gobineau A. de (1997), Saggio sulla disuguaglianza delle razze umane (1853-55), Rizzoli, Μιλάνο.

Goebbels J. (1991a), Reden 1932-1945 (1971-72), επιμ. H. Heiber, Gondrom, Μπίντλαχ.

- (1991b), Tagebucher, επιμ. R.G. Reuth, Beck, Μόναχο-Ζυρίχη.

Goldhagen D. J. (1996), Hitler's Willing Executioners. Ordinary Germans and the Holocaust, Little, Brown and Company, Λονδίνο [ελλ. έκδ.: Γκολντχαγκεν Ντάνιελ Τζόνα, Πρόθυμοι δήμιοι: Οι εκτελεστές του Χίτλερ. Οι καθημερινοί Γερμανοί και το Ολοκαύτωμα, Αθήνα, Terzo Books, 1998).

- (2003), Una questione morale. La Chiesa Cattolica e I'Olocausto (2002), Mondadori, Μιλάνο.

Gollwitzer H. (1962), Die gelbe Gefahr. Geschichte eines Schlagwortes. Studien zum imperialistischen Denken, Vandenhoeck und Ruprecht, Γκέτινγκεν.

Gonen Y. (2002), Riapre Arsan-3 la prigione nel deserto, σε «La Stampa», 18 Απρι­λίου, σ. 3.

Gosset T. F. (1965), Race: The History of an Idea in America (1963), Schocken Books, Νέα Υόρκη.

386

Graetz Η. (1998), Ceschichte der juden von den altesten Zeiten bis auf die Cegenwart (1870), ανατύπωση της 5ης έκδοσης, 1905-1906, Arani, Βερολίνο.

Gramsci A. (1975), Quaderni del carcere, κριτική έκδοση σε επιμ. V. Gerratana, Einaudi, Τορίνο.

Gray J. (1998), False Dawn: The Delusion of Global Capitalism, Granta Books, Λον­δίνο [ελλ. έκδ.: Gray John, Απατηλή αυγή: Οι αυταπάτες του παγκόσμιου καπι­ταλισμού, Αθήνα, Πόλις, 19991.

Greenway Η. D. S. (2006), Excuses for War, σε «International Herald Tribune», 30 Μαίου, ο. 7.

Gr£goire Η. (1996), De la noblesse de la peau ou Du prfjugi des blancs contre la couleur des Africains et celle de leurs descendants noirs et sang-metes (1826), J6r6me Millon, Γκρενόμπλ.

Guizot F. (1869), Du gpuvernement reprGsenlatif en France (1816), οτου ίδιου, Μέ/anges politiques et historiques, Levy, Παρίσι.

Gumplowicz L (1883), Der Rassenkampf. Sociologische Untersuchungen, Wagner'sche Universitatsbuchhandlung, Ίνσμπρουκ.

Giinther H. S. R. (1934), Rassenkunde des deutschen Volkes (1922), Lehmanns, Μόναχο, 16η ανατύπωση.

Guolo R. (1994), It partito di dio. L'lslam radicate contro I'Occidente, Guerini e Associati, Μιλάνο.

Habermas J. (1999), Aus Katastrophen lernen? (1998), ιταλ. μετάφραση, στου ίδιου, La costellazione postnazionale. Mercato globale, nazioni e democrazia, επιμ. L. Ceppa, Feltrinelli, Μιλάνο [ελλ. έκδ.: Habermas J., Ο μεταεθνικός αστερισμός, Αθήνα, Πόλις, 2003).

Hardt Μ., Negri A. (2002), Impero. It nuovo ordine della globalizzazione (2000), Rizzoli, Μιλάνο [ελλ. έκδ.: Χαρντ Μ., Νέγκρι Α., Η Αυτοκρατορία, Αθήνα, Scripta, 2002].

Hauptman L. Μ. (1995), Between Two Fires: American Indians in the Civil War, Free Press Paperbacks (Simon and Schuster), Νέα Υόρκη.

Hauter F. (2004), La campagne contre /' «agent orange» des Americains, σε «Le Figaro», 6 Οκτωβρίου, σ. 4.

Hayek F. A. von (1969), La societa libera (1960), Vallecchi, Φλωρεντία.

- (1986), The Road to Serfdom (1944), Ark Paperbacks, Λονδίνο [ελλ. έκδ.: Χάγιεκ Φ., Ο Δρόμος προς τη Δουλεία, εκδόσεις ΚΠΕΕ, 1985).

Βιβλιογραφία 387

Herzen A. I. (1994), Breve storia dei Russi. Lo sviluppo delie idee rivoluzionarie in Russia (1851), Corbaccio, Μιλάνο.

Herzl T. (1920), Zionistische Schrijten, επιμ. L. Kellner, Jiidischer Verlag, Βερολίνο- Ιαρλότενμπουργκ.

- (1933), Altneuland, Lowit, Βιέννη, 10η έκδοση.

- (1984-85), Zionistisches Tagebuch, στου ίδιου, Briefe und Tagebucher, επιμ. A Bein, H. Greive, M. Schaerf, J.H. Schoeps, J. Wachten, Propylaen, Βερολίνο-Φραν- κφοΰρτη-Βιέννη, voll. II, III.

Hitler A. (1939), Mein Kampf (1925-27), Zentralverlag der Nsdap, Μόναχο [ελλ. έκδ.: Χίτλερ Αδόλφος, Ο Αγών μου, Αθήνα, Κάκτος, 2006].

- (1961), Hitlers Zweites Buclj. Ein Dokument aus dem Jahre 1928, επιμέλεια-σχο- λιασμός του G. L. Weinberg, Deutsche Verlags-Anstalt, Στουτγάρδη.

- (1965), Reden und Proklamationen 1932-1945 (1962-63), επιμ. M. Domarus, Siiddeutscher Verlag, Μόναχο.

- (1980), Idee sul destino del mondo (1952-54), Edizioni di Ar, Πάντοβα (συζη­τήσεις του Χίτλερ συγκεντρωμένες οπτό τον Μ. Μπόρμαν).

- (1989), Tischgesprache (1951), επιμ. Η. Picker, Ullstein, Φρανκφούρτη-Βερολίνο.

Hoagland J. (2000a), As Clinton Withdraws, Saddam Survives Unchallenged, at «International Herald Tribune», 2 Μαρτίου, σ. 6.

- (2000b), Just Waiting for Milosevic to Go Away Won't Do, σε «International Herald Tribune», 7 Αυγοΰστου, σ. 8.

Hobson J. A. (1900), The War in South Africa. Its Causes and Effects, Nisbet, Λονδίνο.

- (1974), L'imperialismo (1902), Isedi, Μιλάνο.

Hockstader L. (2002), War-Weary Israel Sees non Easy Exit, ot «Intema-tional Herald Tribune», 2-3 Μαρτίου, σ. 3.

Hoffmann G. von (1913), Die Rassenhygiene in den Vereinigten Staaten von Nordamerika, Lehmanns, Μόναχο.

Hoffner J. (1947), Christentum und Menschenwiirde. Das Anliegen der spanischen Kolonialethik im Coldenen Zeitalter, Paulinus Verlag, Τριέρη.

Hofstadter R. (1960), La tradizione politica americana (1951), II Mulino, Μπολόνια.

Holmes C. (1979), Anti-Semitism in British Society 1876-1939, Edward Arnold, Λονδίνο.

Ηόρρ G. (2004), Arabische Opfer des Nationalsozialismus, σε G. Ηόρρ, P. Wien, R

388 Βιβλιογραφία

Wildangel, Blind fur die Geschichtet Arabische Begegnungen mit dem Nationalsozialismus, Schwarz, Βερολίνο.

Hudson W. S. (1981), Religion in America (1965), Scribner, Νέα Υόρκη, 3η έκδοση.

Huntington S. P. (1997), Lo scontro delle civilta e il nuovo ordine mondiale (1996), Garzanti, Μιλάνο |ελλ. έκδ.: Huntington Samuel, Η σύγκρουση των πο­λιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης, Αθήνα, Τερζόπουλος, 1999).

- (2005), La nuova America (2004), Garzanti, Μιλάνο.

Hyneman C. S., Lutz D. S. (επιμ.) (1983), American Political Writing During the Founding Era 1760-1815, Liberty Press, Ινδιανάπολη.

«International Herald Tribune» (2003a), The Guantanamo Scandal, 16 Μαΐου, σ. 6.

«International Herald Tribune» (2003b), In a French Village, Anger over Racism Is Spoken in Arabic, 17 -28 Δεκεμβρίου, σ. 3.

«International Herald Tribune» (2004), The Gaza Quagmire, 21 Μαΐου, σ. 6.

«International Herald Tribune» (2005), Accusations Are Voiced against U.S. and Britain, 17 Οκτωβρίου, σ. 7.

«International Herald Tribune» (2006), Another Round in Gaza, 9 Ιουλίου, σ. 6.

Irving D. (2001), Laguerra di Hitler, Settimo Sigmo, Ρώμη [ελλ. έκδ.: Ίρβινγκ Ντέι- βιντ, Ο πόλεμος του Χίτλερ, Αθήνα, Γκοβόστης, 2003).

Isaac J. (1956), Ginese de I'antisimitisme, Calman-L0vy, Παρίσι.

James B. (1999), Heating Oil for Serbs Divides U.S. and EU, σε «International Herald Tribune», 12 Οκτωβρίου, σ. 1,10.

James C. L. R. (1968), Igiacobini neri. La prima rivolta contro I'uomo bianco (1963), Feltrinelli, Μιλάνο.

Jeter J. (2001), Declaration against Israel Splits Jews in South Africa, σε «International Herald Tribune», 21 Δεκεμβρίου, σ. 2.

Johnson C. (2001), Gli ultimi giorni dell'impero americano (2000), Garzanti, Μιλάνο.

Johnson P. (1991), Modern Times: From the Twenties to the Nineties, Harper Collins, Νέα Υόρκη

- (1994), Storia degli ebrei (1987), Tea, Μιλάνο.

Jordan W. D. (1977), White over Black: American Attitudes Toward the Negro, 1550-1812 (1968), Norton and Company, Νέα Υόρκη.

Βιβλιογραφία 389

Judt Τ. (2003), Israel: The Alternative, σε «The New York Review of Books», 23 Οκτωβρίου, o. 8-10.

Kadish S. (1992), Bolsheviks and British Jews: The Anglo-Jewish Community, Britain and the Russian Revolution, Frank Cass, Λονδίνο-Πόρτλαντ.

Katz S. T. (1994), The Holocaust in Historical Context, vol. I, The Holocaust and Mass Death before the Modern Age, Oxford University Press, Νέα Υόρκη- Οξφόρδη.

Keegan J. (1996), Fields of Battle: The Wars for North America, Knopf, Νέα Υόρκη.

Kent J. (1983), An Introductory Lecture to a Course of Law Lectures (1794), σε Hyneman, Lutz (επιμ., 1983).

Kepel G. (1991), La rivincita di Dio. Cristiani, ebrei, musulmani alia riconquista del mondo (1991), Rizzoli, Μιλάνο.

Kertzer D. I. (1996), Prigioniero del Papa Re (1996), Rizzoli, Μιλάνο.

Kimmerling B. (2002), Israeli Democracy's Decline, σε «International Herald Tribune», 3 Απριλίου, o. 6.

Kissinger H. (1994), Diplomacy, Simon and Schuster, Νέα Υόρκη [ελλ. έκδ.: Κίσιν- γκερ Χένρι, Διπλωματία, Αθήνα, Λιβάνης, 1995).

Klein Η. S. (1989), Slavery in the Americas: A Comparative Study of Virginia and Cuba (1967), Ivan R. Dee, Σικάγο.

Klemperer V. (1996), Ich will Zeugnis ablegen bis zum letzten, επιμ. W. Nowojski, H. Klemperer, Aufbau, Βερολίνο, 5η έκδοση.

- (2005), LTI. Notizbuch eines Philologen (1957), Reclam, Λειψία.

Krauthammer C. (1994), Clinton Should Do more than just Stand Firm, σε «International Herald Tribune», 15-16 Οκτωβρίου, o. 10.

Kristof N. D. (2001), In Afghanistan, It's better to Let Omar Fade Out, σε «International Herald Tribune», 27 Δεκεμβρίου, o. 6.

- (2002), The Boomerang Syndrome, σε «International Herald Tribune», 3 Απριλίου, o. 6.

- (2006), Starting Another War, σε «International Herald Tribune», 13 Σεπτεμ­βρίου, o. 8.

KOhl S. (1994), The Nazi Connection: Eugenics, American Racism and German National Socialism, Oxford University Press, Νέα Υόρκη-Οξφόρδη.

Lapoujade D. (2002), La gente ha paura della guerra civile mascherata nelle periferie, συνέντευξη σε U. Munzi, σε «Corriere della Sera», 17 Ιουνίου, o. 6.

390 Βιβλιογραφία

Las Casas B. de (1981), La leggenda nera. Storia proibita deg// spagnoli nel Nuovo Mondo (1906), Feltrinelli, Μιλάνο.

Lawrence B. B. (1993), Oltre la retorica delle guerre sante. II fondamentalismo islamico all'ombra del Nuovo Ordine, σε Giammanco (επιμ., 1993).

Lazare B. (1969), L'antisemitisme. Son histoire et ses causes (1894), Documents et temoignages, Παρίσι.

L£monon M. (1971), Le rayonnement du Gobinisme en Allemagne, ανέκδοτη δι­δακτορική διατριβή, University de Strasbourg II.

Lenin V. I. (1955-70), Opere complete, Editori Riuniti, Ρώμη.

Lemer G. (1998), Lo scisma degli ebrei italiani, σε «La Stampa», 18 Ιανουαρίου, σ. 7.

L£vy B.-H. (2006), U antiamericanismo έ il nuovo antisemitismo, συνέντευξη στον M. Molinari, σε «La Stampa», 28 Ιανουαρίου, σ. 11.

Lewis A. (1997), Israel's Lethal Mix of Religion and Nationalism, σε «International Herald Tribune», 4-5 Ιανουαρίου, σ. 6.

Lewis B. (1990), Semiti e antisemiti. Indagine su un conflitto e un pregiudizio (1986), II Mulino, Μπολόνια.

- (2002), II suicidio dell'islam (2002), Mondadori, Μιλάνο.

- (2004), La crisi dell'islam. Le radici dell'odio verso I'Occidente (2004), Mondadori, Μιλάνο.

Lieven A. (2005), Giusto o sbagliato έ I'America (2004), Sperling & Kupfer, Μιλάνο.

Lifton R. J. (1988), Arzte im Dritten Reich (1986), Klett-Cotta, Στουτγάρδη.

Lifton R. J., Mitchell G. (1995), Hiroshima in America: Fifty Years of Denial, Putnam's Sons, Νέα Υόρκη.

Losurdo D. (1983), Fichte, la resistenza antinapoleonica e la filosofia classica tedesca, σε «Studi storici», 1-2, σ. 189-216.

- (1991), La comunita, la morte, I'Occidente. Heidegger e I’ «ideologia della guerra», Bollati Boringhieri, Topivo.

- (1993), Democrazia o bonapartismo. Trionfo e decadenza del suffragio universale, Bollati Boringhieri, Topivo.

- (1996), II revisionismo storico. Problemi e miti, Laterza, Ρώμη-Μπάρι.

- (1997a), Dai fratelli Spaventa a Gramsci. Per una storia politico-sociale della fortuna di Hegel in Italia, La Citti del Sole-lstituto italiano per gli studi filosofici, Νάττολι.

Βιβλιογραφία 391

- (1997b), Hegel e la Germania. Filosofia e questione nazionale tra r'rvoluzione e reazione, Guerini-lstituto italiano per gli studi filosofici, Μιλάνο.

- (2002), Nietzsche, il ribelle aristocratico. Biografia intellettuale e bilancio critico, Bollati Boringhieri, Topi'vo.

- (2005), Controstoria del liberalismo, Laterza, Ρώμη-Μπάρι.

Lott D. N. (επιμ.) (1994), The Presidents Speak: The Inaugural Addresses of the American Presidents, from Washington to Clinton, Henry Holt and Company, Νέα Υόρκη.

Luxemburg R. (1968), Fragment Qber Krieg, nationale Frage und Revolution, στης βίας, Politische Schriften, επιμ. Ο. K. Flechtheim, Europaische Verlagsanstalt, Φρανκφούρτη, vol. III.

Macaulay T. B. (1850), Critical and Historical Essays, Contributed to The Edinburgh Review, Tauchnitz, Λειψία.

MacFarquhar N. (2006), For U.S. Travelers, «It's a Bad Time to Be Ahmed», σε «International Herald Tribune», 2 Ιουνίου, σ. 2.

MacLean N. (1994), Behind the Mask of Chivalry: The Making of the Second Ku Klux Klan, Oxford University Press, Νέα Υόρκη-Οξφόρδη.

Malowist M. (1987), La schiavitu nel Medioevo e nell' eti moderna, Esi, Νάπολι.

Mansfield P. (1993), Storia del Medio Oriente (1991), Sei, Topivo.

Mao Tse-tung (1969), Sulla tattica contro I'imperialismo giapponese (1935), στου βίου, Opere scelte, Edizioni in lingue estere, Πεκίνο, vol. I.

Margalit A. (2003), The Suicide Bombers, oc «The New York Review of Books», 16 Ιανουαρίου, σ. 36-39.

Marienstras E. (1992), Wounded Knee ou I'Amtrique Bn de siecle, Complexe, Βρυ­ξέλλες.

Marr W. (1862), Der Judempiegel, Selbstverlag des Verfassers, Αμβούργο.

- (1879), Der Sie,g des )udenthums iiber das Germanenthum. Vom einem nicht confessionellen Standpunkt aus betrachtet, Rudolph Costenoble, Βέρνη, 8η έκδοση.

Marsh C. (2006), Wayward Christian Soldiers, σε «International Herald Tribune», 21-22 Ιανουαρίου, σ. 6.

Marx K., Engels F. (1955-89), Werke, Dietz, Βερολίνο.

Mattioli A. (2005), Der unrichtbare Dritte, σε «Die Zeit», 15 Σεπτεμβρίου, σ. 92.

Menzies G. (2002), 1421. La Cina scopre I'America (2002), Carocci, Ρώμη.

392 Βιβλιογραφία

Michels R. (1991), L'ltalia di oggi. Storia della cultura politica ed economica dal I860 al 1930 (1930), στου ίδιου, Socialismo e fascismo (1925-1934), επιμ. G. Panella, Giuffre, Μιλάνο.

Millis W. (1989), The Martial Spirit (1931), Elephant Paperbacks, Σικάγο.

Moeller van den Bruck A. (1919), Das Recht der jungen Volker, Piper, Μόναχο.

Moffa C. (1996), Saggi di storia africana, Unicopli, Μιλάνο.

Molinari M. (2002), Ga A Mafia : La fabbrica dei killer, σε «La Stampa», 24 Ιανου­άριου, o. 11.

Montefiori S. (2005), Francia, scoppta la bomba Finkielkraut, σε «Corriere della Sera», 25 Νοεμβρίου, o. 16.

Moore Z. S. (1983), An Oration on the Anniversary of the Independence of the United States o f America (1802), σε Hyneman, Lutz (επιμ., 1983).

Morris B. (2001), Vittime (1999), Rizzoli, Μιλάνο.

Morris E. (1980), The Rise of Theodore Roosevelt, Ballantine Books, Νέα Υόρκη.

Mueller J., Mueller K. (1999), Sanctions of Mass Destruction, σε «Foreign Affairs», Μαΐου-Ιουνίου, σ. 43-53.

Munzi U. (1995), Vendetta 34 anni dopof, in «Corriere della Sera», 17 Οκτωβρίου, σ. 9.

Mussolini B. (1979), Scritti politici, επιμ. E. Santarelli, Feltrinelli, Μιλάνο.

Nani M. (19%), Fisiologia sociale e politica della razza latina. Note su alcuni dispositivi di naturalizzazione negli scritti di Angelo Mosso, σε A. Burgio, L. Casali (επιμ.), Studi sui razzismo italiano, Clueb, Μπολόνια.

Navarro M. (1999), U.S. Aid and 'Genocide': Guatemala Inquiry Details CIA's Help to Military, σε «International Herald Tribune», 27-28 Φεβρουάριου, σ. 3.

Nicastro A. (2002), Una Auschwitz per talebani in Afghanistan, σε «Corriere della Sera», 14 Μαΐου, o. 15.

Nirenstein F. (19%), All'lntifada dello Shabbat, σε «La Stampa», 18 Αυγοόστου, σ. 8.

Noer T. J. (1978), Briton, Boer, and Yankee: The United States and South Africa 1870-1914, The Kent State University Press, Κεντ (Οχάιο).

Nolte E. (1987), Der europaische Burgerkrieg 1917-1945. Nationalsozialismus und Bolschewismus, Ullstein, Φρανκφοόρτη-Βερολίνο.

Nordau M. (1909), Zionistische Schriften, Zionistischen Aktionskomitee (επιμ.), Judischer Verlag, Κολονία-Λειψία.

Βιβλιογραφία 393

- (1913), Der Zionismus. Neue, vom Verfasser vollstandig umgearheitete und bis zur Cegenwart fortgefuhrte Auflage, Wiener Zionistischen Vereinigung (επιμ.), Buchdruckerei Helios, Βιέννη.

Normand R. (1996), Deal Won't End Iraqi Suffering, σε «International Herald Tribune», 7 Ιουνίου 1996, o. 8.

Novazio E. (2006), Videcxhoc dei marines. Canta di iracheni uccisi, σε «La Stampa», 15 Ιουνίου, o. 8.

Olasky M. (1992), The Tragedy of American Compassion, Regnery Gateway, Ουά- σινγκτον.

Olimpio G. (2002), Yasser1 Re dei bugiardi, batterebbe anche la macchina della verita, σε «Corriere della Sera», 7 Ιουνίου, σ. 9.

- (2003), Omicidi mirati e incursioni oItreconfme: έ la «legge di Dagan», σε «Corriere della Sera», 7 Οκτωβρίου, σ. 2.

Panebianco A. (2006), II compromesso necessario, σε «Corriere della Sera», 13 Αύ­γουστου, o. 1, 30.

Pape R. A. (2006), The Imagined Enemy, And the Real One, σε «International Herald Tribune», 4 Αύγουστου, o. 6.

Pfaff W. (2004), Bush is Ignoring the Political Lesson of Vietnam, σε «International Herald Tribune», 3-4 Ιανουαρίου, o. 4.

- (2006), Israel's Personal Superpower, σε «International Herald Tribune», 6-7 Μαίου, σ. 4.

Pierre R. E. (2002), Arab Enclave Lives in Fear, σε «International Herald Tribune», 6 Αυγοόστου, o. 8.

Piper E. (2005), Alfred Rosenberg Hitlers Chefideologe, Blessing, Μόναχο.

Poliakov L. (1974-90), Storia dell’antisemitismo (1961-77), La Nuova Italia, Φλω­ρεντία.

- (1987), Le Mythe atyen. Essai sur les sources du racisme et des nationalismes (1971), Complexe, Βρυξέλλες.

Poliakov L , Wulf)., (1978), Das Dritte Reich und seine Denker (1959), Saur, Μόναχο.

Procacci G. (1984), Dalla parte dell’Etiopia. L’aggressione italiana vista dai movimenti anticolonialisti d'Asia, d'Africa, d'America, Feltrinelli, Μιλάνο.

Purcell V. (1963), The Boxer Uprising: A Background Study, Cambridge University Press, Κέι μπριτζ.

394 Βιβλιογραφία

Quinet Ε. (1984), Le Christianisme et la Rfrolution franqaise (1845), Fayard, Παρίσι.

Rampoldi C , (2006), L'Europa non tradisca Kabul, andarsene un rischio per fuff/', σε «la Repubblica», 11 Ιουνίου, σ. 8.

Rauschning H. (1940), Gesprache mil Hitler (1939), Europa Verlag, Ζυρίχη-Βιέννη- Νέα Υόρκη, 2η έκδοση.

Renan Ε. (1947-61), Oeuvres competes, επιμ. Η. Psichari, Calmann-Livy, Παρίσι 1947, vol. VIII.

Richburg Κ. Β. (2002a), Bush's Envoy Sees Arafat as Israeli Drive Continue, σε «International Herald Tribune», 6-7 Απριλίου, σ. 1, 4.

- (2002b), Israeli «Acts of Revenge» Embitter the People of Bethlehem, σε «International Herald Tribune», 9 Απριλίου, o. 9.

Riesebrodt M. (1990), Fundamentalismus als patriarchalische Protestbewegung. Amerikanische Protestanten (1910-28) und iranische Schiiten (1961-79) σε Vergleich, Mohr (Siebeck), Τίμπινγκεν.

Riotta G. (1996), Indiani egoisti e cattivi. Viva Custer, σε «Corriere della Sera», 19 Μαΐου, o. 25.

Risen J. (2004), Rebellion by Shiites Reflects Growth o f Hostility to U.S. in Iraq, σε «International Herald Tribune», 9 Απριλίου, o. 5.

Rochester S. I. (1977), American Liberal Disillusionment in the Wake of World War I, Pennsylvania State University Press, Παρκ-Λονδίνο.

Rohl J. C. G. (1993), Wilhelm II. Diejugenddes Kaisers 1859-1888, Beck, Μόναχο.

- (2001), Wilhelm II. Der Aufbau der Personlichen Monarchic, 1888-1900, Beck, Μόναχο.

Romano S. (2004), Le contabilitk dell'orrore, σε «Corriere della Sera», 14 Μαΐου, o. 1.

Roosevelt T. (1901), The Strenuous Life: Essays and Addresses, The Century, Νέα Υόρκη.

- (1951), The Letters, επιμ. Ε. E. Morison, J. M. Blum, J. J. Buckley, Harvard University Press, Κέιμπριτζ (Μασαχουσέτη), 1951.

Rosenberg A. (1937), Der Mythus des 20. Jahrhunderts (1930), Hoheneichen, Μόναχο.

Rosenstock-Huessy E. (1993), Out of Revolution: Autobiography of Western Man (1938), Berg, Πρόβιντενς-Οξφόρδη.

Sachar Η. M. (1993), A History of the lews in America, Vintage Books, Νέα Υόρκη.

Βιβλιογραφία 395

Satire W. (1994), The Hope for Iraqis Is Saddam Hussein's Overthrow, σε «International Herald Tribune», 11 Οκτωβρίου, σ. 6.

- (2002), A War Palestinians Ought to Be Waging, σε «International Herald Tribune», 24 Σεπτεμβρίου, o. 8.

Salerno E. (2005), Genocidio in Libia. Le atrocita nascoste dell'awentura coloniale italiana in Libia, manifestolibri, Ρώμη.

Sandoz E. (επιμ.) (1991), Political Sermons of the American Founding Era: 1730- 1805, Liberty Press, Ινδιανάπολη.

Sante L. (2004), Here's-Me-at-War. jpeg, σε «International Herald Tribune», 12 Μαΐου, o. 6.

Santevecchi G. (2006), Lady Diana, I'ultima foto. In un dossier la verity. Torse, σε «Corriere della Sera», 12 Ιουλίου, o. 25.

Sarzanini F. (2005), II dossier di Roma: hanno manomeno le prove, σε «Corriere della Sera», 10 Μαίου, o. 6.

Scaraffia L. (1993), Rinnegati. Per una storia dell'identiti occidentale, Laterza, Ρώμη-Μπάρι.

Schlesinger A. jr. (1997), Has Democracy a Futuref, σε «Foreign Affairs», Σεπτεμ- βρίου-Οκτωβρίου, σ. 2-12.

Schmitt C. (1981), Teoria del partigiano (1963), il Saggiatore, Μιλάνο [ελλ. έκδ.: Schmitt Carl, Η θεωρία του αντάρτη, Αθήνα, Πλέθρον, 1990).

- (1991), II nomos delta terra nel diritto internazionale delta «Jus Publicum Europaeum» (1950), Adelphi, Μιλάνο.

Schoeps J. H. (1983), Zionismus, Texte zu seiner Entwicklung, Fourier, Gutersloh, 2η αναθεωρημένη έκδοση.

Schumpeter J. A. (1974), Sociologia dell'imperialismo (1919), Laterza, Ρώμη-Μπάρι.

Seale P. (2002), Who Controlled Abu Nidall, σε «International Herald Tribune», 22 Αυγοΰστου, o. 7.

Segev T. (2001), II settimo milione (1991), Mondadori, Μιλάνο.

Seton-Watson H. (1971), Storia dell'impero njsso (1801-1917) (1967), Einaudi, Topivo.

Sharansky N. (2004), II pregiudizio antisemita allontana la pace in Medio Oriente, συνέντευξη σε P. Nirenstein, σε «La Stampa», 19 Ιανουαρίου, o. 12.

Shirer W. L. (1974), Storia del Terzo Reich (1959), Pbe Einaudi, Topivo, 4η έκδοση.

Short P. (2005), Pol Pot. Anatomia di uno sterminio (2004), Rizzoli, Μιλάνο.

396 Βιβλιογραφία

Siegman Η. (2002a), Sharon's Real Purpose Is to Create Foreigners, σε «International Herald Tribune», 25 Σεπτεμβρίου, o. 7.

- (2002b), Sharon Rewrites the Peace Script, σε «International Herald Tribune», 12 Ιουνίου, o. 8.

- (2004), Replica a ft Morris, σε «The New York Review of Books», 8 Απριλίου, o. 78-79.

- (2005), Israel Is Still Blocking the Road to Peace, σε «International Herald Tribune», 25 Ιουλίου, σ. 6.

- (2006a), Hamas. The Last Chance for Peace, σε «The New York Review of Books», 27 Απριλίου, σ. 42-47.

- (2006b), The Killing Equation, σε «The New York Review of Books», 9 Φεβρουά­ριου, σ. 18-19.

Singer P. W. (2005), Outsourcing War, σε «Foreign Affairs», Μαρτίου-Απριλίου, σ. 119-32.

Singerman R (1987), The lew as Racial Alien: The Genetic Component of American Anti-Semitism, σε D. A. Gerber (επιμ.), Anti-Semitism in American History, University of Illinois Press, Ουρμπάνα-Σικάγο.

Skidelsky R. (1989), John Maynard Keynes. Speranze tradite 1883-1920 (1981), Bollati Boringhieri, Topivo.

Slotkin R. (1994), The Fatal Environment: The Myth of the Frontier in the Age of Industrialization 1800-1890 (1985), Harper Perennial, Νέα Υόρκη.

Smith A. (1981), An Inquiry into the Nature and the Causes of the Wealth of Nations (1775-76), Liberty Classics, Ινδιανάπολη [ελλ. έκδ.: Σμιθ λνταμ. Έρευνα για τη φύση και τις αίτιες του πλούτου πυν εθνών, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000).

Smith J. (2000), Milosevic Seems a Winner: «No Credible Alternative» in Sep-tember Election, σε «International Herald Tribune», 31 Ιουλίου, σ. 1, 9.

Spanier K. (1993), Christian Hebraism and the Jewish Christian Polemic, σε S. Goldman (επιμ.), Hebrew and the Bible in America: The First Two Centuries, University Press of New England, Αννόβερο-Λονδίνο.

Spataro A. (1996), Fondamentalismo islamico. L'lslam politico (1995), Edizioni Associate, Ρώμη.

Spengler O. (1933a), Jahre der Entscheidung, Beck, Μόναχο.

- (1933b), Politische Schriften. Volksaugabe, Beck, Μόναχο.

- (1980), Der Untergang des Abendlandes (1918-23), Beck, Μόναχο.

Βιβλιογραφία 397

Spinelli Β. (1995), La frontiera dell'Ovest, σε «la Stampa», 18 Οκτωβρίου, σ. 1, 6.

- (1996), Integralisti alio specehio, σε «La Stampa», 29 Σεπτεμβρίου, σ. 1,13.

- (1998), II culto del Santo Sterminatore, σε «La Stampa», 2 Ιουλίου, σ. 7.

- (2002), Amoreeguerra in Palestina, σε «La Stampa», 14 Απριλίου, σ. 1,11.

Stael-Holstein A-L.-G. de (1968), De I'Ailemagne (1813), επιμ. S. Balaye, Garnier- Flammarion, Παρίσι.

Stalin J. (1971-73), Werke, Roter Morgen, Αμβούργο.

Stannard D. E. (2001), Olocausto americano. La conquista del Nuovo Mondo (1992), Bollati Boringhieri, Topivo.

Sternhell Z. (1978), La droite rfrolutionnaire. Les origines franqaises du fascisme 1885-1914, Seuil, Παρίσι.

Stoddard L. (1922), The New World of Islam, Scribner's Sons, Νέα Υόρκη.

- (1925), Le flot montant des peuples de couleur contre la suprimatie mondiale des blancs (1920), Payot, Παρίσι.

Stokes E. (1986), The Peasant Armed: The Indian Rebellion of 1857, επιμ. C. A. Bayly, Clarendon Press, Οξφόρδη.

Strauss L. (1977), What Is Political PhilosophyI (1955), ιταλ. μετάφραση στου ίδιου, Che cos'e la filosofia political, επιμ. P. P. Taboni, Argalia, Ούρμπινο.

- (1998a), Progress or Returnl (1952), ιταλ. μετάφραση στου ίδιου, Cerusalemme e Atene, επιμ. R. Esposito, Einaudi, Topivo.

- (1998b), Relativism (1961), ιταλ. μετάφραση στου ίδιου, Cerusalemme e Atene, επιμ. R. Esposito, Einaudi, Topivo.

- (1999), German Nihilism (1941), επιμ. D. Janssens, D. Tanguay, σε «Interpretation. A Journal of Political Philosophy», άνοιξη, σ. 357-378.

Strong J. (1963), Our Country (1885), The Belknap Press of Harvard University Press, Κέιμπριτζ (Μασαχουσε'τη).

Suzuki C., Feuerwerker A. (1995), China (Late Ching), σε The New Encyclopaedia Britannica, vol. XVI.

Swarns R.L. (2003), At least 13,000 Arabs and Muslims in U.S. Face Deportation, σε «International Herald Tribune», 9 Ιουνίου, σ. 7.

Tanner M. (2001), Ireland's Holy War: The Struggle for a Nation's Soul, 1500-2000, Yale University Press, Νιοΰ Χέιβεν-Λονδίνο.

398 Βιβλιογραφία

Tarle Ε. V. (1975), Napoleone (1942), Editori Riuniti, Ρώμη, 4η έκδοση.

Taylor A. J. P. (1972), Le origini della seconda guena mondiale (1961), Laterza, Μπάρι.

Thomas E. (1995), The Very Best Men. Four Who Dared. The Early Years of the CIA, Simon and Schuster, Νέα Υόρκη.

Tinker H. (1974), A New System of Slavery: The Export of Indian Labour Overseas 1830-1920, Oxford University Press, Νέα Υόρκη.

Tocqueville A. de (1951), Oeuvres completes, επιμ. J. P. Mayer, Gallimard, Παρίσι 1951.

Todd E. (2003), Dopo I'lmpero (2002), Tropea, Μιλάνο [ελλ. έκδ.: Todd Emmanuel, Μετά την αυτοκρατορία. Δοκίμιο για την αποσύνθεση του αμερικα­νικού συστήματος, Αθήνα, Κριτική, 2003).

Todorov Τ. (1984), La conquista dell'America. II Problema dell'«altro» (1982), Einaudi, Τορίνο [ελλ. έκδ.: Τοντόροφ Τσβέταν, Η κατάκτηση της Αμερικής. Το πρόβλημα του άλλου, Αθήνα, Νήσος).

Tolstoj L. (1974), Guerraepace (1868-69), Einaudi, Τορίνο [ελλ. έκδ.: Τολστόη Λ., Πόλεμος και Ειρήνη, Αθήνα, Γκοβόστης).

Torri Μ. (2000), Storia dell'lndia, Laterza, Ρώμη-Μπάρι.

Toynbee A. J. (1951-54), A Study of History (1934-54), Oxford University Press, Οξφόρδη [ελλ. έκδ.: Σπουδή της ιστορίας, Αφοί Συρόττουλοι & Κ. Κουμουνδου- ρέας. Αθήνα, 1962).

- (1954), Panorami della storia (1934-54), Mondadori, Μιλάνο, vol. II, 1.1.

- (1992), II mondo d I'Occidente, Sellerio, Παλέρμο.

Treitschke H. von (1965), Herr Graetz undsein judentum (1879), σε W. Boehlich (επιμ.) Der Berliner Antisemitismusstreit, Insel, Φρανκφούρτη.

Truchanowski W. G. (1987), Winston Churchill. Eine politische Biographie (1968), Pahl-Rugenstein, Κολονία.

Tsemel L (2003), Enfants qui meurent, enfants qui tuent σε "Le Monde diplomatique", Νοέμβριος, σ. 25.

Vercors (1994), II silenzio del mare (1942), δίγλωσση έκδοση, Einaudi, Τορίνο [ελλ. έκδ.: Βερκόρ, Η οιυτπή της θάλασσας, Αθήνα, έκδοση Ελληνογαλλικής Εταιρείας, 1945 (επανέκδοση από Ε.Λ.Ι.Α., 1981)).

Verlinden C. (1955-77), L'esclavage dans I'Europe m4di4vale, Rijksuniversiteit Te Gent, Γάνδη-Μπριζ.

Βιβλιογραφία 399

Vidal-Naquet Ρ. (1980), II buon uso del tradimento. Flavio Giuseppe e la guerra giudaica (1977), Editori Riuniti, Ρώμη.

Voltaire (1885a), Lettre au roi de Prusse sur la tragidie de Mahomet (1742), σε Voltaire (1885b).

- (1885b), Mahomet ou le fanatisme (1742), Librairie de la Bibliothfcque Nationale, Παρίσι.

- (1968), Dizionario filosofico (1764), Mondadori, Μιλάνο [ελλ. έκδ.: Βολταίρος, Φιλοσοφικό λεξικό, Αθήνα, Στάχυ, 2001 (επανέδκοση από Πιρόγα, 2008)].

Wade W. C. (1997), The Fiery Cross: The Κυ Klux Klan in America, Oxford University Press, Νέα Υόρκη-Οξφόρδη.

Washburn W. E. (1992), Gli indiani d'America (1975), Editori Riuniti, Ρώμη, 2η έκ­δοση.

Washington G. (1988), A Collection, σε επιμ. W. B. Allen, Liberty Classics, Ινδια- νάπολη.

Watzman H. (2006), Human Shields or Bulldozers? Or Neither7, σε "International Herald Tribune" 22 Ιουνίου, σ. 8.

Weber M. (1971) Zwischen zwei Gesetzen (1916), στου ίδιου, Gesammelte politische Schriften, σε επ ιμ .). Winckelmann, Mohr (Siebeck), Τίμπινγκεν, 3η έκδοση.

Weil S. (1996), Lettera a D4odat Rochi del 23 gennaio 1941, σε G. Gaeta (επιμ.), I catari e la tivilti mediterranea, Marietti, Γένοβα.

Weinberg A. K. (1963), Manifest Destiny: A Study of Nationalistic Expansionism in American History (1935), Quadrangle Books, Σικάγο.

Wheatcroft A. (2004), Infedeli. 638-2003: il lungo conflitto fra cristianesimo e islam (2004, 2η έκδοση), Laterza, Ρώμη-Μπάρι.

Wiesel E. (2004), L'Europa e la frontiera dell'intoleranza, συνέντευξη στον Μ. Molinari, σε "La Stampa", 26 Ιανουαρίου, σ. 7.

Wikler D. (1999), The Dalai Lama and the C/'a, σε "The New York Review of Books", 23 Σεπτεμβρίου, σ. 81.

Wilson W. (1927), War and Peace: Presidential Messages, Addresses, and Public Papers (1917-24), σε επιμ. R. S. Baker, W. E. Dood, Harper Brothers, Νέα Υόρκη- Λονδίνο.

Wirth A. (1905), Die gelbe und die slawische Gefahr, Gose und Tetzlaff, Βερολίνο.

400 Βιβλιογραφία

Wood G. S. (1988), The Fundamentalists and the Constitution, σε "The New York Review of Books", 18 Φεβρουάριου, o. 33-40.

Woodward C. V. (1963), Le origini del nuovo Sud (1951), II Mulino, Μπολόνια.

Young C. (2006), Is the West Too Civil in War?, σε "International Herald Tribune", 11 Αύγουστου, σ. 7.

Zaccaria G. (1999), La mode dal cielo sfigura Pristina, σε "La Stampa", 8 Απριλίου, σ. 3.

Ziegler I. (1926), Amerikanismus, σε "Weltwirtschaftliches Archiv", 23, σ. 69-89.

Zimmermann M. (1986), Wilhelm Marr: The Patriarch of Antisemitism, Oxford University Press, Νε'α Υόρκη-Λονδίνο.

Zoepf K. (2006), Syria Under Pressure from Flood of Refugees, at "International Herald Tribune", 26 Ιουλίου, σ. 4.

Zucconi V. (1995), Svastiche, stelle e strisce, σε "La Stampa", 11 Οκτωβρίου, σ. 9.

- (2002), E I’America scopre le torture della Cia, σε "la Repubblica", 27 Δεκεμβρίου,

Ε υ ρ ετ ή ρ ιο ο ν ο μ ά τ ω ν

Αβελάρδος 166,186 Αλέξανδρος Β', τσάρος της Ρωσίας

16, 288Αϊζενχάουερ, Ντ. 146-147,268,367-

369Αϊνστάιν, Α. 217 Αιρλαντ, Τζ., αρχιεπίσκοπος 121 Αιχμαν, Κ. Α. 164,209,214,274,323 Αλιτούρος 181 Αμίρ, Γ. 234 Αμπντάλα, Γκ. 310 Ανταμς, Τζ. 329, 331 Αντόρνο, Τ. 265 Αραφάτ, Γ. 88, 296 Αρεντ, X. 50,57-58,116,163-165,

180, 182, 198, 209, 214-217, 221, 223, 231, 235, 238, 240, 244-245, 274, 311, 322, 350, 354, 357-358, 361

Αριστοτέλης 190 Αρμένιος 105 Αρμπεντζ, Γκ. 17 Αρνντ, Ε. Μ. 100-101 Αυγουστίνος, Αγιος 167,170,175 Αύγουστος, Γάιος Ιούλιος Καίσαρας

Οκταβιανός, αυτοκράτορας 102 Αχμαντινετζάντ, Μ. 235-237, 347

Βάγκνερ, Ρ. Β. 280, 297 Βάινινγκερ, Ο. 274 Βάιτζ, Θ. 241 Βαλά, Ξ. 207 Βάρμουντ, Α. 285

Βάρος, Πόπλιος Κοϊντίλιος 102 Βέιλ, Σ. 178-179 Βέμπερ, Μ. 152,366 Βερκόρ, ψευδ. Μπριλέρ Ζ. 358, 364 Βερνάρδος του Κλερβό, άγιος 166,

188-190 Βίζελ, Ε. 157Βικτορία, βασίλισσα της Μεγάλης

Βρετανίας και Ιρλανδίας 150 Βινσένσο Φερέρ, άγιος 185 Βιργίλιος, Πόπλιος Μάρων 188 Βολταίρος (Φ. Μ. Αρουέτ) 102,119,

170-177Βρις ντε Χεεκελίνγκεν, X., ντε 207

Γεώργιος Γ', βασιλιάς της Μεγάλης Βρετανίας και της Ιρλανδίας 36

Γιοσέφ, Ο. 233Γιουβενάλης, Δέκιμος Ιούνιος 170 Γκάλτον, Φ. 111,141 Γκάμα, Βάσκο ντε 36 ΓκανςΕ. 174 Γκάρβεΐ, Μ. 94, 212 Γκαριμπάλντι, Τζ. 177 Γκαροντί, Ρ. 344Γκέμπελς, Γ. 55, 200, 210, 288, 304,

333-334Γκερέν, Ζ. 295 Γκαίτε, Γ. Β. 117 Γκλάντστοουν, Γ. 163 Γκολντχάγκεν, Ντ. Τζ. 203-204 Γκομπινό, Α. ντε 264, 294 Γκοντιέ, Ρ. 206

402 Ευρετήριο

Γκόρντον, Τσ. Τζ. 88 Γκούμπλοβιτς, Λ. 277-278, 335-336 Γκράμσι, Α. 131-132 Γκραντ, στρατηγός 157 Γκρετς,Χ. 51,53 Γουέστ Μπέντζαμιν 330 Γουλιέλμος Β', αυτοκράτορας της Γερ­

μανίας 31, 124, 126, 149-150, 221,372

Γουλφ, Λ. 208

Δαρβίνος, Κ. 109-111,214 Διοκλητιανός, αυτοκράτορας 182-183

Έιταμ, Ε. 231 Έκαρτ, Ντ. 159Ελισάβετ, αυτοκράτειρα της Αυ­

στρίας 16Ένγκελς, Φ. 129-130,152,172 Έρασμος του Ρότερνταμ 170,178 Ευλόγιος της Κόρντοβας, Αγιος 189

Ζεεβί, Ρ. 21-22 Ζίγκλερ, Λ. 134 Ζίγκμαν, X. 22 Ζουμαράγκα, X., ντε 47

Ήντεν, Α. 368-369

Θωμάς Ακινάτης, άγιος 168,187-190

Ιερώνυμος της Στριδώνας, άγιος 165 Ιησούς Χριστός 76-77, 83,119,146,

167,178,182,185, 203 Ιννοκέντιος Η', πάπας 193 Ίνχοφ, Τζ. Μ. 69 Ιουλιανός, αυτοκράτορας 181-182 Ιουστίνος ο Μάρτυρας, άγιος 181 Ίρβινγκ, Ντ. 344-346

Ιωάννης Παύλος Β', πάπας 72-73, 77

Καλβίνος, I. 170 Κανάρις, Β. Φ. 345 Κάνοβας ντελ Καστίγιο, Αντόνιο 16 Καντ, Ε. 170 Καντάφι, Μ. 356 Καράδερς, Τζ. Κ. 155 Κάρελ, Α. 84 Καρλομάγνος 35,188,373 Καρνό,Μ. 16 Κάρτερ, Τζ. 28 Κάρτραϊτ, Σ. Α. 154 Κάστερ, Τζ. Α. 345-346 Κάστρο, Φ. 16-17 Κίινς,Τζ. Μ. 148,151-152 Κίνεντι, Τζ. Φ. 19 Κεργκολέ, Λ. ντε 276 Κι'γκαν, Τζ. 345-346 Κιφιτσι Α. 273 Κινέ, Ε. 324, 339, 357 Κίπλινγκ, Τζ. Ρ. 221 Κλεμανσό, Ζ. 148 Κλάιμπερ, Π. Κ. 261 Κλφπερερ, Β. 215,218 Κλίντον, Μπ. 146-148,161, 372 Κοϊζούμι, Τζ. 246 Κολαγιάνι, Ν. 135 Κολφους Γ. 171 Κολόμβος, X. 321,323 Κόνκουεστ, Ρ. 338 Κόνραντ, Τζ. 40, 43 Κοντορσέ, μαρκήσιος του 52 Κοραντίνι, Ε. 135,272 Κορσέλ ντε, Φ. 271 Κουτμπ, Σ. 82-85 Κρόμερ, κόμης του, Μπάρινγκ 221,

360-361Κρότσε, Μπ. 325, 365

Ευρετήριο 403

Κρουαζιέ 39Κωνσταντίνος 1ος, αστοκράτορας

183,188

Λαζάρ,Μπ. 164-165,223,354 Λάιμπνιτζ, Γκ. Β„ φον 117 Λας Κάζας, Μπ„ ντε 47, 52, 191,

340Λασάλ, Φ. 174,241 Λεβί, Μπ.Α. 156 Λέκι, Γ. 355Λίνιν, Ν. (Ουλιάνοφ, Β. I.) 66,126-

127,131,162-163, 242, 267, 349 Λεντζ,Φ . 142Λεοπόλδος Β', βασιλιάς του Βελγίου

357Λίων IP , πάπας 120 Λίντσεϊ, X. 269 Λι'χι, Γ. Ντ. 24 Λοκ,Τζ. 219,306 Λότζε, Ρ.Χ. 117Λουδοβίκος ΙΔ', βασιλιάς της Γαλλίας

102Λουδοβίκος Φίλιτπτος της Ορλεάνης,

βασιλιάς των Γάλλων 272 Λούθηρος, Μ. 101, 103-104,170 Λουμούμπα, Π. 17 Λούξεμπουργκ, Ρ. 213

Μάθερ, Κ. 302Μακ Κίνλεϊ, Γ. 16,144Μακιαβέλι, Ν. 68Μαλεμττράνς Ν., ντε 117Μάλκολμ X. (Λιτλ Μ.) 239Μαμέλι, Τζ. 103Μαμωνάς 172,189Μαντενια, Λ. 249Μάντισον, Τζ. 301,329Μάξιμος ο Εξομολογητής, άγιος 189

ΜάοΤσετοόνγκ 46,126 Μαουντούντι, A. Λ. 72, 77 Μαρ, Γ. 199, 264,284-286,292, 294 Μαρκίωνας 178-179 Μαρξ,Κ. 36-37,45,107,115 ,124,

126, 129, 143, 150,170, 172-174, 242-243, 295

Ματσίνι, Τζ. 177Μαχντί (Μ. Αχμάντ) 40, 71, 88,112-

113,125Μίλερ βαν ντεν Μπρουκ, Λ. 134 Μένζις, Γκ. 321 Μιλ, Τζ. Στ. 298, 323 Μιλντενστάιν, Λ., βαρόνος 210 Μιλόσεβιτς, Σ. 18, 20, 369 Μίτσελς, Ρ. 135 Μονρόε,Τζ. 133,144,328 Μοπέρτιους, Π. Λ. Μορο, ντε 52 Μοράς, Σ. 105 Μορτάρα, Ε. 168 Μοσαντέκ (Χινταγιάτ Μ.) 81, 88Μουσολίνι, Μπ. 31, 65, 135, 177,

246, 319, 352-355, 368, 372 Μπάβα-Μπέκαρις, Φ. 21 Μπαρ Κοχμπά, Σ. 181 Μπάρακ, Ε. 296 Μπαρθ, Κ. 151 Μπάουερ, Μπ. 174 Μπεβεριτζ, Λ. Τζ. 331 Μπεγκίν, Μ. 58,217,311 Μπερκ, Ε. 305 Μπφκλεϊ, Τζ. 330 Μπερλίν, Λ. 326, 348-349 Μπιν Λάντεν, Ο. 23, 362, 369 Μπλερ, Τ. 63, 65 Μπόζε, Σ. Κ. 224-226 Μπονχέφερ, Ντ. 151 Μπους, Τζ. 18, 29, 60, 68, 77, 124,

147, 151,314, 362,371

404 Ευρετήριο

Μπουτρού, Ε. 104 Μπούφαλο Μπιλ 273 Μπουχάριν, Ν. 131-132 Μπράις, Τζ. 120 Μπραουνσβάιγκ, δούκας του 102 Μττρεζίνσκι, Ζ. 28 Μπρέσι, Γκ. 21 Μπρεχτ, Μπ. 56 Μπρούνο, Τζ. 117 Μωάμεθ 71, 83,118,176-177, 189-

190, 249, 253-254, 307, 320, 357

Ναπολέων Α', Βοναπάρτης 39, 99, 101-102, 104, 107, 124, 241-242, 363-364

Ναπολέων Γ', αυτοκράτορας των Γάλλων 16,194,241

Νάσερ, Γκ. 34, 82, 88, 268, 368 Νγκο Ντινχ Ντιέμ 19 Νέρων, αυτοκράτορας 181-183 Νικόλαος Β', τσάρος της Ρωσίας 22 Νικόλαος Ε', πάπας 193 Νιντάλ, Α. 35 Νίξον, Ρ. Μ. 25Νίτσε, Φρ. 63,110 ,143 ,150 ,152 ,

170,218,251,280,297,340 Νόλτε, Ε. 211,358 Νορντάου, Μ. 89, 91-92, 213-214,

216,219Ντ' Ανούντσιο, Τζ 272Νταλαμπέρ 125Ντάλες, Τζ. Φ. 146Νταρμπισάιρ, Τζ. 314Ντε Γκάσπερι, Α. 355Ντε Ρουγκέρο, Τζ. 325Ντεά, Μ. 206Ντεκάρτ, Ρ. 102,117Ντι Μπουά, Ου. Ε. Μπ. 225Ντίρινγκ, Ε. Κ. 197,284-286,288, 294

Ντισραέλι, Μπ. 87,116,254,256,293 Ντριέ Λα Ροσέλ, Π. 206 Ντριμόν, Ε. 206

Όικεν, Ρ. 104 Ολμέρτ, Ε. 311 Ορτέγκα Ιααβέντρα, Ντ. 369 Ουάλντμαν, Ε. 73 Ουάσινγκτον, Τζ. 225, 328-329 Ουάτσον, Τ. 336Ουίλσον, Θ. 68, 105, 145, 148-149,

151,305, 366Ουμπέρτος Α', βασιλιάς της Ιταλίας

16, 21

Παύλος της Ταρσού, άγιος 111,167, 174-175,179-180, 184,204

Παύλος Γ', πάπας 340 Πέιν, Τ. 36Πέτρος Α', τσάρος της Ρωσίας 106 Πίος Θ', πάπας 168 Πλάτωνας 330Πολιακόφ, Λ. 170-173, 181, 201,

203, 322Ποντχόρετζ, Τζ. 315Πόπερ, Κ. Ρ. 235Ποππαία Σαβίνα, αυτοκράτειρα 181Πραξιτέλης 297Πριμόρ, Α. 230

Ραϊχενάου, Β., φον 345 Ράμσφελντ, Ντ. 66, 358 Ρεμπατέ, Λ. 207 Ρέμπραντ 297Ρενάν, Ε. 194-195,266,298,323 Ρίγκαν, Ρ. 76-77,146,369 Ρισελιέ, ντι Πλεσίς, δούκας 102 Ρόζενμπεργκ, Α. 137,139-140,199,

209, 250, 297, 332

Ευρετήριο 405

Ρόζενταλ, A. Μ. 314 Ρόμπερτσον, Π. 18 Ροντότα, Σ. 73 Ρόουντς, Σ. Τζ. 219,221-222 Ρος, Ε.Α . 141 Ρουσσώ, Ζ .Ζ . 99,102,173 Ροΰζβελτ, Φ. Ντ. 106,143,298,329,

334, 366Ροΰζβελτ, Θ. 133, 135, 141, 303,

324, 339, 344, 349, 362

Σαΐντ, Ε. 236-237 Σαλβαντόρ, Τζ. 180,183 Σάμιουελ, Μ. 300 Σαμι'ρ, Γ. 232 Σάμνερ, Τα. 330-331 Σαράνσκι, Ν. 157 Σαρκό, Ζ. Μ. 287 Σαρόν, Α. 230-231, 234 Σέγκεφ, Τ. 232 Σελίν, Λ. 206, 265 Σενέκας 170Σεπουλβε'ντα, Τζ. Γκ„ ντε 340 Σίραχ, Μπ., φον 158,298 Σκοτ, Τζ. Ντ. 335 Σμιθ, Α. 80, 298, 341 Σμιτ, Κ. 63-65,319, 332 Σοπενχάουερ, Α. 296 Σοιικάρνο, Α. 17 Σουμπέτερ, Τζ. Α. 349-350 Σουχάρτο, Μ. 186 Σπαβέντα, Μπ. 103,117 Σπέλμαν, Φ. Τζ. 121 Σπένγκλερ( Ο. 140-141, 159-160,

227, 265-266,318, 324-325 Σπινόζα, Μπ. 111, 117, 171-172,

186, 294Σταε'λ-Χολστάιν, Α. Νεκέρ, Μαντάμ

ντε 53,101

Στάλιν (I. Β. Τζουγκασβιλι) 14, 17, 131-132

Στόνταρντ, Λ. 140, 257, 264, 267, 360-361

Στράιχερ, Τζ. 290, 292 Στράους, Λ. 67-68, 77, 326, 333,

342, 347Στρονγκ, Τζ. 252 Σχόλσερ, Β. 348

Τάκιτος, Κορνήλιος 101 Ταλμόν, Τζ. Λ. 58 Τεκουμσέχ 86,123 Τερτυλιανός, Κόιντος Σεπτίμιος 299 Τζάκσον, Α. 37,41,243 ,347 Τζάκσον, Μ. 27 Τζεντιλε,Τζ. 117,325 Τζέφερσον, Τ. 106,154,225 Τζιολίτι, Τζ. 353 Τζιομπέρτι, Β. 103 Τζόνσον, Π. 71,163 Τόινμπι, Α. 70-71, 85, 92, 112-113,

203, 237, 255, 258, 302, 322, 338 Τοκβιλ, Α., ντε 6, 37, 39-40,153-154,

193, 219, 271-272, 275-276, 298, 317, 323, 341, 347-348

Τολστόι, Λ. 358, 363-364 Τοντόροφ, Τσ. 321 Τρεβε'λιαν, Τσ. Ε. 322 Τράτσκε, X., φον 53, 292, 371 Τρότσκι, Λ. Ντ. 179 Τροΰμαν, X. Σ. 24,148,367 Τσαμπερλέιν, Τζ. 221 Τσαμπερλέιν, X. Στ. 286-287, 292,

294Τσόρτσιλ, Γ. 62,146, 268, 318, 326,

337, 355, 367-368 Τσου Εν Λάι 17 Τσάβες Φρι'ας, Ο. 18

406

Υρκανός Ιωάννης 250

Φαλάτσι, Ο. 279, 283-284 Φάλγουελ, Τζ. 69 Φερδινάνδος Β', βασιλιάς της Αραγο-

νίας και της Σικελίας 193 Φ ες,Σ. Ντ. 133 Φίνι, Τζ. 352-353, 356 Φινκελρό, Α. 280 Φισκ, Τζ. 335 Φίχτε, Γ. Γκ. 99-100,170 Φράνγκλιν 253 Φρανκ, Λ. 201Φορντ, X. 156,158-161, 201-202 Φρειδερίκος Β' βασιλιάς της Πρωσίας

98,125,167,176 Φριτς, Τ. 196, 264, 283, 296 Φρόιντ, Σ. 68,148-149,151 -152,180

Χάγιεκ, Φ. Α. φον 327,333 Χάιντεγκερ, Μ. 55,132, 333 Χάινε,Χ. 99,173-174 Χάλι φαξ, Γούντ Ε., κόμης του 326 Χαλουτζ, Ντ. 22-23 Χάμιλτον, Α. 301 Χάμπερμας, Γ. 239 Χάουζ,Ε.Μ . 145 Χάρντεν, Μ. 150 Χάρντιγκ, Γ. Γκ. 140 Χάρτμαν, Ντ. 232 Χέγκελ, Γκ. Β. Φ. 103,117,124,126,

170,173-174,240,299 Χέρμπαρτ, Τζ. Φ. 117 Χέρτζεν, Α .Ι. 114 Χερτζλ, Θ. 89, 91-92, 96,157, 205-

207,209,213,215-216,218-223 Χες,Μ . 172-174 Χίμλερ,Χ. 158Χιροχίτο, αυτοκράτορας της Ιαπω-

νίας 368

Χίτλερ, Α. 65, 97, 135-140,142-143, 149-150, 156, 159-161, 171, 179- 180, 197, 199-200, 203-204, 209- 210, 218, 226-227, 241, 246-247, 287-290, 296, 304, 307, 312, 319, 326, 332-334, 344-346, 358, 368- 369, 373

Χο Τσι Μινχ (Νγκουέν Σινχ Κουνγκ) 43, 46,132,134

Χόλμπαχ, Ντίτριχ Π. X., βαρόνος 170,173

Χομεϊνί, Ρ. 73, 81 Χόμπσον, Τζ. 162-163 Χοόβερ,Χ. Κ. 140 Χάντινγκτον, Σ. Π. 33,120,259,262,

338Χουσεΐν, Σ. 18,71,369 Χοόσερλ, Ε. 337

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «Η γλώσσα της Αυτοκρατορίας» ΕΚΔΟΘΗΚΕ ΤΟΝ ΑΠΡΙΛΙΟ ΤΟΥ 2010

ΣΕ 1.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ

Η ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΚΑΙ Η ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΕΓΙΝΑΝ ΣΤΗ ΒΙΒΛΙΟΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΗ

(ΦΕΙΔΙΟΥ 18, ΤΗΛ.: 210 38.24.134)

ΑΤΕΛΙΕ ΛΟΓΟΤΥΠΟ ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ (ΤΡΟΙΑΣ 30, ΤΗΛ.: 210 82.29.040)