1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΓΕΩΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ GIS -

ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Δρ. Μαυρίδης Αβραάμ1,* , Καθ. Υφαντής Ιωάννης2

1National Expert της E.E. – Επιστημονικός Συνεργάτης Εργ. Γεωδαισίας & Γεωματικής της Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ – Επίκουρος Καθηγητής (ΣΟΧ) ΑΤΕΙ Θεσσαλονίκης, Τμήμα

Τυποποίησης και Διακίνησης Προϊόντων (Logistics) Κανελλοπούλου 2 - Κατερίνη 60100, Τηλ. 6944311328, Email: lmac7@civil.auth.gr,

2Καθηγητής Τμ. Πολιτικών Μηχανικών, Εργ. Γεωδαισίας & Γεωματικής της Πολυτεχνικής Σχολής

ΑΠΘ, Εγνατία Οδ., Παν. Θυρ.: 465, Θεσσαλονίκη 54124, Τηλ. 2310995745, Email: ifadis@civil.auth.gr.

Ενότητα: Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS) Περίληψη: Η Βιολογική Γεωργία (Β.Γ.) αποτέλεσε μια αισιόδοξη καμπή για την αειφορικότερη διαχείριση της γεωργικής παραγωγής στην Ελλάδα. Η προοδευτική αποδοχή των αρχών της από τους παραγωγούς, αλλά και το ενδιαφέρον των επιχειρήσεων και των καταναλωτών για μια ανταγωνιστική γεωργία που συνδυάζεται με υγιεινή διατροφή και οφέλη προς το περιβάλλον, δημιούργησε μια σταθερή βάση ανάπτυξης. Παρ’ όλα αυτά, η ανοδική πορεία στα πρώτα χρόνια εφαρμογής της, σταθεροποιήθηκε προοδευτικά χωρίς να γίνεται ουσιαστική αξιοποίηση των ευρύτερων ωφελειών που παράγονται από την εφαρμογή της. Έτσι, η Συμβατική γεωργία (όπου γίνεται ευρεία χρήση αγροχημικών) πρωτοπορεί στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων στη χώρα. Στην εργασία αυτή, παρουσιάζεται για πρώτη φορά μια χωροχρονική προσέγγιση της εξέλιξης της Β.Γ. στην Ελλάδα μέσα από εφαρμογές των GIS (Geographic Information Systems). Συγχρόνως, με χρήση εξειδικευμένων εφαρμογών των GIS γίνεται προσπάθεια να διευκρινιστούν τα αίτια που μείωσαν την ανοδική εξέλιξη του αειφορικότερου, ίσως, κλάδου παραγωγής αγροτικών προϊόντων στη χώρα, οδηγώντας προς ένα διάλογο για μια μεγαλύτερη υποστήριξη των επιστημονικών πεδίων που στηρίζουν τη Βιολογική Γεωργία. Λέξεις Κλειδιά: Βιολογική Γεωργία, Αγροτοπεριβάλλον, Χωροταξία, Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS), Αειφορική Διαχείριση

MAPPING OF EVOLUTION OF ORGANIC AGRICULTURE IN GREECE THROUGH APPLICATIONS OF GEOMATICS AND GIS - PERSPECTIVES

AND GROWTH POTENTIAL

Dr. Mavridis P. Avraam1,*, Ifadis Ioannis2

1National Expert E.U. – Research Assistant, Lab. of Geodesy & Geomatics, School of Civil Engineering, Aristotle University of Thessaloniki – Assistant Professor (Non-Tenured) ΑΤΕΙ of

Thessaloniki, Department of Logistics Kanellopoulou 2 - Katerini 60100, Greece, Tel. 6944311328, Email: lmac7@civil.auth.gr,

2Professor of the School of Civil Engineering, Laboratory of Geodesy and Geomatics, Aristotle

University of Thessaloniki, Egnatia Str., Univ. Box 465, Thessaloniki 54124, Greece, Tel. 2310995745, Email:

ifadis@civil.auth.gr. Abstract Organic Agriculture (O.A.) in Greece was an optimistic point for a more sustainable management of agricultural production. The gradual acceptance of the principles from the producers, and the

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

interest of enterprises and consumers in a competitive agriculture combined with healthy nutrition and benefits to the environment, created the foundation for a stable development. Nevertheless, while there was an upward trend in the first years of its application, its evolution stabilized progressively without substantial advantage of the broader benefits derived from its implementation. Therefore, Conventional Agriculture (with extensive use of agrochemicals) remains first in production of agricultural products. In this paper, it is presented for the first time a spatiotemporal approach of the evolution of O.A. in Greece through applications of GIS (Geographic Information Systems. Using sophisticated methods of GIS, an attempt is made to identify the reasons that reduced the upward evolution of the most sustainable - perhaps - framework of agricultural production in the country, leading to a dialogue for a greater support towards disciplines and research programs that promote Organic Agriculture. Keywords: Organic Agriculture, Agroenvironment, Spatial Planning, Geographical Information Systems (GIS), Sustainable Management. 1. Εισαγωγή

Η εξέλιξη των εφαρμογών Γεωπληροφορικής στην Ελλάδα, μετά τις αρχικές προσπάθειες των τριών προηγούμενων δεκαετιών, ήταν ραγδαία και εντυπωσιακή. Ιδίως μετά την εγκατάσταση του πρώτου μεγάλου συστήματος GIS (Geographic Information Systems) από την Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (ΓΥΣ) το 1985 (Κωνσταντινίδης, 1998) – τόσο για τις ιδιωτικές εταιρίες, όσο και για τις κρατικές υπηρεσίες που ακολούθησαν (Οργανισμός Κτηματολογίου και Χαρτογράφησης της Ελλάδας, ΙΓΜΕ1, Δημόσιες Υπηρεσίες ΟΤΑ2, κ.λ.π.), αλλά και για τα πανεπιστήμια (Α.Π.Θ.3,

Ε.Μ.Π.4, Πανεπιστήμιο Πατρών, κ.λ.π.) δημιουργήθηκαν πολυεπίπεδα πεδία χωροχρονικών

ερευνητικών προσεγγίσεων, συμπερασμάτων, απεικονίσεων και πηγών δεδομένων ως βάσεις γεωπληροφορίας όσο ποτέ άλλοτε στην ιστορία της χώρας.

Ιδιαίτερα στον τομέα των εννοιολογικών και οντολογικών ενοτήτων του ευρύτερου φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος (άγρια χλωρίδα και πανίδα, φυσικά οικοσυστήματα, αστικό και περιαστικό πράσινο, γεωργική παραγωγή, κτηματολόγιο, πολεοδομικός σχεδιασμός, κ.λ.π.), το εύρος και ο αριθμός των μελετών και της αναπτυσσόμενης έρευνας διαμόρφωσε έναν πολύτιμο και ανεκτίμητης αξίας πυλώνα γεωπληροφορίας προς πολλά επιστημονικά πεδία. Η προσέγγιση και αξιολόγηση αειφορικών μορφών παραγωγής μέσα από τα GIS μπορεί να αξιοποιηθεί ακόμη περισσότερο σε τομείς που μπορούν ν’ αποτελέσουν σημαντικά σημεία ενδυνάμωσης της αειφορικότητας και ανταγωνιστικότητας της Ελληνικής παραγωγής και οικονομίας προς το μέλλον και, ίσως το σημαντικότερο από αυτά είναι η Βιολογική Γεωργία.

Oi πρώτες βασικές προσεγγίσεις ως προς την αειφορική παραγωγή των αγροτικών προϊόντων έγιναν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα από τους Rudolf Steiner (1925) και Albert Howard (δεκαετία του 1940) (Μαυρίδης, 2008) Σύμφωνα με την Διεθνή Ομοσπονδία των Κινημάτων Βιολογικής Γεωργίας, ή IFOAM (International Federation of Organic Agriculture Movements) (http://www.ifoam.org/), ως βιολογική γεωργία ορίζεται εκείνο το σύστημα παραγωγής, που βοηθάει στην διατήρηση της υγείας του εδάφους, των οικοσυστημάτων και των ανθρώπων. Στηρίζεται σε οικολογικές διαδικασίες, στην βιοποικιλότητα και στους βιολογικούς κύκλους όπως προσαρμόζονται στις τοπικές συνθήκες, παρά στη χρήση εισροών που δημιουργούν δυσμενείς επιπτώσεις. Συγχρόνως συνδυάζει στοιχεία της παράδοσης με την καινοτομία και την επιστήμη για να ωφελήσει το περιβάλλον και να διασφαλίσει την αειφορία, τις δίκαιες συναλλαγές και μια καλή ποιότητα ζωής για όλους τους εμπλεκομένους σε αυτήν. Συγχρόνως, βασίζεται στην εκμετάλλευση φυσικών μεθόδων εισροής ενέργειας, όπως χρησιμοποίηση οργανικών και φυτικών υπολειμμάτων και θρεπτικών συστατικών, π.χ. ψυχανθών (βίκος, κουκιά) και άλλων ειδών χλωρής λίπανσης, κοπριάς, σκόνης φυσικών πετρωμάτων, κ.ά., ενώ ταυτόχρονα εξελίσσεται σύμφωνα με τις σύγχρονες επιστημονικές μελέτες, απαιτεί πλήρη αποφυγή χρησιμοποίησης συνθετικών αγροχημικών (εντομοκτόνα, λιπάσματα και φυτοφάρμακα), καθώς και γενετικά τροποποιημένων

1 ΙΓΜΕ: Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλευτικών Ερευνών

2 ΟΤΑ: Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδικοίκησης

3 ΑΠΘ: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

4 Ε.Μ.Π.: Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

οργανισμών ή GMOs (Genetically Modified Organisms), ρυθμιστών ανάπτυξης και προσθετικών στη διατροφή των ζώων (Mavridis and Ifadis, 2007).

Σχεδόν κατά το ίδιο χρονικό διάστημα που εμφανίστηκαν τα GIS με την τωρινή τους μορφή στις κρατικές υπηρεσίες της χώρας (μέσα της δεκαετίας 1980-90) υπήρξαν τα πρώτα διστακτικά, αλλά φιλόδοξα βήματα της ΒΓ στην Ελλάδα (Σχήμα 1). Ήταν ίσως, μια φυσιολογική εξέλιξη για τις ανάγκες προσαρμογής της ελληνικής πραγματικότητας στις τάσεις που αναπτύσσονταν απέναντι στις κοινωνικές, τεχνολογικές και οικονομικές απαιτήσεις της εποχής (Goddard et al., 1996). Όμως, ποτέ πιο πριν δεν είχε υπάρξει μια σύγκλιση των GIS και της εξέλιξης της ΒΓ στην Ελλάδα. Για πρώτη φορά παρουσιάζεται μια τέτοια προσέγγιση το 2004 (Ifadis et al, 2004), δείχνοντας ελπίδες ανάκαμψης και ανάπτυξης ορθότερων πρακτικών με βάση τα GIS. Η χωροχρονική κατανομή των σχετικών γεωδεδομένων στην Ελληνική επικράτεια, αλλά και η προσέγγιση γεωχωρικών ζητημάτων που προκύπτουν σε σχέση με την αξιοποίηση των γεωπληροφορικών εφαρμογών, αποτελούν το πεδίο ανάπτυξης της συγκεκριμένης εργασίας με σκοπό να παρουσιάσει νέες προοπτικές για την ορθότερη και αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των GIS, για την ανάπτυξη νέων πολιτικών και στρατηγικών προώθησης της Βιολογικής Γεωργίας στην Ελλάδα.

Σχήμα 1. Αρχικές τοποθεσίες οργανωμένων προσπαθειών εφαρμογής Βιολογικής Γεωργίας στην Ελλάδα στην δεκαετία 1980-90

Πρέπει να τονιστεί ότι τα βιολογικά προϊόντα ελέγχονται και πιστοποιούνται, ως προς την ορθή

εφαρμογή των αρχών της ΒΓ, από εγκεκριμένους, από το ΥΠΑΑΤ, Οργανισμούς-Φορείς Πιστοποίησης5. Τα βιολογικά προϊόντα διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες ανάλογα με το στάδιο παραγωγής, που χαρακτηρίζει τη μετάβαση από την συμβατική μορφή γεωργίας στην πλήρως βιολογική παραγωγή:

«Βιολογικά προϊόντα σε Μεταβατικό Στάδιο ή (ΜΣ)», εφ’ όσον το αγροτεμάχιο που χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή τους δεν συμπλήρωσε το απαραίτητο χρονικό στάδιο όπως ορίζεται από τον Καν. 889/2008 για να εφαρμόσουν τις αρχές της Β.Γ. ώστε να είναι πλήρως βιολογικά (συνήθως αυτή η περίοδος διαρκεί 2-3 χρόνια). Γι’ αυτό το σκοπό, αποκλείεται πλήρως η χρήση συνθετικών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων.

«Προϊόντα σε πλήρες Βιολογικό Στάδιο ή (ΒΣ)», εφ’ όσον έχει συμπληρωθεί το απαραίτητο χρονικό διάστημα μετατροπής του αγροκτήματος (3 έτη αν είναι δενδρώδης καλλιέργεια και 2 έτη αν είναι μονοετής).

5 Αυτή τη στιγμή υπάρχουν 12 εγκεκριμένοι ελληνικοί Φορείς Πιστοποίησης Βιολογικών Προϊόντων

(http://www.minagric.gr/index.php/el/for-farmer/biologikgeorgiaktinotrofia/145-egekrimenoiforeiselegchoupistop.html)

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

2. Δεδομένα και Μεθοδολογία Οι διαδικασίες που αναπτύχθηκαν για την ολοκλήρωση της συγκεκριμένης εργασίας

εξελίχθηκαν σε δύο βασικά επίπεδα: Αρχικά έγινε συλλογή και διαχείριση - από χαρτογραφικές και ψηφιακές πηγές - των γεωχωρικών δεδομένων που ήταν απαραίτητα για το σχεδιασμό και τη δημιουργία της γεωβάσης δεδομένων που σχετίζονταν τόσο με τις χωρικές οντότητες του φυσικού περιβάλλοντος, όσο και με τα γεωδεδομένα που ήταν απαραίτητα για να δημιουργήσουν το κατάλληλο ψηφιακό υπόβαθρο σε περιβάλλον GIS. Στη συνέχεια, συλλέχθηκαν και επεξεργάσθηκαν τα σχετικά περιγραφικά στοιχεία από την αντίστοιχη Διεύθυνση της Βιολογικής Γεωργίας του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων της χώρας (Υ.Π.Α.Α.Τ., 2013), τα οποία στο τέλος της επεξεργασίας ενσωματώθηκαν στο GIS.

Για τη συγκεκριμένη διαδικασία και ολοκλήρωση της εργασίας αυτής πρέπει ν’ αναφέρουμε ότι:

Η απομάκρυνση από την ιστοσελίδα της Διεύθυνσης Βιολογικής Γεωργίας του Υ.Π.Α.Α.Τ. (http://www.minagric.gr/index.php/el/for-farmer/biologikgeorgiaktinotrofia/643.html) των

περιγραφικών δεδομένων, πριν από το 2006, αποτελεί αρνητικό στοιχείο στη διάχυση και αξιοποίηση αυτών των περιγραφικών στοιχείων από το ευρύτερα ενδιαφερόμενο κοινό (ερευνητές, γεωγράφοι, μέλη ΔΕΠ6, αγροτικοί αναλυτές, ιδιώτες, κ.λ.π.), καθώς δεν υπήρξε καμιά αιτιολόγηση αυτής της κίνησης. Συγχρόνως, αφαιρεί τα θετικά στοιχεία της προσπάθειας που έγινε τα προηγούμενα χρόνια. Η αξιοποίηση των δεδομένων των προηγούμενων ετών (συγκεκριμένα των ετών 2002 – 2003 – 2004 και 2005) θα παρουσιαστεί στην παρούσα εργασία από τη βάση δεδομένων που διατηρεί ενός εκ των συγγραφέων της εργασίας. Σκοπός είναι να τονισθεί η σημασία της ύπαρξής τους έτσι ώστε ν’ αρχίσει η ελεύθερη διάθεση των υπόλοιπων δεδομένων επιτρέποντας νέες προσεγγίσεις και μελέτες χωρικής ανάλυσης.

Η συνεχής διαφοροποίηση της μορφών, των πεδίων και των κλάσεων καταγραφής των συγκεκριμένων στοιχείων, δυσχεραίνει σημαντικά το έργο μελέτης των δεδομένων αυτών και απομακρύνει τα ωφέλιμα στοιχεία της περαιτέρω χωρικής ανάλυσης και έρευνας των συγκεκριμένων στοιχείων από ειδικούς, γεωπληροφοριακούς αναλυτές, ερευνητές, καθώς και διαχειριστές στρατηγικών και πολιτικών ανάπτυξης της γεωργίας στη χώρα. Η συστηματική διερεύνηση και αξιολόγηση τέτοιων δεδομένων σε επίπεδο χώρας, με αξιοποίηση της σχετικής γεωπληροφορίας θα μπορούσε να είναι ιδιαίτερα ωφέλιμη σε πολλούς τομείς της Ελλάδας, όπως είναι το εμπόριο, η διαχείριση περιβαλλοντικών συστημάτων, αλλά ακόμα και η υγεία των καταναλωτών μέσω της διατροφής.

Η πλήρης απομάκρυνση του χωρικού παράγοντα (απόδοση παραγωγικών δεδομένων ανά νομό) στους περιγραφικούς πίνακες (στοιχείο που υπήρχε τα προηγούμενα χρόνια και υφίσταται μόνο για το έτος 2007 στα εναπομείναντα) αφαιρεί από τα δεδομένα την υπεραξία που προκύπτει από την αξιοποίηση εφαρμογών GIS. Συγχρόνως, δεν είναι σύμφωνη η όλη πράξει από τις αρχές διάχυσης της γεωχωρικής πληροφορίας που προωθούνται με την οδηγία INSPIRE (Infrastructure for Spatial Information in Europe) (INSPIRE, 2007) του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, όσο και με την ελληνική νομοθεσία και πιο συγκεκριμένα, με το νόμο Ν. 3882/2010 (ΟΚΧΕ, 2010) που αφορά στην εξασφάλιση της ισότιμης πρόσβασης στα γεωχωρικά δεδομένα και υπηρεσίες για όλους τους πολίτες και τη Δημόσια Διοίκηση. Επιπλέον, χάνεται εντελώς η δυνατότητα ταυτόχρονης αξιοποίησης των μεθόδων χωρικής ανάλυσης μέσω διάχυσης των γεωχωρικών δεδομένων από την ΕΥΓΕΠ (Εθνική Υποδομή Γεωχωρικών Πληροφοριών και την υπηρεσία χωρικών δεδομένων της δημόσιας διοίκησης (http://www.geodata.gov.gr/).

Συνολικά, οι διεργασίες που χρησιμοποιήθηκαν για την ολοκλήρωση της συγκεκριμένης εργασίας περιγράφονται στη συνέχεια.

2.1 Οργάνωση και συλλογή δεδομένων

Α.) Η συλλογή πρωτογενών (αναλογικών) χαρτογραφικών και γεωχωρικών δεδομένων που χρησιμοποιήθηκαν στην εργασία περιλάμβανε τοπογραφικούς χάρτες της ΓΥΣ σε κλίμακες 1:25.000, 1:50.000, 1:100.000, οι οποίοι αποτέλεσαν τη βάση για τη ψηφιοποίηση και τη δημιουργία του τοπογραφικού υποβάθρου της χώρας.

Β.) Συλλογή πρωτογενών περιγραφικών και στατιστικών δεδομένων που αποτελούνταν από:

6 ΔΕΠ: Διδακτικό Επιστημονικό Προσωπικό

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

α) Την καταγραφή των καλλιεργειών, της απασχόλησης και των μεγεθών πληθυσμού που αντιστοιχούν στους νομούς της χώρας από την ΕΛ.ΣΤΑΤ - Ελληνική Στατιστική Αρχή (http://www.statistics.gr/) μετά τις απογραφές του 2001 και 2011.

β) Συλλογή περιγραφικών και στατιστικών δεδομένων που αφορούν τους τομείς της Βιολογικής Γεωργίας (φυτική και ζωική παραγωγή) από την Διεύθυνση Βιολογικής Γεωργίας του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΥΠΑΑΤ, 2013).

Γ.) Συλλογή και επεξεργασία ψηφιακών γεωδεδομένων που αποτελούνταν από: α) Ψηφιακά γεωδεδομένα κατανομών βιοτόπων, οικοσυστημάτων προτεραιότητας βάσει της

οδηγίας 92/437 της Ευρωπαϊκής Ένωσης (πρώην ΕΟΚ-Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα) για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας στην Ελλάδα.

β) Συλλογή χαρτών γεωγραφικής κατανομής της χώρας με τα όρια των Περιφερειών, Νομών, Δημοτικών Διαμερισμάτων (Δ.Δ.) και των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (Ο.Τ.Α.) βάσει του προγράμματος διοικητικής μεταρρύθμισης «Καλλικράτης» (http://geodata.gov.gr/).

γ) Ψηφιακά γεωδεδομένα από την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Περιβάλλοντος (http://www.eea.europa.eu/data-and-maps) που έχουν σχέση με τα μέτρα προστασίας και διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος και αφορούν την χαρτογράφηση των τύπων οικοτόπων προτεραιότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) για την Ελλάδα και το Δίκτυο Φύση 2000 (Network Natura 2000).

δ) Διανυσματικά (vector) αρχεία σε μορφή *.e00 (coverages), *.shp (shapefiles), *.mxd (ArcMap documents) που προήλθαν από επεξεργασία δεδομένων και μελέτες παλαιοτέρων εργασιών στα πλαίσια των υποχρεώσεων για την απόκτηση του διδακτορικού διπλώματος ενός εκ των συγγραφέων της εργασίας (Μαυρίδης, 2008).

Το βασικό λογισμικό GIS που χρησιμοποιήθηκε ήταν το ArcGIS-ArcInfo v.10.0 της εταιρίας E.S.R.I (Environmental Systems Research Institute) www.esri.com.

2.2 Βασικές Χαρτοσυνθέσεις Βιολογικής Γεωργίας στην Ελλάδα

Η αρχική δημιουργία πυρήνων εγκατάστασης της ΒΓ στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκε με την βοήθεια και την πιστοποίηση του ολλανδικού, οργανισμού πιστοποίησης βιολογικών προϊόντων SKAL (http://www.skal.nl/) καλύπτοντας μια αρχική έκταση 12,75 εκταρίων στην περιοχή της Αιγιαλείας, στο Ν. Αχαΐας (Σχήμα 1) το 1982.

Η αύξηση των βιολογικών αγροτεμαχίων και των βιοπαραγωγών ήταν προοδευτικά αυξητική, αλλά σε πολύ μικρό βαθμό καθώς απουσίαζαν από την Ελλάδα βασικές, θεσμικές μορφές διαχείρισης και πιστοποίησης της νέας, αειφορικής μορφής του γεωργικού τομέα. Η έλλειψη ελεγκτικών και διαχειριστικών μηχανισμών τα πρώτα χρόνια είχε ως αποτέλεσμα την έλλειψη συστηματικών καταγραφών σε επίπεδο κράτους με αποτέλεσμα να υπάρχει μια σχεδόν «νεκρή περίοδος» από πλευράς συλλογής – αξιόπιστων – δεδομένων αυτής της εξέλιξης τα αμέσως επόμενα χρόνια (Σχήμα 2).

Η θέσπιση του Κανονισμού 2092/19918 της Ευρωπαϊκής Ένωσης (πρώην Ευρωπαϊκής

Οικονομικής Κοινότητας – ΕΟΚ) αποτέλεσε το έναυσμα για την πρώτη, επίσημη και συστηματική καταγραφή δεδομένων σε όλη την χώρα σχετικά με τη Βιολογική Γεωργία το 1993. Η δε, ανάγκη ανάπτυξης αειφορικότερων μορφών παραγωγής για την αντιμετώπιση της ρύπανσης του φυσικού περιβάλλοντος και της υποβάθμισης των φυσικών πόρων, για υγιεινότερη διατροφή και για ανταγωνιστικά προϊόντα, έδωσε ιδιαίτερη ώθηση σε όλο τον αναπτυσσόμενο κλάδο της βιολογικής γεωργίας. Παρ’ όλα αυτά, η συνεχής πίεση που υπήρξε λόγω οικονομικής κρίσης τα τελευταία χρόνια και, ιδιαίτερα μετά το 2009, οδήγησε σε σταδιακή συρρίκνωση των βασικών συντελεστών της ΒΓ (επιφάνεια βιοκαλλιεργούμενων αγροτεμαχίων και δραστηριοποιούμενων βιοπαραγωγών).

Ο συνδυασμός της συνεχούς οικονομικής κρίσης στην κοινωνία και στις εμπορικές δομές της χώρας δεν βοήθησε να οργανωθεί καλύτερα μια αποτελεσματικότερη στρατηγική για την Εντατικοποίηση της Βιολογικής Γεωργίας σε συνδυασμό με στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος (Άγρια Πανίδα και Χλωρίδα), της υγιεινής και ποιοτικής διατροφής και αποτέλεσαν ίσως, τις

7 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31992L0043:EL:HTML

8 Στην συνέχεια ανανεώθηκε με τον Καν. 834/2007 (http://eur-

lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2007:189:0001:0023:EL:PDF) και με τον 889/2008 (http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2008:250:0001:0084:EL:PDF) της Ε.Ε. Λεπτομερέστερη επισκόπηση των νομοθετήσεων σε επίπεδο Ε.Ε. μπορεί να βρει κάποιος στο http://ec.europa.eu/agriculture/organic/eu-policy/legislation_el#regulation .

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

σημαντικότερες αιτίες για την σημαντική μείωση τόσο των στρεμματικών εκτάσεων ΒΓ, όσο και του αριθμού των δραστηριοποιούμενων βιοκαλλιεργητών την τελευταία τριετία. Έτσι (Σχήμα 2), αρχικά υπήρξε το 2009 προς 2010 μια μικρή μείωση που κυμάνθηκε γύρω στο 5% για τις βιολογικές εκτάσεις, όμως, την αμέσως επόμενη χρονιά (2011) η μείωση ήταν ακόμη μεγαλύτερη και έφτασε το 31,16% (σε σχέση με το 2010) και στο 34,69% (σε σχέση με το 2009). Αντίστοιχα για τους βιοκαλλιεργητές, η μείωση μεταξύ 2009-10 ήταν 10,12%, μεταξύ 2010-11 ήταν 13,42%, ενώ μεταξύ των ετών 2009-11 έφτασε το 22,15%.

Σχήμα 2. Συγκριτική εξέλιξη των μεγεθών που αντιστοιχούν σε στρέμματα και βιοκαλλιεργητές της Βιολογικής Γεωργίας στην Ελλάδα, σχεδόν για μια εικοσαετία (1993-2011). Στο γράφημα περιλαμβάνονται οι τιμές που αντιστοιχούν τόσο στα βιολογικά προϊόντα σε μεταβατικό στάδιο (ΜΣ), όσο και σε πλήρες στάδιο (ΒΣ). Οι τιμές πριν το 1993 δεν αναφέρονται καθώς, είτε δεν υπάρχουν, ή δεν είναι αξιόπιστες ώστε να συμπεριληφθούν. (Πηγή: Υ.Π.Α.Α.Τ., Διεύθυνση Βιολογικής Γεωργίας)

Στα προηγούμενα χρόνια και, κυρίως στην περίοδο 2002-2005 που υπήρχαν δεδομένα ίδιας

δομής, οι βασικοί θεματικοί χάρτες που δημιουργήθηκαν δεν έδιναν μια σαφή, οπτική απεικόνιση της όποιας εξέλιξης, ή χωρικού μοτίβου (spatial pattern), για την χωρική κατανομή της ΒΓ στην Ελλάδα. Αυτό επιβεβαιώνεται (Σχήματα 3 και 4) από την εφαρμογή, για τα έτη 2002 έως 2005, της σχετικής μεθόδου χωρικής ανάλυσης των Φυσικών Διαστημάτων ή Βέλτιστων Ορίων, ή όπως είναι διεθνώς γνωστή, Natural Breaks (Jenks) που αντιστοιχεί στην K-means μέθοδο για δημιουργία συστάδων (Borden, 1999) για την ταξινόμηση των 10 προτεινόμενων κλάσεων που μπορεί να παρουσιάζονται στα δεδομένα μας.

Σχήμα 3α

2002

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

Σχήμα 3β Σχήμα 3 (3α & 3β). Συγκριτική εξέλιξη για τα έτη 2002 (Σχ. 3α) και 2003 (Σχ. 3β) των μεγεθών που αντιστοιχούν σε στρέμματα βιολογικών αγροτεμαχίων στην Ελλάδα, με χρήση της μεθόδου Natural Breaks (Jenks). (Πηγή: Υ.Π.Α.Α.Τ., Διεύθυνση Βιολογικής Γεωργίας)

Σχήμα 4α

2003

2004

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

Σχήμα 4β Σχήμα 4 (4α & 4β). Συγκριτική εξέλιξη για τα έτη 2004 (Σχ. 4α) και 2005 (Σχ. 4β) των μεγεθών που αντιστοιχούν σε στρέμματα βιολογικών αγροτεμαχίων στην Ελλάδα, με χρήση της μεθόδου Natural Breaks (Jenks). (Πηγή: Υ.Π.Α.Α.Τ., Διεύθυνση Βιολογικής Γεωργίας)

Το βασικό συμπέρασμα που προκύπτει από τα Σχήματα 3 και 4 είναι η σταθερότητα της

μέγιστης καταγραφής εκτάσεων ΒΓ στους νομούς Αιτωλοακαρνανίας και Αρκαδίας σε σύγκριση με την υπόλοιπη χώρα. Σημαντική συμβολή σ’ αυτή την σταθερή κατάσταση, όπως έδειξε ο Μαυρίδης (2008), αποτέλεσαν - για τα συγκεκριμένα έτη - οι μεγάλες εκτάσεις βιολογικών βοσκοτόπων, λειμώνων και περιοχών προς αγρανάπαυση, αλλά και η εγκατάσταση μεγάλων εκτάσεων βιολογικής ελιάς (επιστ. όνομα: Olea europea L.) στους συγκεκριμένους νομούς.

Σχήμα 5. Εξέλιξη συμμετοχής των βιοκαλλιεργητών ανά νομό σε μορφή στηλών για τα έτη 2002 έως 2005 και χωρική κατανομή των εγγεγραμμένων βιοκαλλιεργητών το 2005 . (Πηγή: Υ.Π.Α.Α.Τ., Διεύθυνση Βιολογικής Γεωργίας)

2005

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

Αντίστοιχα για τους βιοκαλλιεργητές, ήταν σημαντική η ανοδική εξέλιξη της συμμετοχής τους τα έτη 2002 έως 2005, παρουσιάζοντας τις μέγιστες τιμές για την συγκεκριμένη περίοδο το 2005 (Σχήμα 5) στους νομούς Αιτωλοακαρνανίας και Λέσβου, συγκριτικά με τους άλλους νομούς.

Ίσως, οι πιο χαρακτηριστικοί θεματικοί χάρτες για την παρουσίαση συγκεκριμένων βιολογικών καλλιεργειών για την Ελλάδα είναι αυτοί που αναφέρονται στην καλλιέργεια της ελιάς και του αμπελιού (επιστ. όνομα: Vitis vinifera). Στο άρθρο αυτό παρουσιάζονται οι χαρτοσυνθέσεις αυτών των καλλιεργειών και αναφέρονται στο έτος 2005 σε επίπεδο νομού για όλη την χώρα (Σχήμα 6).

Από το Σχήμα 6, βλέπουμε ότι για την ελιά μεγάλες καταγραφές παρατηρούνται από την Κεντρική προς τη Νότιο Ελλάδα με πρωτοπόρο το Ν. Λακωνίας. Εξαίρεση αποτελούν οι Ν. Χαλκιδικής και Λέσβου. Αντίστοιχα για το αμπέλι, καταγράφονται οι υψηλότερες τιμές στους Ν. Κορίνθου και Χαλκιδικής με διαφοροποιημένες τάσεις στις υπόλοιπες περιοχές της χώρας.

Σχήμα 6. Χωρική κατανομή βιολογικών καλλιεργειών ελιάς (επιστ. όνομα: Olea europea L.) και αμπελιού (επιστ. όνομα: Vitis vinifera) για το έτος 2005 σε επίπεδο νομού για όλη τη χώρα. (Πηγή: Υ.Π.Α.Α.Τ., Διεύθυνση Βιολογικής Γεωργίας) 3. Μορφοκλασματικές Χαρτοσυνθέσεις της Βιολογικής Γεωργίας στην Ελλάδα

Η προσπάθεια να πάρουμε πιο αξιοποιήσιμη πληροφορία για τη ΒΓ στην Ελλάδα ενισχύεται μέσα από τις εφαρμογές χωρικής ανάλυσης των GIS. Έτσι, με χρήση της κατανομής της τυπικής απόκλισης (standard deviation) των ποσοστών βιοκαλλιεργειών ανά επιφάνεια νομού προκύπτουν οι μορφοκλασματικές χαρτοσυνθέσεις του Σχήματος 7.

Με τη χρήση του Δείκτη Τυπικής Απόκλισης παρατηρούμε τη διακύμανση γύρω από το μέσο όρο όλων των τιμών που αντιστοιχούν στα ποσοστά εκτάσεων βιοκαλλιεργειών ανά επιφάνεια νομού για όλη τη χώρα.

Παρατηρούμε στο Σχήμα 7, ότι πέρα από την σαφή διαφοροποίηση μειωμένης συμμετοχής των περισσότερων νομών της χώρας στη ΒΓ το 2002 (με εξαίρεση τους Ν. Χίου και Κεφαλλονιάς), τα επόμενα χρόνια δεν υπήρξαν σημαντικές διακυμάνσεις στην Ελλάδα, εκτός της Πελοποννήσου και των Ν. Αιτωλοακαρνανίας, Μαγνησίας, Λέσβου, Χαλκιδικής και Δράμας (όπου υπάρχουν πολλοί

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

βοσκότοποι αυξάνοντας το συγκεκριμένο ποσοστό βιολογικών εκτάσεων). Σε σταθερά υψηλό επίπεδο παρέμεινε όλα αυτά τα χρόνια ο Ν. Κεφαλλονιάς.

Σχήμα 7. Μορφοκλασματικές χαρτοσυνθέσεις του Δείκτη Τυπικής Απόκλισης (Standard

Deviation) για τα ποσοστά των βιοκαλλιεργειών ανά νομό στην περίοδο 2002-2005 Στην προσπάθεια καλύτερης αξιοποίησης των υπαρχόντων δεδομένων, η χωρική ανάλυση των

αντίστοιχων ποσοστών βιοκαλλιεργειών σε επίπεδο επιφάνειας περιφερειών, παράγει κάποια σημαντικά αποτελέσματα (Σχήματα 8 και 9).

Από τα Σχήματα 8 και 9 διαπιστώνεται η μειωμένη εξέλιξη της συστηματικής μορφής βιολογικών καλλιεργειών σε επίπεδο περιφέρειας καθώς πλέον λείπουν οι βιολογικές εκμεταλλεύσεις των βοσκοτόπων, λειμώνων και αγραναπαύσεων (Σχήμα 9). Επίσης, χαρακτηριστική είναι η ανάπτυξη της Κ. Μακεδονίας (που δεν απεικονιζόταν πιο πριν) μαζί με τις Περιφέρειες Β. Αιγαίου και Δ. Ελλάδας. Αντίθετα, σταθερή είναι η κατώτερη θέση για τις Περιφέρειες Αττικής και Ν. Αιγαίου, λόγω του πυκνά δομημένου, αστικού δικτύου της περιφέρειας Αττικής, αλλά και η ενασχόληση με τον τουρισμό στα νησιά, που δημιουργούν σταθερά αρνητικές συνθήκες ανάπτυξης βιοκαλλιεργειών στις περιοχές αυτές.

Σχήμα 8α

2002

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

Σχήμα 8β

Σχήμα 8γ

2003

2004

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

Σχήμα 8δ Σχήμα 8 (8α, 8β, 8γ, 8δ) . Μορφοκλασματικές χαρτοσυνθέσεις του ποσοστού εκτάσεων των

βιοκαλλιεργειών ανά έκταση περιφέρειας στην περίοδο 2002-2005

Σχήμα 9α

2005

2002

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

Σχήμα 9β

Σχήμα 9γ

2003

2004

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

Σχήμα 9δ Σχήμα 9 (9α, 9β, 9γ, 9δ). Μορφοκλασματικές χαρτοσυνθέσεις του ποσοστού εκτάσεων των

βιοκαλλιεργειών ανά περιφέρεια, δίχως τις εκτάσεις βιολογικών βοσκοτόπων, λειμώνων και αγραναπαύσεων (2002-05)

4. Αποτελέσματα - Συμπεράσματα

Η αξιοποίηση των GIS στη χωρική ανάλυση της εξέλιξης της Βιολογικής Γεωργίας στην Ελλάδα είναι σημαντική και πολύτροπη.

Η οπτική απεικόνιση και ερμηνεία των αποτελεσμάτων χωρικής ανάλυσης μπορεί να προσεγγιστεί από πολλές και διαφορετικές πλευρές αναδεικνύοντας «κρυφά» στοιχεία της έρευνας στον αναλυτή. Μπορεί να επιτευχθεί βέλτιστη αξιοποίηση των GIS με την υποστήριξη και ανάπτυξη ορθολογικότερων στρατηγικών και μεθόδων διαχείρισης σε επίπεδο κράτους. Εξέλιξη αυτής της προσέγγισης αποτελεί το μοντέλο της Βιολογικής Γεωργίας Ακριβείας-ΒΓΑ (Μαυρίδης, 2008) (Σχήμα 10).

Η ΒΓΑ δημιουργεί νέες δομές σύγκλισης των GIS με τις μεθόδους χωρικής ανάλυσης σε αειφορικά, αγροτοπεριβαλλοντικά ζητήματα και χρήζει περαιτέρω υποστήριξης και διερεύνησης, καθώς μπορεί ν’ αποτελέσει τη βάση για την εξέλιξη και ανάπτυξη της ΒΓ στο μέλλον, τόσο στα πλαίσια της Ελλάδας, της Ε.Ε., όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο.

2005

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

Σχήμα 10. Εφαρμογή του μοντέλου της Βιολογικής Γεωργίας Ακριβείας στην Στερεά Ελλάδα για βέλτιστη διαχείριση και ανάπτυξη των βιολογικών αγροεκμεταλλεύσεων

5. Βιβλιογραφία

Ελληνική Δίκτυο Φύση 2000 (Network Natura 2000)

http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=432&language=el-GR, τελευταία προσπέλαση 4.4.2013.

Εθνική Υποδομή Γεωχωρικών Πληροφοριών και την υπηρεσία χωρικών δεδομένων της δημόσιας διοίκησης (http://www.geodata.gov.gr/), τελευταία προσπέλαση 5.4.2013.

ΕΛ.ΣΤΑΤ - Ελληνική Στατιστική Αρχή (http://www.statistics.gr/), τελευταία προσπέλαση 4.4.2013. Επίσημη Εφημερίδα Ευρωπαϊκής Ένωσης, αριθ. L 206, 1992, Οδηγία 92/43/ΕΟΚ του Συμβουλίου

της 21ης Μαΐου 1992 για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:31992L0043:EL:HTML, τελευταία προσπέλαση 10.4.2013.

INSPIRE (Infrastructure for Spatial Information in Europe), 2007, Οδηγία 2007/2/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 14ης Μαρτίου 2007, για τη δημιουργία υποδομής χωρικών πληροφοριών στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα (Inspire), http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2007:108:0001:01:EL:HTML, τελευταία προσπέλαση 5.4.2013.

Κωνσταντινίδης Π.Α., 1998, Η Συμβολή των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών με τη χρήση Δορυφορικής Τηλεπισκόπισης στον έλεγχο των γεωργικών στατιστικών και της εκτίμησης των ζημιών σε γεωργικές καλλιέργειες. Μεταπτυχιακή Διατριβή. Σχολή Γεωτεχνικών Επιστημών. Τμήμα Γεωπονίας. Κατεύθυνση Εγγείων Βελτιώσεων. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Μαυρίδης Α., 2008, Συμβολή των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών στον Χωροταξικό Σχεδιασμό της Βιολογικής Γεωργίας σε συνδυασμό με την Αειφορική Διαχείριση του Φυσικού Περιβάλλοντος. Διδακτορική Διατριβή. Εργαστήριο Γεωδαισίας και Γεωματικής, Τομέας

1ο Συνέδριο Χωρικής Ανάλυσης: Πρακτικά, Αθήνα, 2013, Σ. Καλογήρου (Επ.) ISBN: 978-960-86818-6-6

Γεωτεχνικής Μηχανικής, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Οργανισμός Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων Ελλάδας (ΟΚΧΕ), 2010, Ν. 3882/2010, ΦΕΚ 166Α, Εθνική Υποδομή Γεωχωρικών Πληροφοριών − Εναρμόνιση με την Οδηγία 2007/2/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 14ης Μαρτίου 2007 και άλλες διατάξεις, http://www.inspire.okxe.gr/images/_3882_2010____.pdf, τελευταία προσπέλαση 5.4.2013.

Υ.Π.Α.Α.Τ. (Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων), 2013, Διεύθυνση Βιολογικής Γεωργίας, Στατιστικά Προϊόντων Φυτικής & Ζωϊκής Προέλευσης, http://www.minagric.gr/index.php/el/for-farmer/biologikgeorgiaktinotrofia/388-statistikabiologika.html, τελευταία προσπέλαση 4.4.2013.

Διεθνής Borden, D., 1999, Cartography: Thematic Map Design, 5th Edition, Boston, MA, WCB-McGraw Hill,

1999. Goddard, T., Kryzanowski, L., Cannon, K., Izaurralde, C., Martin, T., 1996, Potential for Integrated

GIS Agriculture Models for Precision Farming Systems, Proc. Geomatique V: "La Route De L'Innovation". November 9-10, Montreal, P.Q., Canada.

Ifadis, I., Mavridis, A., Savvaidis, P., 2004, Biological Farming System: Management and Certification through GIS Models, International Conference EPEGENORTH (Greek Hellenic Association on Informatics and Communication in Agriculture, Food and Environment) Thessaloniki, Greece, March 2004.

Mavridis, A., Ifadis, I., 2007, Mapping and spatial distribution of biological products in Greece through the use of GIS, 3rd Annual International Conference on Traceability TRACE 2007, with the title “Traceability: Perspectives from Science, Supply Chain and the Consumers”, http://trace.eu.org/je/greece/index.php, Crete, Greece, April 2007.

Rudolf Steiner (1925) και Albert Howard (δεκαετία του 1940), (http://www.minagric.gr/index.php/el/for-farmer/biologikgeorgiaktinotrofia/145-egekrimenoiforeiselegchoupistop.html, τελευταία προσπέλαση 4.4.2013.