HORACIO A FERRER

Το τάνγκο Η ιστορία και η εξέλιξή του

Εκδόσεις Κοντύλι ndash 2014Αlsquo έκδοσηCopyright 2014 για όλο τον κόσμοISBN 978-960-9661-16-4

Συγγραφέας Horacio A Ferrer

Obra editada en el marco del Programa ldquoSurrdquo de Apoyo a las Traducciones del Ministerio de Relaciones Exteriores y Culto de la Repuacuteblica Argentina

Έργο που έχει εκδοθεί στο πλαίσιο του Προγράμματος Sur για την Υποστήριξη της Μετάφρασης του Υπουργείου Εξωτερικών και Θρησκευμάτων της Δημοκρατίας της Αργεντινής

Μετάφραση Marta Silvia Dios SanzΓλωσσική επιμέλεια - Διόρθωση Ελένη ΓεωργοστάθηΕικαστικό έργο εξωφύλλου Άρτεμις ΑλκαλάηΣελιδοποίηση Δέσποινα ΒαφείδουΕπιμέλεια Παραγωγής ∆ημήτρης Παντελής

ΚοντύλιΠινακάτες Πηλίου370 10 ΜηλιέςTF +30 24230 86757infokondyligr

wwwkondyligr

Το λογότυπο Κοντύλι είναι εμπορικό σήμα κατατεθειμένο και ανήκει στην ατομική επιχείρηση Δημήτρης Νικ Παντελής

Σύμφωνα με τον Νόμο 21211993 και τους σχετικούς διεθνείς κανονισμούς που ισχύουν στην Ελλάδα απαγορεύεται η ανα-δημοσίευση και η αναπαραγωγή ndashολική μερική ή περιληπτικήndash ή η κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομέ-νου του παρόντος βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο ndashμηχανικό ηλεκτρονικό φωτοτυπικό ηχογράφησηςndash χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ Η ιστορία του τάνγκο ως μουσική αφήγηση του Μπουένος Άιρες 9

Η συμβολή της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στη διαμόρφωση της κουλτούρας της Αργεντινής 15

Δύο πρώτες προειδοποιήσεις 19

Η θέση της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στο πλαίσιο της παραγωγής 23

Ο ρόλος της μετανάστευσης στη γένεση της τέχνης 29

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν 35

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο 43

Μια πρώτη προσέγγιση 45

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών 49

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς 53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς 55

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά 59

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά 75

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο 79

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel 85

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο 87

Η Οrquesta Tiacutepica 89

Τα ερμηνευτικά στιλ 95

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης 101

Δομή και παραλλαγές του τάνγκο 105

Η λογοτεχνία του τάνγκο 109

Συμπεράσματα 117

9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ

Η ιστορία του τάνγκο ως μουσική αφήγηση του Μπουένος Άιρες

Έτσι και κάποτε καθώς περπατάμε στο δρόμο τη νύχτα μια μουσική που ακούγεται απrsquo το βάθος μάς θυμίζει μιαν άλλη

απίστευτη ζωή ndash Πότε τη ζήσαμε

Τάσος Λειβαδίτης1

Όταν ρώτησαν τον ποιητή και στοχαστή Horacio Ferrer αν υπήρχε πιθανότητα να εξαφανιστεί κάποτε το τάνγκο εκείνος αποκρίθηκε laquoΑν ισχυριστεί κανείς ότι μπορεί να πεθάνει το τάνγκο είναι σαν να δηλώνει ότι θα εξαφανιζόταν το τελευταίο συλλογικό όνειροhellipraquo Τέτοιας λογής σκέψεις είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το παρόν βι-βλίο διότι όχι μόνο συμπίπτουν χρονολογικά με την εποχή που αυτό γράφτηκε αλλά κι επειδή αυτό αντανακλά κατά κάποιον τρόπο την ιδιάζουσα αντίληψη του συγγραφέα για τον σύνθετο κόσμο του τάν-γκο Η στάση του Ferrer απέναντι στο τάνγκο ως ποιητή αλλά και ως μελετητή μπορεί να παρομοιαστεί με κείνη ενός αλχημιστή που ενώ κατέχει τη μαγική τέχνη της laquoμετουσίωσηςraquo την αποκαλύπτει ωστό-σο μέσα από μεταφορές και σύμβολα ώστε να μυηθούν σε αυτά τα μυστήρια μόνο εκείνοι που πραγματικά επιθυμούν να φτάσουν στις ενδόμυχες πτυχές του τάνγκο

Ας ξεκινήσουμε μrsquo ένα απόσπασμα μιας συνέντευξης του Ferrer όπου διευκρινίζει τη θέση του ως προς την ιστορία του τάνγκο

1 laquoΜουσική στο δρόμοraquo Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου Ποίηση τ 3 Εκ-δόσεις Κέδρος Αθήνα 2009 σ 454

15

Η συμβολή της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στη διαμόρφωση

της κουλτούρας της Αργεντινής

Πολλοί και πολυποίκιλοι είναι οι παράγοντες που έχουν συμβάλει στην υποτιμητική αντιμετώπιση της λαϊκής μουσικής στα αστικά μας κέντρα τόσο στο επίπεδο της κριτικής σκέψης όσο και σε αυτό της έρευνας

Ωστόσο το σύνολο σχεδόν της μουσικής που ακούει ο κόσμος και που είναι δημοφιλής στο Μπουένος Άιρες και στο Μοντεβιδέο δηλαδή η μουσική εκείνη που είναι ελκυστική γεννά ανησυχίες και συγκινεί τον κόσμο είναι λαϊκής προέλευσης

Συνεπώς αν ακολουθήσουμε αυτή τη γραμμή χωρίς να προχω-ρήσουμε ndashτουλάχιστον για την ώραndash σε διακρίσεις ή εκτιμήσεις αι-σθητικής αξίας ή αυθεντικότητας θα μπορέσουμε να διατυπώσουμε τον ισχυρισμό ότι η απλή ανάλυση όσων αναμεταδίδονται από το ραδιόφωνο ή του περιεχομένου ενός δίσκου ndashγια να ανατρέξουμε στις μαρτυρίες δυο μέσων ευρείας απήχησηςndash θα έφτανε για να επι-βεβαιώσουμε εύκολα ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός η λαϊκή μουσική αποτελεί ένα διαρκές και σημαντικό γεγονός καθώς και μια αδιαμφι-σβήτητη ανάγκη στη ζωή των κοινοτήτων μας

Τέτοιας λογής είναι το φαινόμενο που αντικειμενικά μάς ενδια- φέρει να παρουσιάσουμε Μέχρι σήμερα η πιο αποδεκτή θεωρία στην ανάλυση της λαϊκής μουσικής έχει διατυπωθεί από εκείνους για τους οποίους το ίδιο το θέμα αποτελεί μια ενοχλητική υπόθεση ή τουλάχιστον ένα στάδιο που πρέπει να ξεπεραστεί θεωρείται ότι το χαμηλό αισθητικό επίπεδο της κουλτούρας μας δεν επιτρέπει να εκτιμήσουμε και να αφομοιώσουμε μουσικές εκφράσεις πιο περίτε-χνες Συνεπώς δεν είμαστε ndashγιrsquo αυτό τον λόγοndash σε θέση να απολαύ-σουμε τέτοιας λογής μουσικές εκφράσεις και είμαστε καταδικασμέ-νοι να καταναλώνουμε άλλα μουσικά είδη χαμηλότερης αξίας

19

Δύο πρώτες προειδοποιήσεις

Η δύναμη που αναφέραμε προηγουμένως δεν είναι όπως θα μπο-ρούσε να υποθέσει κανείς η ανόθευτη εξωτερίκευση μιας συλλογι-κής αισθαντικότητας Και δεν είναι ανόθευτη διότι είναι αποτέλεσμα ενός σύνθετου συστήματος στο οποίο παίζουν σημαντικό ρόλο όχι μόνο ο λαός και η μουσική του αλλά και μια σειρά από στοιχεία που πρέπει να συσχετιστούν μrsquo αυτούς ώστε να εξετάσουμε πραγματικά και σε βάθος το ζήτημα της λαϊκής μουσικής

Το εξιδανικευμένο ιδεώδες του ανθρώπου ο οποίος απολαμβά-νει τη μουσική που έχει δημιουργήσει κάποιος άλλος καταργείται πολλές φορές από τα ίδια τα γεγονότα διότι το καθαυτό έργο τέχνης καθορίζεται παραμορφωμένο και συχνά κατεστραμμένο από πα-ράγοντες έξω από τον ίδιο τον στόχο του

Από την εποχή που σε ολόκληρη την Αμερική εμφανίστηκε η λαϊκή μουσική ως ένας δικός της τρόπος έκφρασης μέχρι τις μέρες μας ndashδηλαδή λαμβάνοντας υπόψη ένα ευρύ γενικό πλαίσιο που κα-λύπτει χρονικά τον εικοστό αιώναndash έχουν μεσολαβήσει ανάμεσα στον δημιουργό και στο κοινό του διάφορες καταστάσεις που έχουν αποκτήσει με την πάροδο του χρόνου αποφασιστική σημασία

Μαζί με την ολοένα αυξανόμενη αποδοχή της λαϊκής μουσικής της Αμερικής ndashπου περιλαμβάνει όλο το φάσμα των προτιμήσεων δηλαδή από το έντονο και ειλικρινές πάθος μέχρι και την περαστική τάση της μόδαςndash έχει αναπτυχθεί με αντίστοιχη ισχύ μια μεγάλη βιο-μηχανία που ζει από τη συστηματική εκμετάλλευσή της

Τόσο σημαντική υπήρξε η ακμή αυτής της βιομηχανίας που μπορεί κάλλιστα να σκεφτεί κανείς ότι οι σημαντικότερες πηγές εσόδων ndashτο ραδιόφωνο και η δισκογραφία για παράδειγμαndash έχουν επιβιώσει χάρη στη λαϊκή μουσική Στην πραγματικότητα ούτε το ραδιόφωνο ούτε η δισκογραφία θα επιβίωναν μεταδίδοντας μόνο προγράμματα κλασικής μουσικής όπως δεν μπορούσε τότε να

22 23

Η θέση της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στο πλαίσιο της παραγωγής

Αφού κάναμε την προηγούμενη γενική διάκριση που μπορεί να εφαρμοστεί σrsquo όλη τη λαϊκή μουσική της ηπείρου μπορούμε πλέον να περιορίσουμε το πεδίο της μελέτης μας στην περιοχή του Ρίο ντε λα Πλάτα και να σημειώσουμε ότι η λαϊκή μουσική των πόλεών μας είναι η μοναδική πραγματικά αντιπροσωπευτική και σταθερή καλ-λιτεχνική έκφραση που έχει διατυπωθεί μέσα σrsquo αυτές Και για να αποφύγουμε παρεξηγήσεις προσθέτουμε ότι αυτή η έννοια συμπε-ριλαμβάνει όλα τα στάδια εξέλιξης της λαϊκής μουσικής μέσα στο πλαίσιο διαφόρων ιστορικών γεγονότων Πρόκειται για στάδια που θα πρέπει να εξετάσουμε και να διακρίνουμε πολύ προσεκτικά στις σελίδες που ακολουθούν

Η αποδοχή αυτής της διάκρισης που επιτρέπει να διαχωρίσουμε μέσα στην καλλιτεχνική μας παραγωγή αυτό που είναι αυθεντικά αντιπροσωπευτικό από κείνο που δεν είναι πάντα βρισκόταν αντιμέ-τωπη με μεγάλα εμπόδια και αγεφύρωτες δυσκολίες

Η σημαντικότερη από τις πολλές αιτίες που έχουν συμβάλει σε αυτό το γεγονός μέσα στο διάβα της ιστορίας της διανόησής μας μπορεί να περιγραφεί παραστατικά ndashακολουθώντας πιστά την πραγ-ματικότηταndash ως εξής Η πλειοψηφία των ανθρώπων στο Ρίο ντε λα Πλάτα που διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις και πληροί τις προϋπο-θέσεις προκειμένου να ερευνήσει να εκφράσει την άποψή της να διευκρινίσει και να οριοθετήσει ζητήματα σχετικά με την τέχνη μας το κάνει αυτό στοχαζόμενη σrsquo ένα παράθυρο με ρομαντική θέα στα σοκάκια της Μονμάρτρης ή γράφοντας στρογγυλοκαθισμένη στα ωραία γραφεία της Σύνταξης του περιοδικού Time

Όλα αυτά μας κάνουν να υποθέσουμε ndashκαι με το που πάμε λίγο παρακάτω οι μαρτυρίες είναι και πολλές και ιδιαίτερα αποθαρρυντι-κέςndash ότι η πλειονότητα των τολμηρών εκτιμήσεων και των προοπτι-

29

Ο ρόλος της μετανάστευσης στη γένεση της τέχνης

Ο σημαντικός ρόλος του μεταναστευτικού παράγοντα αποτελεί ένα από τα καθοριστικά στοιχεία στη μελέτη της λαϊκής μας καλλιτεχνικής δημιουργίας Το μωσαϊκό εθνικοτήτων που προέκυψε από τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα εμφανίστηκε στις πόλεις του Ρίο ντε λα Πλά-τα ιδιαιτέρως κατά το δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα και απο-τελείτο κυρίως από Ιταλούς Ισπανούς και Κρεολούς1 Οι απογραφές του 1887 στο Μπουένος Άιρες και του 1899 στο Μοντεβιδέο δείχνουν με στατιστική ακρίβεια τον ανθρώπινο πληθυσμό εκείνης της επο-χής Το μισό του πληθυσμού ήταν ξένοι και το άλλο μισό ντόπιοι

Για να το αναλύσουμε περαιτέρω Το τάνγκο για παράδειγμα υπήρξε η αυθεντική μουσική έκφραση αυτού του μωσαϊκού Μέσα από το τάνγκο και τη χρήση μουσικής με ισπανικές ρίζες εκφράζο-νταν οι ανησυχίες και τα συναφή προβλήματα των πόλεών μας Και εκείνοι που το πραγμάτωσαν αυτό ήταν Ιταλοί ή παιδιά Ιταλών

Ο τρόπος με τον οποίο επέδρασε η Ευρώπη στις ανώτερες και στις κατώτερες τάξεις είναι διαμετρικά αντίθετος Ενώ οι πρώτες μέσα στην απόλυτη άνεση παίρνουν καθετί περιττό οι δεύτερες αντίθετα βουτηγμένες στη μιζέρια παίρνουν μόνο το αναγκαίο Στις ανώτερες τάξεις οι προτιμήσεις αλλάζουν με τις αλλαγές στη μόδα γλιστράνε κι εξαφανίζονται κάθε φορά που επιβάλλεται κάτι διαφο-ρετικό Αντίθετα στις κατώτερες τάξεις επειδή επικρατεί η απόγνω-ση καθένας παίρνει το απολύτως αναγκαίο για να το ενσωματώσει ουσιωδώς στον τρόπο ζωής καθώς και στον τρόπο έκφρασής του

Οι μετανάστες δεν είχαν ούτε στο ελάχιστο παρόμοια μοίρα Οι μεγάλες μάζες των μεταναστών που έκαναν χειρωνακτικές εργασίες

1 Criolloa Οη γηγενής Αργεντινόςή από τους πρώτους που αποίκισαν τη χώρα και οι απόγονοί τους κατά κανόνα λευκοί χωρίς δηλαδή επιμειξίες (Όλες οι υποσημειώσεις στο κείμενο είναι της μεταφράστριας)

34 35

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν

Η λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία που αποτελεί ndashπαραδόξωςndash την κοινή έκφανση ενός ετερογενούς συνόλου ανθρωπίνων κατη- γοριών ndashή που δείχνει τουλάχιστον τη σταδιακή ανάμειξη των στοι-χείων αυτού του συνόλουndash έχει περιοριστεί αποκλειστικά σε δύο εκ-φραστικά μέσα στη μουσική και στη λογοτεχνία αφήνοντας απ έξω για παράδειγμα τις εικαστικές τέχνες και τη λαϊκή αρχιτεκτονική Έτσι παρατηρείται ότι κυρίαρχη θέση στη λαϊκή δημιουργία κατέχουν η ποίηση ndashστα λόγια των χιλιάδων τάνγκο στην ιδιότυπη στιχουργία με γλωσσικά στοιχεία της αργκό1 των Bartolomeacute Rodolfo Aprile Yacareacute Celedonio Esteban Flores Carlos de la Puacutea όπως και στην πλούσια πρόζα του Enrique Gonzaacutelez Tuntildeoacuten στο Last Reasonndash και το θέατρο συγκεκριμένα τα εκατοντάδες σαϊνέτε2 που παίχτηκαν στις σκηνές μας με αυθεντική φωνή στα πρώτα τριάντα χρόνια του αιώνα μας Και η μουσική οι στίχοι και οι ερμηνευτικοί τρόποι του τάνγκο με ποικιλόμορφες συνθέσεις ενορχηστρώσεις και τραγουδιστικούς τρόπους κατά τη διάρκεια της σύνθετης ιστορίας του στην οποία κυ- ριαρχούσαν δυο καλλιτεχνικοί θεσμοί που προέρχονταν απο- κλειστικά από το Ρίο ντε λα Πλάτα ο τραγουδιστής του τάνγκο και η Orquesta Tiacutepica3

1 Στο πρωτότυπο laquolunfardoraquo Η αργκό των κατοίκων του Μπουένος Άιρες2 Sainete Θεατρικό είδος από την Ισπανία με κωμικά στοιχεία διαλόγους

και έντονο λαϊκό χαρακτήρα Συνήθως είναι μονόπρακτο και παίζεται στα διαλείμματα ή στο τέλος μιας παράστασης

3 Η Orquesta Tiacutepica ή ορχήστρα τάνγκο είναι ένα μουσικό σχήμα ορχή-στρας δωματίου το οποίο παραδοσιακά παίζει μουσική τάνγκο Συνή-θως περιλαμβάνει μια ομάδα εγχόρδων (με βιολιά βιόλα και τσέλο) μια ομάδα μπαντονεόν (με τρία ή περισσότερα μπαντονεόν) και μια ομάδα που δίνει ρυθμό (με ένα πιάνο και ένα κοντραμπάσο)

43

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο

Η τελευταία αιτία που ανέφερα ευθύνεται εν μέρει για την περιορι-σμένη διάδοση του τάνγκο μέσα στο πλαίσιο της μελέτης της παγκό-σμιας μουσικής Επίσης αυτό οφείλεται σε διαφορετικό βαθμό στο γεγονός ότι ndashόπως τόσο καλά το έχει πει ο Vicente Rossindash laquoοι τηλέ- γραφοι λειτουργούν μόνο από κει προς τα εδώraquo

Πιθανόν όταν κάνουμε αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ndashυπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στο ρίζωμα και στην αποδοχή του τάνγκο στο Ρίο ντε λα Πλάτα και στην ήπια απήχηση που είχε έξω από τα σύ-νοραndash ο καθένας μας θα διασώσει ανάμεσα στις αναμνήσεις του τον θρυλικό θρίαμβο του τάνγκο στο Παρίσι καθώς και τις διπλωματικές εντάσεις που προξενούνταν όταν γινόταν λόγος για τον υποτιθέμενο αισθησιασμό του ή για τα ρεφρέν που τραγουδούσαν με αφορμή αυτές τις έριδες laquoΛένε ότι το τάνγκο πάσχει από μεγάλη ατονία και γιrsquo αυτό το απαγόρευσε ο πάπας Πίος Ιrsquoraquo Όλα αυτά τα γεγονότα συνέβη-σαν στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας

Ωστόσο οι λόγοι αυτής της ακμής του τάνγκο διαφέρουν αρκετά από εκείνους που αναφέρονται μέχρι σήμερα και που σχεδόν πά-ντα εξυπηρετούν ρομαντικές και συναρπαστικές ιστορίες πάνω στις οποίες βασίστηκαν τα χειρότερα λογοτεχνικά κείμενα που κυκλοφό-ρησαν γύρω από αυτό το θέμα

Διότι για να πούμε την αλήθεια εάν η σιωπή συνοδεύει την αδια- φορία απέναντι στο τάνγκο εξίσου σοβαρή είναι η μεγάλη άγνοια σrsquo ότι αφορά τη ζωή τα ζητήματα και τα προβλήματα των λαϊκών τάξεων καθώς και όλη η πατερναλιστική λογοτεχνία που γράφτη-κε για να υμνηθούν με τρόπο γραφικό οι πιο θλιβερές καταστάσεις ανθρώπινης απελπισίας και να υποστηριχθεί πως ότι αγνοούμε δεν είναι σημαντικό

Οι λόγοι λοιπόν για την ελάχιστη διάδοση της ιστορικής εξέλι-

49

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών

Σrsquo ένα μεγάλο πανό όπου θα απεικονιζόταν η ιστορία του τάνγκο θα υπήρχε μια αισθητή διαίρεση που θα τραβούσε την προσοχή ακό-μα και του πιο αφηρημένου ανθρώπου laquoΠαλιά Φρουράraquo1 και laquoΝέα Φρουράraquo2 Πρόκειται για συμβατικούς όρους και αυθαίρετες κατηγο-ριοποιήσεις που έχουν τεθεί για να χαρακτηρίσουν τέτοιες εποχές διότι οι εποχές αυτές υπήρξαν δυο ιστορικά ορόσημα υψίστης σημα- σίας για την εξέλιξη της λαϊκής μουσικής

Ωστόσο παρrsquo όλη την ιστορική και χρονική σπουδαιότητα που τους αναγνωρίζεται δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα μια συνολική μετα-ξύ τους διάκριση

Η απουσία διάκρισης μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παρά-γοντες στην έλλειψη συστηματικής μελέτης στην προώθηση του όρου laquoΠαλιά Φρουράraquo που παρατηρείται εσχάτως και στην απουσία μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των διαφόρων παραγόντων που έχουν συμβάλει την ιστορική εξέλιξη του τάνγκο

Ωστόσο ο ισχυρισμός με βάση καθαρά χρονολογικά κριτή-ρια ότι οι Ramos Mejiacutea laquotano3raquo Genaro Greco laquoHansenraquo το laquoEl entrerrianoraquo το laquoEl chocloraquo και το φλάουτο ανήκουν ως άνθρωποι έργα και μουσικά όργανα στην Παλιά Φρουρά ενώ οι Disceacutepolo Pugliese Fresedo Troilo το καμπαρέ και τα τάνγκο laquoUnoraquo laquoBoedoraquo laquoMalenaraquo και laquoResponsoraquo ανήκουν στη Νέα Φρουρά φαντάζει πολύ απλοϊκός

Μια τέτοια προσέγγιση πάντως θα μας οδηγούσε σε τρομερά λάθη διότι με βάση αυτά τα κριτήρια θα διαμορφωνόταν μια ανη-

1 Ισπαν Guardia Vieja2 Ισπαν Guardia Nueva3 Ιταλός

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

Εκδόσεις Κοντύλι ndash 2014Αlsquo έκδοσηCopyright 2014 για όλο τον κόσμοISBN 978-960-9661-16-4

Συγγραφέας Horacio A Ferrer

Obra editada en el marco del Programa ldquoSurrdquo de Apoyo a las Traducciones del Ministerio de Relaciones Exteriores y Culto de la Repuacuteblica Argentina

Έργο που έχει εκδοθεί στο πλαίσιο του Προγράμματος Sur για την Υποστήριξη της Μετάφρασης του Υπουργείου Εξωτερικών και Θρησκευμάτων της Δημοκρατίας της Αργεντινής

Μετάφραση Marta Silvia Dios SanzΓλωσσική επιμέλεια - Διόρθωση Ελένη ΓεωργοστάθηΕικαστικό έργο εξωφύλλου Άρτεμις ΑλκαλάηΣελιδοποίηση Δέσποινα ΒαφείδουΕπιμέλεια Παραγωγής ∆ημήτρης Παντελής

ΚοντύλιΠινακάτες Πηλίου370 10 ΜηλιέςTF +30 24230 86757infokondyligr

wwwkondyligr

Το λογότυπο Κοντύλι είναι εμπορικό σήμα κατατεθειμένο και ανήκει στην ατομική επιχείρηση Δημήτρης Νικ Παντελής

Σύμφωνα με τον Νόμο 21211993 και τους σχετικούς διεθνείς κανονισμούς που ισχύουν στην Ελλάδα απαγορεύεται η ανα-δημοσίευση και η αναπαραγωγή ndashολική μερική ή περιληπτικήndash ή η κατά παράφραση ή διασκευή και απόδοση του περιεχομέ-νου του παρόντος βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο ndashμηχανικό ηλεκτρονικό φωτοτυπικό ηχογράφησηςndash χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ Η ιστορία του τάνγκο ως μουσική αφήγηση του Μπουένος Άιρες 9

Η συμβολή της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στη διαμόρφωση της κουλτούρας της Αργεντινής 15

Δύο πρώτες προειδοποιήσεις 19

Η θέση της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στο πλαίσιο της παραγωγής 23

Ο ρόλος της μετανάστευσης στη γένεση της τέχνης 29

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν 35

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο 43

Μια πρώτη προσέγγιση 45

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών 49

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς 53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς 55

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά 59

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά 75

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο 79

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel 85

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο 87

Η Οrquesta Tiacutepica 89

Τα ερμηνευτικά στιλ 95

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης 101

Δομή και παραλλαγές του τάνγκο 105

Η λογοτεχνία του τάνγκο 109

Συμπεράσματα 117

9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ

Η ιστορία του τάνγκο ως μουσική αφήγηση του Μπουένος Άιρες

Έτσι και κάποτε καθώς περπατάμε στο δρόμο τη νύχτα μια μουσική που ακούγεται απrsquo το βάθος μάς θυμίζει μιαν άλλη

απίστευτη ζωή ndash Πότε τη ζήσαμε

Τάσος Λειβαδίτης1

Όταν ρώτησαν τον ποιητή και στοχαστή Horacio Ferrer αν υπήρχε πιθανότητα να εξαφανιστεί κάποτε το τάνγκο εκείνος αποκρίθηκε laquoΑν ισχυριστεί κανείς ότι μπορεί να πεθάνει το τάνγκο είναι σαν να δηλώνει ότι θα εξαφανιζόταν το τελευταίο συλλογικό όνειροhellipraquo Τέτοιας λογής σκέψεις είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το παρόν βι-βλίο διότι όχι μόνο συμπίπτουν χρονολογικά με την εποχή που αυτό γράφτηκε αλλά κι επειδή αυτό αντανακλά κατά κάποιον τρόπο την ιδιάζουσα αντίληψη του συγγραφέα για τον σύνθετο κόσμο του τάν-γκο Η στάση του Ferrer απέναντι στο τάνγκο ως ποιητή αλλά και ως μελετητή μπορεί να παρομοιαστεί με κείνη ενός αλχημιστή που ενώ κατέχει τη μαγική τέχνη της laquoμετουσίωσηςraquo την αποκαλύπτει ωστό-σο μέσα από μεταφορές και σύμβολα ώστε να μυηθούν σε αυτά τα μυστήρια μόνο εκείνοι που πραγματικά επιθυμούν να φτάσουν στις ενδόμυχες πτυχές του τάνγκο

Ας ξεκινήσουμε μrsquo ένα απόσπασμα μιας συνέντευξης του Ferrer όπου διευκρινίζει τη θέση του ως προς την ιστορία του τάνγκο

1 laquoΜουσική στο δρόμοraquo Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου Ποίηση τ 3 Εκ-δόσεις Κέδρος Αθήνα 2009 σ 454

15

Η συμβολή της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στη διαμόρφωση

της κουλτούρας της Αργεντινής

Πολλοί και πολυποίκιλοι είναι οι παράγοντες που έχουν συμβάλει στην υποτιμητική αντιμετώπιση της λαϊκής μουσικής στα αστικά μας κέντρα τόσο στο επίπεδο της κριτικής σκέψης όσο και σε αυτό της έρευνας

Ωστόσο το σύνολο σχεδόν της μουσικής που ακούει ο κόσμος και που είναι δημοφιλής στο Μπουένος Άιρες και στο Μοντεβιδέο δηλαδή η μουσική εκείνη που είναι ελκυστική γεννά ανησυχίες και συγκινεί τον κόσμο είναι λαϊκής προέλευσης

Συνεπώς αν ακολουθήσουμε αυτή τη γραμμή χωρίς να προχω-ρήσουμε ndashτουλάχιστον για την ώραndash σε διακρίσεις ή εκτιμήσεις αι-σθητικής αξίας ή αυθεντικότητας θα μπορέσουμε να διατυπώσουμε τον ισχυρισμό ότι η απλή ανάλυση όσων αναμεταδίδονται από το ραδιόφωνο ή του περιεχομένου ενός δίσκου ndashγια να ανατρέξουμε στις μαρτυρίες δυο μέσων ευρείας απήχησηςndash θα έφτανε για να επι-βεβαιώσουμε εύκολα ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός η λαϊκή μουσική αποτελεί ένα διαρκές και σημαντικό γεγονός καθώς και μια αδιαμφι-σβήτητη ανάγκη στη ζωή των κοινοτήτων μας

Τέτοιας λογής είναι το φαινόμενο που αντικειμενικά μάς ενδια- φέρει να παρουσιάσουμε Μέχρι σήμερα η πιο αποδεκτή θεωρία στην ανάλυση της λαϊκής μουσικής έχει διατυπωθεί από εκείνους για τους οποίους το ίδιο το θέμα αποτελεί μια ενοχλητική υπόθεση ή τουλάχιστον ένα στάδιο που πρέπει να ξεπεραστεί θεωρείται ότι το χαμηλό αισθητικό επίπεδο της κουλτούρας μας δεν επιτρέπει να εκτιμήσουμε και να αφομοιώσουμε μουσικές εκφράσεις πιο περίτε-χνες Συνεπώς δεν είμαστε ndashγιrsquo αυτό τον λόγοndash σε θέση να απολαύ-σουμε τέτοιας λογής μουσικές εκφράσεις και είμαστε καταδικασμέ-νοι να καταναλώνουμε άλλα μουσικά είδη χαμηλότερης αξίας

19

Δύο πρώτες προειδοποιήσεις

Η δύναμη που αναφέραμε προηγουμένως δεν είναι όπως θα μπο-ρούσε να υποθέσει κανείς η ανόθευτη εξωτερίκευση μιας συλλογι-κής αισθαντικότητας Και δεν είναι ανόθευτη διότι είναι αποτέλεσμα ενός σύνθετου συστήματος στο οποίο παίζουν σημαντικό ρόλο όχι μόνο ο λαός και η μουσική του αλλά και μια σειρά από στοιχεία που πρέπει να συσχετιστούν μrsquo αυτούς ώστε να εξετάσουμε πραγματικά και σε βάθος το ζήτημα της λαϊκής μουσικής

Το εξιδανικευμένο ιδεώδες του ανθρώπου ο οποίος απολαμβά-νει τη μουσική που έχει δημιουργήσει κάποιος άλλος καταργείται πολλές φορές από τα ίδια τα γεγονότα διότι το καθαυτό έργο τέχνης καθορίζεται παραμορφωμένο και συχνά κατεστραμμένο από πα-ράγοντες έξω από τον ίδιο τον στόχο του

Από την εποχή που σε ολόκληρη την Αμερική εμφανίστηκε η λαϊκή μουσική ως ένας δικός της τρόπος έκφρασης μέχρι τις μέρες μας ndashδηλαδή λαμβάνοντας υπόψη ένα ευρύ γενικό πλαίσιο που κα-λύπτει χρονικά τον εικοστό αιώναndash έχουν μεσολαβήσει ανάμεσα στον δημιουργό και στο κοινό του διάφορες καταστάσεις που έχουν αποκτήσει με την πάροδο του χρόνου αποφασιστική σημασία

Μαζί με την ολοένα αυξανόμενη αποδοχή της λαϊκής μουσικής της Αμερικής ndashπου περιλαμβάνει όλο το φάσμα των προτιμήσεων δηλαδή από το έντονο και ειλικρινές πάθος μέχρι και την περαστική τάση της μόδαςndash έχει αναπτυχθεί με αντίστοιχη ισχύ μια μεγάλη βιο-μηχανία που ζει από τη συστηματική εκμετάλλευσή της

Τόσο σημαντική υπήρξε η ακμή αυτής της βιομηχανίας που μπορεί κάλλιστα να σκεφτεί κανείς ότι οι σημαντικότερες πηγές εσόδων ndashτο ραδιόφωνο και η δισκογραφία για παράδειγμαndash έχουν επιβιώσει χάρη στη λαϊκή μουσική Στην πραγματικότητα ούτε το ραδιόφωνο ούτε η δισκογραφία θα επιβίωναν μεταδίδοντας μόνο προγράμματα κλασικής μουσικής όπως δεν μπορούσε τότε να

22 23

Η θέση της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στο πλαίσιο της παραγωγής

Αφού κάναμε την προηγούμενη γενική διάκριση που μπορεί να εφαρμοστεί σrsquo όλη τη λαϊκή μουσική της ηπείρου μπορούμε πλέον να περιορίσουμε το πεδίο της μελέτης μας στην περιοχή του Ρίο ντε λα Πλάτα και να σημειώσουμε ότι η λαϊκή μουσική των πόλεών μας είναι η μοναδική πραγματικά αντιπροσωπευτική και σταθερή καλ-λιτεχνική έκφραση που έχει διατυπωθεί μέσα σrsquo αυτές Και για να αποφύγουμε παρεξηγήσεις προσθέτουμε ότι αυτή η έννοια συμπε-ριλαμβάνει όλα τα στάδια εξέλιξης της λαϊκής μουσικής μέσα στο πλαίσιο διαφόρων ιστορικών γεγονότων Πρόκειται για στάδια που θα πρέπει να εξετάσουμε και να διακρίνουμε πολύ προσεκτικά στις σελίδες που ακολουθούν

Η αποδοχή αυτής της διάκρισης που επιτρέπει να διαχωρίσουμε μέσα στην καλλιτεχνική μας παραγωγή αυτό που είναι αυθεντικά αντιπροσωπευτικό από κείνο που δεν είναι πάντα βρισκόταν αντιμέ-τωπη με μεγάλα εμπόδια και αγεφύρωτες δυσκολίες

Η σημαντικότερη από τις πολλές αιτίες που έχουν συμβάλει σε αυτό το γεγονός μέσα στο διάβα της ιστορίας της διανόησής μας μπορεί να περιγραφεί παραστατικά ndashακολουθώντας πιστά την πραγ-ματικότηταndash ως εξής Η πλειοψηφία των ανθρώπων στο Ρίο ντε λα Πλάτα που διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις και πληροί τις προϋπο-θέσεις προκειμένου να ερευνήσει να εκφράσει την άποψή της να διευκρινίσει και να οριοθετήσει ζητήματα σχετικά με την τέχνη μας το κάνει αυτό στοχαζόμενη σrsquo ένα παράθυρο με ρομαντική θέα στα σοκάκια της Μονμάρτρης ή γράφοντας στρογγυλοκαθισμένη στα ωραία γραφεία της Σύνταξης του περιοδικού Time

Όλα αυτά μας κάνουν να υποθέσουμε ndashκαι με το που πάμε λίγο παρακάτω οι μαρτυρίες είναι και πολλές και ιδιαίτερα αποθαρρυντι-κέςndash ότι η πλειονότητα των τολμηρών εκτιμήσεων και των προοπτι-

29

Ο ρόλος της μετανάστευσης στη γένεση της τέχνης

Ο σημαντικός ρόλος του μεταναστευτικού παράγοντα αποτελεί ένα από τα καθοριστικά στοιχεία στη μελέτη της λαϊκής μας καλλιτεχνικής δημιουργίας Το μωσαϊκό εθνικοτήτων που προέκυψε από τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα εμφανίστηκε στις πόλεις του Ρίο ντε λα Πλά-τα ιδιαιτέρως κατά το δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα και απο-τελείτο κυρίως από Ιταλούς Ισπανούς και Κρεολούς1 Οι απογραφές του 1887 στο Μπουένος Άιρες και του 1899 στο Μοντεβιδέο δείχνουν με στατιστική ακρίβεια τον ανθρώπινο πληθυσμό εκείνης της επο-χής Το μισό του πληθυσμού ήταν ξένοι και το άλλο μισό ντόπιοι

Για να το αναλύσουμε περαιτέρω Το τάνγκο για παράδειγμα υπήρξε η αυθεντική μουσική έκφραση αυτού του μωσαϊκού Μέσα από το τάνγκο και τη χρήση μουσικής με ισπανικές ρίζες εκφράζο-νταν οι ανησυχίες και τα συναφή προβλήματα των πόλεών μας Και εκείνοι που το πραγμάτωσαν αυτό ήταν Ιταλοί ή παιδιά Ιταλών

Ο τρόπος με τον οποίο επέδρασε η Ευρώπη στις ανώτερες και στις κατώτερες τάξεις είναι διαμετρικά αντίθετος Ενώ οι πρώτες μέσα στην απόλυτη άνεση παίρνουν καθετί περιττό οι δεύτερες αντίθετα βουτηγμένες στη μιζέρια παίρνουν μόνο το αναγκαίο Στις ανώτερες τάξεις οι προτιμήσεις αλλάζουν με τις αλλαγές στη μόδα γλιστράνε κι εξαφανίζονται κάθε φορά που επιβάλλεται κάτι διαφο-ρετικό Αντίθετα στις κατώτερες τάξεις επειδή επικρατεί η απόγνω-ση καθένας παίρνει το απολύτως αναγκαίο για να το ενσωματώσει ουσιωδώς στον τρόπο ζωής καθώς και στον τρόπο έκφρασής του

Οι μετανάστες δεν είχαν ούτε στο ελάχιστο παρόμοια μοίρα Οι μεγάλες μάζες των μεταναστών που έκαναν χειρωνακτικές εργασίες

1 Criolloa Οη γηγενής Αργεντινόςή από τους πρώτους που αποίκισαν τη χώρα και οι απόγονοί τους κατά κανόνα λευκοί χωρίς δηλαδή επιμειξίες (Όλες οι υποσημειώσεις στο κείμενο είναι της μεταφράστριας)

34 35

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν

Η λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία που αποτελεί ndashπαραδόξωςndash την κοινή έκφανση ενός ετερογενούς συνόλου ανθρωπίνων κατη- γοριών ndashή που δείχνει τουλάχιστον τη σταδιακή ανάμειξη των στοι-χείων αυτού του συνόλουndash έχει περιοριστεί αποκλειστικά σε δύο εκ-φραστικά μέσα στη μουσική και στη λογοτεχνία αφήνοντας απ έξω για παράδειγμα τις εικαστικές τέχνες και τη λαϊκή αρχιτεκτονική Έτσι παρατηρείται ότι κυρίαρχη θέση στη λαϊκή δημιουργία κατέχουν η ποίηση ndashστα λόγια των χιλιάδων τάνγκο στην ιδιότυπη στιχουργία με γλωσσικά στοιχεία της αργκό1 των Bartolomeacute Rodolfo Aprile Yacareacute Celedonio Esteban Flores Carlos de la Puacutea όπως και στην πλούσια πρόζα του Enrique Gonzaacutelez Tuntildeoacuten στο Last Reasonndash και το θέατρο συγκεκριμένα τα εκατοντάδες σαϊνέτε2 που παίχτηκαν στις σκηνές μας με αυθεντική φωνή στα πρώτα τριάντα χρόνια του αιώνα μας Και η μουσική οι στίχοι και οι ερμηνευτικοί τρόποι του τάνγκο με ποικιλόμορφες συνθέσεις ενορχηστρώσεις και τραγουδιστικούς τρόπους κατά τη διάρκεια της σύνθετης ιστορίας του στην οποία κυ- ριαρχούσαν δυο καλλιτεχνικοί θεσμοί που προέρχονταν απο- κλειστικά από το Ρίο ντε λα Πλάτα ο τραγουδιστής του τάνγκο και η Orquesta Tiacutepica3

1 Στο πρωτότυπο laquolunfardoraquo Η αργκό των κατοίκων του Μπουένος Άιρες2 Sainete Θεατρικό είδος από την Ισπανία με κωμικά στοιχεία διαλόγους

και έντονο λαϊκό χαρακτήρα Συνήθως είναι μονόπρακτο και παίζεται στα διαλείμματα ή στο τέλος μιας παράστασης

3 Η Orquesta Tiacutepica ή ορχήστρα τάνγκο είναι ένα μουσικό σχήμα ορχή-στρας δωματίου το οποίο παραδοσιακά παίζει μουσική τάνγκο Συνή-θως περιλαμβάνει μια ομάδα εγχόρδων (με βιολιά βιόλα και τσέλο) μια ομάδα μπαντονεόν (με τρία ή περισσότερα μπαντονεόν) και μια ομάδα που δίνει ρυθμό (με ένα πιάνο και ένα κοντραμπάσο)

43

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο

Η τελευταία αιτία που ανέφερα ευθύνεται εν μέρει για την περιορι-σμένη διάδοση του τάνγκο μέσα στο πλαίσιο της μελέτης της παγκό-σμιας μουσικής Επίσης αυτό οφείλεται σε διαφορετικό βαθμό στο γεγονός ότι ndashόπως τόσο καλά το έχει πει ο Vicente Rossindash laquoοι τηλέ- γραφοι λειτουργούν μόνο από κει προς τα εδώraquo

Πιθανόν όταν κάνουμε αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ndashυπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στο ρίζωμα και στην αποδοχή του τάνγκο στο Ρίο ντε λα Πλάτα και στην ήπια απήχηση που είχε έξω από τα σύ-νοραndash ο καθένας μας θα διασώσει ανάμεσα στις αναμνήσεις του τον θρυλικό θρίαμβο του τάνγκο στο Παρίσι καθώς και τις διπλωματικές εντάσεις που προξενούνταν όταν γινόταν λόγος για τον υποτιθέμενο αισθησιασμό του ή για τα ρεφρέν που τραγουδούσαν με αφορμή αυτές τις έριδες laquoΛένε ότι το τάνγκο πάσχει από μεγάλη ατονία και γιrsquo αυτό το απαγόρευσε ο πάπας Πίος Ιrsquoraquo Όλα αυτά τα γεγονότα συνέβη-σαν στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας

Ωστόσο οι λόγοι αυτής της ακμής του τάνγκο διαφέρουν αρκετά από εκείνους που αναφέρονται μέχρι σήμερα και που σχεδόν πά-ντα εξυπηρετούν ρομαντικές και συναρπαστικές ιστορίες πάνω στις οποίες βασίστηκαν τα χειρότερα λογοτεχνικά κείμενα που κυκλοφό-ρησαν γύρω από αυτό το θέμα

Διότι για να πούμε την αλήθεια εάν η σιωπή συνοδεύει την αδια- φορία απέναντι στο τάνγκο εξίσου σοβαρή είναι η μεγάλη άγνοια σrsquo ότι αφορά τη ζωή τα ζητήματα και τα προβλήματα των λαϊκών τάξεων καθώς και όλη η πατερναλιστική λογοτεχνία που γράφτη-κε για να υμνηθούν με τρόπο γραφικό οι πιο θλιβερές καταστάσεις ανθρώπινης απελπισίας και να υποστηριχθεί πως ότι αγνοούμε δεν είναι σημαντικό

Οι λόγοι λοιπόν για την ελάχιστη διάδοση της ιστορικής εξέλι-

49

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών

Σrsquo ένα μεγάλο πανό όπου θα απεικονιζόταν η ιστορία του τάνγκο θα υπήρχε μια αισθητή διαίρεση που θα τραβούσε την προσοχή ακό-μα και του πιο αφηρημένου ανθρώπου laquoΠαλιά Φρουράraquo1 και laquoΝέα Φρουράraquo2 Πρόκειται για συμβατικούς όρους και αυθαίρετες κατηγο-ριοποιήσεις που έχουν τεθεί για να χαρακτηρίσουν τέτοιες εποχές διότι οι εποχές αυτές υπήρξαν δυο ιστορικά ορόσημα υψίστης σημα- σίας για την εξέλιξη της λαϊκής μουσικής

Ωστόσο παρrsquo όλη την ιστορική και χρονική σπουδαιότητα που τους αναγνωρίζεται δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα μια συνολική μετα-ξύ τους διάκριση

Η απουσία διάκρισης μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παρά-γοντες στην έλλειψη συστηματικής μελέτης στην προώθηση του όρου laquoΠαλιά Φρουράraquo που παρατηρείται εσχάτως και στην απουσία μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των διαφόρων παραγόντων που έχουν συμβάλει την ιστορική εξέλιξη του τάνγκο

Ωστόσο ο ισχυρισμός με βάση καθαρά χρονολογικά κριτή-ρια ότι οι Ramos Mejiacutea laquotano3raquo Genaro Greco laquoHansenraquo το laquoEl entrerrianoraquo το laquoEl chocloraquo και το φλάουτο ανήκουν ως άνθρωποι έργα και μουσικά όργανα στην Παλιά Φρουρά ενώ οι Disceacutepolo Pugliese Fresedo Troilo το καμπαρέ και τα τάνγκο laquoUnoraquo laquoBoedoraquo laquoMalenaraquo και laquoResponsoraquo ανήκουν στη Νέα Φρουρά φαντάζει πολύ απλοϊκός

Μια τέτοια προσέγγιση πάντως θα μας οδηγούσε σε τρομερά λάθη διότι με βάση αυτά τα κριτήρια θα διαμορφωνόταν μια ανη-

1 Ισπαν Guardia Vieja2 Ισπαν Guardia Nueva3 Ιταλός

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ Η ιστορία του τάνγκο ως μουσική αφήγηση του Μπουένος Άιρες 9

Η συμβολή της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στη διαμόρφωση της κουλτούρας της Αργεντινής 15

Δύο πρώτες προειδοποιήσεις 19

Η θέση της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στο πλαίσιο της παραγωγής 23

Ο ρόλος της μετανάστευσης στη γένεση της τέχνης 29

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν 35

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο 43

Μια πρώτη προσέγγιση 45

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών 49

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς 53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς 55

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά 59

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά 75

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο 79

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel 85

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο 87

Η Οrquesta Tiacutepica 89

Τα ερμηνευτικά στιλ 95

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης 101

Δομή και παραλλαγές του τάνγκο 105

Η λογοτεχνία του τάνγκο 109

Συμπεράσματα 117

9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ

Η ιστορία του τάνγκο ως μουσική αφήγηση του Μπουένος Άιρες

Έτσι και κάποτε καθώς περπατάμε στο δρόμο τη νύχτα μια μουσική που ακούγεται απrsquo το βάθος μάς θυμίζει μιαν άλλη

απίστευτη ζωή ndash Πότε τη ζήσαμε

Τάσος Λειβαδίτης1

Όταν ρώτησαν τον ποιητή και στοχαστή Horacio Ferrer αν υπήρχε πιθανότητα να εξαφανιστεί κάποτε το τάνγκο εκείνος αποκρίθηκε laquoΑν ισχυριστεί κανείς ότι μπορεί να πεθάνει το τάνγκο είναι σαν να δηλώνει ότι θα εξαφανιζόταν το τελευταίο συλλογικό όνειροhellipraquo Τέτοιας λογής σκέψεις είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το παρόν βι-βλίο διότι όχι μόνο συμπίπτουν χρονολογικά με την εποχή που αυτό γράφτηκε αλλά κι επειδή αυτό αντανακλά κατά κάποιον τρόπο την ιδιάζουσα αντίληψη του συγγραφέα για τον σύνθετο κόσμο του τάν-γκο Η στάση του Ferrer απέναντι στο τάνγκο ως ποιητή αλλά και ως μελετητή μπορεί να παρομοιαστεί με κείνη ενός αλχημιστή που ενώ κατέχει τη μαγική τέχνη της laquoμετουσίωσηςraquo την αποκαλύπτει ωστό-σο μέσα από μεταφορές και σύμβολα ώστε να μυηθούν σε αυτά τα μυστήρια μόνο εκείνοι που πραγματικά επιθυμούν να φτάσουν στις ενδόμυχες πτυχές του τάνγκο

Ας ξεκινήσουμε μrsquo ένα απόσπασμα μιας συνέντευξης του Ferrer όπου διευκρινίζει τη θέση του ως προς την ιστορία του τάνγκο

1 laquoΜουσική στο δρόμοraquo Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου Ποίηση τ 3 Εκ-δόσεις Κέδρος Αθήνα 2009 σ 454

15

Η συμβολή της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στη διαμόρφωση

της κουλτούρας της Αργεντινής

Πολλοί και πολυποίκιλοι είναι οι παράγοντες που έχουν συμβάλει στην υποτιμητική αντιμετώπιση της λαϊκής μουσικής στα αστικά μας κέντρα τόσο στο επίπεδο της κριτικής σκέψης όσο και σε αυτό της έρευνας

Ωστόσο το σύνολο σχεδόν της μουσικής που ακούει ο κόσμος και που είναι δημοφιλής στο Μπουένος Άιρες και στο Μοντεβιδέο δηλαδή η μουσική εκείνη που είναι ελκυστική γεννά ανησυχίες και συγκινεί τον κόσμο είναι λαϊκής προέλευσης

Συνεπώς αν ακολουθήσουμε αυτή τη γραμμή χωρίς να προχω-ρήσουμε ndashτουλάχιστον για την ώραndash σε διακρίσεις ή εκτιμήσεις αι-σθητικής αξίας ή αυθεντικότητας θα μπορέσουμε να διατυπώσουμε τον ισχυρισμό ότι η απλή ανάλυση όσων αναμεταδίδονται από το ραδιόφωνο ή του περιεχομένου ενός δίσκου ndashγια να ανατρέξουμε στις μαρτυρίες δυο μέσων ευρείας απήχησηςndash θα έφτανε για να επι-βεβαιώσουμε εύκολα ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός η λαϊκή μουσική αποτελεί ένα διαρκές και σημαντικό γεγονός καθώς και μια αδιαμφι-σβήτητη ανάγκη στη ζωή των κοινοτήτων μας

Τέτοιας λογής είναι το φαινόμενο που αντικειμενικά μάς ενδια- φέρει να παρουσιάσουμε Μέχρι σήμερα η πιο αποδεκτή θεωρία στην ανάλυση της λαϊκής μουσικής έχει διατυπωθεί από εκείνους για τους οποίους το ίδιο το θέμα αποτελεί μια ενοχλητική υπόθεση ή τουλάχιστον ένα στάδιο που πρέπει να ξεπεραστεί θεωρείται ότι το χαμηλό αισθητικό επίπεδο της κουλτούρας μας δεν επιτρέπει να εκτιμήσουμε και να αφομοιώσουμε μουσικές εκφράσεις πιο περίτε-χνες Συνεπώς δεν είμαστε ndashγιrsquo αυτό τον λόγοndash σε θέση να απολαύ-σουμε τέτοιας λογής μουσικές εκφράσεις και είμαστε καταδικασμέ-νοι να καταναλώνουμε άλλα μουσικά είδη χαμηλότερης αξίας

19

Δύο πρώτες προειδοποιήσεις

Η δύναμη που αναφέραμε προηγουμένως δεν είναι όπως θα μπο-ρούσε να υποθέσει κανείς η ανόθευτη εξωτερίκευση μιας συλλογι-κής αισθαντικότητας Και δεν είναι ανόθευτη διότι είναι αποτέλεσμα ενός σύνθετου συστήματος στο οποίο παίζουν σημαντικό ρόλο όχι μόνο ο λαός και η μουσική του αλλά και μια σειρά από στοιχεία που πρέπει να συσχετιστούν μrsquo αυτούς ώστε να εξετάσουμε πραγματικά και σε βάθος το ζήτημα της λαϊκής μουσικής

Το εξιδανικευμένο ιδεώδες του ανθρώπου ο οποίος απολαμβά-νει τη μουσική που έχει δημιουργήσει κάποιος άλλος καταργείται πολλές φορές από τα ίδια τα γεγονότα διότι το καθαυτό έργο τέχνης καθορίζεται παραμορφωμένο και συχνά κατεστραμμένο από πα-ράγοντες έξω από τον ίδιο τον στόχο του

Από την εποχή που σε ολόκληρη την Αμερική εμφανίστηκε η λαϊκή μουσική ως ένας δικός της τρόπος έκφρασης μέχρι τις μέρες μας ndashδηλαδή λαμβάνοντας υπόψη ένα ευρύ γενικό πλαίσιο που κα-λύπτει χρονικά τον εικοστό αιώναndash έχουν μεσολαβήσει ανάμεσα στον δημιουργό και στο κοινό του διάφορες καταστάσεις που έχουν αποκτήσει με την πάροδο του χρόνου αποφασιστική σημασία

Μαζί με την ολοένα αυξανόμενη αποδοχή της λαϊκής μουσικής της Αμερικής ndashπου περιλαμβάνει όλο το φάσμα των προτιμήσεων δηλαδή από το έντονο και ειλικρινές πάθος μέχρι και την περαστική τάση της μόδαςndash έχει αναπτυχθεί με αντίστοιχη ισχύ μια μεγάλη βιο-μηχανία που ζει από τη συστηματική εκμετάλλευσή της

Τόσο σημαντική υπήρξε η ακμή αυτής της βιομηχανίας που μπορεί κάλλιστα να σκεφτεί κανείς ότι οι σημαντικότερες πηγές εσόδων ndashτο ραδιόφωνο και η δισκογραφία για παράδειγμαndash έχουν επιβιώσει χάρη στη λαϊκή μουσική Στην πραγματικότητα ούτε το ραδιόφωνο ούτε η δισκογραφία θα επιβίωναν μεταδίδοντας μόνο προγράμματα κλασικής μουσικής όπως δεν μπορούσε τότε να

22 23

Η θέση της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στο πλαίσιο της παραγωγής

Αφού κάναμε την προηγούμενη γενική διάκριση που μπορεί να εφαρμοστεί σrsquo όλη τη λαϊκή μουσική της ηπείρου μπορούμε πλέον να περιορίσουμε το πεδίο της μελέτης μας στην περιοχή του Ρίο ντε λα Πλάτα και να σημειώσουμε ότι η λαϊκή μουσική των πόλεών μας είναι η μοναδική πραγματικά αντιπροσωπευτική και σταθερή καλ-λιτεχνική έκφραση που έχει διατυπωθεί μέσα σrsquo αυτές Και για να αποφύγουμε παρεξηγήσεις προσθέτουμε ότι αυτή η έννοια συμπε-ριλαμβάνει όλα τα στάδια εξέλιξης της λαϊκής μουσικής μέσα στο πλαίσιο διαφόρων ιστορικών γεγονότων Πρόκειται για στάδια που θα πρέπει να εξετάσουμε και να διακρίνουμε πολύ προσεκτικά στις σελίδες που ακολουθούν

Η αποδοχή αυτής της διάκρισης που επιτρέπει να διαχωρίσουμε μέσα στην καλλιτεχνική μας παραγωγή αυτό που είναι αυθεντικά αντιπροσωπευτικό από κείνο που δεν είναι πάντα βρισκόταν αντιμέ-τωπη με μεγάλα εμπόδια και αγεφύρωτες δυσκολίες

Η σημαντικότερη από τις πολλές αιτίες που έχουν συμβάλει σε αυτό το γεγονός μέσα στο διάβα της ιστορίας της διανόησής μας μπορεί να περιγραφεί παραστατικά ndashακολουθώντας πιστά την πραγ-ματικότηταndash ως εξής Η πλειοψηφία των ανθρώπων στο Ρίο ντε λα Πλάτα που διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις και πληροί τις προϋπο-θέσεις προκειμένου να ερευνήσει να εκφράσει την άποψή της να διευκρινίσει και να οριοθετήσει ζητήματα σχετικά με την τέχνη μας το κάνει αυτό στοχαζόμενη σrsquo ένα παράθυρο με ρομαντική θέα στα σοκάκια της Μονμάρτρης ή γράφοντας στρογγυλοκαθισμένη στα ωραία γραφεία της Σύνταξης του περιοδικού Time

Όλα αυτά μας κάνουν να υποθέσουμε ndashκαι με το που πάμε λίγο παρακάτω οι μαρτυρίες είναι και πολλές και ιδιαίτερα αποθαρρυντι-κέςndash ότι η πλειονότητα των τολμηρών εκτιμήσεων και των προοπτι-

29

Ο ρόλος της μετανάστευσης στη γένεση της τέχνης

Ο σημαντικός ρόλος του μεταναστευτικού παράγοντα αποτελεί ένα από τα καθοριστικά στοιχεία στη μελέτη της λαϊκής μας καλλιτεχνικής δημιουργίας Το μωσαϊκό εθνικοτήτων που προέκυψε από τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα εμφανίστηκε στις πόλεις του Ρίο ντε λα Πλά-τα ιδιαιτέρως κατά το δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα και απο-τελείτο κυρίως από Ιταλούς Ισπανούς και Κρεολούς1 Οι απογραφές του 1887 στο Μπουένος Άιρες και του 1899 στο Μοντεβιδέο δείχνουν με στατιστική ακρίβεια τον ανθρώπινο πληθυσμό εκείνης της επο-χής Το μισό του πληθυσμού ήταν ξένοι και το άλλο μισό ντόπιοι

Για να το αναλύσουμε περαιτέρω Το τάνγκο για παράδειγμα υπήρξε η αυθεντική μουσική έκφραση αυτού του μωσαϊκού Μέσα από το τάνγκο και τη χρήση μουσικής με ισπανικές ρίζες εκφράζο-νταν οι ανησυχίες και τα συναφή προβλήματα των πόλεών μας Και εκείνοι που το πραγμάτωσαν αυτό ήταν Ιταλοί ή παιδιά Ιταλών

Ο τρόπος με τον οποίο επέδρασε η Ευρώπη στις ανώτερες και στις κατώτερες τάξεις είναι διαμετρικά αντίθετος Ενώ οι πρώτες μέσα στην απόλυτη άνεση παίρνουν καθετί περιττό οι δεύτερες αντίθετα βουτηγμένες στη μιζέρια παίρνουν μόνο το αναγκαίο Στις ανώτερες τάξεις οι προτιμήσεις αλλάζουν με τις αλλαγές στη μόδα γλιστράνε κι εξαφανίζονται κάθε φορά που επιβάλλεται κάτι διαφο-ρετικό Αντίθετα στις κατώτερες τάξεις επειδή επικρατεί η απόγνω-ση καθένας παίρνει το απολύτως αναγκαίο για να το ενσωματώσει ουσιωδώς στον τρόπο ζωής καθώς και στον τρόπο έκφρασής του

Οι μετανάστες δεν είχαν ούτε στο ελάχιστο παρόμοια μοίρα Οι μεγάλες μάζες των μεταναστών που έκαναν χειρωνακτικές εργασίες

1 Criolloa Οη γηγενής Αργεντινόςή από τους πρώτους που αποίκισαν τη χώρα και οι απόγονοί τους κατά κανόνα λευκοί χωρίς δηλαδή επιμειξίες (Όλες οι υποσημειώσεις στο κείμενο είναι της μεταφράστριας)

34 35

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν

Η λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία που αποτελεί ndashπαραδόξωςndash την κοινή έκφανση ενός ετερογενούς συνόλου ανθρωπίνων κατη- γοριών ndashή που δείχνει τουλάχιστον τη σταδιακή ανάμειξη των στοι-χείων αυτού του συνόλουndash έχει περιοριστεί αποκλειστικά σε δύο εκ-φραστικά μέσα στη μουσική και στη λογοτεχνία αφήνοντας απ έξω για παράδειγμα τις εικαστικές τέχνες και τη λαϊκή αρχιτεκτονική Έτσι παρατηρείται ότι κυρίαρχη θέση στη λαϊκή δημιουργία κατέχουν η ποίηση ndashστα λόγια των χιλιάδων τάνγκο στην ιδιότυπη στιχουργία με γλωσσικά στοιχεία της αργκό1 των Bartolomeacute Rodolfo Aprile Yacareacute Celedonio Esteban Flores Carlos de la Puacutea όπως και στην πλούσια πρόζα του Enrique Gonzaacutelez Tuntildeoacuten στο Last Reasonndash και το θέατρο συγκεκριμένα τα εκατοντάδες σαϊνέτε2 που παίχτηκαν στις σκηνές μας με αυθεντική φωνή στα πρώτα τριάντα χρόνια του αιώνα μας Και η μουσική οι στίχοι και οι ερμηνευτικοί τρόποι του τάνγκο με ποικιλόμορφες συνθέσεις ενορχηστρώσεις και τραγουδιστικούς τρόπους κατά τη διάρκεια της σύνθετης ιστορίας του στην οποία κυ- ριαρχούσαν δυο καλλιτεχνικοί θεσμοί που προέρχονταν απο- κλειστικά από το Ρίο ντε λα Πλάτα ο τραγουδιστής του τάνγκο και η Orquesta Tiacutepica3

1 Στο πρωτότυπο laquolunfardoraquo Η αργκό των κατοίκων του Μπουένος Άιρες2 Sainete Θεατρικό είδος από την Ισπανία με κωμικά στοιχεία διαλόγους

και έντονο λαϊκό χαρακτήρα Συνήθως είναι μονόπρακτο και παίζεται στα διαλείμματα ή στο τέλος μιας παράστασης

3 Η Orquesta Tiacutepica ή ορχήστρα τάνγκο είναι ένα μουσικό σχήμα ορχή-στρας δωματίου το οποίο παραδοσιακά παίζει μουσική τάνγκο Συνή-θως περιλαμβάνει μια ομάδα εγχόρδων (με βιολιά βιόλα και τσέλο) μια ομάδα μπαντονεόν (με τρία ή περισσότερα μπαντονεόν) και μια ομάδα που δίνει ρυθμό (με ένα πιάνο και ένα κοντραμπάσο)

43

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο

Η τελευταία αιτία που ανέφερα ευθύνεται εν μέρει για την περιορι-σμένη διάδοση του τάνγκο μέσα στο πλαίσιο της μελέτης της παγκό-σμιας μουσικής Επίσης αυτό οφείλεται σε διαφορετικό βαθμό στο γεγονός ότι ndashόπως τόσο καλά το έχει πει ο Vicente Rossindash laquoοι τηλέ- γραφοι λειτουργούν μόνο από κει προς τα εδώraquo

Πιθανόν όταν κάνουμε αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ndashυπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στο ρίζωμα και στην αποδοχή του τάνγκο στο Ρίο ντε λα Πλάτα και στην ήπια απήχηση που είχε έξω από τα σύ-νοραndash ο καθένας μας θα διασώσει ανάμεσα στις αναμνήσεις του τον θρυλικό θρίαμβο του τάνγκο στο Παρίσι καθώς και τις διπλωματικές εντάσεις που προξενούνταν όταν γινόταν λόγος για τον υποτιθέμενο αισθησιασμό του ή για τα ρεφρέν που τραγουδούσαν με αφορμή αυτές τις έριδες laquoΛένε ότι το τάνγκο πάσχει από μεγάλη ατονία και γιrsquo αυτό το απαγόρευσε ο πάπας Πίος Ιrsquoraquo Όλα αυτά τα γεγονότα συνέβη-σαν στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας

Ωστόσο οι λόγοι αυτής της ακμής του τάνγκο διαφέρουν αρκετά από εκείνους που αναφέρονται μέχρι σήμερα και που σχεδόν πά-ντα εξυπηρετούν ρομαντικές και συναρπαστικές ιστορίες πάνω στις οποίες βασίστηκαν τα χειρότερα λογοτεχνικά κείμενα που κυκλοφό-ρησαν γύρω από αυτό το θέμα

Διότι για να πούμε την αλήθεια εάν η σιωπή συνοδεύει την αδια- φορία απέναντι στο τάνγκο εξίσου σοβαρή είναι η μεγάλη άγνοια σrsquo ότι αφορά τη ζωή τα ζητήματα και τα προβλήματα των λαϊκών τάξεων καθώς και όλη η πατερναλιστική λογοτεχνία που γράφτη-κε για να υμνηθούν με τρόπο γραφικό οι πιο θλιβερές καταστάσεις ανθρώπινης απελπισίας και να υποστηριχθεί πως ότι αγνοούμε δεν είναι σημαντικό

Οι λόγοι λοιπόν για την ελάχιστη διάδοση της ιστορικής εξέλι-

49

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών

Σrsquo ένα μεγάλο πανό όπου θα απεικονιζόταν η ιστορία του τάνγκο θα υπήρχε μια αισθητή διαίρεση που θα τραβούσε την προσοχή ακό-μα και του πιο αφηρημένου ανθρώπου laquoΠαλιά Φρουράraquo1 και laquoΝέα Φρουράraquo2 Πρόκειται για συμβατικούς όρους και αυθαίρετες κατηγο-ριοποιήσεις που έχουν τεθεί για να χαρακτηρίσουν τέτοιες εποχές διότι οι εποχές αυτές υπήρξαν δυο ιστορικά ορόσημα υψίστης σημα- σίας για την εξέλιξη της λαϊκής μουσικής

Ωστόσο παρrsquo όλη την ιστορική και χρονική σπουδαιότητα που τους αναγνωρίζεται δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα μια συνολική μετα-ξύ τους διάκριση

Η απουσία διάκρισης μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παρά-γοντες στην έλλειψη συστηματικής μελέτης στην προώθηση του όρου laquoΠαλιά Φρουράraquo που παρατηρείται εσχάτως και στην απουσία μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των διαφόρων παραγόντων που έχουν συμβάλει την ιστορική εξέλιξη του τάνγκο

Ωστόσο ο ισχυρισμός με βάση καθαρά χρονολογικά κριτή-ρια ότι οι Ramos Mejiacutea laquotano3raquo Genaro Greco laquoHansenraquo το laquoEl entrerrianoraquo το laquoEl chocloraquo και το φλάουτο ανήκουν ως άνθρωποι έργα και μουσικά όργανα στην Παλιά Φρουρά ενώ οι Disceacutepolo Pugliese Fresedo Troilo το καμπαρέ και τα τάνγκο laquoUnoraquo laquoBoedoraquo laquoMalenaraquo και laquoResponsoraquo ανήκουν στη Νέα Φρουρά φαντάζει πολύ απλοϊκός

Μια τέτοια προσέγγιση πάντως θα μας οδηγούσε σε τρομερά λάθη διότι με βάση αυτά τα κριτήρια θα διαμορφωνόταν μια ανη-

1 Ισπαν Guardia Vieja2 Ισπαν Guardia Nueva3 Ιταλός

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο 79

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel 85

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο 87

Η Οrquesta Tiacutepica 89

Τα ερμηνευτικά στιλ 95

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης 101

Δομή και παραλλαγές του τάνγκο 105

Η λογοτεχνία του τάνγκο 109

Συμπεράσματα 117

9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ

Η ιστορία του τάνγκο ως μουσική αφήγηση του Μπουένος Άιρες

Έτσι και κάποτε καθώς περπατάμε στο δρόμο τη νύχτα μια μουσική που ακούγεται απrsquo το βάθος μάς θυμίζει μιαν άλλη

απίστευτη ζωή ndash Πότε τη ζήσαμε

Τάσος Λειβαδίτης1

Όταν ρώτησαν τον ποιητή και στοχαστή Horacio Ferrer αν υπήρχε πιθανότητα να εξαφανιστεί κάποτε το τάνγκο εκείνος αποκρίθηκε laquoΑν ισχυριστεί κανείς ότι μπορεί να πεθάνει το τάνγκο είναι σαν να δηλώνει ότι θα εξαφανιζόταν το τελευταίο συλλογικό όνειροhellipraquo Τέτοιας λογής σκέψεις είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το παρόν βι-βλίο διότι όχι μόνο συμπίπτουν χρονολογικά με την εποχή που αυτό γράφτηκε αλλά κι επειδή αυτό αντανακλά κατά κάποιον τρόπο την ιδιάζουσα αντίληψη του συγγραφέα για τον σύνθετο κόσμο του τάν-γκο Η στάση του Ferrer απέναντι στο τάνγκο ως ποιητή αλλά και ως μελετητή μπορεί να παρομοιαστεί με κείνη ενός αλχημιστή που ενώ κατέχει τη μαγική τέχνη της laquoμετουσίωσηςraquo την αποκαλύπτει ωστό-σο μέσα από μεταφορές και σύμβολα ώστε να μυηθούν σε αυτά τα μυστήρια μόνο εκείνοι που πραγματικά επιθυμούν να φτάσουν στις ενδόμυχες πτυχές του τάνγκο

Ας ξεκινήσουμε μrsquo ένα απόσπασμα μιας συνέντευξης του Ferrer όπου διευκρινίζει τη θέση του ως προς την ιστορία του τάνγκο

1 laquoΜουσική στο δρόμοraquo Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου Ποίηση τ 3 Εκ-δόσεις Κέδρος Αθήνα 2009 σ 454

15

Η συμβολή της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στη διαμόρφωση

της κουλτούρας της Αργεντινής

Πολλοί και πολυποίκιλοι είναι οι παράγοντες που έχουν συμβάλει στην υποτιμητική αντιμετώπιση της λαϊκής μουσικής στα αστικά μας κέντρα τόσο στο επίπεδο της κριτικής σκέψης όσο και σε αυτό της έρευνας

Ωστόσο το σύνολο σχεδόν της μουσικής που ακούει ο κόσμος και που είναι δημοφιλής στο Μπουένος Άιρες και στο Μοντεβιδέο δηλαδή η μουσική εκείνη που είναι ελκυστική γεννά ανησυχίες και συγκινεί τον κόσμο είναι λαϊκής προέλευσης

Συνεπώς αν ακολουθήσουμε αυτή τη γραμμή χωρίς να προχω-ρήσουμε ndashτουλάχιστον για την ώραndash σε διακρίσεις ή εκτιμήσεις αι-σθητικής αξίας ή αυθεντικότητας θα μπορέσουμε να διατυπώσουμε τον ισχυρισμό ότι η απλή ανάλυση όσων αναμεταδίδονται από το ραδιόφωνο ή του περιεχομένου ενός δίσκου ndashγια να ανατρέξουμε στις μαρτυρίες δυο μέσων ευρείας απήχησηςndash θα έφτανε για να επι-βεβαιώσουμε εύκολα ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός η λαϊκή μουσική αποτελεί ένα διαρκές και σημαντικό γεγονός καθώς και μια αδιαμφι-σβήτητη ανάγκη στη ζωή των κοινοτήτων μας

Τέτοιας λογής είναι το φαινόμενο που αντικειμενικά μάς ενδια- φέρει να παρουσιάσουμε Μέχρι σήμερα η πιο αποδεκτή θεωρία στην ανάλυση της λαϊκής μουσικής έχει διατυπωθεί από εκείνους για τους οποίους το ίδιο το θέμα αποτελεί μια ενοχλητική υπόθεση ή τουλάχιστον ένα στάδιο που πρέπει να ξεπεραστεί θεωρείται ότι το χαμηλό αισθητικό επίπεδο της κουλτούρας μας δεν επιτρέπει να εκτιμήσουμε και να αφομοιώσουμε μουσικές εκφράσεις πιο περίτε-χνες Συνεπώς δεν είμαστε ndashγιrsquo αυτό τον λόγοndash σε θέση να απολαύ-σουμε τέτοιας λογής μουσικές εκφράσεις και είμαστε καταδικασμέ-νοι να καταναλώνουμε άλλα μουσικά είδη χαμηλότερης αξίας

19

Δύο πρώτες προειδοποιήσεις

Η δύναμη που αναφέραμε προηγουμένως δεν είναι όπως θα μπο-ρούσε να υποθέσει κανείς η ανόθευτη εξωτερίκευση μιας συλλογι-κής αισθαντικότητας Και δεν είναι ανόθευτη διότι είναι αποτέλεσμα ενός σύνθετου συστήματος στο οποίο παίζουν σημαντικό ρόλο όχι μόνο ο λαός και η μουσική του αλλά και μια σειρά από στοιχεία που πρέπει να συσχετιστούν μrsquo αυτούς ώστε να εξετάσουμε πραγματικά και σε βάθος το ζήτημα της λαϊκής μουσικής

Το εξιδανικευμένο ιδεώδες του ανθρώπου ο οποίος απολαμβά-νει τη μουσική που έχει δημιουργήσει κάποιος άλλος καταργείται πολλές φορές από τα ίδια τα γεγονότα διότι το καθαυτό έργο τέχνης καθορίζεται παραμορφωμένο και συχνά κατεστραμμένο από πα-ράγοντες έξω από τον ίδιο τον στόχο του

Από την εποχή που σε ολόκληρη την Αμερική εμφανίστηκε η λαϊκή μουσική ως ένας δικός της τρόπος έκφρασης μέχρι τις μέρες μας ndashδηλαδή λαμβάνοντας υπόψη ένα ευρύ γενικό πλαίσιο που κα-λύπτει χρονικά τον εικοστό αιώναndash έχουν μεσολαβήσει ανάμεσα στον δημιουργό και στο κοινό του διάφορες καταστάσεις που έχουν αποκτήσει με την πάροδο του χρόνου αποφασιστική σημασία

Μαζί με την ολοένα αυξανόμενη αποδοχή της λαϊκής μουσικής της Αμερικής ndashπου περιλαμβάνει όλο το φάσμα των προτιμήσεων δηλαδή από το έντονο και ειλικρινές πάθος μέχρι και την περαστική τάση της μόδαςndash έχει αναπτυχθεί με αντίστοιχη ισχύ μια μεγάλη βιο-μηχανία που ζει από τη συστηματική εκμετάλλευσή της

Τόσο σημαντική υπήρξε η ακμή αυτής της βιομηχανίας που μπορεί κάλλιστα να σκεφτεί κανείς ότι οι σημαντικότερες πηγές εσόδων ndashτο ραδιόφωνο και η δισκογραφία για παράδειγμαndash έχουν επιβιώσει χάρη στη λαϊκή μουσική Στην πραγματικότητα ούτε το ραδιόφωνο ούτε η δισκογραφία θα επιβίωναν μεταδίδοντας μόνο προγράμματα κλασικής μουσικής όπως δεν μπορούσε τότε να

22 23

Η θέση της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στο πλαίσιο της παραγωγής

Αφού κάναμε την προηγούμενη γενική διάκριση που μπορεί να εφαρμοστεί σrsquo όλη τη λαϊκή μουσική της ηπείρου μπορούμε πλέον να περιορίσουμε το πεδίο της μελέτης μας στην περιοχή του Ρίο ντε λα Πλάτα και να σημειώσουμε ότι η λαϊκή μουσική των πόλεών μας είναι η μοναδική πραγματικά αντιπροσωπευτική και σταθερή καλ-λιτεχνική έκφραση που έχει διατυπωθεί μέσα σrsquo αυτές Και για να αποφύγουμε παρεξηγήσεις προσθέτουμε ότι αυτή η έννοια συμπε-ριλαμβάνει όλα τα στάδια εξέλιξης της λαϊκής μουσικής μέσα στο πλαίσιο διαφόρων ιστορικών γεγονότων Πρόκειται για στάδια που θα πρέπει να εξετάσουμε και να διακρίνουμε πολύ προσεκτικά στις σελίδες που ακολουθούν

Η αποδοχή αυτής της διάκρισης που επιτρέπει να διαχωρίσουμε μέσα στην καλλιτεχνική μας παραγωγή αυτό που είναι αυθεντικά αντιπροσωπευτικό από κείνο που δεν είναι πάντα βρισκόταν αντιμέ-τωπη με μεγάλα εμπόδια και αγεφύρωτες δυσκολίες

Η σημαντικότερη από τις πολλές αιτίες που έχουν συμβάλει σε αυτό το γεγονός μέσα στο διάβα της ιστορίας της διανόησής μας μπορεί να περιγραφεί παραστατικά ndashακολουθώντας πιστά την πραγ-ματικότηταndash ως εξής Η πλειοψηφία των ανθρώπων στο Ρίο ντε λα Πλάτα που διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις και πληροί τις προϋπο-θέσεις προκειμένου να ερευνήσει να εκφράσει την άποψή της να διευκρινίσει και να οριοθετήσει ζητήματα σχετικά με την τέχνη μας το κάνει αυτό στοχαζόμενη σrsquo ένα παράθυρο με ρομαντική θέα στα σοκάκια της Μονμάρτρης ή γράφοντας στρογγυλοκαθισμένη στα ωραία γραφεία της Σύνταξης του περιοδικού Time

Όλα αυτά μας κάνουν να υποθέσουμε ndashκαι με το που πάμε λίγο παρακάτω οι μαρτυρίες είναι και πολλές και ιδιαίτερα αποθαρρυντι-κέςndash ότι η πλειονότητα των τολμηρών εκτιμήσεων και των προοπτι-

29

Ο ρόλος της μετανάστευσης στη γένεση της τέχνης

Ο σημαντικός ρόλος του μεταναστευτικού παράγοντα αποτελεί ένα από τα καθοριστικά στοιχεία στη μελέτη της λαϊκής μας καλλιτεχνικής δημιουργίας Το μωσαϊκό εθνικοτήτων που προέκυψε από τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα εμφανίστηκε στις πόλεις του Ρίο ντε λα Πλά-τα ιδιαιτέρως κατά το δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα και απο-τελείτο κυρίως από Ιταλούς Ισπανούς και Κρεολούς1 Οι απογραφές του 1887 στο Μπουένος Άιρες και του 1899 στο Μοντεβιδέο δείχνουν με στατιστική ακρίβεια τον ανθρώπινο πληθυσμό εκείνης της επο-χής Το μισό του πληθυσμού ήταν ξένοι και το άλλο μισό ντόπιοι

Για να το αναλύσουμε περαιτέρω Το τάνγκο για παράδειγμα υπήρξε η αυθεντική μουσική έκφραση αυτού του μωσαϊκού Μέσα από το τάνγκο και τη χρήση μουσικής με ισπανικές ρίζες εκφράζο-νταν οι ανησυχίες και τα συναφή προβλήματα των πόλεών μας Και εκείνοι που το πραγμάτωσαν αυτό ήταν Ιταλοί ή παιδιά Ιταλών

Ο τρόπος με τον οποίο επέδρασε η Ευρώπη στις ανώτερες και στις κατώτερες τάξεις είναι διαμετρικά αντίθετος Ενώ οι πρώτες μέσα στην απόλυτη άνεση παίρνουν καθετί περιττό οι δεύτερες αντίθετα βουτηγμένες στη μιζέρια παίρνουν μόνο το αναγκαίο Στις ανώτερες τάξεις οι προτιμήσεις αλλάζουν με τις αλλαγές στη μόδα γλιστράνε κι εξαφανίζονται κάθε φορά που επιβάλλεται κάτι διαφο-ρετικό Αντίθετα στις κατώτερες τάξεις επειδή επικρατεί η απόγνω-ση καθένας παίρνει το απολύτως αναγκαίο για να το ενσωματώσει ουσιωδώς στον τρόπο ζωής καθώς και στον τρόπο έκφρασής του

Οι μετανάστες δεν είχαν ούτε στο ελάχιστο παρόμοια μοίρα Οι μεγάλες μάζες των μεταναστών που έκαναν χειρωνακτικές εργασίες

1 Criolloa Οη γηγενής Αργεντινόςή από τους πρώτους που αποίκισαν τη χώρα και οι απόγονοί τους κατά κανόνα λευκοί χωρίς δηλαδή επιμειξίες (Όλες οι υποσημειώσεις στο κείμενο είναι της μεταφράστριας)

34 35

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν

Η λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία που αποτελεί ndashπαραδόξωςndash την κοινή έκφανση ενός ετερογενούς συνόλου ανθρωπίνων κατη- γοριών ndashή που δείχνει τουλάχιστον τη σταδιακή ανάμειξη των στοι-χείων αυτού του συνόλουndash έχει περιοριστεί αποκλειστικά σε δύο εκ-φραστικά μέσα στη μουσική και στη λογοτεχνία αφήνοντας απ έξω για παράδειγμα τις εικαστικές τέχνες και τη λαϊκή αρχιτεκτονική Έτσι παρατηρείται ότι κυρίαρχη θέση στη λαϊκή δημιουργία κατέχουν η ποίηση ndashστα λόγια των χιλιάδων τάνγκο στην ιδιότυπη στιχουργία με γλωσσικά στοιχεία της αργκό1 των Bartolomeacute Rodolfo Aprile Yacareacute Celedonio Esteban Flores Carlos de la Puacutea όπως και στην πλούσια πρόζα του Enrique Gonzaacutelez Tuntildeoacuten στο Last Reasonndash και το θέατρο συγκεκριμένα τα εκατοντάδες σαϊνέτε2 που παίχτηκαν στις σκηνές μας με αυθεντική φωνή στα πρώτα τριάντα χρόνια του αιώνα μας Και η μουσική οι στίχοι και οι ερμηνευτικοί τρόποι του τάνγκο με ποικιλόμορφες συνθέσεις ενορχηστρώσεις και τραγουδιστικούς τρόπους κατά τη διάρκεια της σύνθετης ιστορίας του στην οποία κυ- ριαρχούσαν δυο καλλιτεχνικοί θεσμοί που προέρχονταν απο- κλειστικά από το Ρίο ντε λα Πλάτα ο τραγουδιστής του τάνγκο και η Orquesta Tiacutepica3

1 Στο πρωτότυπο laquolunfardoraquo Η αργκό των κατοίκων του Μπουένος Άιρες2 Sainete Θεατρικό είδος από την Ισπανία με κωμικά στοιχεία διαλόγους

και έντονο λαϊκό χαρακτήρα Συνήθως είναι μονόπρακτο και παίζεται στα διαλείμματα ή στο τέλος μιας παράστασης

3 Η Orquesta Tiacutepica ή ορχήστρα τάνγκο είναι ένα μουσικό σχήμα ορχή-στρας δωματίου το οποίο παραδοσιακά παίζει μουσική τάνγκο Συνή-θως περιλαμβάνει μια ομάδα εγχόρδων (με βιολιά βιόλα και τσέλο) μια ομάδα μπαντονεόν (με τρία ή περισσότερα μπαντονεόν) και μια ομάδα που δίνει ρυθμό (με ένα πιάνο και ένα κοντραμπάσο)

43

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο

Η τελευταία αιτία που ανέφερα ευθύνεται εν μέρει για την περιορι-σμένη διάδοση του τάνγκο μέσα στο πλαίσιο της μελέτης της παγκό-σμιας μουσικής Επίσης αυτό οφείλεται σε διαφορετικό βαθμό στο γεγονός ότι ndashόπως τόσο καλά το έχει πει ο Vicente Rossindash laquoοι τηλέ- γραφοι λειτουργούν μόνο από κει προς τα εδώraquo

Πιθανόν όταν κάνουμε αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ndashυπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στο ρίζωμα και στην αποδοχή του τάνγκο στο Ρίο ντε λα Πλάτα και στην ήπια απήχηση που είχε έξω από τα σύ-νοραndash ο καθένας μας θα διασώσει ανάμεσα στις αναμνήσεις του τον θρυλικό θρίαμβο του τάνγκο στο Παρίσι καθώς και τις διπλωματικές εντάσεις που προξενούνταν όταν γινόταν λόγος για τον υποτιθέμενο αισθησιασμό του ή για τα ρεφρέν που τραγουδούσαν με αφορμή αυτές τις έριδες laquoΛένε ότι το τάνγκο πάσχει από μεγάλη ατονία και γιrsquo αυτό το απαγόρευσε ο πάπας Πίος Ιrsquoraquo Όλα αυτά τα γεγονότα συνέβη-σαν στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας

Ωστόσο οι λόγοι αυτής της ακμής του τάνγκο διαφέρουν αρκετά από εκείνους που αναφέρονται μέχρι σήμερα και που σχεδόν πά-ντα εξυπηρετούν ρομαντικές και συναρπαστικές ιστορίες πάνω στις οποίες βασίστηκαν τα χειρότερα λογοτεχνικά κείμενα που κυκλοφό-ρησαν γύρω από αυτό το θέμα

Διότι για να πούμε την αλήθεια εάν η σιωπή συνοδεύει την αδια- φορία απέναντι στο τάνγκο εξίσου σοβαρή είναι η μεγάλη άγνοια σrsquo ότι αφορά τη ζωή τα ζητήματα και τα προβλήματα των λαϊκών τάξεων καθώς και όλη η πατερναλιστική λογοτεχνία που γράφτη-κε για να υμνηθούν με τρόπο γραφικό οι πιο θλιβερές καταστάσεις ανθρώπινης απελπισίας και να υποστηριχθεί πως ότι αγνοούμε δεν είναι σημαντικό

Οι λόγοι λοιπόν για την ελάχιστη διάδοση της ιστορικής εξέλι-

49

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών

Σrsquo ένα μεγάλο πανό όπου θα απεικονιζόταν η ιστορία του τάνγκο θα υπήρχε μια αισθητή διαίρεση που θα τραβούσε την προσοχή ακό-μα και του πιο αφηρημένου ανθρώπου laquoΠαλιά Φρουράraquo1 και laquoΝέα Φρουράraquo2 Πρόκειται για συμβατικούς όρους και αυθαίρετες κατηγο-ριοποιήσεις που έχουν τεθεί για να χαρακτηρίσουν τέτοιες εποχές διότι οι εποχές αυτές υπήρξαν δυο ιστορικά ορόσημα υψίστης σημα- σίας για την εξέλιξη της λαϊκής μουσικής

Ωστόσο παρrsquo όλη την ιστορική και χρονική σπουδαιότητα που τους αναγνωρίζεται δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα μια συνολική μετα-ξύ τους διάκριση

Η απουσία διάκρισης μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παρά-γοντες στην έλλειψη συστηματικής μελέτης στην προώθηση του όρου laquoΠαλιά Φρουράraquo που παρατηρείται εσχάτως και στην απουσία μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των διαφόρων παραγόντων που έχουν συμβάλει την ιστορική εξέλιξη του τάνγκο

Ωστόσο ο ισχυρισμός με βάση καθαρά χρονολογικά κριτή-ρια ότι οι Ramos Mejiacutea laquotano3raquo Genaro Greco laquoHansenraquo το laquoEl entrerrianoraquo το laquoEl chocloraquo και το φλάουτο ανήκουν ως άνθρωποι έργα και μουσικά όργανα στην Παλιά Φρουρά ενώ οι Disceacutepolo Pugliese Fresedo Troilo το καμπαρέ και τα τάνγκο laquoUnoraquo laquoBoedoraquo laquoMalenaraquo και laquoResponsoraquo ανήκουν στη Νέα Φρουρά φαντάζει πολύ απλοϊκός

Μια τέτοια προσέγγιση πάντως θα μας οδηγούσε σε τρομερά λάθη διότι με βάση αυτά τα κριτήρια θα διαμορφωνόταν μια ανη-

1 Ισπαν Guardia Vieja2 Ισπαν Guardia Nueva3 Ιταλός

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑΣ

Η ιστορία του τάνγκο ως μουσική αφήγηση του Μπουένος Άιρες

Έτσι και κάποτε καθώς περπατάμε στο δρόμο τη νύχτα μια μουσική που ακούγεται απrsquo το βάθος μάς θυμίζει μιαν άλλη

απίστευτη ζωή ndash Πότε τη ζήσαμε

Τάσος Λειβαδίτης1

Όταν ρώτησαν τον ποιητή και στοχαστή Horacio Ferrer αν υπήρχε πιθανότητα να εξαφανιστεί κάποτε το τάνγκο εκείνος αποκρίθηκε laquoΑν ισχυριστεί κανείς ότι μπορεί να πεθάνει το τάνγκο είναι σαν να δηλώνει ότι θα εξαφανιζόταν το τελευταίο συλλογικό όνειροhellipraquo Τέτοιας λογής σκέψεις είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το παρόν βι-βλίο διότι όχι μόνο συμπίπτουν χρονολογικά με την εποχή που αυτό γράφτηκε αλλά κι επειδή αυτό αντανακλά κατά κάποιον τρόπο την ιδιάζουσα αντίληψη του συγγραφέα για τον σύνθετο κόσμο του τάν-γκο Η στάση του Ferrer απέναντι στο τάνγκο ως ποιητή αλλά και ως μελετητή μπορεί να παρομοιαστεί με κείνη ενός αλχημιστή που ενώ κατέχει τη μαγική τέχνη της laquoμετουσίωσηςraquo την αποκαλύπτει ωστό-σο μέσα από μεταφορές και σύμβολα ώστε να μυηθούν σε αυτά τα μυστήρια μόνο εκείνοι που πραγματικά επιθυμούν να φτάσουν στις ενδόμυχες πτυχές του τάνγκο

Ας ξεκινήσουμε μrsquo ένα απόσπασμα μιας συνέντευξης του Ferrer όπου διευκρινίζει τη θέση του ως προς την ιστορία του τάνγκο

1 laquoΜουσική στο δρόμοraquo Τα χειρόγραφα του φθινοπώρου Ποίηση τ 3 Εκ-δόσεις Κέδρος Αθήνα 2009 σ 454

15

Η συμβολή της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στη διαμόρφωση

της κουλτούρας της Αργεντινής

Πολλοί και πολυποίκιλοι είναι οι παράγοντες που έχουν συμβάλει στην υποτιμητική αντιμετώπιση της λαϊκής μουσικής στα αστικά μας κέντρα τόσο στο επίπεδο της κριτικής σκέψης όσο και σε αυτό της έρευνας

Ωστόσο το σύνολο σχεδόν της μουσικής που ακούει ο κόσμος και που είναι δημοφιλής στο Μπουένος Άιρες και στο Μοντεβιδέο δηλαδή η μουσική εκείνη που είναι ελκυστική γεννά ανησυχίες και συγκινεί τον κόσμο είναι λαϊκής προέλευσης

Συνεπώς αν ακολουθήσουμε αυτή τη γραμμή χωρίς να προχω-ρήσουμε ndashτουλάχιστον για την ώραndash σε διακρίσεις ή εκτιμήσεις αι-σθητικής αξίας ή αυθεντικότητας θα μπορέσουμε να διατυπώσουμε τον ισχυρισμό ότι η απλή ανάλυση όσων αναμεταδίδονται από το ραδιόφωνο ή του περιεχομένου ενός δίσκου ndashγια να ανατρέξουμε στις μαρτυρίες δυο μέσων ευρείας απήχησηςndash θα έφτανε για να επι-βεβαιώσουμε εύκολα ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός η λαϊκή μουσική αποτελεί ένα διαρκές και σημαντικό γεγονός καθώς και μια αδιαμφι-σβήτητη ανάγκη στη ζωή των κοινοτήτων μας

Τέτοιας λογής είναι το φαινόμενο που αντικειμενικά μάς ενδια- φέρει να παρουσιάσουμε Μέχρι σήμερα η πιο αποδεκτή θεωρία στην ανάλυση της λαϊκής μουσικής έχει διατυπωθεί από εκείνους για τους οποίους το ίδιο το θέμα αποτελεί μια ενοχλητική υπόθεση ή τουλάχιστον ένα στάδιο που πρέπει να ξεπεραστεί θεωρείται ότι το χαμηλό αισθητικό επίπεδο της κουλτούρας μας δεν επιτρέπει να εκτιμήσουμε και να αφομοιώσουμε μουσικές εκφράσεις πιο περίτε-χνες Συνεπώς δεν είμαστε ndashγιrsquo αυτό τον λόγοndash σε θέση να απολαύ-σουμε τέτοιας λογής μουσικές εκφράσεις και είμαστε καταδικασμέ-νοι να καταναλώνουμε άλλα μουσικά είδη χαμηλότερης αξίας

19

Δύο πρώτες προειδοποιήσεις

Η δύναμη που αναφέραμε προηγουμένως δεν είναι όπως θα μπο-ρούσε να υποθέσει κανείς η ανόθευτη εξωτερίκευση μιας συλλογι-κής αισθαντικότητας Και δεν είναι ανόθευτη διότι είναι αποτέλεσμα ενός σύνθετου συστήματος στο οποίο παίζουν σημαντικό ρόλο όχι μόνο ο λαός και η μουσική του αλλά και μια σειρά από στοιχεία που πρέπει να συσχετιστούν μrsquo αυτούς ώστε να εξετάσουμε πραγματικά και σε βάθος το ζήτημα της λαϊκής μουσικής

Το εξιδανικευμένο ιδεώδες του ανθρώπου ο οποίος απολαμβά-νει τη μουσική που έχει δημιουργήσει κάποιος άλλος καταργείται πολλές φορές από τα ίδια τα γεγονότα διότι το καθαυτό έργο τέχνης καθορίζεται παραμορφωμένο και συχνά κατεστραμμένο από πα-ράγοντες έξω από τον ίδιο τον στόχο του

Από την εποχή που σε ολόκληρη την Αμερική εμφανίστηκε η λαϊκή μουσική ως ένας δικός της τρόπος έκφρασης μέχρι τις μέρες μας ndashδηλαδή λαμβάνοντας υπόψη ένα ευρύ γενικό πλαίσιο που κα-λύπτει χρονικά τον εικοστό αιώναndash έχουν μεσολαβήσει ανάμεσα στον δημιουργό και στο κοινό του διάφορες καταστάσεις που έχουν αποκτήσει με την πάροδο του χρόνου αποφασιστική σημασία

Μαζί με την ολοένα αυξανόμενη αποδοχή της λαϊκής μουσικής της Αμερικής ndashπου περιλαμβάνει όλο το φάσμα των προτιμήσεων δηλαδή από το έντονο και ειλικρινές πάθος μέχρι και την περαστική τάση της μόδαςndash έχει αναπτυχθεί με αντίστοιχη ισχύ μια μεγάλη βιο-μηχανία που ζει από τη συστηματική εκμετάλλευσή της

Τόσο σημαντική υπήρξε η ακμή αυτής της βιομηχανίας που μπορεί κάλλιστα να σκεφτεί κανείς ότι οι σημαντικότερες πηγές εσόδων ndashτο ραδιόφωνο και η δισκογραφία για παράδειγμαndash έχουν επιβιώσει χάρη στη λαϊκή μουσική Στην πραγματικότητα ούτε το ραδιόφωνο ούτε η δισκογραφία θα επιβίωναν μεταδίδοντας μόνο προγράμματα κλασικής μουσικής όπως δεν μπορούσε τότε να

22 23

Η θέση της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στο πλαίσιο της παραγωγής

Αφού κάναμε την προηγούμενη γενική διάκριση που μπορεί να εφαρμοστεί σrsquo όλη τη λαϊκή μουσική της ηπείρου μπορούμε πλέον να περιορίσουμε το πεδίο της μελέτης μας στην περιοχή του Ρίο ντε λα Πλάτα και να σημειώσουμε ότι η λαϊκή μουσική των πόλεών μας είναι η μοναδική πραγματικά αντιπροσωπευτική και σταθερή καλ-λιτεχνική έκφραση που έχει διατυπωθεί μέσα σrsquo αυτές Και για να αποφύγουμε παρεξηγήσεις προσθέτουμε ότι αυτή η έννοια συμπε-ριλαμβάνει όλα τα στάδια εξέλιξης της λαϊκής μουσικής μέσα στο πλαίσιο διαφόρων ιστορικών γεγονότων Πρόκειται για στάδια που θα πρέπει να εξετάσουμε και να διακρίνουμε πολύ προσεκτικά στις σελίδες που ακολουθούν

Η αποδοχή αυτής της διάκρισης που επιτρέπει να διαχωρίσουμε μέσα στην καλλιτεχνική μας παραγωγή αυτό που είναι αυθεντικά αντιπροσωπευτικό από κείνο που δεν είναι πάντα βρισκόταν αντιμέ-τωπη με μεγάλα εμπόδια και αγεφύρωτες δυσκολίες

Η σημαντικότερη από τις πολλές αιτίες που έχουν συμβάλει σε αυτό το γεγονός μέσα στο διάβα της ιστορίας της διανόησής μας μπορεί να περιγραφεί παραστατικά ndashακολουθώντας πιστά την πραγ-ματικότηταndash ως εξής Η πλειοψηφία των ανθρώπων στο Ρίο ντε λα Πλάτα που διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις και πληροί τις προϋπο-θέσεις προκειμένου να ερευνήσει να εκφράσει την άποψή της να διευκρινίσει και να οριοθετήσει ζητήματα σχετικά με την τέχνη μας το κάνει αυτό στοχαζόμενη σrsquo ένα παράθυρο με ρομαντική θέα στα σοκάκια της Μονμάρτρης ή γράφοντας στρογγυλοκαθισμένη στα ωραία γραφεία της Σύνταξης του περιοδικού Time

Όλα αυτά μας κάνουν να υποθέσουμε ndashκαι με το που πάμε λίγο παρακάτω οι μαρτυρίες είναι και πολλές και ιδιαίτερα αποθαρρυντι-κέςndash ότι η πλειονότητα των τολμηρών εκτιμήσεων και των προοπτι-

29

Ο ρόλος της μετανάστευσης στη γένεση της τέχνης

Ο σημαντικός ρόλος του μεταναστευτικού παράγοντα αποτελεί ένα από τα καθοριστικά στοιχεία στη μελέτη της λαϊκής μας καλλιτεχνικής δημιουργίας Το μωσαϊκό εθνικοτήτων που προέκυψε από τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα εμφανίστηκε στις πόλεις του Ρίο ντε λα Πλά-τα ιδιαιτέρως κατά το δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα και απο-τελείτο κυρίως από Ιταλούς Ισπανούς και Κρεολούς1 Οι απογραφές του 1887 στο Μπουένος Άιρες και του 1899 στο Μοντεβιδέο δείχνουν με στατιστική ακρίβεια τον ανθρώπινο πληθυσμό εκείνης της επο-χής Το μισό του πληθυσμού ήταν ξένοι και το άλλο μισό ντόπιοι

Για να το αναλύσουμε περαιτέρω Το τάνγκο για παράδειγμα υπήρξε η αυθεντική μουσική έκφραση αυτού του μωσαϊκού Μέσα από το τάνγκο και τη χρήση μουσικής με ισπανικές ρίζες εκφράζο-νταν οι ανησυχίες και τα συναφή προβλήματα των πόλεών μας Και εκείνοι που το πραγμάτωσαν αυτό ήταν Ιταλοί ή παιδιά Ιταλών

Ο τρόπος με τον οποίο επέδρασε η Ευρώπη στις ανώτερες και στις κατώτερες τάξεις είναι διαμετρικά αντίθετος Ενώ οι πρώτες μέσα στην απόλυτη άνεση παίρνουν καθετί περιττό οι δεύτερες αντίθετα βουτηγμένες στη μιζέρια παίρνουν μόνο το αναγκαίο Στις ανώτερες τάξεις οι προτιμήσεις αλλάζουν με τις αλλαγές στη μόδα γλιστράνε κι εξαφανίζονται κάθε φορά που επιβάλλεται κάτι διαφο-ρετικό Αντίθετα στις κατώτερες τάξεις επειδή επικρατεί η απόγνω-ση καθένας παίρνει το απολύτως αναγκαίο για να το ενσωματώσει ουσιωδώς στον τρόπο ζωής καθώς και στον τρόπο έκφρασής του

Οι μετανάστες δεν είχαν ούτε στο ελάχιστο παρόμοια μοίρα Οι μεγάλες μάζες των μεταναστών που έκαναν χειρωνακτικές εργασίες

1 Criolloa Οη γηγενής Αργεντινόςή από τους πρώτους που αποίκισαν τη χώρα και οι απόγονοί τους κατά κανόνα λευκοί χωρίς δηλαδή επιμειξίες (Όλες οι υποσημειώσεις στο κείμενο είναι της μεταφράστριας)

34 35

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν

Η λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία που αποτελεί ndashπαραδόξωςndash την κοινή έκφανση ενός ετερογενούς συνόλου ανθρωπίνων κατη- γοριών ndashή που δείχνει τουλάχιστον τη σταδιακή ανάμειξη των στοι-χείων αυτού του συνόλουndash έχει περιοριστεί αποκλειστικά σε δύο εκ-φραστικά μέσα στη μουσική και στη λογοτεχνία αφήνοντας απ έξω για παράδειγμα τις εικαστικές τέχνες και τη λαϊκή αρχιτεκτονική Έτσι παρατηρείται ότι κυρίαρχη θέση στη λαϊκή δημιουργία κατέχουν η ποίηση ndashστα λόγια των χιλιάδων τάνγκο στην ιδιότυπη στιχουργία με γλωσσικά στοιχεία της αργκό1 των Bartolomeacute Rodolfo Aprile Yacareacute Celedonio Esteban Flores Carlos de la Puacutea όπως και στην πλούσια πρόζα του Enrique Gonzaacutelez Tuntildeoacuten στο Last Reasonndash και το θέατρο συγκεκριμένα τα εκατοντάδες σαϊνέτε2 που παίχτηκαν στις σκηνές μας με αυθεντική φωνή στα πρώτα τριάντα χρόνια του αιώνα μας Και η μουσική οι στίχοι και οι ερμηνευτικοί τρόποι του τάνγκο με ποικιλόμορφες συνθέσεις ενορχηστρώσεις και τραγουδιστικούς τρόπους κατά τη διάρκεια της σύνθετης ιστορίας του στην οποία κυ- ριαρχούσαν δυο καλλιτεχνικοί θεσμοί που προέρχονταν απο- κλειστικά από το Ρίο ντε λα Πλάτα ο τραγουδιστής του τάνγκο και η Orquesta Tiacutepica3

1 Στο πρωτότυπο laquolunfardoraquo Η αργκό των κατοίκων του Μπουένος Άιρες2 Sainete Θεατρικό είδος από την Ισπανία με κωμικά στοιχεία διαλόγους

και έντονο λαϊκό χαρακτήρα Συνήθως είναι μονόπρακτο και παίζεται στα διαλείμματα ή στο τέλος μιας παράστασης

3 Η Orquesta Tiacutepica ή ορχήστρα τάνγκο είναι ένα μουσικό σχήμα ορχή-στρας δωματίου το οποίο παραδοσιακά παίζει μουσική τάνγκο Συνή-θως περιλαμβάνει μια ομάδα εγχόρδων (με βιολιά βιόλα και τσέλο) μια ομάδα μπαντονεόν (με τρία ή περισσότερα μπαντονεόν) και μια ομάδα που δίνει ρυθμό (με ένα πιάνο και ένα κοντραμπάσο)

43

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο

Η τελευταία αιτία που ανέφερα ευθύνεται εν μέρει για την περιορι-σμένη διάδοση του τάνγκο μέσα στο πλαίσιο της μελέτης της παγκό-σμιας μουσικής Επίσης αυτό οφείλεται σε διαφορετικό βαθμό στο γεγονός ότι ndashόπως τόσο καλά το έχει πει ο Vicente Rossindash laquoοι τηλέ- γραφοι λειτουργούν μόνο από κει προς τα εδώraquo

Πιθανόν όταν κάνουμε αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ndashυπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στο ρίζωμα και στην αποδοχή του τάνγκο στο Ρίο ντε λα Πλάτα και στην ήπια απήχηση που είχε έξω από τα σύ-νοραndash ο καθένας μας θα διασώσει ανάμεσα στις αναμνήσεις του τον θρυλικό θρίαμβο του τάνγκο στο Παρίσι καθώς και τις διπλωματικές εντάσεις που προξενούνταν όταν γινόταν λόγος για τον υποτιθέμενο αισθησιασμό του ή για τα ρεφρέν που τραγουδούσαν με αφορμή αυτές τις έριδες laquoΛένε ότι το τάνγκο πάσχει από μεγάλη ατονία και γιrsquo αυτό το απαγόρευσε ο πάπας Πίος Ιrsquoraquo Όλα αυτά τα γεγονότα συνέβη-σαν στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας

Ωστόσο οι λόγοι αυτής της ακμής του τάνγκο διαφέρουν αρκετά από εκείνους που αναφέρονται μέχρι σήμερα και που σχεδόν πά-ντα εξυπηρετούν ρομαντικές και συναρπαστικές ιστορίες πάνω στις οποίες βασίστηκαν τα χειρότερα λογοτεχνικά κείμενα που κυκλοφό-ρησαν γύρω από αυτό το θέμα

Διότι για να πούμε την αλήθεια εάν η σιωπή συνοδεύει την αδια- φορία απέναντι στο τάνγκο εξίσου σοβαρή είναι η μεγάλη άγνοια σrsquo ότι αφορά τη ζωή τα ζητήματα και τα προβλήματα των λαϊκών τάξεων καθώς και όλη η πατερναλιστική λογοτεχνία που γράφτη-κε για να υμνηθούν με τρόπο γραφικό οι πιο θλιβερές καταστάσεις ανθρώπινης απελπισίας και να υποστηριχθεί πως ότι αγνοούμε δεν είναι σημαντικό

Οι λόγοι λοιπόν για την ελάχιστη διάδοση της ιστορικής εξέλι-

49

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών

Σrsquo ένα μεγάλο πανό όπου θα απεικονιζόταν η ιστορία του τάνγκο θα υπήρχε μια αισθητή διαίρεση που θα τραβούσε την προσοχή ακό-μα και του πιο αφηρημένου ανθρώπου laquoΠαλιά Φρουράraquo1 και laquoΝέα Φρουράraquo2 Πρόκειται για συμβατικούς όρους και αυθαίρετες κατηγο-ριοποιήσεις που έχουν τεθεί για να χαρακτηρίσουν τέτοιες εποχές διότι οι εποχές αυτές υπήρξαν δυο ιστορικά ορόσημα υψίστης σημα- σίας για την εξέλιξη της λαϊκής μουσικής

Ωστόσο παρrsquo όλη την ιστορική και χρονική σπουδαιότητα που τους αναγνωρίζεται δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα μια συνολική μετα-ξύ τους διάκριση

Η απουσία διάκρισης μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παρά-γοντες στην έλλειψη συστηματικής μελέτης στην προώθηση του όρου laquoΠαλιά Φρουράraquo που παρατηρείται εσχάτως και στην απουσία μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των διαφόρων παραγόντων που έχουν συμβάλει την ιστορική εξέλιξη του τάνγκο

Ωστόσο ο ισχυρισμός με βάση καθαρά χρονολογικά κριτή-ρια ότι οι Ramos Mejiacutea laquotano3raquo Genaro Greco laquoHansenraquo το laquoEl entrerrianoraquo το laquoEl chocloraquo και το φλάουτο ανήκουν ως άνθρωποι έργα και μουσικά όργανα στην Παλιά Φρουρά ενώ οι Disceacutepolo Pugliese Fresedo Troilo το καμπαρέ και τα τάνγκο laquoUnoraquo laquoBoedoraquo laquoMalenaraquo και laquoResponsoraquo ανήκουν στη Νέα Φρουρά φαντάζει πολύ απλοϊκός

Μια τέτοια προσέγγιση πάντως θα μας οδηγούσε σε τρομερά λάθη διότι με βάση αυτά τα κριτήρια θα διαμορφωνόταν μια ανη-

1 Ισπαν Guardia Vieja2 Ισπαν Guardia Nueva3 Ιταλός

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

15

Η συμβολή της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στη διαμόρφωση

της κουλτούρας της Αργεντινής

Πολλοί και πολυποίκιλοι είναι οι παράγοντες που έχουν συμβάλει στην υποτιμητική αντιμετώπιση της λαϊκής μουσικής στα αστικά μας κέντρα τόσο στο επίπεδο της κριτικής σκέψης όσο και σε αυτό της έρευνας

Ωστόσο το σύνολο σχεδόν της μουσικής που ακούει ο κόσμος και που είναι δημοφιλής στο Μπουένος Άιρες και στο Μοντεβιδέο δηλαδή η μουσική εκείνη που είναι ελκυστική γεννά ανησυχίες και συγκινεί τον κόσμο είναι λαϊκής προέλευσης

Συνεπώς αν ακολουθήσουμε αυτή τη γραμμή χωρίς να προχω-ρήσουμε ndashτουλάχιστον για την ώραndash σε διακρίσεις ή εκτιμήσεις αι-σθητικής αξίας ή αυθεντικότητας θα μπορέσουμε να διατυπώσουμε τον ισχυρισμό ότι η απλή ανάλυση όσων αναμεταδίδονται από το ραδιόφωνο ή του περιεχομένου ενός δίσκου ndashγια να ανατρέξουμε στις μαρτυρίες δυο μέσων ευρείας απήχησηςndash θα έφτανε για να επι-βεβαιώσουμε εύκολα ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός η λαϊκή μουσική αποτελεί ένα διαρκές και σημαντικό γεγονός καθώς και μια αδιαμφι-σβήτητη ανάγκη στη ζωή των κοινοτήτων μας

Τέτοιας λογής είναι το φαινόμενο που αντικειμενικά μάς ενδια- φέρει να παρουσιάσουμε Μέχρι σήμερα η πιο αποδεκτή θεωρία στην ανάλυση της λαϊκής μουσικής έχει διατυπωθεί από εκείνους για τους οποίους το ίδιο το θέμα αποτελεί μια ενοχλητική υπόθεση ή τουλάχιστον ένα στάδιο που πρέπει να ξεπεραστεί θεωρείται ότι το χαμηλό αισθητικό επίπεδο της κουλτούρας μας δεν επιτρέπει να εκτιμήσουμε και να αφομοιώσουμε μουσικές εκφράσεις πιο περίτε-χνες Συνεπώς δεν είμαστε ndashγιrsquo αυτό τον λόγοndash σε θέση να απολαύ-σουμε τέτοιας λογής μουσικές εκφράσεις και είμαστε καταδικασμέ-νοι να καταναλώνουμε άλλα μουσικά είδη χαμηλότερης αξίας

19

Δύο πρώτες προειδοποιήσεις

Η δύναμη που αναφέραμε προηγουμένως δεν είναι όπως θα μπο-ρούσε να υποθέσει κανείς η ανόθευτη εξωτερίκευση μιας συλλογι-κής αισθαντικότητας Και δεν είναι ανόθευτη διότι είναι αποτέλεσμα ενός σύνθετου συστήματος στο οποίο παίζουν σημαντικό ρόλο όχι μόνο ο λαός και η μουσική του αλλά και μια σειρά από στοιχεία που πρέπει να συσχετιστούν μrsquo αυτούς ώστε να εξετάσουμε πραγματικά και σε βάθος το ζήτημα της λαϊκής μουσικής

Το εξιδανικευμένο ιδεώδες του ανθρώπου ο οποίος απολαμβά-νει τη μουσική που έχει δημιουργήσει κάποιος άλλος καταργείται πολλές φορές από τα ίδια τα γεγονότα διότι το καθαυτό έργο τέχνης καθορίζεται παραμορφωμένο και συχνά κατεστραμμένο από πα-ράγοντες έξω από τον ίδιο τον στόχο του

Από την εποχή που σε ολόκληρη την Αμερική εμφανίστηκε η λαϊκή μουσική ως ένας δικός της τρόπος έκφρασης μέχρι τις μέρες μας ndashδηλαδή λαμβάνοντας υπόψη ένα ευρύ γενικό πλαίσιο που κα-λύπτει χρονικά τον εικοστό αιώναndash έχουν μεσολαβήσει ανάμεσα στον δημιουργό και στο κοινό του διάφορες καταστάσεις που έχουν αποκτήσει με την πάροδο του χρόνου αποφασιστική σημασία

Μαζί με την ολοένα αυξανόμενη αποδοχή της λαϊκής μουσικής της Αμερικής ndashπου περιλαμβάνει όλο το φάσμα των προτιμήσεων δηλαδή από το έντονο και ειλικρινές πάθος μέχρι και την περαστική τάση της μόδαςndash έχει αναπτυχθεί με αντίστοιχη ισχύ μια μεγάλη βιο-μηχανία που ζει από τη συστηματική εκμετάλλευσή της

Τόσο σημαντική υπήρξε η ακμή αυτής της βιομηχανίας που μπορεί κάλλιστα να σκεφτεί κανείς ότι οι σημαντικότερες πηγές εσόδων ndashτο ραδιόφωνο και η δισκογραφία για παράδειγμαndash έχουν επιβιώσει χάρη στη λαϊκή μουσική Στην πραγματικότητα ούτε το ραδιόφωνο ούτε η δισκογραφία θα επιβίωναν μεταδίδοντας μόνο προγράμματα κλασικής μουσικής όπως δεν μπορούσε τότε να

22 23

Η θέση της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στο πλαίσιο της παραγωγής

Αφού κάναμε την προηγούμενη γενική διάκριση που μπορεί να εφαρμοστεί σrsquo όλη τη λαϊκή μουσική της ηπείρου μπορούμε πλέον να περιορίσουμε το πεδίο της μελέτης μας στην περιοχή του Ρίο ντε λα Πλάτα και να σημειώσουμε ότι η λαϊκή μουσική των πόλεών μας είναι η μοναδική πραγματικά αντιπροσωπευτική και σταθερή καλ-λιτεχνική έκφραση που έχει διατυπωθεί μέσα σrsquo αυτές Και για να αποφύγουμε παρεξηγήσεις προσθέτουμε ότι αυτή η έννοια συμπε-ριλαμβάνει όλα τα στάδια εξέλιξης της λαϊκής μουσικής μέσα στο πλαίσιο διαφόρων ιστορικών γεγονότων Πρόκειται για στάδια που θα πρέπει να εξετάσουμε και να διακρίνουμε πολύ προσεκτικά στις σελίδες που ακολουθούν

Η αποδοχή αυτής της διάκρισης που επιτρέπει να διαχωρίσουμε μέσα στην καλλιτεχνική μας παραγωγή αυτό που είναι αυθεντικά αντιπροσωπευτικό από κείνο που δεν είναι πάντα βρισκόταν αντιμέ-τωπη με μεγάλα εμπόδια και αγεφύρωτες δυσκολίες

Η σημαντικότερη από τις πολλές αιτίες που έχουν συμβάλει σε αυτό το γεγονός μέσα στο διάβα της ιστορίας της διανόησής μας μπορεί να περιγραφεί παραστατικά ndashακολουθώντας πιστά την πραγ-ματικότηταndash ως εξής Η πλειοψηφία των ανθρώπων στο Ρίο ντε λα Πλάτα που διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις και πληροί τις προϋπο-θέσεις προκειμένου να ερευνήσει να εκφράσει την άποψή της να διευκρινίσει και να οριοθετήσει ζητήματα σχετικά με την τέχνη μας το κάνει αυτό στοχαζόμενη σrsquo ένα παράθυρο με ρομαντική θέα στα σοκάκια της Μονμάρτρης ή γράφοντας στρογγυλοκαθισμένη στα ωραία γραφεία της Σύνταξης του περιοδικού Time

Όλα αυτά μας κάνουν να υποθέσουμε ndashκαι με το που πάμε λίγο παρακάτω οι μαρτυρίες είναι και πολλές και ιδιαίτερα αποθαρρυντι-κέςndash ότι η πλειονότητα των τολμηρών εκτιμήσεων και των προοπτι-

29

Ο ρόλος της μετανάστευσης στη γένεση της τέχνης

Ο σημαντικός ρόλος του μεταναστευτικού παράγοντα αποτελεί ένα από τα καθοριστικά στοιχεία στη μελέτη της λαϊκής μας καλλιτεχνικής δημιουργίας Το μωσαϊκό εθνικοτήτων που προέκυψε από τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα εμφανίστηκε στις πόλεις του Ρίο ντε λα Πλά-τα ιδιαιτέρως κατά το δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα και απο-τελείτο κυρίως από Ιταλούς Ισπανούς και Κρεολούς1 Οι απογραφές του 1887 στο Μπουένος Άιρες και του 1899 στο Μοντεβιδέο δείχνουν με στατιστική ακρίβεια τον ανθρώπινο πληθυσμό εκείνης της επο-χής Το μισό του πληθυσμού ήταν ξένοι και το άλλο μισό ντόπιοι

Για να το αναλύσουμε περαιτέρω Το τάνγκο για παράδειγμα υπήρξε η αυθεντική μουσική έκφραση αυτού του μωσαϊκού Μέσα από το τάνγκο και τη χρήση μουσικής με ισπανικές ρίζες εκφράζο-νταν οι ανησυχίες και τα συναφή προβλήματα των πόλεών μας Και εκείνοι που το πραγμάτωσαν αυτό ήταν Ιταλοί ή παιδιά Ιταλών

Ο τρόπος με τον οποίο επέδρασε η Ευρώπη στις ανώτερες και στις κατώτερες τάξεις είναι διαμετρικά αντίθετος Ενώ οι πρώτες μέσα στην απόλυτη άνεση παίρνουν καθετί περιττό οι δεύτερες αντίθετα βουτηγμένες στη μιζέρια παίρνουν μόνο το αναγκαίο Στις ανώτερες τάξεις οι προτιμήσεις αλλάζουν με τις αλλαγές στη μόδα γλιστράνε κι εξαφανίζονται κάθε φορά που επιβάλλεται κάτι διαφο-ρετικό Αντίθετα στις κατώτερες τάξεις επειδή επικρατεί η απόγνω-ση καθένας παίρνει το απολύτως αναγκαίο για να το ενσωματώσει ουσιωδώς στον τρόπο ζωής καθώς και στον τρόπο έκφρασής του

Οι μετανάστες δεν είχαν ούτε στο ελάχιστο παρόμοια μοίρα Οι μεγάλες μάζες των μεταναστών που έκαναν χειρωνακτικές εργασίες

1 Criolloa Οη γηγενής Αργεντινόςή από τους πρώτους που αποίκισαν τη χώρα και οι απόγονοί τους κατά κανόνα λευκοί χωρίς δηλαδή επιμειξίες (Όλες οι υποσημειώσεις στο κείμενο είναι της μεταφράστριας)

34 35

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν

Η λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία που αποτελεί ndashπαραδόξωςndash την κοινή έκφανση ενός ετερογενούς συνόλου ανθρωπίνων κατη- γοριών ndashή που δείχνει τουλάχιστον τη σταδιακή ανάμειξη των στοι-χείων αυτού του συνόλουndash έχει περιοριστεί αποκλειστικά σε δύο εκ-φραστικά μέσα στη μουσική και στη λογοτεχνία αφήνοντας απ έξω για παράδειγμα τις εικαστικές τέχνες και τη λαϊκή αρχιτεκτονική Έτσι παρατηρείται ότι κυρίαρχη θέση στη λαϊκή δημιουργία κατέχουν η ποίηση ndashστα λόγια των χιλιάδων τάνγκο στην ιδιότυπη στιχουργία με γλωσσικά στοιχεία της αργκό1 των Bartolomeacute Rodolfo Aprile Yacareacute Celedonio Esteban Flores Carlos de la Puacutea όπως και στην πλούσια πρόζα του Enrique Gonzaacutelez Tuntildeoacuten στο Last Reasonndash και το θέατρο συγκεκριμένα τα εκατοντάδες σαϊνέτε2 που παίχτηκαν στις σκηνές μας με αυθεντική φωνή στα πρώτα τριάντα χρόνια του αιώνα μας Και η μουσική οι στίχοι και οι ερμηνευτικοί τρόποι του τάνγκο με ποικιλόμορφες συνθέσεις ενορχηστρώσεις και τραγουδιστικούς τρόπους κατά τη διάρκεια της σύνθετης ιστορίας του στην οποία κυ- ριαρχούσαν δυο καλλιτεχνικοί θεσμοί που προέρχονταν απο- κλειστικά από το Ρίο ντε λα Πλάτα ο τραγουδιστής του τάνγκο και η Orquesta Tiacutepica3

1 Στο πρωτότυπο laquolunfardoraquo Η αργκό των κατοίκων του Μπουένος Άιρες2 Sainete Θεατρικό είδος από την Ισπανία με κωμικά στοιχεία διαλόγους

και έντονο λαϊκό χαρακτήρα Συνήθως είναι μονόπρακτο και παίζεται στα διαλείμματα ή στο τέλος μιας παράστασης

3 Η Orquesta Tiacutepica ή ορχήστρα τάνγκο είναι ένα μουσικό σχήμα ορχή-στρας δωματίου το οποίο παραδοσιακά παίζει μουσική τάνγκο Συνή-θως περιλαμβάνει μια ομάδα εγχόρδων (με βιολιά βιόλα και τσέλο) μια ομάδα μπαντονεόν (με τρία ή περισσότερα μπαντονεόν) και μια ομάδα που δίνει ρυθμό (με ένα πιάνο και ένα κοντραμπάσο)

43

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο

Η τελευταία αιτία που ανέφερα ευθύνεται εν μέρει για την περιορι-σμένη διάδοση του τάνγκο μέσα στο πλαίσιο της μελέτης της παγκό-σμιας μουσικής Επίσης αυτό οφείλεται σε διαφορετικό βαθμό στο γεγονός ότι ndashόπως τόσο καλά το έχει πει ο Vicente Rossindash laquoοι τηλέ- γραφοι λειτουργούν μόνο από κει προς τα εδώraquo

Πιθανόν όταν κάνουμε αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ndashυπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στο ρίζωμα και στην αποδοχή του τάνγκο στο Ρίο ντε λα Πλάτα και στην ήπια απήχηση που είχε έξω από τα σύ-νοραndash ο καθένας μας θα διασώσει ανάμεσα στις αναμνήσεις του τον θρυλικό θρίαμβο του τάνγκο στο Παρίσι καθώς και τις διπλωματικές εντάσεις που προξενούνταν όταν γινόταν λόγος για τον υποτιθέμενο αισθησιασμό του ή για τα ρεφρέν που τραγουδούσαν με αφορμή αυτές τις έριδες laquoΛένε ότι το τάνγκο πάσχει από μεγάλη ατονία και γιrsquo αυτό το απαγόρευσε ο πάπας Πίος Ιrsquoraquo Όλα αυτά τα γεγονότα συνέβη-σαν στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας

Ωστόσο οι λόγοι αυτής της ακμής του τάνγκο διαφέρουν αρκετά από εκείνους που αναφέρονται μέχρι σήμερα και που σχεδόν πά-ντα εξυπηρετούν ρομαντικές και συναρπαστικές ιστορίες πάνω στις οποίες βασίστηκαν τα χειρότερα λογοτεχνικά κείμενα που κυκλοφό-ρησαν γύρω από αυτό το θέμα

Διότι για να πούμε την αλήθεια εάν η σιωπή συνοδεύει την αδια- φορία απέναντι στο τάνγκο εξίσου σοβαρή είναι η μεγάλη άγνοια σrsquo ότι αφορά τη ζωή τα ζητήματα και τα προβλήματα των λαϊκών τάξεων καθώς και όλη η πατερναλιστική λογοτεχνία που γράφτη-κε για να υμνηθούν με τρόπο γραφικό οι πιο θλιβερές καταστάσεις ανθρώπινης απελπισίας και να υποστηριχθεί πως ότι αγνοούμε δεν είναι σημαντικό

Οι λόγοι λοιπόν για την ελάχιστη διάδοση της ιστορικής εξέλι-

49

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών

Σrsquo ένα μεγάλο πανό όπου θα απεικονιζόταν η ιστορία του τάνγκο θα υπήρχε μια αισθητή διαίρεση που θα τραβούσε την προσοχή ακό-μα και του πιο αφηρημένου ανθρώπου laquoΠαλιά Φρουράraquo1 και laquoΝέα Φρουράraquo2 Πρόκειται για συμβατικούς όρους και αυθαίρετες κατηγο-ριοποιήσεις που έχουν τεθεί για να χαρακτηρίσουν τέτοιες εποχές διότι οι εποχές αυτές υπήρξαν δυο ιστορικά ορόσημα υψίστης σημα- σίας για την εξέλιξη της λαϊκής μουσικής

Ωστόσο παρrsquo όλη την ιστορική και χρονική σπουδαιότητα που τους αναγνωρίζεται δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα μια συνολική μετα-ξύ τους διάκριση

Η απουσία διάκρισης μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παρά-γοντες στην έλλειψη συστηματικής μελέτης στην προώθηση του όρου laquoΠαλιά Φρουράraquo που παρατηρείται εσχάτως και στην απουσία μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των διαφόρων παραγόντων που έχουν συμβάλει την ιστορική εξέλιξη του τάνγκο

Ωστόσο ο ισχυρισμός με βάση καθαρά χρονολογικά κριτή-ρια ότι οι Ramos Mejiacutea laquotano3raquo Genaro Greco laquoHansenraquo το laquoEl entrerrianoraquo το laquoEl chocloraquo και το φλάουτο ανήκουν ως άνθρωποι έργα και μουσικά όργανα στην Παλιά Φρουρά ενώ οι Disceacutepolo Pugliese Fresedo Troilo το καμπαρέ και τα τάνγκο laquoUnoraquo laquoBoedoraquo laquoMalenaraquo και laquoResponsoraquo ανήκουν στη Νέα Φρουρά φαντάζει πολύ απλοϊκός

Μια τέτοια προσέγγιση πάντως θα μας οδηγούσε σε τρομερά λάθη διότι με βάση αυτά τα κριτήρια θα διαμορφωνόταν μια ανη-

1 Ισπαν Guardia Vieja2 Ισπαν Guardia Nueva3 Ιταλός

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

19

Δύο πρώτες προειδοποιήσεις

Η δύναμη που αναφέραμε προηγουμένως δεν είναι όπως θα μπο-ρούσε να υποθέσει κανείς η ανόθευτη εξωτερίκευση μιας συλλογι-κής αισθαντικότητας Και δεν είναι ανόθευτη διότι είναι αποτέλεσμα ενός σύνθετου συστήματος στο οποίο παίζουν σημαντικό ρόλο όχι μόνο ο λαός και η μουσική του αλλά και μια σειρά από στοιχεία που πρέπει να συσχετιστούν μrsquo αυτούς ώστε να εξετάσουμε πραγματικά και σε βάθος το ζήτημα της λαϊκής μουσικής

Το εξιδανικευμένο ιδεώδες του ανθρώπου ο οποίος απολαμβά-νει τη μουσική που έχει δημιουργήσει κάποιος άλλος καταργείται πολλές φορές από τα ίδια τα γεγονότα διότι το καθαυτό έργο τέχνης καθορίζεται παραμορφωμένο και συχνά κατεστραμμένο από πα-ράγοντες έξω από τον ίδιο τον στόχο του

Από την εποχή που σε ολόκληρη την Αμερική εμφανίστηκε η λαϊκή μουσική ως ένας δικός της τρόπος έκφρασης μέχρι τις μέρες μας ndashδηλαδή λαμβάνοντας υπόψη ένα ευρύ γενικό πλαίσιο που κα-λύπτει χρονικά τον εικοστό αιώναndash έχουν μεσολαβήσει ανάμεσα στον δημιουργό και στο κοινό του διάφορες καταστάσεις που έχουν αποκτήσει με την πάροδο του χρόνου αποφασιστική σημασία

Μαζί με την ολοένα αυξανόμενη αποδοχή της λαϊκής μουσικής της Αμερικής ndashπου περιλαμβάνει όλο το φάσμα των προτιμήσεων δηλαδή από το έντονο και ειλικρινές πάθος μέχρι και την περαστική τάση της μόδαςndash έχει αναπτυχθεί με αντίστοιχη ισχύ μια μεγάλη βιο-μηχανία που ζει από τη συστηματική εκμετάλλευσή της

Τόσο σημαντική υπήρξε η ακμή αυτής της βιομηχανίας που μπορεί κάλλιστα να σκεφτεί κανείς ότι οι σημαντικότερες πηγές εσόδων ndashτο ραδιόφωνο και η δισκογραφία για παράδειγμαndash έχουν επιβιώσει χάρη στη λαϊκή μουσική Στην πραγματικότητα ούτε το ραδιόφωνο ούτε η δισκογραφία θα επιβίωναν μεταδίδοντας μόνο προγράμματα κλασικής μουσικής όπως δεν μπορούσε τότε να

22 23

Η θέση της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στο πλαίσιο της παραγωγής

Αφού κάναμε την προηγούμενη γενική διάκριση που μπορεί να εφαρμοστεί σrsquo όλη τη λαϊκή μουσική της ηπείρου μπορούμε πλέον να περιορίσουμε το πεδίο της μελέτης μας στην περιοχή του Ρίο ντε λα Πλάτα και να σημειώσουμε ότι η λαϊκή μουσική των πόλεών μας είναι η μοναδική πραγματικά αντιπροσωπευτική και σταθερή καλ-λιτεχνική έκφραση που έχει διατυπωθεί μέσα σrsquo αυτές Και για να αποφύγουμε παρεξηγήσεις προσθέτουμε ότι αυτή η έννοια συμπε-ριλαμβάνει όλα τα στάδια εξέλιξης της λαϊκής μουσικής μέσα στο πλαίσιο διαφόρων ιστορικών γεγονότων Πρόκειται για στάδια που θα πρέπει να εξετάσουμε και να διακρίνουμε πολύ προσεκτικά στις σελίδες που ακολουθούν

Η αποδοχή αυτής της διάκρισης που επιτρέπει να διαχωρίσουμε μέσα στην καλλιτεχνική μας παραγωγή αυτό που είναι αυθεντικά αντιπροσωπευτικό από κείνο που δεν είναι πάντα βρισκόταν αντιμέ-τωπη με μεγάλα εμπόδια και αγεφύρωτες δυσκολίες

Η σημαντικότερη από τις πολλές αιτίες που έχουν συμβάλει σε αυτό το γεγονός μέσα στο διάβα της ιστορίας της διανόησής μας μπορεί να περιγραφεί παραστατικά ndashακολουθώντας πιστά την πραγ-ματικότηταndash ως εξής Η πλειοψηφία των ανθρώπων στο Ρίο ντε λα Πλάτα που διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις και πληροί τις προϋπο-θέσεις προκειμένου να ερευνήσει να εκφράσει την άποψή της να διευκρινίσει και να οριοθετήσει ζητήματα σχετικά με την τέχνη μας το κάνει αυτό στοχαζόμενη σrsquo ένα παράθυρο με ρομαντική θέα στα σοκάκια της Μονμάρτρης ή γράφοντας στρογγυλοκαθισμένη στα ωραία γραφεία της Σύνταξης του περιοδικού Time

Όλα αυτά μας κάνουν να υποθέσουμε ndashκαι με το που πάμε λίγο παρακάτω οι μαρτυρίες είναι και πολλές και ιδιαίτερα αποθαρρυντι-κέςndash ότι η πλειονότητα των τολμηρών εκτιμήσεων και των προοπτι-

29

Ο ρόλος της μετανάστευσης στη γένεση της τέχνης

Ο σημαντικός ρόλος του μεταναστευτικού παράγοντα αποτελεί ένα από τα καθοριστικά στοιχεία στη μελέτη της λαϊκής μας καλλιτεχνικής δημιουργίας Το μωσαϊκό εθνικοτήτων που προέκυψε από τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα εμφανίστηκε στις πόλεις του Ρίο ντε λα Πλά-τα ιδιαιτέρως κατά το δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα και απο-τελείτο κυρίως από Ιταλούς Ισπανούς και Κρεολούς1 Οι απογραφές του 1887 στο Μπουένος Άιρες και του 1899 στο Μοντεβιδέο δείχνουν με στατιστική ακρίβεια τον ανθρώπινο πληθυσμό εκείνης της επο-χής Το μισό του πληθυσμού ήταν ξένοι και το άλλο μισό ντόπιοι

Για να το αναλύσουμε περαιτέρω Το τάνγκο για παράδειγμα υπήρξε η αυθεντική μουσική έκφραση αυτού του μωσαϊκού Μέσα από το τάνγκο και τη χρήση μουσικής με ισπανικές ρίζες εκφράζο-νταν οι ανησυχίες και τα συναφή προβλήματα των πόλεών μας Και εκείνοι που το πραγμάτωσαν αυτό ήταν Ιταλοί ή παιδιά Ιταλών

Ο τρόπος με τον οποίο επέδρασε η Ευρώπη στις ανώτερες και στις κατώτερες τάξεις είναι διαμετρικά αντίθετος Ενώ οι πρώτες μέσα στην απόλυτη άνεση παίρνουν καθετί περιττό οι δεύτερες αντίθετα βουτηγμένες στη μιζέρια παίρνουν μόνο το αναγκαίο Στις ανώτερες τάξεις οι προτιμήσεις αλλάζουν με τις αλλαγές στη μόδα γλιστράνε κι εξαφανίζονται κάθε φορά που επιβάλλεται κάτι διαφο-ρετικό Αντίθετα στις κατώτερες τάξεις επειδή επικρατεί η απόγνω-ση καθένας παίρνει το απολύτως αναγκαίο για να το ενσωματώσει ουσιωδώς στον τρόπο ζωής καθώς και στον τρόπο έκφρασής του

Οι μετανάστες δεν είχαν ούτε στο ελάχιστο παρόμοια μοίρα Οι μεγάλες μάζες των μεταναστών που έκαναν χειρωνακτικές εργασίες

1 Criolloa Οη γηγενής Αργεντινόςή από τους πρώτους που αποίκισαν τη χώρα και οι απόγονοί τους κατά κανόνα λευκοί χωρίς δηλαδή επιμειξίες (Όλες οι υποσημειώσεις στο κείμενο είναι της μεταφράστριας)

34 35

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν

Η λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία που αποτελεί ndashπαραδόξωςndash την κοινή έκφανση ενός ετερογενούς συνόλου ανθρωπίνων κατη- γοριών ndashή που δείχνει τουλάχιστον τη σταδιακή ανάμειξη των στοι-χείων αυτού του συνόλουndash έχει περιοριστεί αποκλειστικά σε δύο εκ-φραστικά μέσα στη μουσική και στη λογοτεχνία αφήνοντας απ έξω για παράδειγμα τις εικαστικές τέχνες και τη λαϊκή αρχιτεκτονική Έτσι παρατηρείται ότι κυρίαρχη θέση στη λαϊκή δημιουργία κατέχουν η ποίηση ndashστα λόγια των χιλιάδων τάνγκο στην ιδιότυπη στιχουργία με γλωσσικά στοιχεία της αργκό1 των Bartolomeacute Rodolfo Aprile Yacareacute Celedonio Esteban Flores Carlos de la Puacutea όπως και στην πλούσια πρόζα του Enrique Gonzaacutelez Tuntildeoacuten στο Last Reasonndash και το θέατρο συγκεκριμένα τα εκατοντάδες σαϊνέτε2 που παίχτηκαν στις σκηνές μας με αυθεντική φωνή στα πρώτα τριάντα χρόνια του αιώνα μας Και η μουσική οι στίχοι και οι ερμηνευτικοί τρόποι του τάνγκο με ποικιλόμορφες συνθέσεις ενορχηστρώσεις και τραγουδιστικούς τρόπους κατά τη διάρκεια της σύνθετης ιστορίας του στην οποία κυ- ριαρχούσαν δυο καλλιτεχνικοί θεσμοί που προέρχονταν απο- κλειστικά από το Ρίο ντε λα Πλάτα ο τραγουδιστής του τάνγκο και η Orquesta Tiacutepica3

1 Στο πρωτότυπο laquolunfardoraquo Η αργκό των κατοίκων του Μπουένος Άιρες2 Sainete Θεατρικό είδος από την Ισπανία με κωμικά στοιχεία διαλόγους

και έντονο λαϊκό χαρακτήρα Συνήθως είναι μονόπρακτο και παίζεται στα διαλείμματα ή στο τέλος μιας παράστασης

3 Η Orquesta Tiacutepica ή ορχήστρα τάνγκο είναι ένα μουσικό σχήμα ορχή-στρας δωματίου το οποίο παραδοσιακά παίζει μουσική τάνγκο Συνή-θως περιλαμβάνει μια ομάδα εγχόρδων (με βιολιά βιόλα και τσέλο) μια ομάδα μπαντονεόν (με τρία ή περισσότερα μπαντονεόν) και μια ομάδα που δίνει ρυθμό (με ένα πιάνο και ένα κοντραμπάσο)

43

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο

Η τελευταία αιτία που ανέφερα ευθύνεται εν μέρει για την περιορι-σμένη διάδοση του τάνγκο μέσα στο πλαίσιο της μελέτης της παγκό-σμιας μουσικής Επίσης αυτό οφείλεται σε διαφορετικό βαθμό στο γεγονός ότι ndashόπως τόσο καλά το έχει πει ο Vicente Rossindash laquoοι τηλέ- γραφοι λειτουργούν μόνο από κει προς τα εδώraquo

Πιθανόν όταν κάνουμε αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ndashυπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στο ρίζωμα και στην αποδοχή του τάνγκο στο Ρίο ντε λα Πλάτα και στην ήπια απήχηση που είχε έξω από τα σύ-νοραndash ο καθένας μας θα διασώσει ανάμεσα στις αναμνήσεις του τον θρυλικό θρίαμβο του τάνγκο στο Παρίσι καθώς και τις διπλωματικές εντάσεις που προξενούνταν όταν γινόταν λόγος για τον υποτιθέμενο αισθησιασμό του ή για τα ρεφρέν που τραγουδούσαν με αφορμή αυτές τις έριδες laquoΛένε ότι το τάνγκο πάσχει από μεγάλη ατονία και γιrsquo αυτό το απαγόρευσε ο πάπας Πίος Ιrsquoraquo Όλα αυτά τα γεγονότα συνέβη-σαν στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας

Ωστόσο οι λόγοι αυτής της ακμής του τάνγκο διαφέρουν αρκετά από εκείνους που αναφέρονται μέχρι σήμερα και που σχεδόν πά-ντα εξυπηρετούν ρομαντικές και συναρπαστικές ιστορίες πάνω στις οποίες βασίστηκαν τα χειρότερα λογοτεχνικά κείμενα που κυκλοφό-ρησαν γύρω από αυτό το θέμα

Διότι για να πούμε την αλήθεια εάν η σιωπή συνοδεύει την αδια- φορία απέναντι στο τάνγκο εξίσου σοβαρή είναι η μεγάλη άγνοια σrsquo ότι αφορά τη ζωή τα ζητήματα και τα προβλήματα των λαϊκών τάξεων καθώς και όλη η πατερναλιστική λογοτεχνία που γράφτη-κε για να υμνηθούν με τρόπο γραφικό οι πιο θλιβερές καταστάσεις ανθρώπινης απελπισίας και να υποστηριχθεί πως ότι αγνοούμε δεν είναι σημαντικό

Οι λόγοι λοιπόν για την ελάχιστη διάδοση της ιστορικής εξέλι-

49

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών

Σrsquo ένα μεγάλο πανό όπου θα απεικονιζόταν η ιστορία του τάνγκο θα υπήρχε μια αισθητή διαίρεση που θα τραβούσε την προσοχή ακό-μα και του πιο αφηρημένου ανθρώπου laquoΠαλιά Φρουράraquo1 και laquoΝέα Φρουράraquo2 Πρόκειται για συμβατικούς όρους και αυθαίρετες κατηγο-ριοποιήσεις που έχουν τεθεί για να χαρακτηρίσουν τέτοιες εποχές διότι οι εποχές αυτές υπήρξαν δυο ιστορικά ορόσημα υψίστης σημα- σίας για την εξέλιξη της λαϊκής μουσικής

Ωστόσο παρrsquo όλη την ιστορική και χρονική σπουδαιότητα που τους αναγνωρίζεται δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα μια συνολική μετα-ξύ τους διάκριση

Η απουσία διάκρισης μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παρά-γοντες στην έλλειψη συστηματικής μελέτης στην προώθηση του όρου laquoΠαλιά Φρουράraquo που παρατηρείται εσχάτως και στην απουσία μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των διαφόρων παραγόντων που έχουν συμβάλει την ιστορική εξέλιξη του τάνγκο

Ωστόσο ο ισχυρισμός με βάση καθαρά χρονολογικά κριτή-ρια ότι οι Ramos Mejiacutea laquotano3raquo Genaro Greco laquoHansenraquo το laquoEl entrerrianoraquo το laquoEl chocloraquo και το φλάουτο ανήκουν ως άνθρωποι έργα και μουσικά όργανα στην Παλιά Φρουρά ενώ οι Disceacutepolo Pugliese Fresedo Troilo το καμπαρέ και τα τάνγκο laquoUnoraquo laquoBoedoraquo laquoMalenaraquo και laquoResponsoraquo ανήκουν στη Νέα Φρουρά φαντάζει πολύ απλοϊκός

Μια τέτοια προσέγγιση πάντως θα μας οδηγούσε σε τρομερά λάθη διότι με βάση αυτά τα κριτήρια θα διαμορφωνόταν μια ανη-

1 Ισπαν Guardia Vieja2 Ισπαν Guardia Nueva3 Ιταλός

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

22 23

Η θέση της λαϊκής καλλιτεχνικής δημιουργίας στο πλαίσιο της παραγωγής

Αφού κάναμε την προηγούμενη γενική διάκριση που μπορεί να εφαρμοστεί σrsquo όλη τη λαϊκή μουσική της ηπείρου μπορούμε πλέον να περιορίσουμε το πεδίο της μελέτης μας στην περιοχή του Ρίο ντε λα Πλάτα και να σημειώσουμε ότι η λαϊκή μουσική των πόλεών μας είναι η μοναδική πραγματικά αντιπροσωπευτική και σταθερή καλ-λιτεχνική έκφραση που έχει διατυπωθεί μέσα σrsquo αυτές Και για να αποφύγουμε παρεξηγήσεις προσθέτουμε ότι αυτή η έννοια συμπε-ριλαμβάνει όλα τα στάδια εξέλιξης της λαϊκής μουσικής μέσα στο πλαίσιο διαφόρων ιστορικών γεγονότων Πρόκειται για στάδια που θα πρέπει να εξετάσουμε και να διακρίνουμε πολύ προσεκτικά στις σελίδες που ακολουθούν

Η αποδοχή αυτής της διάκρισης που επιτρέπει να διαχωρίσουμε μέσα στην καλλιτεχνική μας παραγωγή αυτό που είναι αυθεντικά αντιπροσωπευτικό από κείνο που δεν είναι πάντα βρισκόταν αντιμέ-τωπη με μεγάλα εμπόδια και αγεφύρωτες δυσκολίες

Η σημαντικότερη από τις πολλές αιτίες που έχουν συμβάλει σε αυτό το γεγονός μέσα στο διάβα της ιστορίας της διανόησής μας μπορεί να περιγραφεί παραστατικά ndashακολουθώντας πιστά την πραγ-ματικότηταndash ως εξής Η πλειοψηφία των ανθρώπων στο Ρίο ντε λα Πλάτα που διαθέτει τις απαραίτητες γνώσεις και πληροί τις προϋπο-θέσεις προκειμένου να ερευνήσει να εκφράσει την άποψή της να διευκρινίσει και να οριοθετήσει ζητήματα σχετικά με την τέχνη μας το κάνει αυτό στοχαζόμενη σrsquo ένα παράθυρο με ρομαντική θέα στα σοκάκια της Μονμάρτρης ή γράφοντας στρογγυλοκαθισμένη στα ωραία γραφεία της Σύνταξης του περιοδικού Time

Όλα αυτά μας κάνουν να υποθέσουμε ndashκαι με το που πάμε λίγο παρακάτω οι μαρτυρίες είναι και πολλές και ιδιαίτερα αποθαρρυντι-κέςndash ότι η πλειονότητα των τολμηρών εκτιμήσεων και των προοπτι-

29

Ο ρόλος της μετανάστευσης στη γένεση της τέχνης

Ο σημαντικός ρόλος του μεταναστευτικού παράγοντα αποτελεί ένα από τα καθοριστικά στοιχεία στη μελέτη της λαϊκής μας καλλιτεχνικής δημιουργίας Το μωσαϊκό εθνικοτήτων που προέκυψε από τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα εμφανίστηκε στις πόλεις του Ρίο ντε λα Πλά-τα ιδιαιτέρως κατά το δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα και απο-τελείτο κυρίως από Ιταλούς Ισπανούς και Κρεολούς1 Οι απογραφές του 1887 στο Μπουένος Άιρες και του 1899 στο Μοντεβιδέο δείχνουν με στατιστική ακρίβεια τον ανθρώπινο πληθυσμό εκείνης της επο-χής Το μισό του πληθυσμού ήταν ξένοι και το άλλο μισό ντόπιοι

Για να το αναλύσουμε περαιτέρω Το τάνγκο για παράδειγμα υπήρξε η αυθεντική μουσική έκφραση αυτού του μωσαϊκού Μέσα από το τάνγκο και τη χρήση μουσικής με ισπανικές ρίζες εκφράζο-νταν οι ανησυχίες και τα συναφή προβλήματα των πόλεών μας Και εκείνοι που το πραγμάτωσαν αυτό ήταν Ιταλοί ή παιδιά Ιταλών

Ο τρόπος με τον οποίο επέδρασε η Ευρώπη στις ανώτερες και στις κατώτερες τάξεις είναι διαμετρικά αντίθετος Ενώ οι πρώτες μέσα στην απόλυτη άνεση παίρνουν καθετί περιττό οι δεύτερες αντίθετα βουτηγμένες στη μιζέρια παίρνουν μόνο το αναγκαίο Στις ανώτερες τάξεις οι προτιμήσεις αλλάζουν με τις αλλαγές στη μόδα γλιστράνε κι εξαφανίζονται κάθε φορά που επιβάλλεται κάτι διαφο-ρετικό Αντίθετα στις κατώτερες τάξεις επειδή επικρατεί η απόγνω-ση καθένας παίρνει το απολύτως αναγκαίο για να το ενσωματώσει ουσιωδώς στον τρόπο ζωής καθώς και στον τρόπο έκφρασής του

Οι μετανάστες δεν είχαν ούτε στο ελάχιστο παρόμοια μοίρα Οι μεγάλες μάζες των μεταναστών που έκαναν χειρωνακτικές εργασίες

1 Criolloa Οη γηγενής Αργεντινόςή από τους πρώτους που αποίκισαν τη χώρα και οι απόγονοί τους κατά κανόνα λευκοί χωρίς δηλαδή επιμειξίες (Όλες οι υποσημειώσεις στο κείμενο είναι της μεταφράστριας)

34 35

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν

Η λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία που αποτελεί ndashπαραδόξωςndash την κοινή έκφανση ενός ετερογενούς συνόλου ανθρωπίνων κατη- γοριών ndashή που δείχνει τουλάχιστον τη σταδιακή ανάμειξη των στοι-χείων αυτού του συνόλουndash έχει περιοριστεί αποκλειστικά σε δύο εκ-φραστικά μέσα στη μουσική και στη λογοτεχνία αφήνοντας απ έξω για παράδειγμα τις εικαστικές τέχνες και τη λαϊκή αρχιτεκτονική Έτσι παρατηρείται ότι κυρίαρχη θέση στη λαϊκή δημιουργία κατέχουν η ποίηση ndashστα λόγια των χιλιάδων τάνγκο στην ιδιότυπη στιχουργία με γλωσσικά στοιχεία της αργκό1 των Bartolomeacute Rodolfo Aprile Yacareacute Celedonio Esteban Flores Carlos de la Puacutea όπως και στην πλούσια πρόζα του Enrique Gonzaacutelez Tuntildeoacuten στο Last Reasonndash και το θέατρο συγκεκριμένα τα εκατοντάδες σαϊνέτε2 που παίχτηκαν στις σκηνές μας με αυθεντική φωνή στα πρώτα τριάντα χρόνια του αιώνα μας Και η μουσική οι στίχοι και οι ερμηνευτικοί τρόποι του τάνγκο με ποικιλόμορφες συνθέσεις ενορχηστρώσεις και τραγουδιστικούς τρόπους κατά τη διάρκεια της σύνθετης ιστορίας του στην οποία κυ- ριαρχούσαν δυο καλλιτεχνικοί θεσμοί που προέρχονταν απο- κλειστικά από το Ρίο ντε λα Πλάτα ο τραγουδιστής του τάνγκο και η Orquesta Tiacutepica3

1 Στο πρωτότυπο laquolunfardoraquo Η αργκό των κατοίκων του Μπουένος Άιρες2 Sainete Θεατρικό είδος από την Ισπανία με κωμικά στοιχεία διαλόγους

και έντονο λαϊκό χαρακτήρα Συνήθως είναι μονόπρακτο και παίζεται στα διαλείμματα ή στο τέλος μιας παράστασης

3 Η Orquesta Tiacutepica ή ορχήστρα τάνγκο είναι ένα μουσικό σχήμα ορχή-στρας δωματίου το οποίο παραδοσιακά παίζει μουσική τάνγκο Συνή-θως περιλαμβάνει μια ομάδα εγχόρδων (με βιολιά βιόλα και τσέλο) μια ομάδα μπαντονεόν (με τρία ή περισσότερα μπαντονεόν) και μια ομάδα που δίνει ρυθμό (με ένα πιάνο και ένα κοντραμπάσο)

43

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο

Η τελευταία αιτία που ανέφερα ευθύνεται εν μέρει για την περιορι-σμένη διάδοση του τάνγκο μέσα στο πλαίσιο της μελέτης της παγκό-σμιας μουσικής Επίσης αυτό οφείλεται σε διαφορετικό βαθμό στο γεγονός ότι ndashόπως τόσο καλά το έχει πει ο Vicente Rossindash laquoοι τηλέ- γραφοι λειτουργούν μόνο από κει προς τα εδώraquo

Πιθανόν όταν κάνουμε αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ndashυπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στο ρίζωμα και στην αποδοχή του τάνγκο στο Ρίο ντε λα Πλάτα και στην ήπια απήχηση που είχε έξω από τα σύ-νοραndash ο καθένας μας θα διασώσει ανάμεσα στις αναμνήσεις του τον θρυλικό θρίαμβο του τάνγκο στο Παρίσι καθώς και τις διπλωματικές εντάσεις που προξενούνταν όταν γινόταν λόγος για τον υποτιθέμενο αισθησιασμό του ή για τα ρεφρέν που τραγουδούσαν με αφορμή αυτές τις έριδες laquoΛένε ότι το τάνγκο πάσχει από μεγάλη ατονία και γιrsquo αυτό το απαγόρευσε ο πάπας Πίος Ιrsquoraquo Όλα αυτά τα γεγονότα συνέβη-σαν στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας

Ωστόσο οι λόγοι αυτής της ακμής του τάνγκο διαφέρουν αρκετά από εκείνους που αναφέρονται μέχρι σήμερα και που σχεδόν πά-ντα εξυπηρετούν ρομαντικές και συναρπαστικές ιστορίες πάνω στις οποίες βασίστηκαν τα χειρότερα λογοτεχνικά κείμενα που κυκλοφό-ρησαν γύρω από αυτό το θέμα

Διότι για να πούμε την αλήθεια εάν η σιωπή συνοδεύει την αδια- φορία απέναντι στο τάνγκο εξίσου σοβαρή είναι η μεγάλη άγνοια σrsquo ότι αφορά τη ζωή τα ζητήματα και τα προβλήματα των λαϊκών τάξεων καθώς και όλη η πατερναλιστική λογοτεχνία που γράφτη-κε για να υμνηθούν με τρόπο γραφικό οι πιο θλιβερές καταστάσεις ανθρώπινης απελπισίας και να υποστηριχθεί πως ότι αγνοούμε δεν είναι σημαντικό

Οι λόγοι λοιπόν για την ελάχιστη διάδοση της ιστορικής εξέλι-

49

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών

Σrsquo ένα μεγάλο πανό όπου θα απεικονιζόταν η ιστορία του τάνγκο θα υπήρχε μια αισθητή διαίρεση που θα τραβούσε την προσοχή ακό-μα και του πιο αφηρημένου ανθρώπου laquoΠαλιά Φρουράraquo1 και laquoΝέα Φρουράraquo2 Πρόκειται για συμβατικούς όρους και αυθαίρετες κατηγο-ριοποιήσεις που έχουν τεθεί για να χαρακτηρίσουν τέτοιες εποχές διότι οι εποχές αυτές υπήρξαν δυο ιστορικά ορόσημα υψίστης σημα- σίας για την εξέλιξη της λαϊκής μουσικής

Ωστόσο παρrsquo όλη την ιστορική και χρονική σπουδαιότητα που τους αναγνωρίζεται δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα μια συνολική μετα-ξύ τους διάκριση

Η απουσία διάκρισης μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παρά-γοντες στην έλλειψη συστηματικής μελέτης στην προώθηση του όρου laquoΠαλιά Φρουράraquo που παρατηρείται εσχάτως και στην απουσία μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των διαφόρων παραγόντων που έχουν συμβάλει την ιστορική εξέλιξη του τάνγκο

Ωστόσο ο ισχυρισμός με βάση καθαρά χρονολογικά κριτή-ρια ότι οι Ramos Mejiacutea laquotano3raquo Genaro Greco laquoHansenraquo το laquoEl entrerrianoraquo το laquoEl chocloraquo και το φλάουτο ανήκουν ως άνθρωποι έργα και μουσικά όργανα στην Παλιά Φρουρά ενώ οι Disceacutepolo Pugliese Fresedo Troilo το καμπαρέ και τα τάνγκο laquoUnoraquo laquoBoedoraquo laquoMalenaraquo και laquoResponsoraquo ανήκουν στη Νέα Φρουρά φαντάζει πολύ απλοϊκός

Μια τέτοια προσέγγιση πάντως θα μας οδηγούσε σε τρομερά λάθη διότι με βάση αυτά τα κριτήρια θα διαμορφωνόταν μια ανη-

1 Ισπαν Guardia Vieja2 Ισπαν Guardia Nueva3 Ιταλός

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

29

Ο ρόλος της μετανάστευσης στη γένεση της τέχνης

Ο σημαντικός ρόλος του μεταναστευτικού παράγοντα αποτελεί ένα από τα καθοριστικά στοιχεία στη μελέτη της λαϊκής μας καλλιτεχνικής δημιουργίας Το μωσαϊκό εθνικοτήτων που προέκυψε από τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα εμφανίστηκε στις πόλεις του Ρίο ντε λα Πλά-τα ιδιαιτέρως κατά το δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα και απο-τελείτο κυρίως από Ιταλούς Ισπανούς και Κρεολούς1 Οι απογραφές του 1887 στο Μπουένος Άιρες και του 1899 στο Μοντεβιδέο δείχνουν με στατιστική ακρίβεια τον ανθρώπινο πληθυσμό εκείνης της επο-χής Το μισό του πληθυσμού ήταν ξένοι και το άλλο μισό ντόπιοι

Για να το αναλύσουμε περαιτέρω Το τάνγκο για παράδειγμα υπήρξε η αυθεντική μουσική έκφραση αυτού του μωσαϊκού Μέσα από το τάνγκο και τη χρήση μουσικής με ισπανικές ρίζες εκφράζο-νταν οι ανησυχίες και τα συναφή προβλήματα των πόλεών μας Και εκείνοι που το πραγμάτωσαν αυτό ήταν Ιταλοί ή παιδιά Ιταλών

Ο τρόπος με τον οποίο επέδρασε η Ευρώπη στις ανώτερες και στις κατώτερες τάξεις είναι διαμετρικά αντίθετος Ενώ οι πρώτες μέσα στην απόλυτη άνεση παίρνουν καθετί περιττό οι δεύτερες αντίθετα βουτηγμένες στη μιζέρια παίρνουν μόνο το αναγκαίο Στις ανώτερες τάξεις οι προτιμήσεις αλλάζουν με τις αλλαγές στη μόδα γλιστράνε κι εξαφανίζονται κάθε φορά που επιβάλλεται κάτι διαφο-ρετικό Αντίθετα στις κατώτερες τάξεις επειδή επικρατεί η απόγνω-ση καθένας παίρνει το απολύτως αναγκαίο για να το ενσωματώσει ουσιωδώς στον τρόπο ζωής καθώς και στον τρόπο έκφρασής του

Οι μετανάστες δεν είχαν ούτε στο ελάχιστο παρόμοια μοίρα Οι μεγάλες μάζες των μεταναστών που έκαναν χειρωνακτικές εργασίες

1 Criolloa Οη γηγενής Αργεντινόςή από τους πρώτους που αποίκισαν τη χώρα και οι απόγονοί τους κατά κανόνα λευκοί χωρίς δηλαδή επιμειξίες (Όλες οι υποσημειώσεις στο κείμενο είναι της μεταφράστριας)

34 35

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν

Η λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία που αποτελεί ndashπαραδόξωςndash την κοινή έκφανση ενός ετερογενούς συνόλου ανθρωπίνων κατη- γοριών ndashή που δείχνει τουλάχιστον τη σταδιακή ανάμειξη των στοι-χείων αυτού του συνόλουndash έχει περιοριστεί αποκλειστικά σε δύο εκ-φραστικά μέσα στη μουσική και στη λογοτεχνία αφήνοντας απ έξω για παράδειγμα τις εικαστικές τέχνες και τη λαϊκή αρχιτεκτονική Έτσι παρατηρείται ότι κυρίαρχη θέση στη λαϊκή δημιουργία κατέχουν η ποίηση ndashστα λόγια των χιλιάδων τάνγκο στην ιδιότυπη στιχουργία με γλωσσικά στοιχεία της αργκό1 των Bartolomeacute Rodolfo Aprile Yacareacute Celedonio Esteban Flores Carlos de la Puacutea όπως και στην πλούσια πρόζα του Enrique Gonzaacutelez Tuntildeoacuten στο Last Reasonndash και το θέατρο συγκεκριμένα τα εκατοντάδες σαϊνέτε2 που παίχτηκαν στις σκηνές μας με αυθεντική φωνή στα πρώτα τριάντα χρόνια του αιώνα μας Και η μουσική οι στίχοι και οι ερμηνευτικοί τρόποι του τάνγκο με ποικιλόμορφες συνθέσεις ενορχηστρώσεις και τραγουδιστικούς τρόπους κατά τη διάρκεια της σύνθετης ιστορίας του στην οποία κυ- ριαρχούσαν δυο καλλιτεχνικοί θεσμοί που προέρχονταν απο- κλειστικά από το Ρίο ντε λα Πλάτα ο τραγουδιστής του τάνγκο και η Orquesta Tiacutepica3

1 Στο πρωτότυπο laquolunfardoraquo Η αργκό των κατοίκων του Μπουένος Άιρες2 Sainete Θεατρικό είδος από την Ισπανία με κωμικά στοιχεία διαλόγους

και έντονο λαϊκό χαρακτήρα Συνήθως είναι μονόπρακτο και παίζεται στα διαλείμματα ή στο τέλος μιας παράστασης

3 Η Orquesta Tiacutepica ή ορχήστρα τάνγκο είναι ένα μουσικό σχήμα ορχή-στρας δωματίου το οποίο παραδοσιακά παίζει μουσική τάνγκο Συνή-θως περιλαμβάνει μια ομάδα εγχόρδων (με βιολιά βιόλα και τσέλο) μια ομάδα μπαντονεόν (με τρία ή περισσότερα μπαντονεόν) και μια ομάδα που δίνει ρυθμό (με ένα πιάνο και ένα κοντραμπάσο)

43

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο

Η τελευταία αιτία που ανέφερα ευθύνεται εν μέρει για την περιορι-σμένη διάδοση του τάνγκο μέσα στο πλαίσιο της μελέτης της παγκό-σμιας μουσικής Επίσης αυτό οφείλεται σε διαφορετικό βαθμό στο γεγονός ότι ndashόπως τόσο καλά το έχει πει ο Vicente Rossindash laquoοι τηλέ- γραφοι λειτουργούν μόνο από κει προς τα εδώraquo

Πιθανόν όταν κάνουμε αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ndashυπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στο ρίζωμα και στην αποδοχή του τάνγκο στο Ρίο ντε λα Πλάτα και στην ήπια απήχηση που είχε έξω από τα σύ-νοραndash ο καθένας μας θα διασώσει ανάμεσα στις αναμνήσεις του τον θρυλικό θρίαμβο του τάνγκο στο Παρίσι καθώς και τις διπλωματικές εντάσεις που προξενούνταν όταν γινόταν λόγος για τον υποτιθέμενο αισθησιασμό του ή για τα ρεφρέν που τραγουδούσαν με αφορμή αυτές τις έριδες laquoΛένε ότι το τάνγκο πάσχει από μεγάλη ατονία και γιrsquo αυτό το απαγόρευσε ο πάπας Πίος Ιrsquoraquo Όλα αυτά τα γεγονότα συνέβη-σαν στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας

Ωστόσο οι λόγοι αυτής της ακμής του τάνγκο διαφέρουν αρκετά από εκείνους που αναφέρονται μέχρι σήμερα και που σχεδόν πά-ντα εξυπηρετούν ρομαντικές και συναρπαστικές ιστορίες πάνω στις οποίες βασίστηκαν τα χειρότερα λογοτεχνικά κείμενα που κυκλοφό-ρησαν γύρω από αυτό το θέμα

Διότι για να πούμε την αλήθεια εάν η σιωπή συνοδεύει την αδια- φορία απέναντι στο τάνγκο εξίσου σοβαρή είναι η μεγάλη άγνοια σrsquo ότι αφορά τη ζωή τα ζητήματα και τα προβλήματα των λαϊκών τάξεων καθώς και όλη η πατερναλιστική λογοτεχνία που γράφτη-κε για να υμνηθούν με τρόπο γραφικό οι πιο θλιβερές καταστάσεις ανθρώπινης απελπισίας και να υποστηριχθεί πως ότι αγνοούμε δεν είναι σημαντικό

Οι λόγοι λοιπόν για την ελάχιστη διάδοση της ιστορικής εξέλι-

49

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών

Σrsquo ένα μεγάλο πανό όπου θα απεικονιζόταν η ιστορία του τάνγκο θα υπήρχε μια αισθητή διαίρεση που θα τραβούσε την προσοχή ακό-μα και του πιο αφηρημένου ανθρώπου laquoΠαλιά Φρουράraquo1 και laquoΝέα Φρουράraquo2 Πρόκειται για συμβατικούς όρους και αυθαίρετες κατηγο-ριοποιήσεις που έχουν τεθεί για να χαρακτηρίσουν τέτοιες εποχές διότι οι εποχές αυτές υπήρξαν δυο ιστορικά ορόσημα υψίστης σημα- σίας για την εξέλιξη της λαϊκής μουσικής

Ωστόσο παρrsquo όλη την ιστορική και χρονική σπουδαιότητα που τους αναγνωρίζεται δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα μια συνολική μετα-ξύ τους διάκριση

Η απουσία διάκρισης μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παρά-γοντες στην έλλειψη συστηματικής μελέτης στην προώθηση του όρου laquoΠαλιά Φρουράraquo που παρατηρείται εσχάτως και στην απουσία μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των διαφόρων παραγόντων που έχουν συμβάλει την ιστορική εξέλιξη του τάνγκο

Ωστόσο ο ισχυρισμός με βάση καθαρά χρονολογικά κριτή-ρια ότι οι Ramos Mejiacutea laquotano3raquo Genaro Greco laquoHansenraquo το laquoEl entrerrianoraquo το laquoEl chocloraquo και το φλάουτο ανήκουν ως άνθρωποι έργα και μουσικά όργανα στην Παλιά Φρουρά ενώ οι Disceacutepolo Pugliese Fresedo Troilo το καμπαρέ και τα τάνγκο laquoUnoraquo laquoBoedoraquo laquoMalenaraquo και laquoResponsoraquo ανήκουν στη Νέα Φρουρά φαντάζει πολύ απλοϊκός

Μια τέτοια προσέγγιση πάντως θα μας οδηγούσε σε τρομερά λάθη διότι με βάση αυτά τα κριτήρια θα διαμορφωνόταν μια ανη-

1 Ισπαν Guardia Vieja2 Ισπαν Guardia Nueva3 Ιταλός

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

34 35

Το τάνγκο και το λαϊκό θέατρο Οι λόγοι που ρίζωσαν

Η λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία που αποτελεί ndashπαραδόξωςndash την κοινή έκφανση ενός ετερογενούς συνόλου ανθρωπίνων κατη- γοριών ndashή που δείχνει τουλάχιστον τη σταδιακή ανάμειξη των στοι-χείων αυτού του συνόλουndash έχει περιοριστεί αποκλειστικά σε δύο εκ-φραστικά μέσα στη μουσική και στη λογοτεχνία αφήνοντας απ έξω για παράδειγμα τις εικαστικές τέχνες και τη λαϊκή αρχιτεκτονική Έτσι παρατηρείται ότι κυρίαρχη θέση στη λαϊκή δημιουργία κατέχουν η ποίηση ndashστα λόγια των χιλιάδων τάνγκο στην ιδιότυπη στιχουργία με γλωσσικά στοιχεία της αργκό1 των Bartolomeacute Rodolfo Aprile Yacareacute Celedonio Esteban Flores Carlos de la Puacutea όπως και στην πλούσια πρόζα του Enrique Gonzaacutelez Tuntildeoacuten στο Last Reasonndash και το θέατρο συγκεκριμένα τα εκατοντάδες σαϊνέτε2 που παίχτηκαν στις σκηνές μας με αυθεντική φωνή στα πρώτα τριάντα χρόνια του αιώνα μας Και η μουσική οι στίχοι και οι ερμηνευτικοί τρόποι του τάνγκο με ποικιλόμορφες συνθέσεις ενορχηστρώσεις και τραγουδιστικούς τρόπους κατά τη διάρκεια της σύνθετης ιστορίας του στην οποία κυ- ριαρχούσαν δυο καλλιτεχνικοί θεσμοί που προέρχονταν απο- κλειστικά από το Ρίο ντε λα Πλάτα ο τραγουδιστής του τάνγκο και η Orquesta Tiacutepica3

1 Στο πρωτότυπο laquolunfardoraquo Η αργκό των κατοίκων του Μπουένος Άιρες2 Sainete Θεατρικό είδος από την Ισπανία με κωμικά στοιχεία διαλόγους

και έντονο λαϊκό χαρακτήρα Συνήθως είναι μονόπρακτο και παίζεται στα διαλείμματα ή στο τέλος μιας παράστασης

3 Η Orquesta Tiacutepica ή ορχήστρα τάνγκο είναι ένα μουσικό σχήμα ορχή-στρας δωματίου το οποίο παραδοσιακά παίζει μουσική τάνγκο Συνή-θως περιλαμβάνει μια ομάδα εγχόρδων (με βιολιά βιόλα και τσέλο) μια ομάδα μπαντονεόν (με τρία ή περισσότερα μπαντονεόν) και μια ομάδα που δίνει ρυθμό (με ένα πιάνο και ένα κοντραμπάσο)

43

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο

Η τελευταία αιτία που ανέφερα ευθύνεται εν μέρει για την περιορι-σμένη διάδοση του τάνγκο μέσα στο πλαίσιο της μελέτης της παγκό-σμιας μουσικής Επίσης αυτό οφείλεται σε διαφορετικό βαθμό στο γεγονός ότι ndashόπως τόσο καλά το έχει πει ο Vicente Rossindash laquoοι τηλέ- γραφοι λειτουργούν μόνο από κει προς τα εδώraquo

Πιθανόν όταν κάνουμε αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ndashυπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στο ρίζωμα και στην αποδοχή του τάνγκο στο Ρίο ντε λα Πλάτα και στην ήπια απήχηση που είχε έξω από τα σύ-νοραndash ο καθένας μας θα διασώσει ανάμεσα στις αναμνήσεις του τον θρυλικό θρίαμβο του τάνγκο στο Παρίσι καθώς και τις διπλωματικές εντάσεις που προξενούνταν όταν γινόταν λόγος για τον υποτιθέμενο αισθησιασμό του ή για τα ρεφρέν που τραγουδούσαν με αφορμή αυτές τις έριδες laquoΛένε ότι το τάνγκο πάσχει από μεγάλη ατονία και γιrsquo αυτό το απαγόρευσε ο πάπας Πίος Ιrsquoraquo Όλα αυτά τα γεγονότα συνέβη-σαν στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας

Ωστόσο οι λόγοι αυτής της ακμής του τάνγκο διαφέρουν αρκετά από εκείνους που αναφέρονται μέχρι σήμερα και που σχεδόν πά-ντα εξυπηρετούν ρομαντικές και συναρπαστικές ιστορίες πάνω στις οποίες βασίστηκαν τα χειρότερα λογοτεχνικά κείμενα που κυκλοφό-ρησαν γύρω από αυτό το θέμα

Διότι για να πούμε την αλήθεια εάν η σιωπή συνοδεύει την αδια- φορία απέναντι στο τάνγκο εξίσου σοβαρή είναι η μεγάλη άγνοια σrsquo ότι αφορά τη ζωή τα ζητήματα και τα προβλήματα των λαϊκών τάξεων καθώς και όλη η πατερναλιστική λογοτεχνία που γράφτη-κε για να υμνηθούν με τρόπο γραφικό οι πιο θλιβερές καταστάσεις ανθρώπινης απελπισίας και να υποστηριχθεί πως ότι αγνοούμε δεν είναι σημαντικό

Οι λόγοι λοιπόν για την ελάχιστη διάδοση της ιστορικής εξέλι-

49

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών

Σrsquo ένα μεγάλο πανό όπου θα απεικονιζόταν η ιστορία του τάνγκο θα υπήρχε μια αισθητή διαίρεση που θα τραβούσε την προσοχή ακό-μα και του πιο αφηρημένου ανθρώπου laquoΠαλιά Φρουράraquo1 και laquoΝέα Φρουράraquo2 Πρόκειται για συμβατικούς όρους και αυθαίρετες κατηγο-ριοποιήσεις που έχουν τεθεί για να χαρακτηρίσουν τέτοιες εποχές διότι οι εποχές αυτές υπήρξαν δυο ιστορικά ορόσημα υψίστης σημα- σίας για την εξέλιξη της λαϊκής μουσικής

Ωστόσο παρrsquo όλη την ιστορική και χρονική σπουδαιότητα που τους αναγνωρίζεται δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα μια συνολική μετα-ξύ τους διάκριση

Η απουσία διάκρισης μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παρά-γοντες στην έλλειψη συστηματικής μελέτης στην προώθηση του όρου laquoΠαλιά Φρουράraquo που παρατηρείται εσχάτως και στην απουσία μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των διαφόρων παραγόντων που έχουν συμβάλει την ιστορική εξέλιξη του τάνγκο

Ωστόσο ο ισχυρισμός με βάση καθαρά χρονολογικά κριτή-ρια ότι οι Ramos Mejiacutea laquotano3raquo Genaro Greco laquoHansenraquo το laquoEl entrerrianoraquo το laquoEl chocloraquo και το φλάουτο ανήκουν ως άνθρωποι έργα και μουσικά όργανα στην Παλιά Φρουρά ενώ οι Disceacutepolo Pugliese Fresedo Troilo το καμπαρέ και τα τάνγκο laquoUnoraquo laquoBoedoraquo laquoMalenaraquo και laquoResponsoraquo ανήκουν στη Νέα Φρουρά φαντάζει πολύ απλοϊκός

Μια τέτοια προσέγγιση πάντως θα μας οδηγούσε σε τρομερά λάθη διότι με βάση αυτά τα κριτήρια θα διαμορφωνόταν μια ανη-

1 Ισπαν Guardia Vieja2 Ισπαν Guardia Nueva3 Ιταλός

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

43

Γενικά ζητήματα γύρω από τη μελέτη της ιστορίας του τάνγκο

Η τελευταία αιτία που ανέφερα ευθύνεται εν μέρει για την περιορι-σμένη διάδοση του τάνγκο μέσα στο πλαίσιο της μελέτης της παγκό-σμιας μουσικής Επίσης αυτό οφείλεται σε διαφορετικό βαθμό στο γεγονός ότι ndashόπως τόσο καλά το έχει πει ο Vicente Rossindash laquoοι τηλέ- γραφοι λειτουργούν μόνο από κει προς τα εδώraquo

Πιθανόν όταν κάνουμε αναφορά σε αυτό το φαινόμενο ndashυπάρχει μια δυσαναλογία ανάμεσα στο ρίζωμα και στην αποδοχή του τάνγκο στο Ρίο ντε λα Πλάτα και στην ήπια απήχηση που είχε έξω από τα σύ-νοραndash ο καθένας μας θα διασώσει ανάμεσα στις αναμνήσεις του τον θρυλικό θρίαμβο του τάνγκο στο Παρίσι καθώς και τις διπλωματικές εντάσεις που προξενούνταν όταν γινόταν λόγος για τον υποτιθέμενο αισθησιασμό του ή για τα ρεφρέν που τραγουδούσαν με αφορμή αυτές τις έριδες laquoΛένε ότι το τάνγκο πάσχει από μεγάλη ατονία και γιrsquo αυτό το απαγόρευσε ο πάπας Πίος Ιrsquoraquo Όλα αυτά τα γεγονότα συνέβη-σαν στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα μας

Ωστόσο οι λόγοι αυτής της ακμής του τάνγκο διαφέρουν αρκετά από εκείνους που αναφέρονται μέχρι σήμερα και που σχεδόν πά-ντα εξυπηρετούν ρομαντικές και συναρπαστικές ιστορίες πάνω στις οποίες βασίστηκαν τα χειρότερα λογοτεχνικά κείμενα που κυκλοφό-ρησαν γύρω από αυτό το θέμα

Διότι για να πούμε την αλήθεια εάν η σιωπή συνοδεύει την αδια- φορία απέναντι στο τάνγκο εξίσου σοβαρή είναι η μεγάλη άγνοια σrsquo ότι αφορά τη ζωή τα ζητήματα και τα προβλήματα των λαϊκών τάξεων καθώς και όλη η πατερναλιστική λογοτεχνία που γράφτη-κε για να υμνηθούν με τρόπο γραφικό οι πιο θλιβερές καταστάσεις ανθρώπινης απελπισίας και να υποστηριχθεί πως ότι αγνοούμε δεν είναι σημαντικό

Οι λόγοι λοιπόν για την ελάχιστη διάδοση της ιστορικής εξέλι-

49

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών

Σrsquo ένα μεγάλο πανό όπου θα απεικονιζόταν η ιστορία του τάνγκο θα υπήρχε μια αισθητή διαίρεση που θα τραβούσε την προσοχή ακό-μα και του πιο αφηρημένου ανθρώπου laquoΠαλιά Φρουράraquo1 και laquoΝέα Φρουράraquo2 Πρόκειται για συμβατικούς όρους και αυθαίρετες κατηγο-ριοποιήσεις που έχουν τεθεί για να χαρακτηρίσουν τέτοιες εποχές διότι οι εποχές αυτές υπήρξαν δυο ιστορικά ορόσημα υψίστης σημα- σίας για την εξέλιξη της λαϊκής μουσικής

Ωστόσο παρrsquo όλη την ιστορική και χρονική σπουδαιότητα που τους αναγνωρίζεται δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα μια συνολική μετα-ξύ τους διάκριση

Η απουσία διάκρισης μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παρά-γοντες στην έλλειψη συστηματικής μελέτης στην προώθηση του όρου laquoΠαλιά Φρουράraquo που παρατηρείται εσχάτως και στην απουσία μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των διαφόρων παραγόντων που έχουν συμβάλει την ιστορική εξέλιξη του τάνγκο

Ωστόσο ο ισχυρισμός με βάση καθαρά χρονολογικά κριτή-ρια ότι οι Ramos Mejiacutea laquotano3raquo Genaro Greco laquoHansenraquo το laquoEl entrerrianoraquo το laquoEl chocloraquo και το φλάουτο ανήκουν ως άνθρωποι έργα και μουσικά όργανα στην Παλιά Φρουρά ενώ οι Disceacutepolo Pugliese Fresedo Troilo το καμπαρέ και τα τάνγκο laquoUnoraquo laquoBoedoraquo laquoMalenaraquo και laquoResponsoraquo ανήκουν στη Νέα Φρουρά φαντάζει πολύ απλοϊκός

Μια τέτοια προσέγγιση πάντως θα μας οδηγούσε σε τρομερά λάθη διότι με βάση αυτά τα κριτήρια θα διαμορφωνόταν μια ανη-

1 Ισπαν Guardia Vieja2 Ισπαν Guardia Nueva3 Ιταλός

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

49

Πρώτες σημειώσεις για μια γενική διάκριση των Φρουρών

Σrsquo ένα μεγάλο πανό όπου θα απεικονιζόταν η ιστορία του τάνγκο θα υπήρχε μια αισθητή διαίρεση που θα τραβούσε την προσοχή ακό-μα και του πιο αφηρημένου ανθρώπου laquoΠαλιά Φρουράraquo1 και laquoΝέα Φρουράraquo2 Πρόκειται για συμβατικούς όρους και αυθαίρετες κατηγο-ριοποιήσεις που έχουν τεθεί για να χαρακτηρίσουν τέτοιες εποχές διότι οι εποχές αυτές υπήρξαν δυο ιστορικά ορόσημα υψίστης σημα- σίας για την εξέλιξη της λαϊκής μουσικής

Ωστόσο παρrsquo όλη την ιστορική και χρονική σπουδαιότητα που τους αναγνωρίζεται δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα μια συνολική μετα-ξύ τους διάκριση

Η απουσία διάκρισης μπορεί να οφείλεται σε διάφορους παρά-γοντες στην έλλειψη συστηματικής μελέτης στην προώθηση του όρου laquoΠαλιά Φρουράraquo που παρατηρείται εσχάτως και στην απουσία μιας ολοκληρωμένης θεώρησης των διαφόρων παραγόντων που έχουν συμβάλει την ιστορική εξέλιξη του τάνγκο

Ωστόσο ο ισχυρισμός με βάση καθαρά χρονολογικά κριτή-ρια ότι οι Ramos Mejiacutea laquotano3raquo Genaro Greco laquoHansenraquo το laquoEl entrerrianoraquo το laquoEl chocloraquo και το φλάουτο ανήκουν ως άνθρωποι έργα και μουσικά όργανα στην Παλιά Φρουρά ενώ οι Disceacutepolo Pugliese Fresedo Troilo το καμπαρέ και τα τάνγκο laquoUnoraquo laquoBoedoraquo laquoMalenaraquo και laquoResponsoraquo ανήκουν στη Νέα Φρουρά φαντάζει πολύ απλοϊκός

Μια τέτοια προσέγγιση πάντως θα μας οδηγούσε σε τρομερά λάθη διότι με βάση αυτά τα κριτήρια θα διαμορφωνόταν μια ανη-

1 Ισπαν Guardia Vieja2 Ισπαν Guardia Nueva3 Ιταλός

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

53

Προσδιοριστικά στοιχεία της Παλιάς Φρουράς

Σrsquo έναν ικανοποιητικό βαθμό προσέγγισης μπορούμε να πούμε ότι η Παλιά Φρουρά καλύπτει χρονολογικά την περίοδο που ξεκινά το 1880 και τελειώνει το 1920

Σrsquo αυτή την περίοδο ανήκει το στάδιο κυοφορίας και πρώιμης εξέ-λιξης των στοιχείων που θα καθορίσουν την πορεία του τάνγκο

Στο καθαρά αισθητικό επίπεδο παρατηρείται η γέννηση ενός εί-δους που προκύπτει από τον φυσικό υβριδισμό άλλων λαϊκών ειδών τα οποία ήταν ήδη πλήρως αποδεκτά στις πόλεις μας

Οριστικοποιείται το ηχόχρωμα μέσα από διαδοχικούς συνδυα- σμούς μουσικών οργάνων από την αναρχική σύνθεση των πρώτων ορχηστρών μέχρι τον αποκλεισμό των χάλκινων Καθιερώνεται ένα αρχικό μουσικό σχήμα άρπα βιολί και φλάουτο Ύστερα έχουμε φλάουτο βιολί και κιθάρα Αργότερα μετά το ξεκίνημα του εικοστού αιώνα η ορχήστρα έχει πιάνο βιολί και μπαντονεόν

Όλες οι μουσικές σκηνές λειτουργούν μrsquo έναν συγκεκριμένο τρό-πο μουσικής εκτέλεσης η εκτέλεση είναι ο αυτοσχεδιασμός χωρίς σολίστ

Σrsquo αυτό το στάδιο οριστικοποιείται επίσης ο χαρακτηριστικός χο-ρός του τάνγκο

Από κοινωνική άποψη το τάνγκο της Παλιάς Φρουράς είναι για μεγάλο χρονικό διάστημα αποκλειστική κληρονομιά των περιθωρια-κών ομάδων της πόλης Υφίσταται ndashως συνέπεια του περιβάλλοντος και των ανθρώπων που ασκούν αυτή την πρακτικήndash την απόρριψη του υπόλοιπου πληθυσμού της πόλης Και όχι μόνο των ανώτερων τάξεων όπως έχει υποστηριχθεί μέχρι τώρα αλλά ndashακόμαndash και των μικροαστικών οικογενειών και του προλεταριάτου Με τη σταδιακή εξαφάνιση των περιχώρων καθώς επεκτείνεται η πόλη το τάνγκο περνά στα χέρια της μικροαστικής τάξης και του προλεταριάτου

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

54 55

Προσδιοριστικά στοιχεία της Νέας Φρουράς

Η περίοδος της Νέας Φρουράς καλύπτει τα επόμενα σαράντα χρόνια δηλαδή από το 1920 μέχρι το 1960

Το τάνγκο αποκτά σταθερές μουσικές φόρμες Τα έργα πλέον δο-μούνται χωρίς δισταγμούς και μόνο με λίγες εξαιρέσεις πάνω σε δύο ή τρία δεκαεξάμετρα μέρη και ανάλογα με την ποιότητα των μουσικών θεμάτων τους διαιρούνται σε τρία είδη τάνγκο-μιλόνγκα τάνγκο-ρομάντζα τάνγκο-τραγούδι ή με λόγια

Οι στίχοι δομούνται πάντα βάσει των διαφόρων επιπέδων της λαϊκής γλώσσας δηλαδή πρόκειται για ένα αμάλγαμα αποτελούμενο από στοιχεία της αργκό των ισπανικών στοιχεία από ιταλικές δια-λέκτους ndashσε μεγάλο ποσοστόndash γλωσσικά δάνεια από τη Γερμανία αυτόχθονες φωνές αντεστραμμένες λέξεις κτλ

Το τάνγκο με στίχους και ο τραγουδιστής του τάνγκο είναι δυο στοι-χεία που λογικά εμφανίζονται ταυτόχρονα Ο τραγουδιστής-σολίστ ndashείτε άνδρας είτε γυναίκαndash που συνοδεύεται από ένα τρίο ή κουαρ-τέτο με κιθάρες ο απλός τραγουδιστής ndashή τραγουδιστής ορχήστρας με κοντρακάντοndash και ο τραγουδιστής-σολίστ που συνοδεύεται από την ορχήστρα αποτελούν αισθητικά χαρακτηριστικά της Νέας Φρου-ράς

Η Νέα Φρουρά καθώς διαμορφώνει μέσα στο πλαίσιο των δυνα-τοτήτων της την οριστική σύνθεση της ορχήστρας φανερώνει ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην εξέλιξή της Οριστικοποιεί-ται η χαρακτηριστική σύνθεση της ορχήστρας του τάνγκο η οποία πλέον ονομάζεται laquoOrquesta Tiacutepicaraquo Κάθε μουσικό όργανο αποκτά μέσα σrsquo αυτή την ορχήστρα δική του υπόσταση με αποτέλεσμα να εμφανίζεται το σόλο Η συστηματοποίηση αυτών των μορφολο-γικών μουσικών στοιχείων φτάνει στο αποκορύφωμά της με την ενορχήστρωση ως βάση του ερμηνευτικού χαρακτήρα του τάνγκο

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

58 59

Σύντομη ιστορική αναδρομή στην Παλιά Φρουρά

Επειδή η προηγούμενη συνοπτική απαρίθμηση διαφόρων χαρακτη-ριστικών έχει γίνει μέσα σrsquo ένα γενικό πλαίσιο ndashπροκειμένου να μη χάσουμε την αίσθηση του συνολικού μεγέθους των δύο Φρουρών καθώς και για να διακρίνουμε ευκολότερα μέσα σε μια άμεση αντι-παράθεση τα πιο έντονα ειδοποιά χαρακτηριστικάndash δε μας δίνει το αληθινό κλίμα κάθε περιόδου

Στο τέλος του εικοστού αιώνα οι θεατρικές σκηνές του Μπουέ-νος Άιρες διαφήμιζαν στις πινακίδες τους ένα θεατρικό πρόγραμμα που παρέμενε εντυπωσιακά στατικό επειδή δε διέθεταν ακόμη μια δική τους σκηνοθετική άποψη δεν υπήρχαν ούτε Αργεντίνοι συγ-γραφείς ούτε Αργεντίνοι ηθοποιοί για να καλύψουν μια τέτοια ση-μαντική έλλειψη

Το laquoTeatro de la Operaraquo είχε ως μοναδικό πρόγραμμα Έναν Με-γάλο Λυρικό Ιταλικό Θίασο Το θέατρο laquoOnrubiaraquo διατηρούσε ένα πρόγραμμα με ισπανικές σαρσουέλα1 όπως και τα θέατρα laquoJardiacuten Floridaraquo και laquoPasatiemporaquo Το θέατρο laquoDoriaraquo με τη σειρά του ανέ-βαζε παραστάσεις με θιάσους ιταλικής οπερέτας ενώ το θέατρο laquoVariedadesraquo ανέβαζε παραστάσεις με γαλλικές οπερέτες

Κάθε φορά που προσπαθούσαν να ανεβάσουν ένα έργο με θέμα χαρακτήρα και γλώσσα κοντά στην εθνική κουλτούρα πάντα έρχο-νταν αντιμέτωποι με το ανυπέρβλητο εμπόδιο του να παρουσιάσουν γελοίες απομιμήσεις των γκάουτσο

1 Zarzuela Είδος βοντβίλ ή επιθεώρησης (αργότερα μετεξελίχθηκε σε οπερέτα) που έκανε θραύση στην Ισπανία Πρόκειται για ένα είδος μου-σικού θεάτρου που με συχνά σατιρική και κωμική διάθεση συνδυάζει τραγούδι χορό και θεατρικό διάλογο

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

75

Χρονικό του μετασχηματισμού Η Νέα Φρουρά

Οι βασικές αλλαγές που έγιναν στο τάνγκο ήταν πρώτα απrsquo όλα απο-τέλεσμα μιας ουσιαστικά ανθρώπινης αιτίας οι λαϊκές τάξεις απέκτη-σαν ιδιοκτησιακή συνείδηση για τη μουσική τους

Άλλο να εναποθέτουν τις ανησυχίες τους σε ξένα εκφραστικά μέσα και άλλο να αισθάνονται δική τους μια μουσική έκφραση στην οποία έχει διοχετευτεί η δύναμη από τα βάθη της ψυχής τους

Στα λαϊκά είδη απrsquo τα οποία προήλθε το τάνγκο καταβλήθηκε ένα laquoενοίκιοraquo που τελικά τα μεταβίβασε με καθεστώς μόνιμης επι-καρπίας στους θεόσταλτους νοικάρηδές τους Η ιδιοκτησιακή συ-νείδηση που διευκόλυνε τις ριζικές αλλαγές στο τάνγκο περιθωριο- ποιήθηκε και ευνοήθηκε αναλόγως με τις συνθήκες

Ο Μεγάλος Πόλεμος σάρωσε αν και επιδερμικά φυσικά τις προ-καταλήψεις της σεμνότυφης αριστοκρατίας ndashη οποία λειτουργούσε βάσει ενός πολύ ψυχρού σνομπισμούndash που τη διέκριναν από καθετί λαϊκό Δεν επρόκειτο φυσικά για μια προσέγγιση λόγω συμπάθειας κάθε άλλο δέχτηκαν επιφυλακτικά κάτι που laquoπροξενούσε ενδιαφέ-ρονraquo πέρα από τους δημιουργούς του

Αυτό συνέβη ndashκυρίωςndash όταν στα καταστρώματα των πολλών πο-λεμικών πλοίων που άραζαν στα λιμάνια μας άρχισαν να χορεύουν τη λαϊκή μουσική της Αμερικής τα one και two-steps

Γεγονότα τόσο σημαντικά όπως το να φοράνε πιο ανάλαφρα ρούχα συνέβαλαν ώστε να προσεγγίσει το τάνγκο τα laquoανώτερα στρώματαraquo Όμως υπάρχει κι ένα άλλο γεγονός εξίσου σημαντικό Ύστερα από τα ταξίδια που είχαν κάνει οι παλαιοί τανγκέρο στην Ευρώπη ndashόπως οι Angel Gregorio Villoldo Alfredo Gobbi και Dontildea Flora Rodriacuteguez de Gobbi ο vasco1 Casimiro Aiacuten καθώς και το τρίο

1 Βάσκος

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

78 79

Οι καινοτόμοι συνθέτες του τάνγκο

Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στο τάνγκο συντελείται στον τομέα της μουσικής σύνθεσης Η διαδικασία προσαρμογής διαφό-ρων μορφών που ξεκίνησε με τη βαθμιαία ενσωμάτωση άλλων λαϊ- κών μουσικών ειδών σύμφωνα με επιτακτικά προστάγματα ανθρώ-πινων ομάδων και συνεχίζοντας με βαθμιαίες παραλλαγές αναφορι-κά με την πρόθεση την έκφραση και το πνεύμα καταλήγει να δια-μορφώσει ένα μουσικό είδος εντελώς καινούριο

Οι υπεύθυνοι γιrsquo αυτή την αλλαγή στον τομέα της μουσικής σύν-θεσης έχουν ονόματα ισχυρά συνδεδεμένα με την καλύτερη περίο-δο της ιστορίας της μουσικής σύνθεσης στο τάνγκο Διακρίνονται μεταξύ άλλων συνθετών οι εξής Juan Carlos Cobiaacuten (1895-1953) Enrique Delfino (1895) Agustiacuten Bardi (1884-1941) Eduardo Arolas (1891-1924) και Joseacute Martiacutenez (1890-1939)

Οι μουσικές συνθέσεις των Juan Carlos Cobiaacuten και Enrique Delfino είναι απόλυτα ξεκάθαρες και δεν επιδέχονται κανενός είδους παρανόηση Συνεπώς μπορούν να ενταχθούν στην ίδια κατηγορία Οι μουσικές τους συνθέσεις των οποίων ο πλούτος τούς καθιστά δια- χρονικούς μέχρι και τις μέρες μας διακρίνονται για την αδιάκοπη τάση τους προς τη μελωδική εξέλιξη Τα έργα τους είναι ολοκληρω-μένα καλά δομημένα και έχουν τέτοιο χαρακτήρα ώστε πλέον δε θυμίζουν καθόλου εκείνα τα πρώτα μουσικά είδη που παρατηρού-νται στη γένεση του τάνγκο

Στην πρώτη παραγωγή του Cobiaacuten πρέπει να θυμηθούμε τα laquoEl motivoraquo του 1913 laquoSalomeacuteraquo του 1917 laquoA pan y aguaraquo του 1920 και laquoMi refugioraquo του 1922 Το laquoSans Souciraquo που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Μοντεβιδέο τον Μάρτη του 1917 το laquoAgua bendidaraquo που παί-χτηκε από την ορχήστρα του Eduardo Arolas στους αποκριάτικους χορούς του 1918 στο laquoTeatro Soliacutesraquo το laquoMilonguitaraquo που πρωτοα-κούστηκε από την αλησμόνητη Mariacutea Esther Podestaacute de Pomar τον

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

85

Ο τραγουδιστής του τάνγκο Ο Carlos Gardel

Ίσως ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα μέσα στο συνολικό πλαί-σιο των αλλαγών που περιγράφονται εδώ συνοπτικά είναι η εμφάνι-ση του Carlos Gardel

Ο Gardel καθιερώνει αποκλειστικά τους κανόνες που στον το-μέα του τραγουδιού θα εφαρμοστούν στο τάνγκο το πώς απέδιδε τους στίχους και την ιστορία που εμπεριείχαν ndashαπό τις πρώτες κιό-λας εμφανίσεις του ως σολίστndash ο κατεξοχήν ερμηνευτικός του τρό-πος δηλαδή το αξεπέραστο ταλέντο με το οποίο τραγουδούσε και ερμήνευε τους στίχους εξακολουθεί να ισχύει σαράντα χρόνια μετά την πρώτη καινοτόμα εμφάνισή του

Περιττό να πει κανείς ότι όλα τα στοιχεία που συνδύαζε ο Gardel όταν τραγουδούσε ένα τάνγκο πηγάζουν αυθόρμητα από την προ-σωπικότητά του ndashένας συνδυασμός τυχοδιώκτη και κομπάδρεndash που παραπέμπει σαφώς σε συμπεριφορές των λαϊκών συνοικιών

Υπό την επίδρασή του βγήκαν άλλοι τραγουδιστές εκ των ο- ποίων μερικοί υπήρξαν ανοιχτά αποστασιοποιημένοι απrsquo αυτόν όπως οι Ignacio Corsini και Agustiacuten Magaldi Όμως αυτά τα ερμη-νευτικά ταλέντα δεν είχαν συνεχιστές η πραγματική παράδοση στο τραγούδι του τάνγκο είναι καθαρά γκαρδελιανή Οι μεγάλοι σολίστ που εμφανίστηκαν μετά τον Gardel ένιωσαν πολύ έντονα τη σχεδόν αναπόφευκτη επίδραση των ερμηνευτικών του τρόπων

Ο τραγουδιστής ορχήστρας ή ο απλός τραγουδιστής εμφανί- στηκε υπό το φως αυτής της μοναδικής προσωπικότητας και τα μεγαλύτερα ονόματα που έχουν διαπρέψει σrsquo αυτό τον τομέα ndashοι Rodriacuteguez Lesende Ray Beroacuten Fiorentino Marino και Riverondash όλα ανεξαιρέτως αντανακλούν υφολογικά στοιχεία που τους συνδέουν με laquoτον Μάγο1raquo παρrsquo όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους

1 Εννοεί τον Gardel

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

86 87

Ο ρόλος της μουσικής μελέτης και της τεχνικής εξέλιξης στην αλλαγή του τάνγκο

Υπάρχουν κι άλλοι πολύ σημαντικοί παράγοντες που συνέβαλαν θε-μελιωδώς στη μετεξέλιξη του τάνγκο οι οποίοι χαράζουν ndashσε μεγά-λο βαθμόndash την τομή ανάμεσα στις δύο Φρουρές μέσα στην ιστορική εξέλιξη του τάνγκο Μεταξύ αυτών βρίσκονται η τεχνική και η μουσι-κή αισθητική και εξετάζονται από κοινού επειδή σχετίζονται μεταξύ τους και αλληλοεπηρεάζονται

Ο μουσικός χρειάστηκε να αποκτήσει τεχνικές δεξιότητες για να εκφράσει τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο αισθάνεται τη μουσική του Ταυτόχρονα δε η φυσική εξέλιξη η αυθόρμητη φιλοδοξία για την τελειότητα ο ελεύθερος επαγγελματικός ανταγωνισμός και η μεθοδική διδασκαλία προετοίμασαν τον δρόμο και προώθησαν την εξέλιξη των εκφραστικών μέσων

Ο Roberto Firpo μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες της επο-χής του γράφει σε μια υποσημείωση μιας έντυπης έκδοσης του τάν-γκο του laquoLo que estaacute bien estaacute bienraquo όπου αντανακλάται και το εν-διαφέρον όλων των μουσικών της τότε εποχής ως προς τη διάδοση καινούριων μουσικών μορφών καθώς και η προώθηση της μελέτης αυτών των μορφών laquoΠαρακαλώraquo λέει ο Firpo στην υποσημείωση laquoνα μελετάμε σταδιακά και υπομονετικά αυτή την καινούρια αρμονική συ-νοδεία διότι διευκολύνει αισθητά τη μουσική εκτέλεση οποιουδήποτε άλλου τάνγκοraquo

Ο laquoalemaacutenraquo Arturo Bernstein κατείχε απόλυτα την τέχνη του μπαντονεόν Αν και από πλευράς μουσικής ερμηνείας ήταν ένας χαρακτηριστικός μουσικός εκτελεστής της Παλιάς Φρουράς ωστόσο γνώριζε όσο κανείς άλλος όλα τα τεχνικά μυστικά αυτού του μου-σικού οργάνου και σε τέτοιο εντυπωσιακό βαθμό που αναγνώριζε τους ήχους της χρωματικής κλίμακας laquoανοίγονταςraquo ή laquoκλείνονταςraquo τη φυσούνα στο τραγούδι και στις χαμηλές νότες Ευτυχώς αφοσιώ-

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

95

Τα ερμηνευτικά στιλ

Ανακεφαλαιώνοντας Οι πηγές απrsquo τις οποίες ξεκινά η μουσική εξέ-λιξη του τάνγκο στον τομέα της εκτέλεσης των μουσικών οργάνων πρέπει να αναζητηθούν στον Julio De Caro Αλλά ταυτόχρονα είναι σημαντικό να σημειώσουμε την αδιαμφισβήτητη αξία των άλλων πτυχών του σύνθετου κόσμου του τάνγκο

Ταυτόχρονα με το έργο του Julio De Caro και εμφορούμενος από παρόμοιες ανησυχίες για την εξέλιξη της μουσικής ο Osvaldo Fresedo αποκαλύπτει το ιδιότυπο ύφος του ουσιαστικά μελωδικό και συνάμα ριψοκίνδυνο που αντιπαρατίθεται ερμηνευτικά με το ερμηνευτικό ύφος του De Caro Εκείνο που συνιστά εκφραστική ζω-ντάνια στον Julio De Caro είναι πραότητα στον Fresedo Ο τρόπος που o Julio παίζει βιολί ο οποίος θυμίζει κάτι από το διστακτικό και προκλητικό ύφος του κομπαδρίτο γίνεται κατασταλαγμένη στάση στις αψεγάδιαστες εκδοχές της ορχήστρας του Fresedo του δη- μιουργού του laquoAromasraquo Ο Fresedo έχει εκπληκτική διαίσθηση στην προσέγγιση σε βαθμό εκζήτησης των δυνατοτήτων και του πλού-του των αποχρώσεων Ότι είναι προηγήσεις1 και ρουμπάτο2 στον De Caro γίνεται απόλυτος σεβασμός στο μουσικό laquoτέμποraquo στο έργο του Fresedo

Όμως εξαιτίας ακριβώς των ίδιων των στοιχείων που αποτελούν την ουσία του ύφους του πιθανόν ο ερμηνευτικός τρόπος του Frese-do να είναι πιο κλειστός και γιrsquo αυτό τον λόγο να μην επεκτείνεται σε μεγάλη κλίμακα σε άλλους μουσικούς εκτελεστές Και το λέμε αυτό παρόλο που οι ερμηνευτικοί τρόποι των Carlos Di Sarli και Miguel Caloacute υπήρξαν πολύ σημαντικοί και αναπτύχθηκαν πάνω στους κα-νόνες που καθιερώθηκαν από τον Fresedo

1 Όταν μια νότα παίζεται νωρίτερα απ ότι υπαγορεύει η παρτιτούρα2 Τρόπος ερμηνείας με ελαστικότητα ή ελευθερία του ρυθμού χωρίς αυ-

στηρή προσήλωση στο τέμπο Συνήθως ποικίλλει από ερμηνευτή σε ερμηνευτή

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

100 101

Ο ρόλος της ενορχήστρωσης

Από το 1920 και μετά η αξία των προκαθορισμένων συμφωνιών και των άγραφων κανόνων της μουσικής εκτέλεσης που αποδέχονται όλοι οι μουσικοί του τάνγκο εγκαθίδρυσε μια ολοένα εμπλουτιζόμε-νη και διευρυνόμενη αισθητική προοπτική η οποία σαν αστείρευτη πηγή που στηρίζεται πάνω σε συλλογικές ιδέες δίνει τροφή στο μο-ναδικό ερμηνευτικό ύφος κάθε ορχήστρας

Οι διάφορες μουσικές ορχήστρες κατάφεραν στο τέλος να βρουν μια σταθερή ισορροπία χάρη στον τρόπο με τον οποίο ρύθ-μισε η ενορχήστρωση τη σύσταση της Orquesta Tiacutepica Με άλλα λό-για πριν αποκτήσει η ενορχήστρωση συστηματικό χαρακτήρα και γίνει κανόνας για όλες τις ορχήστρες εφαρμοζόταν εμπειρικά Στα κομμάτια για πιάνο που τα μοιράζονταν οι μουσικοί της ορχήστρας σημειώνονταν οι φωνές οι αρμονικές λύσεις και τέλος η δουλειά με την οποία έπρεπε να επιφορτιστεί κάθε μουσικό όργανο αυτή ήταν η μέθοδος που επικράτησε σχεδόν για δέκα χρόνια ανάμεσα στους μουσικούς του Julio De Caro και στις ορχήστρες της σχολής του

Η ένταξη του επαγγελματία ενορχηστρωτή στις σημαντικότερες ορχήστρες του τάνγκο ανταποκρίθηκε αυστηρά σε μια κατάσταση που δημιουργήθηκε από το χαρακτηριστικό ύφος της λαϊκής μου-σικής του Ρίο ντε λα Πλάτα Συνεπώς η ένταξη αυτή δεν ήταν υπό κανέναν όρο κάτι εντελώς τυχαίο ή περιττό Γιrsquo αυτό τον λόγο τα ονόματα των Mario Maurano Heacutector M Artola και Argentino Galvaacuten τα οποία σχετίζονται με την πρώιμη περίοδο ndashγύρω στο 1932 και μετάndash αναλαμβάνουν ως ανώνυμοι πρόδρομοι το επίπονο και δύ-σκολο έργο να ανταποκριθούν στις περιστάσεις μrsquo αυτή την ευνοϊκή τεχνική εξέλιξη

Όπως πολύ καλά έχει διατυπώσει ο Luis A Sierra σε ένα εξαιρε- τικό δοκίμιο για την προσωπικότητα του μεγάλου καλλιτέχνη Ar-gentino Galvaacuten laquoΟ Argentino Galvaacuten έβαλε μια για πάντα το τάνγκο

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

108 109

Η λογοτεχνία του τάνγκο

Εξίσου μεγάλη αφθονία ονομάτων και στιλ έχουν διατρέξει τον νυ-χτόβιο κόσμο των στίχων του τάνγκο σε συνάρτηση με το πολύ-πλευρο φάσμα δυνατοτήτων που διαπιστώνουμε στη μουσικολογι-κή πορεία του τάνγκο

Δεν αξίζει στο πλαίσιο του παρόντος βιβλίου να μελετήσουμε διεξοδικά αυτό το θέμα Ωστόσο θα είναι απαραίτητο να γίνει μια σύντομη αναδρομή στους στιχουργούς και στις διάφορες τάσεις διότι οι αφηγηματικοί στίχοι αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στο πλαίσιο της Νέας Φρουράς

Οι στίχοι του τάνγκο δεν είναι απλώς ποιήματα έχουν δημιουρ-γηθεί για να τραγουδηθούν και όχι να απαγγελθούν και δεν είναι λί-γες οι φορές που γράφονται πάνω σε μουσική Γιrsquo αυτό και η δομή και το μέτρο τους ο ρυθμός που τους πλαισιώνει η τονικότητα που τους χαρίζει κλιμάκωση η ατμόσφαιρα μέσα στην οποία αναπνέουν όλα αυτά απορρέουν από τη μουσική την ατμόσφαιρα και το πνεύμα του τάνγκο Με άλλα λόγια υπάρχουν και δεν είναι λίγοι πολύ καλοί και ολοκληρωμένοι στίχοι στο τάνγκο οι οποίοι αν αφαιρεθούν από τη μουσική τους αλλάζουν γίνονται φτωχότεροι μαραίνονται

Η ετερογενής σύνθεση της κοινωνίας στις πόλεις μας αντανα-κλάται στην ποικιλία των τόνων των προθέσεων και των διαφόρων ιδιωμάτων που εμφανίζει η λογοτεχνία του τάνγκο

Ο Pascual Contursi χρησιμοποιεί μια λαϊκή γλώσσα με έντονα γλωσσικά στοιχεία από τα περίχωρα της πόλης για να περιγράψει πώς κλαίει η πόρνη όπως λέει ο Tallon επειδή την εγκατέλειψε ο μπακάν1 της

1 Bacaacuten Λέξη της αργκό που σημαίνει laquoπαραλήςraquo

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

117

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα της συνολικής ανανέωσης ορισμένων ιστορικών αντιλήψεων που έχουμε διαμορφώσει για το τάνγκο και τον κόσμο του μπορούμε να διατυπώσουμε μερικά γενικά συμπεράσματα τα οποία με τη σειρά τους θα μας βοηθήσουν επιτέλους να εγκαταλεί-ψουμε παλιές νοσταλγικές στάσεις κι έτσι να μπορέσουμε να προ-σεγγίσουμε τη μελέτη της λαϊκής μας μουσικής με ρεαλιστικά και αληθινά κριτήρια

Η Παλιά Φρουρά αποτελεί όπως είδαμε διεξοδικά μια χαρακτη-ριστική περίοδο κυοφορίας και προπαρασκευής Η μετεξέλιξη που ορίζει πλάθει και χαρίζει ένα βαθύ νόημα ndashδομικό μορφολογικό και χαρακτηρολογικόndash στα διάφορα στοιχεία της Παλιάς Φρουράς επι-τρέπει να παρουσιαστεί το τάνγκο ως ανεξάρτητο μουσικό είδος ως μουσικό και λογοτεχνικό είδος αντιπροσωπευτικό της κουλτούρας του Ρίο ντε λα Πλάτα

Με ιστορική ακρίβεια μπορούμε να ισχυριστούμε ότι μέσα στο πλαίσιο της Παλιάς Φρουράς το τάνγκο είναι σε φάση κυοφορίας και γεννιέται με τη Νέα Φρουρά

Πολλές καταστάσεις έχουν συμβάλει στο να προκριθούν εσφαλ-μένες θεωρήσεις που μέχρι σήμερα έχουν μείνει αναπάντητες Ο καθένας έχει εντάξει στην Παλιά Φρουρά του μουσικούς ερμηνευτές ορχήστρες και διάφορα στιλ που έμειναν ουραγοί στην εποχή τους Η βιομηχανία της λαϊκής κουλτούρας και οι υποστηρικτές της εκ-μεταλλευόμενοι αυτή την προσέγγιση των πραγμάτων έχουν επω-φεληθεί απrsquo αυτή την κατάσταση βάζοντας αυτή την πετυχημένη ταμπέλα σε ότι φθηνό παράγουν Οι απομιμήσεις όμως μουσικών τρόπων που υποτίθεται ότι ανήκουν στην Παλιά Φρουρά φυσικά δεν ανήκουν σrsquo αυτή ούτε στη Νέα Φρουρά ndashλόγω της ανυπέρβλητης αλληλοεμπλοκής τους laquohellipείναι αδύνατον σε οποιονδήποτε σημερινό μουσικό να παίξει τόσο άσχημα όπως παίζανε παλιά και ταυτόχρονα

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί

118

του είναι αδύνατον να διαθέτει τον δημιουργικό οίστρο που είχαν εκεί-νοι οι εκπληκτικοί πρόδρομοι οίστρο που δεν μπορεί να αισθάνεται όταν αντιγράφει Τώρα το να παίζει κανείς άσχημα είναι πολύ εύκολο αλλά το να παίζει κανείς άσχημα τάνγκο δε σημαίνει ότι ανήκει στην Πα-λιά Φρουρά Απλώς παίζει άσχημαraquo

Η Παλιά Φρουρά και η Νέα Φρουρά δεν παραπέμπουν λοιπόν σε αντίθετες έννοιες αλλά σε δύο περιόδους μιας κοινής ιστορικής εξέλιξης Η μία διαδέχεται την άλλη και οι δύο συσχετίζονται μεταξύ τους βάσει μιας βαθμιαίας και βαθιάς μετεξέλιξης και αντανακλούν τις αλλαγές του κοινωνικού περιβάλλοντος το οποίο η καθεμία απη-χεί με πιστότητα

Η στάση αρέσκειας ή απαρέσκειας απέναντι στις πολλαπλές τά-σεις που εμφανίζονται στο τάνγκο κατά τη διάρκεια της εξέλιξής του αποτελεί ένα ζήτημα που λύνεται προφανώς στον απολύτως προσω-πικό χώρο της ευαισθησίας του καθενός μας Αντίθετα η εκτίμηση ή η περιφρόνηση του τάνγκο ndashόταν θεωρείται αντικειμενικά γνήσια λαϊκή καλλιτεχνική έκφρασηndash εξαρτάται ξεκάθαρα από το μέγεθος των γνώσεών μας ή απλώς από το κατά πόσον αγνοεί κανείς την ίδια την πραγματικότητα στην οποία ζει

Ωστόσο η συζήτηση γύρω από το τάνγκο είναι μια διαλεκτική άσκηση που σχεδόν κανένας άνθρωπος γεννημένος στο Ρίο ντε λα Πλάτα δεν αποφεύγει Αλλά είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι για να συζητήσει κανείς για το τάνγκο όπως συμβαίνει και με όλα τα πράγματα πρέπει να το παράγει να το ακούει να το μελετά και να το αισθάνεται Δραστηριότητες που κι αυτές μπορεί να αποτελέσουν μαθήματα από πολλές απόψεις που δεν έχουμε καν υποψιαστεί