ÈËÈÍÑàõàëûû òµ´µìýõ. 2012 ñ. 1 №-ðý

ÈËÈÍÍà ÿêóòñêîì ÿçûêå. № 1, 2012

ѵðµí ðåäàêòîð Îëåã ÑèäîðîâÝïïèýòòýýõ ðåäàêòîð Çîÿ Ïåòóõîâà

Èñ òóòóëà2

6

8

Ëþäìèëà Êóëàêîâñêàÿʳ²μë ñàéäûûãà òèýðäýð ñóîëóíàí

ÕàðûñõàëÑàõà êè´èòèí îëî±óí î²êóëëàðà

ÕàðûñõàëÀàñïûò êýì ààðòûêòàðûíàí

Саха литературатын тірμттээччи,тіріібμт тылын, норуот история-тын уонна культуратын чинчийэ-

эччи, норуот фольклорун утумнааххомуйааччыта уонна μірэтээччитэ, сырда-тааччы, наука араас салааларыгар ма²-найгы суолу тэлээччи, сахалартан биирбастакы учуутал, киэ² дири² кірμμлээх гу-манист-философ Алексей ЕлисеевичКулаковскай-Јксікμлээх Јліксій сахаійμн-санаатын, сиэрин-туомун тутуспут,нус бааччы олохтоох, сμрдээх эйэлээх,дьоґун дьонтон Елисей Васильевич уоннаАнастасия Николаевна Кулаковскайдартанμґμс о±онон 1877 с. кулун тутар 4 (16)кμнμгэр Таатта (оччотоо±у Боотурускай)улууґун IV Дьохсо±он нэґилиэгэртіріібμтэ. Бу а±а ууґа бары да±аны бас-кіс, сэґэн-сэппэн дьон этилэр. Ол да иґинэрэдэґиннээх таабырыннаах, норуотмуудараґа и²пит іс хоґооно тыллаах хо-ноґо кинилэргэ хонон, абыла²наах осту-оруйалардаах айанньыт кинилэргэ тохтоон,улуу оло²хоґут кинилэргэ оло²холоон,ыллам ырыаґыт кинилэргэ ыллаанааґаллара. Ылбахай ырыаґыттардаах, сμдμоло²хоґуттардаах Таатта±а норуот уус-уран тылынан баайа му²утуу сайдан тураркэмэ этэ. Айар тыл абыла²ыгар –Јксікμлээх Јліксій бииргэ тіріібμт уба-йа Иван Елисеевич – Оонньуулаах Уйба-ан – эмиэ ылларан, кэпсээ²²э киирбитырыаґыт буолбута, оттон аба±ата БыргыйУйбаан улуус мунньахтарыгар тиэйэнилдьэр сир тμннμгэ, сээркээн сэґэнньитэ,билгэґитэ, білμґμігэ о±онньор этэ.

Кулаковскайдар, Собакиннар, Сивцев-тар аймах оччотоо±у кэм инникикирбиитигэр сылдьар ійдііхтірμн-санаалаахтарын, Јліксій хос эґэлэрэЈліксій Собакин, Сэмэн Сивцев, эґэтэНьукулай Собакин μірэхтээх дьоннорун

архыыпка харалла сытар тус докумуоннаратуоґулууллар. Онон μірэх туґалаа±ынэрдэттэн билбит Дэлиґиэй, улахан орос-куоту сμгэрин аахсыбакка туран, тμірто±отун тірдμіннэрин μірэттэрэ сатаа быта,билиигэ-кірμμгэ тардыґыы кыымынсахпыта. Јліксій то±ус сааґыгар дылыТыараґа±а олохтоох эбэтигэр, эґэтигэрСобакиннарга иитиллибитэ. Чурапчы ос-куолатын 1890 с. туйгуннук бμтэрбит,μірэххэ тардыыылаах Јліксійμ дьоно,сылы быґа μрдμкμ сууттарынан туруорсан,эмиэ ороскуот бі±ітμн кірін, реальнайучилище±а киллэрбиттэрэ. Ґйэлэр уста-ларыгар холуонньа буолан олорбут, туораурдустар диэн μірэхтэн матар аналлаах са-ха са²наахтарга бу улахан кыайыы этэ.А.Кулаковскай 1897 с. реальнай училище-ны туйгун ситиґиилэрдээх бμтэрбитэ.Ґірэнэр сылларыгар Алексей ордук мате-матика, черчение, геометрия курдук пред-меттэргэ уґулуччу дьо±урдаа±а биллэрэ.Кинини долгутар араас проблемаларгааахпытын ырытан, μгμс кірμμлэри холбуутутан μірэтэн араас трактаттары, рефе-реттары суруйар идэлээ±э. Холобурун ыл-лахха, саха норуота эстиэ дуо диэнсанааттан кини норуоттар хайдахμіскμμллэрин, сиртэн симилийэллэринырыыналаан кірбμт. “Соххор-до±оло²”μірэхтээх дьонтон элбэх, сахалыы туох дабэчээттэнэр кыа±а суох кэмигэр хайдахμірэ±и тар±атыахха сібμй диэн, былыргыкнижниктар туґаларын, оруолларынμірэппит.

Салгыы μірэнэрин кі²μллμμр атте-стат ылбыта эрээри, о±о эрдэ±иттэнолоє±ун норуот сайдыытыгар аныырга са-наммыт буолан, дойдутугар тахсыбыта.

2

К³²μл сайдыыгатиэрдэрсуолунан

ËþäìèëàÊóëàêîâñêàÿ

Людмила Реасовна Кулаковская, фи-лологическай наука кандидата, доцент,Јксікμлээх Јліксій институтун дирек-тора..

Сахаттан ма²найгы врач П.Н.Сокольниковулахан библиотекатыгар баар экономика,философия, тыл, история уонна литерату-ра боппуруостарыгар анаммыт кинигэлэриаахпыта, тус улахан библиотекаламмыта.А.Е.Кулаковскай бастаан улууска кімілі -ґііччμ, онтон Таатта нэґилиэктэригэр бэ-йэ суруксут буолан μлэлээбитэ. Улууска ос-куолалар аґыллалларыгар улаханнык μлэ-лэспитэ, сорох нэґилиэктэргэ сир тμ²эти-гин са²аттаан о²отторбута, арыгыны, ха-артыны утары μлэ ыытан арыгыта суохуруулары, илии-атах оонньуутун, оґуохайкиэґэлэрин тэрийтэлээбитэ. 1907 с. Дьо-куускайга олохсуйбута уонна 1910 с. диэриЈймікіі²²і суруксутунан, оскуола, ба-лыыґа, куораттан Иркутскайга диэри те-леграф линиятын тутуутугар μлэлээбитэ.Дьон-сэргэ оло±ун тупсарар тэрээґиннэритолкуйдаан, бары іттμттэн μірэтэн баран,до±отторун уонна да атын саха μірэхтэ-эхтэрин кытта “Общес¬тво якутских куль-туртрегеров” диэн ааттаах тμмсμμнμ тэри-йэр¬гэ былааннанар. Ол инниттэн, тыасирин оло±ун тірдμттэн уларытаары,бииргэ μірэммит до±орунаан С.П. Бараш-ковтыын 1910-1912 с.с. Качыкаатка са²а-лыы тииптээх хаґаайыс тыба тэрийбиттэрэ.Ґлэлэрин μс сыллаах тμмμгμн дьо²²о-сэргэ±э тар±атаары, 1912 с. бэс ыйын 25 к.саха интеллигенциятын съеґин ыытаргабылааннаммыттара. Бастатан туран,съездкэ кірμллэр боппуруостарга туґаан-наах анаарыы илдьит суруйбута. Онтунбэрт элбэх куопуйа гынан устан баранулуустарга олорор саха интеллигенцияты-гар, бэйэтин билэр дьонноругар, табаары-старыгар ыыталаабыта. Ол гынан баран,ити съезд оннугар Романовтар династия-лара 300 сыл устата Россияныбаґылаабыттарыгар аналлаах инородец-тар мунньахтара буолан, ити тэрээґиннэрэтуґата суох хаалбыта.

Алексей Кулаковскай 1910 с. са±алаан14 сыл устата Качыкаатка дьиэ учууталы-нан, Бμлμμгэ μс кылаастаах училищеє±а,Бодойбо бириискэтин оскуолатыгар, кэлинКачыкаат, Таатта оскуолаларыгар, онноэбии Дьокуускайдаа±ы педтехникум²асμрμннээн учуутал μлэтинэн дьарыктам-мыта. 1917-1919 сс. Верхоянскай уокуруккомиссарынан μлэлээбитэ. Сукка ылларбытхотугу улуустар олохтоохторун бурдугу-нан, тууґунан, саа сэбинэн хааччыйыынытэрийэн ірμґμйбμтэ. Гражданскай сэриисылларыгар Јймікіі²²і олорон баран1924 с. Дьокуускайга кэлбитэ. 1924-1925 сс.тыл, алпаабыт, фольклор, этнография боп-пуруостарыгар кμμскэ μлэлээбитэ. Ыста-тыйалары, научнай μлэлэри суруйталаа-быта, 2 томнаах “Ырыа-хоґоон” диэн хо-ґооннорун хомуурунньугун бэлэмнээбитэбэчээккэ тахсыбыта.

1925 с. А.Е.Кулаковскай Бакуга бу-олар I тюркологическай съезд μлэтигэр де-легатынан талыллан со±уруу командиров-ка±а барбыта. Ахсынньы бμтμμтμгэр Моск-ва±а, аас-туор уонна уґун сындыл±аннаахайантан курта±ын ыарыыта бэргээн, тиий-битэ. 1926 с. тохсунньутугар балыыґа±акиирэн баран, μс операция кэнниттэн, бэсыйын 6 кμнμгэр сырдык тыына быстыбыта.Онно Даниловскай кладбищеє±а кімμл -лμбμтэ.

Јксікμлээх Јліксій бастакы айым-ньытын “Байанай алгыґын” 1900 с.суруйбута. Уґулуччулаах литературнайкритик Эрчимэн: “Биґиги ма²найгы по-эппытын, ученайбытын – А.Кулаковскайыаан ма²най саха алгыстаах тыла айар,чинчийэр μлэ±э кі±μлээбит эбит. Итисаныахха μчμгэй. “Алгыс аалы кіті±ір”диэн іс хоґооно. Алгыс амарах исти²иэйиилээх, ірі кμμрμμлээх, кμμстээх ты-лынан са±аламмыт саха литературата ин-никитин бэйэтин эрэ норуота буолбакка,атын норуоттар эмиэ кэрэхсээн аа±ар, ки-ґи аймах бμттμμн тыын боппуруостарынтаарыйар, чахчы μрдμк уус-уран айым-ньылары биэриэ±э,”– диэн бэргэнник эп-питэ1. Ити алгыстан са±алаан суруйбут хо-ґоонноро, поэмалара олох кырдьыгын, ки-ґи аймах ис дьи²ин, оло±ун-дьаґа±ынолус дири²ник кірдіріллір. Айымньы-ларыгар биир киґи дьыл±атыттан (“Тыадьахтара”, “Сμμґμн туолбут эмээхсинырыата”, “Эр аґыыта”) са±алаан бμтμн ки-ґи-аймах кэскилин туґунан философскайырытыы лары (“Ойуун тμμлэ”, “Тірμμилигиттэн тμ²нэри тілкіліппμт”, “Јйсμрэх икки міккμірэ”), іті кірμμлэри кил-лэрбитэ. 1910 с. суруллубут “Ойуун тμμлэ”аан дойду оло±ун-дьаґа±ын, сайдыытынанаарар поэма суруйааччы саамай біді²айымньыта. Айымньылар революция ин-нинэ илиинэн уґуллан бэрт киэ²никтар±аммыттара уонна сэбиэскэй эрэ кэм²э1924, 1946, 1957, 1978 с.с. бэчээттэммит-тэрэ. 1979 с. научнай μлэлэрин хомуу-рунньуга бэчээттэммитэ. 2002 с. А.Е.Ку-лаковскай айымньыларын уонна чинчи-йиилэрин то±ус томнаах толору научнай та-ґаарыы бэлэмнэнэр. 2009 с. уус-уран айым-ньылара киирбит I том бэчээттэммитэ.

“Алексей Елисеевич Кулаковскай –Јксікμлээх Јліксій оло±о уонна айарμлэтэ Саха сирин норуоттарын бμтμн -нμμтμн ілбіт-сμппэт духовнай баайыгартэ²нэґэр. Кини уус-уран айымньылара,этнография±а, фольклорга μлэлэрэ, Сахасирин айыл±атын чинчийиилэрэ, нору-

оттар олохторун уонна общество тутулунанаарар трактаттара, тірμт итэ±эл, тыл, ли-тература уратыларын ырытыылара, сы-аналааґыннара – барыта кэм ааста±ын аа-йы ис хоґоонноро дири²ээн, суолталараулаатан иґэр аналлаахтар... Кини олох эдэрэрдэ±иттэн тулалыыр эйгэни, олох-дьаґаххаамыытын кэтээн кірμμлэригэр, аахпы -тын дири²ник ійдμμрμгэр, уратытык сы-аналыырыгар научнай-чинчийэр μлэ±этардыґыыта, онно киэ² ірμттээх дьо±ураитэ±этиилээхтик кістір. Оло±ун устатыгартіріібμт дойдутун киэ² нэлэмэн иэнигэранаан айаннаан хомуйбут матырыйаалла-ра Саха сирин норуоттарын историятыгаргуманитарнай уонна естественнэй наука -лар, социальнай философия тірμт тэринолохтообуттара. Бу μлэлэр ула±алаах тол-куйдара, ураты логическай ситимнэрэ, урутμірэтиллибит, хомуллубут матырыйаал-ларга то±оостоох тирэ±ирии лэрэ, о²оґул-лубут тμмμктээґиннэри чуолкайдааґын-нара уонна салгыы сайыннарыылара – ба-рыта А.Е.Кулаковскай билиити нэн-кірμμтμнэн бэйэтин кэмин улахан чинчи-ґиттэрин кытта тэ² кэрдиискэ турар фи-лософ буоларын дакаас тыыллар. Кинибіді² μлэлэрэ: “Якутской интеллигенции”– социальнай-экономическай чинчийии,“Материалы для изучения верований яку-тов”, “Виды животного и растительногоцарств, известные якутам”, “Якутские по-словицы и поговорки”, “Статьи и мате-риалы по якутскому языку”, “Правилаякутского стихосложения” – 1910-1925сыллардаахха суруллубуттара. Оло±унбμтэґик кμннэригэр тиийэ саха тылынграмматикатыгар кэскиллээх чинчийии -лэри о²орбута. Бакуга тюркологтар съез-тэригэр кыттар, атылыы тыллаах омуктарμлэлэрин сиґилии билсэн, тыл наукатыгартус бэйэтин сылыктааґыннарын (научнайгипотезаларын) чуолкайдыыр, бигэргэтэрба±а санаалаа±а. 1926 сыллаахха балыы-ґа±а сытан, саха тылын грамматикатын су-руйан бμтэрбитэ уонна алфавиты бэчэ-эттиир массыы²ка±а киллэрии бэрээдэгино²орбута,” – диэн Јксікμлээх Јліксійчинчийээччи быґыытынан уратытынуонна суолтатын биллиилээх литературо-вед П.В.Максимова-Сивцева суруйбута.2

Алексей Кулаковскайы ӨксікμлээхӨліксій дуо дэтэн албан ааттанарыгартірμіттэринэн буолбуттара:

Ма²найгытынан, саха норуотун ійі-санаата, дууґата, итэ±элэ, оло±у-айыл±аныанааран кірμμтэ, уус-уран айымньыта.

ИЛИН

l2012, 1 №

-рэ

3

1 Шестаков Е.П. – Эрчимэн. Јксікμ лээхірμμ тыыннаах. Ыстатыйалар. Дьокуускай:“Бичик”нац. кинигэ кыґата, 1995.-87 с.

2 Максимова П.В. А.Е.Кулаковскай –Јксікμлээх Јліксій // Јксікμлээх Јліксій.Айымньыларын уонна чинчийиилэрин то±устомнаах толору таґаарыы. Т.1: Ырыа-хоґоон. –Новосибирскай: Наука, 2009. – 9-10 с.с.

Бэйэтэ cуруйан турар: "Я сам природ-ный якут, рос и воспитывался среди кос-ных якутов и вне сферы влияния русскогоязыка...верил во все то чему верили окру-жающие, и все то, что предлагаю в "Мате-риалах" я впитал в себя вместе с молокомматери...". Бу кини саха норуотун ійμн-муудараґын и²эриммитин кэрэґитэ.Дэлэ±э эппэттэр "Улуу киґи омук иґиттэнтахсар" диэн;

Иккиґинэн, дьиэ кэргэн, аймах-уруудьонноро, тулалыыр эйгэтэ;

Ґсμґμнэн, реальнай училищеныбμтэрэн баран дьаныґан туран Европа ли-тературатын, ордук нуучча поэзиятын,наука ситиґиилэрин салгыы μірэппитэ.Ол курдук, саха тылын дири²ник чинчи-йээри, билээри тμμр омуктар тылларынμірэппитэ. Ханнык хайысханан саха тыласайдыан сібμн тобулаары эсперантоны,саха алфавитын айаары стенографияныбаґылаабыта.

А.Е.Кулаковскай, дьэ кырдьык, билибылыргы ырыаґыттар-тойуксуттар ыра са-наа гынан ыллаабыттарын курдук –кырдьа±астан сμбэтин, эдэртэн эйэтинылбыт, биир тыллаах, кіні сμрμннээх, бардьонугар туґалаах киґи этэ. "Та²арабиэрдэ±инэ киґиэхэ барытын биэрэр"дииллэрин курдук, бары іттμнэн дэгиттэрталааннаах: сахаттан биир бастакы артыыс,сі² куоластаах ырыаґыт, μірэппит о±оло-рун дири² убаастабылын ылбыт учуутал,кэпсэлгэ сылдьар кμμстээх-уохтаах,кытыгырас, киґиэхэ кыаттарбатахсаахыматчыт, аатырбыт Дьμлэй Бμікээ²²ээрэ баґыттарар дуобаччыт, дэгиттэр мас,муос, тимир ууґа киґи бэйэтэ баарыттандьон номо±ор киириэн киирбитэ.

Улуу поэт, наука араас кірμ²нэринуґулуччулаах чинчийээччитэ, сырдатааччыбіліґμік А.Е.Кулаковскай – норуотсайдарыгар сμ²кэн сабыдыаллаах, ійμн-са-наатын, айар μлэтин суолтата кμнтэн-кμнулаатан, дири²ээн иґэр.

Кини айымньылара а²ардас сахаоло±унан му²урдаммакка, обществобμтμннμμтμн сайдыытын кμттμіннээх боп-пуруостарын, норуоттар бэйэ-бэйэлэриникки ардыларынаа±ы сыґыаннаґыыла рын,улахан норуоту кытта кыра омукалтыґыытын, бэйэтин норуотун уруккутун,били²²и оло±ун-дьаґа±ын уонна кэлэркэскилин, киґи аймах μрдμкμсыаннастарын ( кырдьык, суобас, киґиниытыгылааґын, амарах, ыраас сμрэх)критерий туттан кірдіріллір.

Бэркэ диэн сыралаґан цивилизован-най, демократическай общество диэни тэ-ринэн эрэр кэммитигэр, бμгμ²²μ наука си-тиґиилэрин илиибитигэр бобуччу тутантуран кірдіхпμтμнэ, урут омсолоох дэммитА.Е.Кулаковскай кірμμлэрэ барыта кырдь-

ыктаах эбиттэр. Бу μлμгэрдээх киґи-аймахійі-санаата айгырааґынын, сир ийэурусхалланыытын, сμμс сыл анараа іттμгэр"Ойуун тμμлμгэр", "Саха интеллигенция-тыгар" илдьитигэр эппит, сэрэппит уоннаону кыайар баар эрэ кμμґμнэн киґи-аймахбар±аны бар±алыыр ійі-тійі, μірэ±э-культурата буолар диэн тоґо±олоонкэбиспит биґиги улуу Өксікμлээхпит.

Онон, Сахатын сирин дьонунтыыннаах, чіл хаалларар туґуттан нуґара²олох диэни билбэккэ, былааска-μпкэтардыстыбакка, μрμ²-кыґыл диэки буол -бакка, хара²а дьонун ійμн уґугуннараары,сырдыкка-μірэххэ талыґын нараары отутчасылы быґа со±ото±ун сору кірін, туру-орбут сыалын ыар баттыгас о²остон,тμμннэри-кμнμстэри μлэлээн μрμлμйбμтэ.

Дьэ ол да иґин, Өксікμлээх Өліксійμноруота харыстаан, кімμскэґэн, бэйэтиндуховнай сирдьитин курдук тутан баччаа-²²а диэри кэллэ. 1927 сылтан 1989 сылгадиэри литературнай нэґилиэстибэнисыаналааґы²²а уґун да міккμір буолбута.Былаас іттμттэн бастаан утаа А.Е.Кула-ковскайы буржуазнай национализм²а бу-руйдуу-буруйдуу, кини талаанын били-нэн, урукку оло±у кириитикэлиир диэбитхоґооннорун туґаныахха диэбиттэрэ. Он-тон репрессия сылларыгар букатыннаахтыкноруот ійμттэн-санаатыттан Јксікμлээ±исуох о²орор суолугар турбуттара. 1944-1950 сс. олох арыый сымнаан аны поэткірμμлэригэр буржуазнай националисти-ческай итэ±эстээх эрээри литературанытірμттэспитэ, сахалартан араас хабаанна-ах ма²найгы ученай этэ диэн буолбута.1951-1956 сс. эмиэ умса ууруу, 1956-1961сс. репрессияламмыт дьоннор ааттарынтилиннэриини кытта сэргэ А.Е.Кулаковс-кай эмиэ ааттанар буолбута. Итинтэн ылакини нэґилиэстибэтигэр сыґыан улам ула-рыйан барбыта уонна 1989 с. букатын -наахтык биґирэммит ійдібμл олохсуйбута.

Санаан кірμ² эрэ, хаґан, ханныкдойдуга баарый бу биґиги дьоммут-сэргэ-бит курдук, Сэбиэскэй кэм са±ана, туоххабарытыгар классовай уонна партийнайсыґыан эрэ сыанабыл буолан ирдэнэркэмигэр, унньуктаах уґун 70-ча сылы быґатуруулаґан туран, бэйэтин улуу уолун аа-тын-суолун, айбыт айымньытын кімμс -кэспит тμбэлтэтэ?

Туох да омуна, кμμркэтиитэ суох бу са-ха дьонун историятыгар биир саамайμрдμк, иннибитигэр кμін туттар, дурда-хах-ха о²остор духовнай кыайыыбыт буолар.

Ким эмэ санаан кірбμтэ дуо, арайолорон биэрэн киґибитин μнтμ тэбистэрэнбиэрбит буоллуохха, оччо±о биґиги ман-нык эрэллээхтик, ыраастык, кыайыы -лаахтык сананыахпыт этэ дуо? Биґиги но-

руот курдук норуоппут, ааппытын-су-олбутун сиргэ-буорга тэбистэрбэтэхпит,бэйэбит ыраас суобаспытын киртиппэтэх-пит, син эмиэ атын омуктар курдук дьоґундьоммут диэн сананыахпыт этэ дуо? Ити-ни билбит курдук эттэ±э дии улуу поэппыт“Ахсым алдьахайтан аат алдьанара баар”,– диэн.

Онон бμгμн биґиги дири² махталтылынан ійдіін ааґыахтаахпыт саха чулуудьоннорун: Суорун Омоллоону, Амма Ач-чыгыйын, Чысхааны, Сем.П. уоннаСофр.П.Даниловтары, В.С.Яковлев-Дала-ны, Р.А.Кулаковскайы, Г.П.Башарины,Е.Е.Алексеевы, В.Н.Чемезовы, А.Е.Мор-диновы, И.Е.Федосеевы, Е.П.Шестаковы,И.Е.Винокуровы, армянка А.А.Петрося-ны, грузин Г.И.Ломидзены, азербайджанецЧ.Г.Гусейновы, украинец М.Н. Пархо -менконы, нуучча норуотун уґулуччулаахдьонун А.С.Ольхону, В.А. Солоухины,В.П.Кочеткову уо.д.а.

Махтал тылбытын тиэрдиэхтээхпитПрезиденнэрбитигэр М.Е.Николаевкауонна Е.А.Борисовка, историк В.Н.Ива -новка.

Өксікμлээх Өліксій ійμн, талаанынсыаналыырга маннык тμгэннэри чорботонбэлиэтиэххэ наада.

1. Кини олорон ааспыт оло±ун, μлэлэ-эн хаалларбыт μлэлэрин, айан хаалларбытайымньыларын сμрμн тыына – μтμінμ, са-²аны о²оруу, айар-тутар дьо±урукі±μлээґин, эйэ дэмнээхтин олох μрдμккэрдиистэрин ситиґии буолар. Револю -ционнай алдьатыыга—кээґэтиигэ кыырпахда са±а ы²ырыыны о²орбото±о.

2. Кини суруйбут хоґоонноро сахаоло±ун энциклопедиятынан сыаналанал-лар.

3. Сахалартан аан ма²найгынан сахаомук итэ±элигэр, сиэригэр-туомугар,фольклоругар, тылын μірэ±эр олус киэ²хабааннаахтык, бары силигин ситэрэн на-учнай μлэлэри суруйбута.

4. Кулаковскай философ быґыытынансайдарыгар кини киґи-аймах эрэйин-му²ун этинэн-хаанынан, ійμнэн эрдэбилбитэ тіґμμ буолбута.

Холобур, 16-лаах эрэ сылдьан суруйбут2 рефератыгар улахан поэт тылы, оло±ууонна олох сокуонун биэс тарба±ын иґигэроонньотор эбит диэн ійдіібμт. Итиійдібμлμн аан дойду дьонун, чуолааннуучча норуотун историятыттан уоннаулуу Пушкинтан булбут уонна манныктμмμк о²орбут: “ Нуучча улуута элбэх, от-тон саамай киниэхэ наадалаа±а к³²μлμн,сайдарын хааччыйар усулуобуйата – бэ-йэтэ туспа государство буолбута, ононбэйэтин бэйэтэ дьа´анар, к³мμскэнэркыахтаммыта буолар.”

5. Общество сайдар сокуоннарын

4

ійдііґμ²²э Кулаковскай, ки´и ³йμнμрдμктμк суолталаан, общество сайдыы -тын хамнатар кμμґμнэн ій-санаа, μірэхбуолар диэн эппитэ. Ґөрэх (нууччалыы эт-тэххэ просвещенная цивилизация) тиий-бэтиттэн аан дойду бары алдьархайдаратахсаллар диир. Киґи, икки атах ійμн,кі²μлμн баттыыр, та²нары тарда сытарХаалыыттан (Невежество) тахсыахтаах –μірэх, сурук, цивилизация, наука, культуракμμґμнэн. К³²μл Сайдыыга тиэрдэратын суол суох диир. Россияны 8-9 %μірэхтээх судаарыстыба±а киллэрэн ту-ран, ол дьон культураны сайыннарбат бу-оллахтарына судаарыстыба судаарыстыбааатыттан тахсар диэн бэлиэтиир. Ононілбіт-сμппэт иґин икки атах, киґибарахсан – ³йμн, μ³рэ±ин холбуохтаах.Онно бары баар омук барытатардыґыахтаах. Киґи хаалыыттан (барыбыстах быґыыттан, бэйэ-бэйэнисиэґииттэн, істіґμμттэн-ілірсμμттэн,айыл±аны тэпсииттэн) босхолонуохтаах.Киґи айыл±а тыынын быґыа суохтаах.

Онон кини оло±ун дьоно-сэргэтэХаалыыттан тахсан К³²μл сайдыыгатарды´алларыгар анаабыта.

Киґи аймах урукку ситиґиилэргэтирэ±ирэн иннин диэки сайдар. Биґигилитературабытын, наукабыт араассалаатын, философиябытын тірμттээбитЈксікμлээхпит ійμн-санаатын ырытанкиэ² эйгэ±э таґаардахпытына, кини си-тиґиилэригэр тирэ±ирэн μлэлээтэхпитинэ-хамнаатахпытына бэрт далааґыннаахтыкинникибит диэки дьулуруйар кыахтаахпыт.

Билигин биґиги икки ірμттээх олоххоолоробут. Биир іттμттэн, олох идеологи-ческай сыаннастара уларыйан дьон санаа-та мунчаарар, соро±ор тугу да итэ±эйбэт,баардылаабат да, тулуйбат да буолуталаанылар. Иккис іттμттэн бэйэни норуотбыґыытынан билинии, духовнай чілбуолууга тардыґыы, культурнай,историческай сыаннастарбытын ійдііґμнуонна харыстааґын процеґа барар.

Онон Улуу μйэ±э биирдэ тірμμр диил-лэрин улуутуйуу кμрэ±эр умнубакка, баарсуох улуу киґибитин, ЈксікμлээхЈліксійμ, ірі тутан, кини тула мустан,ійбμтμн-санаабытын тμмэн, сомо±олоґонноруоппут, бэйэбит туспутугар, чілбуоларбыт туґугар олоруо±у², μлэлиэ±и²,бары ыарахаттары туораан иннибит диэкибарыа±ы² диэн биґиги ма²найгы Прези-деммит М.Е.Николаев эппитэ.

А.Е.Кулаковскайы чинчийээччи уоннауран тыл айааччытын быґыытынан ырытарμлэлэр кэли²²и сылларга биллэрдик элбэ-этилэр. Кини араас хайысханы тэ²²э тутан,алтыґыннаран, тахсыылаахтык айбытын-туппутун, эрудициятын, эргиччиталааннаа±ын, норуокка бэриниилээє±ин

уонна кини аата-суола бэйэтэ баарыттанСаха сирин μрдμнэн киэ²ник биллэн дьонмахталын, сμгμрμйμμтμн ылбытынанаараллар. Јксікμлээх μлэє±э, дьо²²о-сэргэ±э сыґыанын, олоххо тулуурун, ыа-рахаттары туоруур модун санаатын, сыа-лын ситиґэргэ дьулуурун бэлиэтииллэр.

Кэли²²и сылларга кини оло±ун уоннаайар μлэтин μірэтии биллэрдик кэ²ээбитэСаха республикатын Ма²найгы Президе-нин М.Е.Николаев А.Е.Кулаковскайы μйэ-титэр уураа±ын кытта ыкса сибээстээх.Ма²найгытынан, Јксікμлээх Јліксійнэґилиэстибэтин дьи²нээх научнай чин-чийии ыытылларыгар усулуобуйатэриллибитин ааґан, бу μлэ±э Президентуонна бырабыылыстыба іттμттэн улаханбол±омто уурулунна. Иккиґинэн, сахалитературатын тірμттээбит “дьи²нээхайыл±а о±ото” А.Е.Кулаковскай сахаларэйэлээх-эккэлээх оло±у олороллоругар эрэба±арбытын, дьон туґа диэн олорбут улууоло±о биґиэхэ барыбытыгар холобур бу-оларын бэлиэтээн туран, М.Е.Николаев ба-стакынан уонна аан бастаан сырдатааччыуонна білμґμік санааларын кэскиллээхтикутумнааhыны государственнай политикао²ордо.

Республикабыт били²²и ПрезиденэЕ.А.Борисов 2011 с. Јксікμлээх Јліксійсаха интеллигенциятыгар туґаламмытилдьитэ (1912) суруллубута 100 сылын бэ-лиэтиир уонна А.Е.Кулаковскай аатынанболуоссат о²орор туґунан дьаґаллара бугосударственнай политика сал±ананбарарын туоґулара.

Бу политиканы вице-президеммитЕ.И.Михайлова утумнаахтык тутуґанА.Е.Кулаковскайы μйэтитиигэ улахан о²-хуллары охсубута. Ол курдук кинибыґаччы салалтатынан уоннатэрээґининэн улуу поэт уонна чинчийэ-эччи айымньыларын уонна научнай μлэ-лэрин 9 томнаах академическайтаґаарыытын I тома бэчээттэнэн респуб-лика±а барытыгар тар±аммыта, μгμсулуустарга биґиримнэнэн научнай кофе-ренциялар, аа±ааччылары кыттакірсμґμμлэр буолбуттара. Кини 2010 с.“Ойуун тμμлэ” суруллубута 100 сылыгаранаан анал дьаґал ылан улахан Бμтμн Рос-сиятаа±ы конференция буолбута, араастэрээґиннэр о²оґуллубуттара. КэлинЕ.И.Михайлова М.К.Аммосов аатынан Хо-тугулуу-Или²²и федеральнай университетректорынан μлэлии кэлэн баран 2010 с.бала±ан ыйын 2 кμнμнээ±и дьаґалынанА.Е.Кулаковскай института тэриллэнЈксікμлээх Јліксій оло±ун-дьаґа±ынμірэтэр, айымньыларын бэчээттэтэр, киниійμн-санаатын бар дьонугар тар±атарусулуобуйа о²оґулунна.

А.Е.Кулаковскай саха норуотугар су-

ИЛИН

l2012, 1 №

-рэ

5

3 Ойуунускай П. Бырастыы // Кыым.-1926.-Бэс ыйын 18 к.

олтатын туґунан П.А.Ойуунускай: “ Сахасиригэр ким билбэтэй, ким истибэтэйЈксікμлээх Јліксійμ?!! ЈксікμлээхЈліксій аан ма²найгы бμтμн Саха сиринμрдμнэн биллибит саха ырыаґыта-хоґо-онньута, айар тыл а±ата... Кэнники кэлэрдьылларга саха μірэ±ин, саха тылынμірэтэр дьоннор Јксікμлээх Јліксій μйэ-тэ оннук этэ диэн, туспа бэлиэтээн аа-ґыахтара. Сурукка суруллубут тыл μгэґэ,тыл хоґооно, айар санаа илбиґэ Сахасиригэр Јксікμлээх μйэтиттэн ылаμіскээбитэ диэн бары этиэхтэрэ,” – диэнумнуллубат кэрэ-бэлиэ тылларысуруйбута.3

Хайдахтаах курдук іркін ійμ, талланталааны, модун санааны, эрдээх сμрэ±и,ыраас суобаґы кμн дьонугар бэлэх тутанутары уунна бу, хотугу сиргэ чуо±уґан оло-рор а±ыйах ахсааннаах саха норуота!

Ол иґин инникибитигэр эрэллээхпит.

Тымныы тыыннаах, тыйыс айылҕалаахУһук Хотугу дойдуга олох кыымын саҕансылаас тыыны салгыыр инниттэнөбүгэлэрбит барах саттар төһөлөөх эрэйи-буруйу эҥэрдэринэн тэлбиттэрин айбытаҕабыт Үрүҥ Аар тойон бэйэтэ эрэ билэнэрдэҕэ.Аан дойдуга киһи-аймах үөскүөҕүттэн бу

маннык чымаан дойдуга олох уотунсириэдитии ханна да суох быһыы-майгы.Ити да чахчы саха омуга хорсун-хоодуотмайгытын, кыайыгас-хотугас үлэһитин,сытыы-булугас өйүн көрдөрөр.Өбүгэлэрбит барахсаттар бары ыараха-

ны тулуйаннар, кыайаннар, тыйыс гынанбаран ураты дьикти айылҕалаах, кэрэ маа-ны сирдэрдээх, Улуу эбэлэрдээх, Саха сирэдиэн ааттанар сири-уоту баһылаан,кыылын-сүөлүн харыстаан, ийэ айылҕатынхарыстаан биһиэхэ, сиэннэригэр кэриэс гы-нан хаалларбыттар.Улуу муударай өйдөөх саха саарыннара

аан дойду майгытын-сигилитин анааранбилэн, кэлэр кэскили өтө көрөн үс сүүс сэттэуон биэс сыл анараа өттүгэр саха омукдьылҕатын нуучча норуотун кыттаситимнээбиттэр. Ол түмүгэр саха киһитэаан дойду араас ааттаахтарын өйдөрүн-санааларын иҥэриммитэ, нуучча норуотадиэн көнө майгылаах, үтүө майгылаахэрэллээх доҕордоммута. Нуучча улуу өйдөөҕө Ломоносов өтө

көрбүтүнүү Сибиир, Саха сирэ муҥутуурбаайынан Россия эбэ хотун Аан дойду модунсудаарыстыбата буола баараҕадыйда.САХА ҮРДҮК ААТАҮрдүк өбүгэлэрбит ыччаттарыгар ҮС

АМАН ӨҺҮ – тоҥтон толлубат, ириэнэхтэниҥнибэт күүстээх санаалаах ХОРСУНСҮРЭҔИ; сыһыы-сыһыы аайытын сыспайсиэллээҕи сырыырҕатар, хонуу-хонуу аайытынхоноҕор муостааҕы хотолдьутар баай-дуололохтоох СҮРЭХТЭЭХ ҮЛЭҺИТ буолары;устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах олоҥхолоох,барар сир баҕана үүтэ, кэлэр кэлии үүтэ буоларыар-күчүмэҕэй кэмнэргэ саҥа аартыгы тобуларМЫНДЫР ӨЙҮ иҥэрбиттэр. Устаты муруннаахУрааҥхай ууһа тоҥ мутук тосторута барар то-мороон тымныыга, сытыы чыпчахайдыыбыһыта биэрэр чысхааннаах дьыбарга, хаар-муус дойдуга ОЛОХ УОТУН сириэдитэн, иитэрсүөһүнү күрүөлээн, төрөтөр оҕону төлкөлөөн,САХА ААТЫН саргылаахтык ааттатан кэллэ.Бу үүммүт үйэҕэ үгүс ахсааннаах омукортотугар САХА ААТА дорҕоонноохтукааттанара САХА КИҺИТИТТЭН бэйэтитэн ту-тулуктаах.

САХА буоларгынан киэн тутун! САХАСАРГЫТЫН салайыс! САХА ААТЫН ытык-табыллаахтык ааттыылларын курдук олор,үлэлээ, ай! ИЙЭ ТЫЛ.Сахалар “саха”, “Күн ууһун оҕото”

аатырыахпытыттан ийэбит үүтүттэн, ийэбитбиһигин ырыатыттан иҥэриммит ИЙЭ ТЫЛ-ЛААХПЫТ. Аан дойду аартыга арыллыбыт,сырыы-айан сыыдамсыйбыт Сүүрбэ биирисүйэтигэр үктэнэн туран, улахан, улуу омуктартылларын күүһэ, үтүө үгэстэрэ, ырыалара-то-йуктара сабырыйан, саба баттаан ИЙЭТЫЛБЫТ, үтүө үгэспит сүтэн, симэлийэнхаалар кутталын өйдөөн, Сахалыы куттаах,сахалыы саҥалаах барыта ИЙЭ ТЫЛЫН хары-стыырга, ИЙЭ ТЫЛЫН сайыннарарга оҥкулоҥостуохтаах. Оччоҕо эрэ “Саха” диэн“арҕаһыттан тэһииннээх Күн ууһун оҕото” баарбуолуоҕа. САХАБЫТ САҤАТА сүрэҕи-быарысылаанньытар күүһүн-уоҕун, олоҥхо кынатыгаролордон үрдүккэ-сырдыкка көтүтэр абын-хомуһунун толору туһаныахтаахпыт.

ИЙЭ ТЫЛГЫН харыстаа, ИЙЭ ТЫЛГЫНбил, ИЙЭ ТЫЛГЫНАН киэн тутун! ТӨРӨӨБҮТ ДОЙДУБУТ, АЛАҺА

ДЬИЭБИТСаха дьонугар “алаас” диэн тыл “төрөөбүт

дойду”, “төрөөбүт төрүт буор” диэнөйдөбүллэри кытта быстыспат ситимнээх. Сахакиһитэ үйэттэн үйэҕэ төрөөбүт төрүт буорун,алааһын, сирин-дойдутун, аар тайҕатын,күөллэрин, өрүстэрин үрдүк айыыларын кыт-та ситимнээн ытыктаан, харыстаан “ЭБЭ” ди-эн ааттыыр. “ЭБЭТЭ” биэрэр быйаҥыттан хаһанда үлүмнэспэт, хара тыа булдун, күөл, өрүскөмүс хатырыктааҕын имнэри эспэт, кэлэркөлүөнэ дьон эмиэ Байанай бэлэҕиттэн, Уккаанутары ууналларыттан туһана туралларынкурдук дьаһанар. Билигин ханнык дабэйэлээхтэн иҥнэн-толлон турбат тимир үйэтэҥсигэр, тула өттүбүтүттэн барытыттан атындойдулар биһиги дойдубут барҕа баайыгарилиилэрин уга сатыыр кэмнэригэр хас биирдииСаха киһитэ ИЙЭ АЙЫЛҔАТЫН, АҔАТЫНАЛААҺЫН ХАРЫСТААҺЫНЫ ЫТЫКИЭҺИН быһыытынан этигэр-хааныгариҥэриниэхтээх. АҔАБЫТ АЛААҺА – ол аатабиһиги көмүс ньээкэ уйабыт, торҕо буруонуунаарытар алаһа дьиэбит, дьоллоох тусаһабыт.

Аныгы Саха киһитэ билиҥҥи кэмирдэбилинэн тутуллубут, оҕотун-уруутун көмүсньээкэ уйата буолар тупсаҕай, кэрэ көстүүлээхдьиэлээх-уоттаах буолуохтаах.

ИЙЭ АЙЫЛҔАҔЫН харыстаа,ААРТАЙҔАҔЫН араҥаччылаа, АҔАҤ АЛААҺЫНсайыннар,ДЬОЛ ТУСАҺАТЫН түстээ,ТОРҔОБУРУОНУ унаарыт! ДЬИЭ-КЭРГЭНСАХА ЭР КИҺИТЭ. Саха киһитэ былыр

былыргыттан бултаан-алтаан, булан-талан дьиэ-кэргэнин, аҕа ууһун аһатара-таҥыннарара, ЭРКИҺИ – АҔА БАҺЫЛЫК ытык аатын үрдүктүктутара. Хомойуох иһин кэлин кэмҥэ олохуларыйыытын кэмигэр, үлэ-хамнас суох буолан,Саха эр киһитин үтүө аата өлбөөдүйэбыһыытыйда. Эр киһи мөлтөөн-ахсаанбиэрдэҕинэ омук эмиэ мөлтөөн-ахасаан, сүтэн,симэлийэн барарын умнумуоҕуҥ!

6

Саха киһитинолоҕуноҥкуллара

Õàðûñõàë

Чээй, эрэ САХА ЭР КИҺИТЭ! Туох иһинСаха аатын ааттата сылдьабыт?!

САХА ЭР КИҺИТИН үтүө аатын өрөкөтөх, САХА ЭР КИҺИТЭ сүрэхтээх үлэһитбуоларын көрдөр, САХА ЭР КИҺИТЭ – АҔАБАҺЫЛЫК буол! САХА ДЬАХТАРА. Саха дьахтара – омук

Ийэтэ. Дьиэ кэргэн Ийэтинэн. Аныгы үйэ Сахадьахтарыгар омсолоох өттүнэн дьайыытынтүмүгэр аҥаардас Саха дьахтарын, Эр киһиниатарахсытыыттан аҥардам ийэ ахсаана сылынаайы элбии турар.

САХА КЫЫҺА Сахаҥ аатын харыстаа!САХА ДЬАХТАРА – САХА ИЙЭТЭ бу-

оларгын умнума!САХА ИЙЭТЭ буоларгынан киэн тутун! ЭДЭРТЭН ЭЙЭТИН. Омук күүһэ – эдэр дьон эрчимнээх

илиилэригэр, туох да мэһэйтэн иҥнэн-толлонтурбат күүстээх санааларыгар. Эдэр киһи –аймах-билэ дьонун халыҥ хаххата, суондурдата. Саха киһитэ – сорсуннаах сонордьут,Байанайдаах булчут. Билиҥҥи үйэҕэ эдэр киһисоноро – Аан дойду үөрэҕэ, мындыр билиитэ,оттон булда-алда – үлэтэ-хамнаһа, дьиэ-кэргэнин баай-талым олоҕо.

САХА УОЛА, кырдьаҕас, аҕа саастаахдьону ытыктаа, сүрэхтээх үлэһит буол,ыарахантан чаҕыйыма, тоҥтон толлума!

САХА УОЛА, омугуҥ инники кэскилэ энилиигэр!

САХА ЭДЭР ЫЧЧАТА, саха дьоно элбэхиллээх дьиэ-кэргэннээх, халҕаһалыы анньархалыҥ ахсааннаах буолаллара эһигиттэнтутулуктаах!КЫРДЬАҔАСТАН СҮБЭТИН.Саха киһитэ былыр былыргыттан аҕа

саастаах киһини ытыктыыр, сүгүрүйэр үтүөүгэстээх. Олох диэн бэйэтэ оскуола. Үгүс сылаһыытын-ньулуунун барытын амсайбыткырдьаҕас киһи уу ханан дириҥин-чычааһынырыҥалаан өйдүүр. “КЫРДЬАҔАҺЫХААҺАХХА ХААЛААН СЫЛДЬАНСҮБЭЛЭТ” диэн мээнэҕэ этиллибэтэх. Олохдиэн – уу сүүрүгэ. Бүгүн ахсым, эдэр киһисарсын кырдьан, аҥнан-бохтон барар аналлаах.Эдэригэр аҕа саастаах дьону аанньа ахтыбатахкиһи кырыйдаҕына-бокоордоҕуна кырдьаҕасдьону ытыктаабатах айыыта таайан ыт үрбэт,ынах маҥыраабат аналланар.

САХА ЫТЫК КЫРДЬАҔАҺА, олоххобилиигин, өйгүн, сатабылгын бар дьоҥҥор,ыччаттаргар анаа!

КЫРДЬАҔАС ДЬОНУ ытыктааҥ!КЫРДЬАҔАС КИҺИ МЫНДЫР өйүн

ырыҥалааҥ!КЫРДЬАҔАС ДЬОННООХ ОМУК

дьоллоох омук буоларын умнумаҥ!

ИЛ

ИН

l2012, 1 №

-рэ

7

Сахалар тирээн турарсоруктара

ҮӨРЭХ, БИЛИИ, НАУКАКэлин сылларга саха дьоно үөрэхтэниилэрэ

биллэ-көстө улаатта. Ол да буоллар Саха си-ригэр ахсым ат айанынан киирэн эрэр тимирсуол, сир баайын туһаныы баараҕайбырайыактарыгар кыттыһар үөрэх уонна олбырайыактар чэрчилэринэн үөрэнэр ыччат бэрткэмчи. Саха сирин науката гуманитарнай эрэхайысханан үлэлии олороро билиҥҥи кэмҥэ кэ-рэгэй.

– Саха сиригэр тимир суол, сир баайынтуһаныы идэлэригэр үөрэтэр ситимкэҥэтиллиэхтээх;

– Саха сирин науката саха киһитинайылгытыгар сөп түбэһэр нана-технологиякиириитин үөрэтиини биир сүрүн хайысхаоҥостуохтаах.ҮЛЭ-ХАМНАСКыһынын муус-болгуо дэлбэритэ барар

бытарҕан тымныылаах, сайынын от-мас кэхтэрсырылас куйаастаах тыйыс айылҕалаахСахабыт сиригэр сүрэхтээх үлэһит Саха киһитэхарытын күүһүнэн олох уотун оттубутун оҥкулоҥостон, Саха сирин күндү тааһын алмааһысаамай үрдүк хаачыстыбалаах бриллиантоҥорон аан дойду рыногар таһаарбыт “ЭПЛДаймонд” компанияҕа үлэлиир саха дьонунхолобурдарынан саха дьоно түөлбэлээн олорорсирдэригэр аан дойду рыногар тахсар кыахтаахтабаары оҥорор үлэ тэрилтэтэ тэриллэрэбилиҥҥи кэм ирдэбилэ буолла.

– Тыа сиригэр барытыгар эти-үүтү, ба-лыгы аан дойду стандартыгар эппиэттииртехнологиянан астааһын тэриллиэхтээх;

– Саха сирин тыатын хаһаайысты ба -тыгар Саха сирин промышленнай оройуон -нарын үрдүк хаачыстыбалаах эт-үүт, балыкбородууксуйатынан хааччыйыыга госу-дарственнай сакаас олохтонуохтаах уонна олтуолуута промышленниктартан да, тыа сирин үлэһиттэриттэн да булгуччу ирдэнилли-эхтээх;

– Саха сирин тыатын сирин үлэнэнхааччыйыыга саҥа, табыгастаах аан дойдугахамаҕатык барар табаары оҥорор үлэ тэ-рилтэтин тэрийиигэ Саха сирин наукатыгарсорудах тиэрдиллиэхтээх уонна научнайүлэһиттэр салалталарынан саҥатехнологиянан үлэлиир үлэ тэрилтэлэрэ тэ-риллиэхтээхтэр.ДЬИЭ-УОТСаха сирэ саҥа үйэҕэ үктэнэн баран, син

биһиги курдук усулуобуйалаах Канадаҕа,Аляскаҕа, Финляндияҕа тэҥнээтэххэ тыатын си-рэ дьиэ-уот тутуутугар кур бэйэтэ кубулуйбаккаолорор. Саха киһитин доруобуйатын мэктиэтэбуолар толору хааччыллыылаах, тупсаҕай ту-туулаах, ичигэс дьиэ-уот тыа сиригэр отойсуоҕун кэриэтэ.

– Тыа сиригэр толору хааччыллыылаах,

тупсаҕай көстүүлээх дьиэ-уот тутуутаНациональнай бырайыак быһыытынанбиллэриллэн, сөптөөх үп-харчы тыырыллан,тыа сиригэр олоххо киириитэ кытаанах ир-дэбилгэ туруохтаах;

– Тыа сиригэр толору хааччыллыылаах,тупсаҕай көстүүллээх дьиэлэнии-уоттаныыхас биирдии саха ыалын ытык иэһэ буолу-охтаах;

– Тыа сирин дэриэбинэлэрин тупсаҕайкөрүҥнүүргэ ирдэбил күүһүрүөхтээх.СУОЛ-ИИСОлох-дьаһах сайдыыта суолу кытта

быһаччы ситимнээх. Суол суох буоллаҕына –сайдыы суох. Билигин тыа сиригэр үчүгэйоҥоһуулаах суол суох.

– Саха сиригэр үчүгэй суол ситимэтутуллуута омук интэриэһинараҥаччылыыр Государственнай бырайыа-гынан биллэриллиэхтээх.ИЙЭ ТЫЛСаха тыла государственнай статустаах. – Саха Республикатын Президенэ

Государственнай тыллар туһунан Сокуонолоххо киириитин мэктиэлиэхтээх уонна ту-олуутун кытаанахтык ирдиэхтээх;

– Москва, Санкт-Петербург, Екатерин-бург, Новосибирскай, Хабаровскай уонна даатын, саха дьоно түөлбэлээн олороркуораттарыгар саха оҕолоро Ийэ тылларынүөрэтэллэригэр Өрөбүл күн оскуолалара тэ-риллиэхтээх, Саха Республикатын Үөрэҕинминистерствота ол оскуолаларүбүлээһиннэрин хааччыйыахтаах;

– Саха Республикатын Наукаҕа уоннапрофессиональнай үөрэхтээһиҥҥэ мини-стерствота Красноярскай, Хабаровскай кы-раайдарга, Амыр, Магадан уобаластарыгаролорор саха дьонун үөрэтиигэ аналпрограмма ылынан үлэлиэхтээх.ТӨРҮТ КУЛЬТУРАСаха дьоно атын куораттарга, атын

дойдуларга да олордоллор төрүт культураларынилдьэ сылдьаллара, быыстапкалары,биэчэрдэри, ыһыахтары тэрийэллэрэхайҕаллаах.

– Саха Республикатын Культураҕа уоннадуховноска министерствота атынкуораттарга, омук сиригэр бастыҥ үлэлээхнациональнай кииннэргэ ыһыахтары,көрүүлэри, быыстапкалары тэрийиигэ гран-нары аныахтаах.

– Саха Республикатын айар союзтара:суруйааччылар, художниктар, артистарреспублика тас өттүгэр олорор (чуолаанКрасноярскай, Хабаровскай кыраайдар,Амыр. Магадан уобаластарыгар олорор) са-ха дьонун культурнай, духовнайсайдыыларыгар анал программа ылынанүлэлиэхтээхтэр.

Саха омук Иккис Түмэн Сүбэтин оҥкулларауонна соруктара итинниктэр.

Атааннаах-мөҥүөннээх Аан Ийэ Дойдугасаха урааҥхай төрөтөр оҕону төлкөлөөн,иитэр сүөһүнү күрүөлээн, сыспай

сиэллээҕи сырыырҕатан, алааһын иһигэр айаа-таан, аал уотун иннигэр аргынньахтаан олорон,олоҥхо хомоҕой тылынан Аан Ийэ Дойдунубарытын анааран көрөн баран, Араатбайҕалынан, өрөөбөт өтөннөөх, кэрээбэткэҕэлээх орто дойдунан эрэ муҥурдаммакка,аллараа дойду ааттаах абааһыларын кыттаалтыһан баран, Үрдүк Мэҥэ Халлааҥҥа ҮрүҥАар Тойоҥҥо үҥэн-сүктэн тиийэр сүдү тыллаахомук аатын ылан олорбута.

Үйэлэр тухары Муустаах Бай±ал хоонньу-гар хор±ойон олордорбут да±аны ар±аа²²ыана±ас тыаллартан, добун холоруктартан μμт-ту-раан олохпут атыйахтаах уу курдук айманан, ту-мус туттар, дурда-хахха дьоннорбутун кірімэлитэн, аймах-ыччат дьоннорбутун аманаат,нэктэл кулут о²орторон, быста-быста сал±анан,тимирэ-тимирэ кμірэйэн бу са²а μйэ±э μктэм-мит эбиппит.

Ырытан-анааран кірдіххі саха омукка саа-май ыар таґа±ас буолбут μйэнэн ааспыт ХХ-сμйэ буолбут эбит. Саха интеллигеннэрэ 17 сыл-лаахха Олунньутаа±ы революция кэнниттэн:

"Үс сμμс сылы мэлдьи бүрүүкээбитҮктэбиллээх μйэ μлтурүйдэ -диэн μірбμттэрэ-кіппμттэрэ. Тіріібμт дой-

дубут сыылка, хаайыы буоларыттан уурайан,сайдыы суолунан барыа диэн:

«Үгүс дьон ірігійі μрдээтин,Бар-дьон саргыта салалыннын,Са²а олох саргыланнын,Кэлэр олох кэнчээрилэннин"- диэн алгыстарын анаабыттара.Ааспыт μйэлэр алтыґыыларыгар олорон

ааспыт Россия Эбэ Хотун интеллигеннэрэ букабары да±аны романтика кынатыгар куустарбытдьон эбиттэр.

"Ыраахтаа±ы іллі±μнэ, былаас уларый-да±ына олохпут тосту кінμі±э" диэн быстах са-наа±а албыннатан μктээн биэрбиттэр μгμстэр.Олор истэриттэн саха бастакы учуонайа Нико-лай Константинович Неустроев (Урсик) эдэрсааґыгар сиэртибэ буолбута. Оло±ун толоруолорбута буоллар Россия наукатыгар эрэ бу-олбакка, Аан дойдуга кытта биллэр улахан учу-онай буолбут буолуох этэ.

Хомуньуустар "араартаа уонна баґылаа"диэн этиини баґылаан олорбуттарын тухарытуттубуттара. "Баай", "дьада²ы" диэн кылаа-старга араартаан, уолу а±атын, инини биитинутары туруортаан иэдээннээх, киґи хаанынірμс уутунуу сμμрμгμрдμбμт Гражданскай сэ-риини то±о тардыбыттара. Дарвин μірэ±инэномуктары тірμттэриттэн эбисийээнэттэн "лап-па сайдыыылаах", "сайдыбыт", "сайдан эрэр","хаалыылаах" уонна "Ийэ-Эбисийээнэ эмии-йиттэн кμн бэ±эґээ эрэ арахсыбыт" диэн дьа-ралыктаан араартаабыттара. Хайа да кыракыйомук ис культурата, оло±ун, дьарыгын о²кулааахсыллыбат, кыра буолла да - "таас μйэ" аа-тырара.

Кырдьа±ас хахай курдук Карл Маркс бардьону кылаастарга араартааґына, кμрдьэх бы-тык Дарвин μірэ±э саха омугар оспот бааґы ха-аллартаабыт 1919, 1921, 1928, 1938, 1952, 1968,1979, 1986 сылларынан до±уґуолламмыттара.Киин сиргэ μіскээбит, μідμйбμт μтμі да санаакытыы, уґук сиргэ тиийиитигэр токуруйан,иэ±иллэн, туґалыырынаа±ар алдьатыыта улаа-тан тиийэр. Аны уураах туолуута булгуччу ир-дэниллэрэ.

Кір-кμлμμ курдук биир тμбэлтэ. Саас уґукхотугу улууска баартыйа докумуоннарын кыт-та ал±аска «Ыґыы хампаанньатын тμргэнникыыты²!» диэн обкуом уураа±а тиийбит. Баар-тыйа уураа±а хайаан да туолуохтаах. Саамай бі-

8

Ааспыт кэм аартыктарынан

Õàðûñõàë

Суруйааччы, драматург Василий Егоро-вич ВАСИЛЬЕВ - ХАРЫСХАЛ кэлинсылларга Х1Х-с, ХХ-с үйэлэр алтыґыылары-гар олорон ааспыт Саха сирин ытык мааныдьоннорун олохторун-дьаһахтарын, дьылҕа -ларын үөрэтэн Москва, Хабаровскай, Влади-восток, Карелия, Архангельскай, Дьокуускай,Кытай, Америка, Финляндия Японияархивтарыгар дьаныґан туран үлэлээтэ. Са-ха атыыґыта, меценат Гавриил Василь-евич Никифоров - Манньыаттаах уолун,саха демократическай хамсааһынын сирдь-итэ Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр, саҥа үйэ саҕаланыытыгар олоронааспыт уһулуччулаах ыччаттар Ксенофон-товтар тустарынан «Хайаан да эргиллиэм»,«Сахалар баар буоллаххытына», «Аҕаа!.. Бы-растыы!» пьесалар автордара.

Саха аа±ааччыларын булбут баай ма-тырыйаалларыттан оччотоо±у очурдаах-чочурдаах олоххо олорон ааспыт саха дьонунтуґунан өр сылларга этиллибэтэх кырдьыгы,сэдэх докумуоннары кытта билиґиннэрэр.

Орто туруу дьаҕыл дойдуДьоллоох олоҕуттан муммут,Атааннаах айылҕатыттан маппыт, Кэрэ дьаҕыл дойдуКиэргэллээх кэскилиттэнкиэр турбут эрэйдээхАрай мин баарбын!

В.В.Никифоров - Кμлμмнμμр

ді² са²алаахтары сμμмэрдээн улуус киининтμірт іттμгэр туруортаан баран ыґыытаппыт-тар! «Туругурдук хомуньуус баартыйа! Туру-гурдун Улуу Ыстаалын!» Онтон обкуом²а от-чуоттаабыттар: «Ыґыы хампаанньатын болдьо -±ор толордубут! Саамай улахан хаґыылаа±ынанНьукулай Силэпсиэп-Торуой бэлиэтэннэ!»

Хомуньуустар пропагандаларын массыы-ната 80-нус сыллартан эргэрэн, до±оло²ноонбарбытын иґин, ол массыына тар±аппыт «Јкті-іп ірібілμμссμйэтэ саха норуотугар дьолу,кі²μлμ а±албыта», «μірэх, сайдыы Јктііп эрэкэнниттэн тэнийбитэ» диэн ійдібμлэ дьонійμгэр-санаатыгар бэрт дири²ник и²эн хаал-быт.

Јріспμμбμлμкэ хомуньуус салайааччылараиккилии сыл буола-буола отчуоттуур муннь-ахтарыгар «Хомуньуус баартыйа салалтаты-нан, улуу нуучча норуотун кімітμнэн оччо са-йынныбыт, бачча бар±ардыбыт, ынахтан оччоμμтμ ыатыбыт, ийэ саґылтан бачча о±ону ыл-лыбыт» - диэн хаґыатынан, араадьыйанан от-чуоттуулларын истэ- истэ иґим тымныйара. Тыадьоно барахсаттар кур бэйэлэринэн кубулуй -бакка олороохтууллара. Төттөрүтүн арыгыныхарса суох тэнитэн дьон аатыттан ааһар турук-ка киирбиттэрэ.

«Араартаа уонна баґылаа!» Донуосчутта-ры, «кырдьыгы» таґаарааччылары, μ²сээччи-лэри, кылыыны кэтээччилэри μμнэ-тэґиинэ су-ох ыыталаабыт бэлиитикэ. «Кулаах сиэнэ»,«бандьыыт ыамата» диэн дьаралыктары бэрт эл-бэх киґиэхэ иилитэлээбиттэрэ. Кими эмит то-курутаары, тоґутаары гыннахтарына обкуо-м²а, ЦК-±а суруйаллара, суутунан суудайал-лара. Онно «кμннээмэхтээн» хаалбыт дьон со-рох-сорохторо дьо²²о-сэргэ±э уос номо±о бу-ола сылдьаллар, сорохторо билигин да долгун-тан долгун ар±аґыгар олорсон иґэллэр.

Мин былыр Тμгэс хоґуун са±аттан утары-та турсуу толооно буолбут Амма сиригэр ті-ріібμт-μіскээбит киґи Саха сиригэр сата хо-лорук буолан ааспыт сыллар тустарынан «про-паганда кырдьыгын» буолбакка ОЛОХ КЫРДЬ-ЫГЫН бар дьо²²о тиэрдиини тус бэйэм иэґимкурдук санаан, кэлин сылларга кμμспμн, кыах-пын барытын ууран μлэлэґэ сылдьабын.

Биґиги сахалар аан дойду атын омуктарынкурдук хомуньуустар «эбисийээнэлэринμірэ±эр» хайдах да киирсибэт бэйэбит туспакультуралаах, итэ±эллээх, туспа сайдар су-оллаах омук буолабыт. Јктііп ірібілμμ -ссμйэтин иннинэ сахаларга μірэхтээх, μрдμккультуралаах, баай интеллигенция μіскээн ис-питэ. Саха баайдара, μірэхтээхтэрэ бэйэлэринμптэригэр оскуола, балыыґа, библиотека тут-тараллара, дьада²ы дьон о±олоро μірэхтэнни-нэр диэн міссμйμін арыйаллара, студеннаргастипендия аныыллара, саха чулуулараМоскубаны, Бөтөрбүүрү аһары түһэн,Франция±а Сорбонна±а, Германияҕа Генттин -геҥҥэ μірэммиттэрэ, Иерусалим²а та²ара±атиксэ бара сылдьыбыттара, Лейпциг, Лондон

дьаарба²каларыгар ааттарын ааттаппыттара...Барыларын кэриэтэ былаас былдьаґыытын сыл-ларыгар была±айга былдьаабыттара, ордубут-тара Соловки лаа±ырдарыгар сытыйбыттара,атыттара Дальстрой сэлликтээх бараактарыгарбараммыттара, Олох тарбахха баттанар ахса-аннаахтара Харби²²а, Америка±а тыыннарынтэскилэппиттэрэ, дьон μс кырыылаахтара Кор-нилов уонна икки Ыстаарыґын Соловки аа-дыттан мμччμ туттаран, Финляндияны булбут-тара.

Сахам аа±ааччыларыгар баччаа²²а диэриайах кэпсээнигэр эрэ сылдьыбыт саха ытык-маа-ны дьонун, ытыллыбыт ыралаах ыччаттар ту-

старынан этиллибэтэх кырдьыгы кэпсиир стра-ницаны арыйда±ым буолуохтун!

1. АРХЫЫП КИСТЭЛЭҤНЭРИН СЭ-ГЭТТЭХХЭ

Сэбиэскэй судаарыстыба лаппа улахан са-быылаах судаарыстыба эбит. Бастатан туранолох кырдьыгын биґигиттэн, бэйэлэрин граж-даннарыттан кистээбит эбит. Бэрт хойуккаа²²адиэри «Электричествоны Сэбиэскэй былаас ба-рахсан а±алан, саах сыбахтаах бала±аммытынсырдаппыта» диэн ійдібμл баара. Хоґоон,ырыа, хартыына барыта «Ильич лаампатын» эрэтуґунан кэпсииллэрэ.

Ис дьи²эр хомуньуустар «а±аллыбыт» ди-эн чабыланар электричестволарынан іссі 1910сыллаахха Хачыкаакка Сэмэн Барааскап чугасыалларын барытын сырдаппыт эбит. ГаврилВасильевич Никифоров-Манньыаттаах уолаэмиэ оччолорго маҕаһыыннарыгар, ыскылаат-тарыгар, олорор дьиэлэригэр электричествокиллэттэрбит, бастакынан. Дьокуускай куо-ракка электричество 1913 сыллаахха атырдьахыйын 9 кμнμгэр киирбит. 148 абоненнаахтμлμпμін ыстаансыйата 1911 сыллаахха аґыл-лыбыт. Онноо±ор итинник судургу чахчыныкытта пропаганда туґатыгар токуруталлар эбит.

Саха сиригэр аан бастакынан "Форд" мас-сыынаны 1911 сыллаахха атыыґыт Г.В.Ники-форов - Манньыаттаах уола а±алан Кμіх хо-нууга сμμрдμбμт. Билигин ірімμіннэнэнчөлүгэр туһэриллибит национальнай библио-тека дьиэтин оччотоо±у губернатор Иван Ива-нович Крафт буолбакка, Миней Израилевич Гу-бельман - Емельян Ярославскай салалтатынанполитсыылынайдар туттарбыттарын курдуккэпсииллэрэ.

Архыыптар барахсаттар μгμс да чахчыны,μгμс да дьону бэйэ±ит уора±айгытыгар кистэ-эн сыттаххыт!

Соро±ор бэрт суолтата да суох курдук су-рук дьон майгытын, сыґыаннарын олус ырыл-хайдык кірдірііччμ. Эґиги бол±омто±утугарархыыптан кістμбμт икки суругу а±алабын.Бочуоттаах инородец, Јйміікіін кырдьа±аґаНиколай Осипович Кривошапкин атыыґыт Гав-риил Васильевич Никифоровка - Манньыатта-ах уолугар суруга:

"Глубокоуважаемый Гавриил Василь-евич!

Бэрт бокулуону кытта биллэрэбин бэйэмтуспунан, айбыт таІара кіІμлμнэн нэґиилэкэлэн хааллым ыІыыр атынан Саґыл нэґи-лиэгэр диэри т.е. ыал уґугар. Таба сыар±аты-нан барыахпын алыс хойутууґукпун, μрэхтэртуруулара ір буолсу, онон таІараттан кір-діґін айаннаан кірμіхпμн саныыбын, сарсын.Эґиэхэ бэрт бокулуону ыытабын барыгыты-гар, махталы, баґыыбаны кытта.

Кірдіспμтμм баара 1 буут эстэри, олμрдμгэр эбии кірдіґібμн 10 бутулка "Кагор-да" ыыт Илья Заболоцкайынан, бэрт наада

ИЛ

ИН

l2012, 1 №

-рэ

9

Ã.Â. Íèêèôîðîâ31.07.1907 ñ.

буолсу, баґаалыста ыыппат буолума, харчы-тын бэлиэтээн кэбис, Сонуну суруй. Эґиэхэбары μтμі оло±у, дьолу баҕаран хааллым Ни-колай Иосифович Кривошапкин. 1916 г. 28сент."

Итинтэн да кістірμнэн саха атыыґыта Ньу-кулай Кырбыґаа²кын μрдμк культуралаа±а, та-²ара±а итэ±эйэрэ, Манньыаттаах уолугар исти²сыґыана ырылхайдык кістір.

Иккис сурук Манньыаттаах уола итэ±эллэ-эх киґитигэр, урукку полицмейстер Н,И.Хода-левичка ыыппыт суруга:

"Глубокоуважаемый Николай Ипполи-тович!

Спешу пожелать доброго здоровья и бла-гополучия, очень рад что Вы живы и здоро-вы со всем семейством, Я очень рад, не наде-ялся видеть Вас в живых, так как была мас-са расстрелов, Бог даст когда-нибудь ви-деться с Вами. Скажу несколько слов о себе.Я остался у тунгусов. Ничего _______ два го-да. Поехали куда-нибудь _______заграницуПринять всем последние финансы, толькоконце февраля из_____ Чумикана, проехалЯпонию, Корею, Китай, попал Харбин. От-туда был снабжен одними ______ фирмамторгового побережья Охотского моря,_________ На днях еду через Японию Харбини быть может в Англию. Конечно вперед ска-зать что-нибудь невозможно, относительнополитических положений. _______Ото дня вдень ждем ждем из Владивостока отряд сорудиями. Во главе отряда должен приехатьгенерал Пепеляев.

Дайте знать о себе в это смутное времялюбое послание от близких людей дороже зо-лота. Примите всем семейством поклон и по-чтение, прощальный привет. УважениемГавриил Никифоров.

Порт Охотск 1922 год сентября 14 дня"Бу Манньыаттаах уола дойдутуттан бука-

тыннаахтык арахсаары туран суруйбут суруга.Хас-хас илии ні²μі эргийбитэ биллибэт. Чы-каалар Манньыаттаах уолун тутар кμннэригэрСэбиэскэй былааґы утарбытын туоґулуур до-кумуон быґыытынан илдьэ сылдьыбыттар,илдьирийэн, чэрэниилэтэ суураллан сорох тыл-ларын, строкаларын киґи кыайан араарбат бу-олбут. Ол да гыннар ааспыт дьалхааннаах кэм-нэргэ олорон ааспыт дьоннор тустарынан бэрткыра да матырыйаал тугунан да сыаналамматкμндμ булумньу буолар.

2. £КТ££П £Р£Б£ЛҮҮССҮЙЭТЭБУОЛБАТАҔА БУОЛЛАР...

Биир хомуньуус ис иґиттэн итийэн-куту-йан, миэхэ этэн турар: «Јктііп ірібілμμссμйэтэбуолбата±а буоллар эн, Харысхал μірэ±э суоххаалыа² этэ!» Ма²най о±о эрдэхпиттэн и²эн ха-албытынан онно сібμлэґиэх курдук са²атасуох хаалбытым. Онтон Ис тэһэ±эс диэн аатта-ах устуруутал ийэбин оскуола±а μірэнэ тиий-

бит сэттэ саастаах кыысчааны «Кулаах кыыґасэбиэскэй оскуола±а μірэниэ суохтаах!»- диэнсуґуо±уттан соґон таґырдьа бырахпытын са-наан кэлбитим. Санаан кэлбитим Томскай унм-верситетын студенын, «Артыамайабыхорҕоппуккун» диэн ытыллыбыт эґэм убайын,санаан кэлбитим таайым, уончалаах уолчаанμірэх ба±атыгар сатыы куоракка киирээхтэ-эбитин, санаан кэлбитим Гитлер "Mein kampf"кинигэтигэр Сэбиэскэй сойуус ыыппыт «куль-турнай революциятын» холобуругар «Ийэ эби-сийээнэ эмиийиттэн бэ±эґээ эрэ тэйбит» «чич-чик раса» дьонугар ааттарын илии баттыыр эрэμірэх киириэн сібμн. Ол бэлиитикэтэ бэрт су-дургу «социализм сырдык саарыстыбатынан»мэ²иэлээн, «араартаа уонна баґылаа» диэнидьиэйэни кыра μірэхтээх дьон барсахсаттарбэрт улгумнук ылыналлар эбит. Уонна ол идь-иэйэ±э ис сμрэхтэриттэн итэ±эйэн бастарынбылааха±а да уурарга бэлэм буолаллар.

Амма кулубатын Охонооґой Эрэйээнискэ-йи хаайыыга ыытан баран, «Јктіібμр» хомуу-на дьоно баайын халаары сμμрбэ сыар±ананалааґыгар тахсыбыттар. Алта ампаары алдьап-пыттара алтыан тобус толору кинигэ буолан би-эрбиттэр. Баайга тиксибэтэх абаккаларыгар хо-муньуустар ол кинигэлэри барытын Соморсункырдалыгар тиэйэн киллэрэн уоттаан кэбис-питтэр. Оройкуом²а Ис тэґэ±эс устурууталтан«Кинигэлэри то±о уоттатты²?»- диэн ыйып-пыттарыгар «Биґиги о±олорбутун кулаах Эрэ-ґээнискэй кинигэлэринэн буолбатах, сэбиэскэйкинигэлэринэн μірэтиэхпит, ону эґиги утараа-ры гына±ыт дуо?»- диэн хата бэйэлэрин ыкпыт-тμμрбμт.

Дьэ, сити курдук Ис тэґэ±эс устуруутал ии-римтийбит идьиэйэтин μμт-μкчμ тμґэрэн ылбытГитлер урдустара, Кытай хунвэйбиннэрэ кини-гэ бі±ітμн уоттаабыттара. Афганиста²²а исламкулуттара, талибаннар, Будда пааматынньык-тарын динэмиитинэн μлтμ тэптэртээбиттэрэ.

О±о Ойуунускай «Хара хаан олбохтоох...»-диэн тыллардаах Јктііа ірібілμμссμйэтин ай-халлаабыт хоґоонугар этиллибит тыллар ыра-ахтаа±ы былааґыгар буолбакка, бассабыыктарбылаастарыгар сыґыаннаах буолалларын Бы-латыан барахсан айхаллаабыт былааґын хаа-йыытыгар олорон, орто дойдуттан букатынна-ахтык арахсаары олорон тμспμт тиґэх хаартыс-катыттан да кірμіххμтμн син.

Баччаа²²а диэри Саха сиригэр Граждан-скай сэриини саха баайдара са±алаабыттарынкурдук ійдібμл бэрт дири²ник и²эн хаалбыт.Бу документальнай сэґэн бастакы тμґμмэ±инаахпыт урукку партийнай μлэґит миигин бас-сабыыктары хараардыыга буруйдаан, история-ны токурутуум иґин суукка биэриэх буолан кут-таата.

Урукку партократ история хаамыытын бил-бэтэ буолуо дуо? Билэн бі±і буолаахтаата±а эбэ-эт! Јскітμн «умнубут» буолла±ына ій-дітμіхпμн сіп: 1919 сыллаахха ахсынньы ый-га былааґы ылбыт бассабыыктар аан бастакы

бирикээстэринэн «...революция сити´иилэ-рин харыстыыр сыалтан, куораты охсу´уу-га киллэрбэт, биир да таммах хаан тохтуба-тын ту´угар байыаннай революционнай ко-митет бирикээ´инэн бу сарсыарда ыты-лыннылар:В.Н.Соловьев - уобалас урукку управ-

ляющайа, капитан Каменскай, П.А.Юшма-нов - куорат урукку кулубата, Сергей Рас-торгуев, Н.И.Кондаков, П.П.Филиппов,..» -барыта 13 киґи. «...таммах хаан тохтубатынтуһугар» - дьону іліртііґμн! Саамай улаханбуруйдара - баайдар уонна ыраахтаа±ы, Колчакбылаастарыгар актыыбынайдык μлэлээбиттэр.

Губбюро секретарынан ананан кэлбит Ле-бедев Троцкайтан олохтоох баайдар кімμстэрин,тμμлээхтэрин халыыр туґунан анал сорудахта-ах кэлэн, эмиэ кини курдук Козлов, Агеев диэнурдустардыын куомуннаґаннар, чека этэрэ-эттэрэ хам-бааччы олорбут тыа баайдарын а²-аар кырыы кырган, кистээбит баайдарын бу-лаары чуумпурунан таґыйан, то² хааты²кананкырбаан сор хааннарын кірдірбμттэрин, баайыкірдіітіхпμт аатыран «кыґыл конкистадор-дар» ыалы барытын чμμччэйэн, дьахталларыкμμґμлμμ-кμμґμлμμ саабыланан кэрдэн, о±онуэмээхсини барытын саа уоґугар туруоран кμннэ-эмэхтээн хаалбыттара. Итиннэ ордук наґаалаа-быт Пыжьянов, Сокольников этэрээттэринуонна чека μлэґиттэрэ урукку рецидивистэр Бо-рун уонна Корякин тустарынан Обком секретараИ.Барахов «Якутское национальное восста-ние 1921 года, его причины и ликвидация»диэн суругун НАФ ф. 3, оп. 20, д. 3 буланаа±ыаххытын син. Губбюро секретара Лебедевойо±о Дьокуускайга сыччах балтараа сылолорон баран төннөрүгэр уон сыар±а «тус бэ-йэтин» кімμґμн, тμμлээ±ин со±уруу ыыппытынтуґунан туоґулуур докумуон эмиэ баар.

Ордук улахан айдааны Чурапчыга буолбутдьадаҥылар конференциялара баайдары,кулаахтары изоляциялыыр туһунан уураахтаратаһаарбыта. Ол уурааҕынан куоһурдана-куоһурдана кыһыл бандьыыттар саха дьонугаралдьархай аанын тоҕо тардыбыттара. Хам-ба-аччы олорбут дьон олохторо атыйахтаах уулууаймаммыта, киһи бөҕө ытыллыбыта,хаайыллыбыта, көскө ыытыллыбыта.

Онтон салгыы «Олунньутаа±ы саагыбар».«Олунньутааҕы саагыбар» диэн ааттаан 42 са-ха μірэхтээх интеллигенин ілірμμ туґунан μґμ-тамах эрэ курдук иґиллэрэ. Ол туґунан Аляс-ка штатын архивыгар М.З.Винокуров архыы-быттан кістμбμт докумуон кэрэґилиир: «На-чался терор (Соловкиттан кμрээбит М.Ф.Кор-нилов суруга хайда±ынан биэрэбит-авт.), мир-ное население чекистами подвергалась пыт-кам, избивали шомполами разыскивая золото,пушнину, конфисковались имущества зажи-точных людей. 1920 году декабре большеви-ки "открыли заговор" была арестована всяякутская интеллигенция во главе инженераЖелобцова Н.Е. около 200 человек. Красные

10

ИЛИН

l2012, 1 №

-рэ

11

век. Красные тут же создали ревтройку гдевходили Исай Карпель, Михаил Редников,Шергин все комсомольцы 18-летние и реши-ли 42 чел. якутов видных и грамотных, вы-несли смертный приговор, растреляли Же-лобцова Н.Е. Барашкова С.П., Силина С.А.,Слепцова Т.А., Васильева М., Елисеева Н.И.,Бурнашева, Ефимова В.Н., Дьяконова Ф., двухбратьев Юшковых и др. Одно время были аре-стованы г. Олекминске также растреляли 18человек даже не постеснялись растрелять60-лет. старуху Марию Вас. Будищеву, так-же Вилюйске растреляли 30 человек Осталь-ных многих присудили на разные сроки при-нудительных работ...» (Alaska State Library Hi-storical Collections P.O. Box 110571, F. 9).

О±о эрдэхпиттэн «Соморсуннар, Бологур-дар – бандьыыттар»- диэн тыллар кулгаахпындьілі μμттээн киирэллэрэ. Амма солобудатыгарыстааптанан олорбут чэкиистэр Соморсун ыч-чаттарын тутан киллэрэн «биэлэй μспμйμіннэ-рэ±ит»- диэн то² хааты²канан μлтμ сыннь-ыбыттар. Ол кэнниттэн биэлэй этэрээтэ кэлби-тигэр ол уолаттар бары саллаатынан киирбит-тэр. Бологурга Уйбаан Барыыґап диэн нэґили-эк дьоно барыта ытыктыыр баайын сиэнэ Вла-дивостокка μірэнэр Баґылай Барыыґап суру-гуттан сылтаан, иґин хайытан: «бар дьону со-ролоон уойбут хаґа±ын сиэ»- дии-дии айа±арсимэн, сорун сордоон ілірбμттэрин кэннэ бо-логурдар бука бары биэлэй былаа±ар холбос-путтар.

Тыын тыы²²а харбас - чокуурунан эстэр,айа±ынан иитиллэр доруоп сааларынан сэби-лэммит саха дьоно алаґа дьиэлэрин, аймах-би-лэ дьоннорун кімμскμμ туруммуттар.

Хаан то±унна да - иэстэбиллээх. Баста-анньыстар бука бары аанньаллар буолбатахэтилэр. Дьону накаастааґын, кыыллыы сэй-мэктээґин кинилэр да іттμлэриттэн кэмэ суохтахсыбыта. Дьэ, ол барыта а±ыйах ахсааннаахсаха омук оло±ун атыйахтаах уулуу аймаабыталдьархайдаах хаан тотуутугар тиэрдибитэ.

Эґиги бол±омто±утугар ЧК архыыбыттанкістμбμт 2755 нμімэрдээх дьыала:

«СЕМЕНОВ Аполлоний Иннокентьевич,17 саастаах, МэІэ улууґун Алтан нэґилиэ-гиттэн тірμттээх, педтехникум μірэнэ-эччитэ, Дьокуускайга Набережнай уулусса13 нμімэригэр Ксенофонтов дьиэтигэр оло-рор.

СЕМЕНОВ Леонид Леонидович, 18 саа-стаах, Амма улууґун Сул±аччы нэґилиэгит-тэн тірμттээх, сир салаатын чертежнига.μіґэ ахтыллар аадырыска олорор.

ИГНАТЬЕВ Гаврил Александрович, 17саастаах, Таатта улууґун Тыараґа нэґи-лиэгиттэн тірμттээх, педтехникум μірэ-нээччитэ. Эмиэ ол аадырыска олорор.

НИКОЛАЕВ Петр Егорович, 17 сааста-ах, Таатта улууґун Дьохсо±он нэґилиэгиттэнтірμттээх, педтехникум μірэнээччитэ. Эмиэол аадырыска олорор.

АНДРОСОВ Фрументий Абрамович, 16саастаах, Байа±антай улууґун ДьіІкμμдэ нэ-ґилиэгиттэн тірμттээх, педтехникум μірэ-нээччитэ. Эмиэ ол аадырыска олорор.

КЈРДЈРДҮЛЭР: 1922 сыллаахха. кулунтутар 13 кμнμгэр Якутпродком пропуґунаноттор мас кэрдэ баран иґэн Марха аттыгаркыґыллар патрулларыгар тμбэспиттэр.Ытыалааґын кэмигэр μіґэ ахтыллыбытгражданнары кытта бииргэ олорбут пед-техникум μірэнээччитэ, Тааттаттантірμттээх Петр СЛЕПЦОВ ілбμт.»

Уолаттары тутан киллэрэн чыкаа хаайыы-тыгар уган сытан «μрμ²нэргэ кμрээн испиппит»- диэн билиннэрээри сор хааннарын сордо-обуттар. Уонна барыларыттан «μрμ²нэргэ куо-туохпут суо±а»- диэн хааннаах баппыыска ыл-быттар. Дьыала±а уолаттар μрμ²нэр диэки са-наалаахтарын дакаастабылын быґыытынан ки-ґи ытыґын са±а илиинэн о²оґуллубут блокното±отун сыґыарбыттар . Онно Петр СЛЕПЦОВо±олуу буочарынан суруйбут хоґоонноро ба-аллар. Оччотоо±у ыччаттар μгμстэрин курдуксанаатын долгуйуутун, ыра санаатын нуучча-лыы хоґоо²²о тиґээхтиир эбит.

«На память... (таптыыр кыыґыгар бы-ґыылаах)

Отсюда далеко жил в прежние годы я,Теперь мне дом пройти - квартира

уж твоя.Ведь до этих пор мне думалось нередкоАх, отчего ты не моя соседках х хСо славой и мудростью взял я в удел,Здоровье и силу и младость!Вином драгоценным мой кубокКипел в любви упоения и радости.х х хЖена: есть дышущийкусок, бездушной глины.х х хБезсонное солнце - в тумане лунаГоришь ты далеко, грустна и бледна.х х хТвоя улыбка - ясный деньТвоя походка лебединаяНа сердце наложишь тень.х х хБольная душа, словнополночь мрачна -и нет конца его мукам.х х хЯкутск! Родная сторонаЖилища вольности простойИ ты несчастьями полнаИ окровавлена войной!(сотуллубут - авт.) многие лета спокойноСтал велик изнаменит. Не тобой ли гордились русские цариНе за тебя ли воевали чужеземные цари!О, великая Сибирь!За твою Автономную властьВосстали твои же дети!

Больше... (вики - авт.)!Перестаньте терзать свой народ!Оставьте сыны ЯкутииСвои злодейские делаСплотитесь под одним Знаменем ВОЗРОЖДЕНИЯ!»О±о о±о курдук сырдык ыра санаалаах, ол-

буор ні²μі олорбут кыысчааны о±олуу тап-таабыт уолчаан бассабыыктар буулдьаларыттантыына быстыбыт. Тыыннаах хаалбыта буоллар,ба±ар, улуу талаана арыллыа эбитэ буолуо! Бэ-йиэт, суруйааччы да буолбата±ын иґин итинникнарын дууґалаах киґи, бука, куґа±ан киґи бу-олуо суо±а этэ!..

- Петя Слепцов – Нээстээр кулуба сиэнэ.Чурапчы оскуолатыгар бииргэ үөрэммиппит,Оҕо эрдэҕитттэн сүрдээх чаҕылхай этэ – диэнахтыбыттааҕа саха саарына Суорун Омоллоон.

Оттон Петя тиґэх хоґооно до±отторугар би-риигэбэр кэриэтэ буолбута Аполлоний Инно-кентьевич Семенов олорон ааспыт ыараханоло±уттан да кістір. Леонид Семенов Сул±ач-чы та²аратын дьиэтин тэрэпиэґинньигин уолабуоларын, убайа Оруоґуннар кμтμіттэрэ, μрμ²этэрээтин хамандыыра буола сылдьыбытынбилэбин. Хомойуох иґин ити μіґэ ахтыллыбыто±олор Гаврил Игнатьев, Петр Николаев, Лео-нид Семенов хайдах-туох дьыл±аламмытын ту-ґунан тугу да булбатым. Арай Фрументий Анд-росов Саккырыырга олорбутун, онно ыччатта-ра, сыдьааннара баарын билэбин. Үөһэ ахтыл-лыбыт дьонтон кими эмит билэр киґи баарбуоллаҕына миэхэ биллэрдэргит улахан мах-таллаах дьыала буолуох этэ.

Бассабыыктар барахсаттар албынныырыба±ас улаханнык баґылаабыттар эбит. Граж-данскай сэрии ма²найгы уотун Автономиянаналбыннаан, манифеґынан мэ²иэлээн тохтоп-путтар, Охотскайы ылбыт Вострецов урдуста-рын утары турбут То²устар бастаанньаларынкыттыылаахтарын амнистиянан албыннаабыт-тар, Ксенофонтовы ійіібμт Артемьев, Михай-ловтар этэрээттэрин тупсуунан угаайылаан сиэ-тэлээбиттэр. Ити иэдээннээх сэриилэр охсууларабарыта 1928-30 сыллардаахха саха националь-най интеллигенциятын урусхаллааґынынантμмμктэммит.

АХШ Конгреґын библиотекатыгар μлэлэ-эбит Михаил Зиновьевич Винокуров архыы-быттан іссі биир докумуон:

«ГлубокоуважаемыеМихаил Зиновьевич!!!Анастасия Семеновна !!!Мы якуты Корнилов Михаил Федорович

Олекминского округа Абагинского наслега,Старостин Егор Егорович Восточно-Канга-ласского улуса "-го Нерюктяйского наслега,имел свой двор г. Якутске быв. двор Василь-ева М.Г. и Старостин Семен Константино-вич Амгинского улуса Чакырского наслега(неграмотный). Первым долгом примите отнас сердечный привет, желаем хорошего здо-ровья и успеха Ваших делах. 10/Х-31 г. полу-

12

чив Ваше письмо написанное от 10/1Х-31 г.так рады, которое пером описать не воз-можно. Ваша весточка для нас большая ра-дость и надежда. Здесь Финляндии нахо-димся как рыба воде, не знаем языка и нет зна-комых.

Мы из Якутска сосланы Соловецкие ла-геря 1928 г. июня месяца в числе 200 человекиз которых умерли умерли почти 40%, в томчисле умерли Сивцев Ф.Г. (Сμідэр а±абыыт-авт.) имел 10 лет, жена Барашкова С.П. име-ла 10 лет, Шеломов М.С. (МэІэ кулубата-авт.) имел 3 г.Дягилев С.И. - І лет и др. мытрое сбежали из одной колдонии УСЛОН ОГ-ПУ находящийся около Мурманское жел. дор.с дер. Черная речка, вышли 25-го июня с.г. шлипо знаменитым болотам, озерам и горами Ка-релии, девять суток. 4-го июля попали Фин-ляндию, по дороге большой опасности неподвергались, только ити было очень труд-но, некоторые беженцы русские блудят по це-лыми месяцами, нам удалось скоро про-браться.»

Итиннэ Нутчин, Субуруускай, Куоста Со-кольников Мэ²энэн, Илин-Ха²алаґынан, Ам-манан, Уус-Майанан «бандьыыттар тобохторуныраастаабыт» хааннаах суолларын эбэн кэби-ґи²! Ол эриэхситтэр сатаан турбат о±онукμрдьμккэ анньан баран ыталлара. Саамай тап-тыыр оонньуулара «чыычаах кітμтэр» - кыґыло±ону халлаа²²а быра±ан баран ыстыыгынанμілэн ылыы!

Кампучия±а Пол Пот режимэ дьону ма-тыыганан хайыта сынньан іліріллірμн кірі-кірі айдаарар этибит. Пол Пот учууталлара бэ-йэлэрин норуоттарын хаанын ірμс уутунуусμμрμгμрдμбμт биґиги хомуньуустарбыт бу-олбатахтар дуо?!

Јктііп ірібілμμссμйэтэ буолбата±а бу-оллар итинник хаан тохтуута тахсыа этэ дуо?

Саамай кылаабынайа хомуньуустар хаан-наах диктатуранан сэбиэскэй дьо²²о барыты-гар кілμінэттэн кілμінэ±э бэриллэн иґэр кут-тал синдромун и²эрбиттэр!

Саха дьонугар ол синдрому 1938, 1952,1979, 1986 сылларынан эбии ытаґалаан биэр-биттэрэ.

«Јктііп ірібілμμссμйэтэ μірэ±и а±албы-та»- диир хомуньуус 1928 сыллаахха репрес-сияламмыт саха μірэхтээхтэрин уонна 1938сыллаахха хааллыбыт сэбиэскэй интеллигенциябыґаарыы суруктарын ылан тэ²нээн кірдμн!Хайалара ордук μірэхтээ±ин, билиилээҕин кі-рін итэ±эйиэ!

Јктііп ірібілμμссμйэтэ буолбата±а бу-оллар аан дойду таґымыгар тахсыбыт киэ² да-лааґыннаах атыыґыт Петр Акепсимович Куш-нарев Америка кімітμнэн Охотскайтан Дьо-куускайга диэри 1926 сыллаахха тимир суолутуттарбыт буолуох этэ. Кушнарев харчытыгар1916-17 сыллардаахха Охотскайтан Дьокуус-кайга диэри тимир суолу туттарыыга Сикорскайсалайааччылаах КИТС (КВЖД) инженердэрэ

чинчийии μлэни ыыппыттар. Сорох докуму-оннарын Харбин архыыбыгар илэ харахпынанкірбμтμм.

Јктііп ірібілμμссμйэтэ буолбата±а бу-оллар Саха сиригэр алмааґы ма²найгынан бу-лан, атыыга таґаарбыт "Сунтаар бандьыыта" аа-тырбыт Павлов сайдыы са²а суолун быдан эр-дэ киллэрбит буолуох этэ. Јктііп ірі-білμμссμйэтэ буолбата±а буоллар Геттингенуниверситетын бүтэрбит инженер Желобцов,Сорбонна±а μірэммит Афанасьев, Рязанскай,хаарыан дьон Ксенофонтовтар, Говоровтар,Ефимовтар, Новгородовтар, Никифоровтар,Яковлевтар таптыыр тіріібμт Сахаларын сиринсайдыытыгар хайаан да са²аны, кэскиллээ±икиллэрбит буолуохтара этэ!

"ХАЙААН ДАЭРГИЛЛИЭМ!.."

«Кμірэйиэхтэрэ умнуллан хаалбыт киґи уІуохтара!»

Алампа

Ханнык да саха киґитэ алаґа дьиэтиттэн,алааґыттан букатыннаахтык арахсан барыытынолус ыараханнык саныыр. Сибилигин μμнэн си-лигилии, хойуу ойуур буолар туораахтарыμμннэрэн лоґугурата турбут, лабааларыгарырыа чыычаа±ы ыллаппыт тэ²кэ тиити добунхолорук булгу сіріін, силистэриттэн, Сир-Ийэбуоруттан логлу тардан, мэ²э халлаа²²а іріытыйан таґааран ханна эрэ атын сис оройугарилдьэн ньимси быра±арыныы, ірібілμμссμйэдобун холоруга ааспыт μйэ са²атыгар саханы са-ха дэппит дьоґун-мааны дьоммутун аан дой-дуну биир гына ыґаттаан баран, сииктиин си-мэлитэ сатаабыт эбит.

«Контрреволюционердар», «μлэґит норуотістііхтірі», «капиталистар μспμйμіннэрэ»-Гражданскай сэриигэ кыайтаран баран омук си-ригэр куоппут дьону итинтэн атыннык ааттаа-бат этибит. Тыыллымалар кэпсииллэринэнГ.В.Никифоров - Манньыаттаах уола тμμлээ±ин,кімμґμн алааґыттан чугас сискэ булуус хаста-ран кистээбит. Ол оруннаах буолуон сіп,Манньыаттаах уолун баайын уопустаан ылбытДьокуускайдаа±ы продовольственнай комитетборотокуолуттан кірдіххі Г.В.Никифоровма±аґыыныттан 425 тыґыынча солкуобайдаахтабаар былдьаммыт. Онно сμрμннээн тоґо±о,иэччэх, тимир атырдьахтар, лаппаакылар, сμгэ-лэр, эрбиилэр, тутуу матырыйаала, кырааскакиирбиттэр, биир сынтараалкы саа, биир эґэ ти-риитэ, а±ыйах устуука тии² уопустаммыт.

Тμμлээ±ин кистээн баран, дойдутуттанарахсыы аґылыгын тэрийэн, тиґэх тігμлμн бардьонун аґаппыт. Ні²μі сарсыарда аттанарыгартіріібμт бала±анын атын сиэппитинэн μстігμллээн эргийбит уонна дьонугар туґаайан:"Хайаан да эргиллиэм"- диэхтээбит.

Саха киґитэ тіріібμт тірμт буоруттанарахсарын олус ыараханнык ылынар. Дойду-туттан букатыннаахтык арахсыытын МихаилФедорович Корнилов бэйэтин ахтыытыгар букурдук суруйар: «...киэґэ μс чаас ґа±ына по-рукуоппут аттанна. Хотуттарбыт, дьом-мут, эрэйдээхтэр ытыы, ыммалыґа, энэлийэ,туойа хааллылар. Аан дойдубутуттан, ала-ґа дьиэбититтэн, аймах дьоммутуттан,хаарыаннаах о±олорбутуттан, холоонноохдо±орбутуттан араартаан, айаннатан илдьэбардылар. КиэІ-куоІ кμіх хонуубут кі±ірі-ну±ара хаалла. Кыґыл Бырааммыт барахсанкытаран, кі±ірін хаалла. Лиэнэ ірμспμтμнірі, улууспутуттан уґулан, нэґилиэкпи-титтэн чиэрэстээн, илдьэ бардылар».

«Маньчжурия±а куоппуттар», «Япония±атиийбит сахалартан Манньыаттаах уолама±аґыынын ыйыппыт μґμ» диэн айах кэпсээ-ниттэн ураты саха эмиграннарын туґунан биирда сибидиэнньэ суох этэ. Онтон ыраас халлаа-²²а эти² эппитин курдук 1989 сыллаахха Фин-ляндияттан кэлбит Саха театрын артистарын бу-лан а±албыт матырыйаалларыгар оло±уран уче-най, суруйааччы, биллиилээх общественнайдеятель, мин таптаан былыргылыы ааттыыр-бынан "Мэхээлэ Испирдиэнэп Уйбаныап" -Багдарыын Сμлбэ "Эдэр коммунист" хаґыакка"Финляндияттан кістμбμт сахалыы сурук" ди-эн ыстатыйата тахсыбыта. Онно М.Ф.КорниловФинляндияттан Мукденна олорор сахаларгаАсклифеодот Афанасьевич Рязанскайга, Гав-риил Васильевич Никифоровка аадырыстааныыппыт почтовай карточката бэчээттэммитэ.

Итинтэн сиэттэрэн чинчийии μлэтинса±алаан киирэн барбытым.

Горбачев «демократия», «гласность»- диэноонньуута са±аламмыт буолан ГКСБК ар-хыыптарын тимир ааннарын кыратык сэгэтэнылбыта. Онон туґанан ол архыыпка кμнμ

ИЛИН

l2012, 1 №

-рэ

13

Ã.Íèêèôîðîâ óîëóí êûòòà

кμннμктээн μлэлээн киирэн барбытым. Ма²найбилэрдии Амма кулубата Афанасий ПетровичРязанскай дьыалатын μірэппитим. Онно «бе-лоэмигрант Г.П.Хоютанов» ахтыллар.

Архыыптан Хойутаанап дьыалатын буланылабын.

«Г.П.Хойутаанабы хаайар ту´унан УУ-РААХ. 1937 сыл, сэтинньи 24 кμнэ».

«Г.П.Хойутаанабы хаайар 7 нμ³мэрдээхордер. 24/Х1-37.»

Анкетаттан:«ХОЮТАНОВ Георгий ПрокопьевичТіріібμт датата: 1894 сыл кулун тутар 15

кμнэ.Тіріібμт сирэ: Таатта улууґа, Уус-Амма

нэґилиэгэ.Олорор сирэ: МэІэ-ХаІалас, Хапта±ай

нэґилиэгэ.Идэтэ: оскуола μлэґитэ, учуутал.Үөрэ±э: 1919 cыллаахха Дьокуускайдаа±ы

учуутал семинариятын бμтэрбит.1922 сыллаахха Коробейников баанда-

тыгар кыттыспыт. 1923 сыллаахха кордонніІμі куоппут.

Холостуой. Убайа Михаил Уус Амма нэ-ґилиэгэр олорор. Колхозтаах. Инитэ Арте-мий эмиэ онно олорор.»

Аллараа іттμгэр: «Тройка уураа±ынан14.04.38 с. ытылынна»

Хойутаанап кірдірμμтμттэн:«Кыґыллар Айааны ылбыттарын кэннэ

ый курдук тай±а±а сылдьан баран этэрээтитар±аппыппыт. Поручик Рязанскай Аскли-феодот, Игнатьев (Гаврильев-Сольскай) Фе-дор Прокопьевич, мин Такасима балыгын ар-тыалыгар μлэ±э киирбиппит. Такасиманыкытта кэпсэтиини английскай тылынан Ря-занскай ыыппыта. Биґиги СахалиІІа ба-рыахтаах этибит. Борохуот СахалиІІа таа-рыйбакка быґа Хакодата±а ааспыта. Саха-лиІІа Винокуров Дмитрий Прокопьевичкахаалыахтаах этибит. Мин кинини билбэп-пин. Рязанскай билэр киґитэ. 1923 сыллаах-ха Чань-Чунь куоракка кэлбиппит. Тимир су-ол тутуутугар μлэлээн баран Харбиннаа-быппыт. Попов Андрей диэн оспуоччуктуурнуучча киґититтэн Модягоу оройуонугарБельгийскэй уулусса 25 N-гэр хос куортам-наабыппыт.

Аадырыс остуолун ніІμі Яковлев ПетрДмитриевиґы булбуппут. Мин кини автобу-ґугар кондукторынан киирбитим. Игнатьевэмиэ онно μлэлээбитэ. Рязанскай Яковлев кі-мітμнэн шоффердар курстарыгар μірэнэкиирбитэ. 24 сыллаах саас Рязанскай курсунбμтэрэн баран МукдеІІа эмигрант Гаврил Ва-сильевич Никифоровка барбыта. НикифоровГаврил Васильевиґы кытта Мукдентан кэ-лэ сырытта±ына икки тігμллээнкірсμбμтμм. Кузьмин Григорий Михайло-вичтыын эмиэ кірсμбμтμм».

1924 сыл ахсынньы 4 кμнμгэр П.Ойуунус-кай илии баттааґыннаах 1920-22 сылларга эмиг-

рация±а барбыт сахаларга амнистияны биллэ-рэр туґунан уураа±ын тутан баран ГеоргийПрокопьевич дойдутугар тіннііхтіібμт.Айыл±аттан талааннаах педагог буолан учеб-ник, аа±ар кинигэ бі±інμ суруйталаабыт.О±олор ким кинигэтинэн μірэнэллэрин биллэ-римээри аатын хараарда-хараарда ол учебник-тарынан μірэтэ сылдьыбыттар. «Дьоппуонμспμйμінэ» - диэн дакаастыы сатаан баранкыайбаккалар кинилэр хаамыраларыгар Ал-дантан тутуллан кэлбит провокаторы олорду-буттар. Ол киґи «Хойутаанап Незаметнай элек-тростанциятын сураґар»- диэн кірдірμμтμгэроло±уран «дьоппуон μспμйμінэ» буолара да-каастаммытынан аа±ан, тройка уураа±ынаныталлар.

«Дьоппуон μспμйμінэ» Хойутаанап ол си-бидиэнньэни ОГПУ хаайыытыгар олорон Кван-тунскай аармыйа ыстаабыгар хайдах тиэрдиээбитэ буолла? Уонна Алдан биллибэт бириис-кэтин электростанцията тіґі кыамталаа±а дьоп-пуоннар байыаннай разведкаларыгар тіґі на-адалаа±а, суолталаа±а эбитэ буолла?

Хойутаанап дьыалатыттан иилэ хабан ылананы Яковлев дьыалатын 3278 N-дээх дьыалатынбулабын.

«П.Д.Яковлевы хаайар ту´унанЯОООГПУ УУРААҔА. 1929 сыл сэтинньи 15кμнэ».

Тіріібμт датата: 1892, ахсынньы ый.Тіріібμт сирэ: Ар±аа ХаІалас улууґа, 1

Маалтааны нэґилиэгэ.Үлэлиир сирэ: Саха АССР эргиэн наркомун

э.т.Олорор сирэ: Дьокуускай, Полевая уул. 7.Үөрэ±э: Духовнай училище 3 кылааґа,

бухгалтер курса. Кэргэнэ А.Г.Яковлева 37 саастаах. Уола

Георгий 8 саастаах, кыыґа Сахаайа - икки-лээх, уола Тимур саІа тіріібμт.

Яковлев кірдірμμтμттэн:«1913 сыллаахха диэри Дьокуускайга олор-

бутум, типография±а μлэлээбитим. 1913 сыл-лаахха Петроградка бухгалтер курсугарμірэммитим. 1914 сыллаахтан Жуков заво-дугар конторщигынан, бухгалтерынан μлэ-лээбитим. Революция кэнниттэн дойдубарэргиллэн Уобаластаа±ы земскэй управа±а,"Холбос ко", "Сал±абылга", "Якутторга", эр-гиэн наркомугар μлэлээбитим...

1922 сыллаахха сайын ВладивостоккаДитерихсы кытта кэпсэтэр делегация са-стаабыгар киирбитим. Делегация салайаач-чыта Г.С.Ефимов этэ. Дитерихс правитель-ствота ыґыллан олорор этэ. Тугу да сити-спэккэбит Владивостоктан Япония±а бар-быппыт, Йокогама±а а±ыс ый олорбуппут.Япония±а биир японец албыннаабыта, сэриисэбэ биэриэх буолан бассыыбай биэксэллэри-нэн тμμлээхпитин ылан баран сμтэн хаал-быта. Онон Харбиннаабыппыт. ХарбиІІашофферскай дьыала±а μірэммитим. Ники-форов автобус атыылаґан биэрбитэ. Пасса-

жирдары таґыынан дьарыктаммытым. Хо-йутаанап уонна Сольскай миигин кыттаμлэлээбиттэрэ. Јлірбμт харчыбыт айахпы-тыгар уонна автобус иґин иэспитинтілμμрбμтμгэр эрэ тиийэр этэ...

...эмиграннартан билэр дьонум:ЕФИМОВ Георгий - ВЯОНУ урукку пред-

седателэ. Туспа олорбута. Биґиги сатаспатэтибит.

РЯЗАНСКАЙ А.А.- урукку бастаанньыс,поручик. Эмиэ туспа олорбута, английскайтылы μірэтэрэ. ХарбиІІа мин дойдубар эр-гиллиэм эрэ иннинэ кэлбитэ.

ХОЙУТААНАП - эдэр киґи ("юнец" -диэ-бит - авт.), Рязанскайдыын кэлбитэ.

СОЛЬСКАЙ - уруккута сельхозтехникумμірэнээччитэ. Эмиэ Рязанскайы кытта кэл-битэ. Сэлликтээх этэ. ДьиІнээх араспа-анньата Гаврильев.

НИКИФОРОВ Гавр. Вас. - уруккута ула-хан атыыґыт. Тμμлээ±инэн эргинэ сылдьанумайбыт, іссі халаабыттар дииллэрэ. Мук-деІІа олорбута. Кыра μірэхтээх. "Швецовуонна К*" фирманы кытта сибээстэґэрэ.

КУШНАРЕВ П.А. - Циндао±а хамсаабатбаайдаах, баайдык олороро.

АВЕРЕНСКАЙ Н.А.- урукку атыыґыт.МукдеІІа олорбута. Щвецовка μлэлиирэ. Ки-нилэргэ анаан ыт тириитин атыылаґара.

КУЗЬМИН Григ. Мих.- Никифоров Г.В.кμтμітэ. ХарбиІІа олорбута. Бастааннь-ыстарга Хапта±ай штабын начальнига. Эдэ-ригэр учууталлыы сылдьыбыт...

...Ксенофонтовтары биир дойдулаахта-рым эрэ быґыытынан билэбин. ХарбиІІа ха-йаларын да кытта кірсμбэтэ±им...

...Бэйэбин буруйдаа±ынан билиммэппин."ЯОООГПУ тройкатын 22.04.30 с.

мунньа±ын боротокуолуттан:«346 N-дээх дьыаланан ЯКОВЛЕВ Петр

Дмитриевиґы Холуобунай Кодекс 58 ыст. 13пуунунан буруйдаа±ынан аа±ан УУРАР: ЯКОВ-ЛЕВ Петр Дмитриевиґы μс сылга кон-цлаа±ырга хаайарга, онтон салгыы сыылка±аыытарга.

Тройка секретара СМОКТУНОВИЧЯОООГПУ начальнигын э.б.т. ДОЛЯ4-с отдел начальнигын э.б.т. НАТАН-

СОН".Сытыы-хотуу, хотунан-со±уруунан, омук

сиринэн эргичийэн сылдьыбыт Ар±аа Ха²аласыччата ууну-уоту ортотунан ааһа сатаан баран1938 сыллаах молуоҕу мүччү көтөөхтөөбөтөх.Ханна тиийэн оло±о му²урдаммыта баччаа²²адиэри биллибэт.

Үһμс дьыала. «НОВГОРОДОВ Василий Иннокенть-

евич - ЧинэкэТіріібμт датата: 1897 с.Тіріібμт сирэ: Верхоянскай уокурук

Верхоянскай куората.Үөрэ±э: Иркутскай университет.»«Йокогама куоракка Ксенофонтов Кон-

14

стантин Васильевиґы кытта бииргэ олор-бутум (Америка±а ілбμтэ). Онтон Ефимовы,Яковлевы бииргэ олорбуппут. Бэс ыйынбμтμμтэ Харбинтан Никифоров кэлбитэ.Онон бука бары квартира куортамнаан, 1923сыл бала±ан ыйын маІнайгы кμнμгэр буолбутсир хамсааґыныгар диэри бииргэ олорбуп-пут. Сол кμнтэн дьоппуоннар омуктары кыр-бааґыннара са±аламмыта... ЯпонияттанКушнарев ыыппыт борохуотунан НикифоровГавриил Васильевич, Ефимов, Кузьмин Гри-горий Михайлович уо.д.а. Циндао±а КушнаревПетр Акепсимовичка тиийбиппит.»

Василий Иннокентьевич НовгородовП.Ойуунускай идии баттаабыт амнистиятыгарсіп тμбэґэн дойдутугар тіннμбμт. Кэргэнини-ин Анна Ивановналыын эмиграцияттан эргил-лэн баран Чыамайыкы оскуолатыгаручууталлаабыттар. Чыамайыкы кырдьаҕастараучууталларын туһунан сүрдээх истиҥникахталлар. 1927 сыллаахха бастыҥ үөрэнээччи -лэри куоракка экскурсияҕа киллэрэн БылатыанОйуунускайы, максим Аммосовы кыттакөрүһүннэрбит. Ол курдук учууталлыы сылдь-ан Ксенофонтов дьыалатыгар сымыйанан ба-лыллан хаайыы дойдуланар.

«...Ксенофонтов Павел Васильевичтыын1917 сыллаахха билсибиппит. Ол кэнниттэнуон сыл устата кірсμбэтэхпит. ХарбиІІатиийэ сырытта±ына кірсμбэтэхпит. Кини-ни кірсμбμт Олесов Никита Иннокентьевич"бірμкμтэ суох" диэбитэ. Ол иґин сахаларкинини кірсі сатаабатахтара.» -

В.И.Новгородов быһаарыытыттан.В.И.Новгородов туох да буруйа суох эрээри

эмиэ тройка уураа±ынан 10 сылга концлаа±ыр-га, онтон сыылка±а ууруллар. Сэрии а±ай ин-нинэ кэргэниниин, ыарыґах буолбут кыыстарынэмтэтээри Крым²а олозсуйаллар. Онно курор-ка эмтэнэ тиийбит биир дойдулааҕын кірсір.Кэргэниниин дьиэлэригэр ы²ыран ыалдьытта-таллар. Ол манньатын кини донуоһунан олтүүнүгэр ИДьНК үлэһиттэрэ кэлэн Новгородо-вы тутан бараллар. Хайа лаа±ырга сору-му²укірін ілбμтэ биллибэт.

Эмиграцияттан тіннін кэлбит дьон бука ба-ры итинник дьыл±аламмыттара.

Каландарашвили штабын урусхаллааґы-²²а кыттыыны ылбыт Ленскэй добровольчес-кай этэрээт хамандыырдара, саллааттара "со-куону таґынан" биллэриллибиттэрэ. ОнонА.А.Рязанскайга, Г.М.Кузьми²²а, Ф.П.Гав-рильев-Сольскайга, К.В.Ксенофонтовка,Н.И.Олесовка амнистия бэриллибэтэ±э. Афа-насий Петрович Рязанскай наркомзем²а μлэлиисылдьан уолугар амнистия ылаары араастаан ту-руорса сатаабыт. Аккаастаабыттар.

Рязанскай а±атыгар суругуттан кістірμнэнсоветскай подданствоны ылбатах дьону КытайИлиҥҥи Тимир Суолугар – (КВЖД), атын да со-ветскай тэрилтэлэргэ μлэлии сылдьыбыт дьонуμлэлэриттэн устуталаан кэбиспиттэр. Аскли-феодот Рязанскай КИТС-гар μлэлии сылдьануґуллан хаалбыт. Онон "китайскай-английскайэргиэн фирматыгар кытай тылыттан англий-скайга, английскайтан кытайдыы суруйсалла-

рыгар корреспонденынан" μлэлии киирбит.А±ата уолугар французтуу "эмиграцияттан эр-гиллибиттэр антах хаалбыт дьону ордук са-ныыллар" - диэн суруйбута о±онньору буруй-дуулларыгар биир пуун быґыытынан сылдьар.

Дойдуларын аймах-билэ дьоннорун ахтал-ларын тулуйумна Константин Васильевич Ксе-нофонтов Америка±а, Григорий МихайловичКузьмин Харби²²а, Федор Прокопьевич Гав-рильев Мукде²²а кμігэйэр кμннэригэр сылдь-ан ілііхтіібμттэр.

Сунтаар Кутанатыттан тірμттээх Мэтэ-эллээх Миискэ уолун, бэйэтин дьо±урунанμірэ±и баґылаан Иркутскайдаа±ы учуутал се-минариятын бμтэрбит Григорий МихайловичКузьмин эрэйдээ±и киґи эрэ аґынар. Ойуунус-кайдаах, Аммосовтаах до±ордоро. Са²а ыал бу-олан олох μірμμтμн билэн эрдэ±инэ таптыырдо±оро Надята о±олонобун диэн ілін хаалар.Баар суох сμрэ±ин чопчутун, уолчаанын Витя-тын хаалларан, тыынын тэскилэтэн омук сири-гэр куотар. Олох итинник охсууларын, со±отоххаалыыны, му²утахсыйыыны, инникигэ эрэлисμтэриини хайдахтаах сμрэх тулуйуой!

Гавриил Васильевич Никифоровка - Маннь-ыаттаах уолугар амнистия бэриллибит, бэл, эр-гиэн наркомунан ы²ырбыттар эрээри, мындыркиґи балачча ыара²натан кірін баран басса-быыктар былаастарын са±ана дойдутугар тін-ніртін туттуммут.

(Салгыыта бэчээттэниэ)

ИЛИН

l2012, 1 №

-рэ

15

Ã.Â. Íèêèôîðîâ î±îëîðî: Åëåíà, Ëàðèñà, Àíàòîëèé

2012Íîðóîòòàð

ñîìî±îëî´óóëàðûí

óîííà

äî±îðäî´óóëàðûí

ñûëà