Χρόνος & Ιστορία ~ G. Agaben

8/11/2019 Χρόνος & Ιστορία ~ G. Agaben

http://slidepdf.com/reader/full/-g-agaben 1/66



Έ δ ι κ τ α τ η ς Ί ν δ ί κ τ ο υ - 3

Χ ρ ό ν ο ς κ α ι Ι σ τ ο ρ ί α



Έ δ ι κ τ α τ η ς Ί ν δ ί κ τ ο υ

Ε υ θ ύ ν η Σ ε ιρ ά ς: Δ η μ ή τ ρ η ς Ά ρ μ ά ο ς

Ή σειρά ακολουθεί ϊδιο ενιαίο ορθογραφικό σύστημα

I S B N : 9 6 0 - 5 1 8 - 1 4 4 - 4

C o p y r i g h t ©

y i à

τ η ν ε λ λ η ν ι κ ή γ λ ώ σ σ α , 2 0 0 3 , « Ι ν δ ικ τ ο ς » Α . Ε.

« Ι Ν Δ Ι Κ Τ Ο Σ » Α Ν ω Ν Υ Μ Ο Σ Ε Κ Δ Ο Τ Ι Κ Η Ε Τ Α Ι Ρ Ε Ι Α

Κ αλ λιδ ρο μίο υ 64 , 114 73 'Αθήνα* τη λ . 210 .88 .38 .007· e -m ai l : indiktosts in diktos .gr



Giorgio Agamben

Χ Ρ Ο Ν Ο Σ K A I Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

Κριτική του Στιγμιαίου

και του Συνεχοϋς

Π ρ ο λ ό γ ι σ μ α , Μ ε τ ά φ ρ α σ η κ αι Σ η μ ε ι ώ σ ε ι ς

Δ η μ ή τ ρ η ς Ά ρ μ ά ο ς

Ε π ί μ ε τ ρ ο :

Δ Υ Ο Π Α Ρ Ε Μ Β Α ς Ε Ι ς

Ηρακλής Δ. Λογοθέτης 'Ανδρέας Χριστινίδης

Ι Ν Δ Ι Κ Τ Ο Σ



Α ν τ ι Π ρ ο λ ό γ ο υ

Σ

Η χο ρ εία σ τ ο χα σ τ ώ ν π ο ύ ά ν α υέω σ α ν δρ α σ τ ι κά τ ήυ εικόν α τ ης

φ ι λ ο σ ο φ ι κής σ κέψ ης σ τ η σ ύγ χρ ο ν η ' Ι τ α λ ί α , κο ν τ ά σ τ ο υς N o r -

berto Bobbio (γεν. 1909) και Gianni Vattimo (γεν. 1936), κείμενα των

ο π ο ί ω ν δι α θ έτ ε ι π λ έο ν τ ό ελ λ ην ι κό ά ν α γ ν ω σ τ ι κό κο ι ν ό , κα ί σ ε λ ι -

γ ο σ τ ο ύ ς ά λ λ ο υ ς π ο υ π α ρ α μ έ ν ο υ ν α μ ε τ ά φ ρ α σ τ ο ι σ τ η γ λ ώ σ σ α μ α ς ,

εχει τ η θέσ η το υ και ό νεότερ ος Giorgio Agam ben (γενν ημέ νος σ τη

Ρώ μη τ ό 1 9 42 ) , επ ι β λ ητ ι κή σ ήμερ α φ υ σ ι ο γ ν ω μ ί α τ ής φ ι λ ο σ ο φ ικής

σ κ έ ψ η ς σ τ ή δ ι π λ α ν ή χ ώ ρ α κ α ι σ τ ό ν ε υ ρ ω π α ϊ κ ό χ ώ ρ ο γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α ,

κα θ η γ η τ ή ς φ ι λ ο σ οφ ί α ς σ τ ό Π α ν επ ι σ τ ήμι ο τ ής Β ερ ό ν α ς, π ο ύ σ εμν ύ-

ν ε τα ι νά π ρ ο β ά λ λ ε ι ώ ς κ ύ ρ ι ο ε ρ γ ο τ ο υ τ ή ν ι τ α λ ι κ ή έ κ δ οσ η Α πά -

ντω ν (O per e com p l et e ) τ ο ΰ W a l t e r B e nja m in ( l 8 9 2 - 1 9 4 0 ) . Π λ ά ι σ τ ή ν

π λ ο ύ σ ι α α ρ θ ρ ο γ ρ α φ ί α τ ο υ ( ΐ 9 6 4 κ .έ ξ .) μ π ο ρ ο ύ μ ε εδ ώ ν ά ση μ ε ιώ -

σ ο υ μ ε τ ο υ ς τ ί τ λ ο υ ς α υ τ ο τ ε λ ώ ν δ η μ ο σ ι ε υ μ ά τω ν τ ο υ , τ α ό π ο ι α κί-

ν η σ α ν δ ι ε θ ν ώ ς δ ι α λ ό γ ο υ ς π ο ύ α ν ο ί γ ο ν τ α ι ο λ ο έ ν α κ α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε -

ρο: Ό Α νθρω πος

χ ω ρίς

Π εριεχόμενο

( L 'U om o senza

cont enut o, Milano 1970),

Ο ϊκοι [ μ ε τ ή σ η μ α σ ί α : « Δ ώ μ α τ α / Σ τ ρ ο φ έ ς » ] ;

Ή Λ έξη κ α ι τό Φ ά ν τα σ μ α

στή Δ υτική Κ ουλτούρα (St anze : L a Paro l a e i l antasma n el l a cult ura occ iden-

t a l e , Torino 1977), Π αιδική Η λικία κα ί 'Ισ τορία: Κ ατασ τροφ ή τής Ε μπειρίας

και Α νάδ υσ η τής 'Ιστορίας { i n f an z i a e st o r i a : Di str uzione del t em po e o r i g i ne

de l l a

stori a, Torino 1978· έπαυξ. εκδ. 200l), Tò

Γ λω σσ ικό Ιδίω μα καί ό Θ ά -

νατος:

Ενα

Σεμινά ριο πάν ω στον Τ όπο τής Α ρν ητικότητας ( / / L in guagg io e

l a mo r t e: U n

semi nari o

su l uogo del l a

negati vi tà Torino 1982), Tò

Τ έλος τής

Σκέψ ης (L a F i ne de l

pensi ero, Paris 1982),

Ιδέα τής Π εζογρ αφ ίας ( Id ea de l l a

p r osa ,

Milano 1985),

Ή Κ οινότητα πού έρχεται (La

Comuni tà che v i ene, To-

rino 1990), Μ πάρ τλμπι: Ή Συν ταγή τής Δ ημιου ργίας (μαΟ μέ τόν Gilles

Deleuze, Ba r t l eb y : La Fo rm u l a del l a c r eaz i one . M acera ta 1993), Homo Sacer

[ Ιερός Ά νθ ρω πος] : Ή 'Υ πέρτατη Ε ξουσ ία κα ί ή Ζ ω ή Fυμνή (H om o Sacer : H

Po t er e sov r ano e l a nuda v i t a

[/ ] , Torino 1995),

Μ έσα ά νευ Π έρατος: Σημει-

ώ σεις για τήν Π ολιτική M ezz i senza f i n e: N o t e su l l a po l i t i ca ,

Torino 1996),

'Ιταλικές Κ ατηγο ρίες: Σπου δές Π οιητική ς (Ca t egor i e i t a l i an e: Stu di di po et i ca.



V e n e z i a 1 9 9 6 ) , " Ο τι άπομένει άπό το " Α ουσ βιτς: Τ ό Ά ρχεΐο και ό Μ άρτυς

(Q uel che rest a d i Auschw it z: L'Archivi o e i l estimone [ H om o Sacer I l i

],

Tori-

no 1998), Ό 'Ε πίλοιπος Χ ρόν ος:

Eva

Σχόλιο στην Π ρος

Ρ ω μαίους

Ε πισ τολή

(11

Tem po che r est a : U n com m en t o a l l a L et t er a a i

romani , Tori n o 2000) ,

Tò

'Α νοιχτό

Π εδίο ( L 'A per t o ,

Torino 2002) .

Ή ιδιαιτερότητα τοϋ Agan n b en ώ ς στοχαστή μπορεί νά οριστεί

β άσει της πνευματικής συνισταμένης του , όπου συναντιούνται και

σ υ ν ε ρ γ ά ζ ο ν τ α ι ή έ θ ν ο λ ο γ ί α , ή π ο λ ι τ ι κ ή φ ι λ ο σ ο φ ί α , ή α ι σ θ η τ ι κ ή , ή

γ λ ω σ σ ο λ ο γ ί α και ή ψ υ χ α ν ά λ υ σ η — π ο λ λ ά π ρ ά γ μ α τ α έ πο μέ νω ς.

Ά λ λ ά σ τό σ ύν ολ ο το υς υ πη ρε το ΰν μιά κεντρική μέριμνα , ενα μονι-

μότερο θέμα : τόν άνθρω πο ώ ς δυναμική μέσα στήν κοινω νία . Ή άν-

θ ρ ω π ο λ ο γ ί α τ ο υ A g am b en , ό π ο υ ό ν τ ο λ ο γ ί α κ αί π ο λ ι τ ι κ ή σ υ ν δ υ -

άζονται άδιαχώ ριστα , εξετάζει σταθερά τους όρους άνάδυσης ένός

δ υ ν α τ ο ΰ υ π ο κ ε ι μ έ ν ο υ τ ή ς ι σ τ ο ρ ί α ς , β ά σ ε ι δ ύ ο θ ε μ ε λ ι ω δ ώ ν δ ι α σ τ ά -

σεω ν, της β ού λ η ση ς και τή ς επιθυμίας . Ύ π ' α υ τ ό τ ό πρίσμα, ή κοι-

νότητα πού ερχεται δεν ε ίναι παρά ή ττολ ^ς ολ ω ν τώ ν ένενεργεία

δ υ ν ά μ ε ω ν , ό π ω ς α ύ τ έ ς α π ο κ α λ ύ π τ ο ν τ α ι Ι δ ίω ς μ έ σ α σ τ ι ς χρ ή σ ε ις

τ ή ς γ λ ώ σ σ α ς , ά λ λ ά κ α ι μ έ σ α σ τ ά « μ ο ν α δ ι κ ά » σ υ μ β ά ν τ α ή σ τ ι ς έ -

παναλ ήψ εις , ώ ς μοναδική διέξοδος στήν κυρίαρχη, πλ ήν άτελ έσφο-

ρη, πολ ιτική δομή, τό κράτος τώ ν νεότερω ν χρόνω ν. Μέθοδος , ή ά -

νατροπή εννοιώ ν: ή εύττορία σ τ ή θ έ σ η τ ή ς άττορίας — μιά νέα λο ι-

πόν ήθική.

Τ ό «μ εθ οδ ολ ογ ικ ό» δοκίμιο «Χ ρό νο ς και Μστορία» προέρχ εται

ά π ό τ ή σ υ λ λ ο γ ή τ ο υ A g a m b e n Π αιδικ ή Η λικία κα ί Ισ τορ ία (Torino:

Einaudi <(Nuovo Politecnico, 105)>, 1978, σσ . 89 -10 7) , ό π ο υ σ υ γ κ εν τ ρ ώ -

ν ο ν τ α ι μ ε λ έ τ ε ς τ ο υ π ά ν ω σ τ ό ν ό η μ α τ ή ς ε μ π ε ι ρ ί α ς γ ι ά τ ό ν σ ύ γ -

χρονο άνθρω πο και στήν Ικανότητά του νά τήν κατακτήσει , έκβ άλ -

λ ο ν τ α ς σ ε ε να γ ε ν ικ ό θ ε ώ ρ η μ α ά ν α π α ρ θ ε ν ι σ μ ο ύ π ο ύ θ ά μ π ο ρ ο ύ -

σ α μ ε ν ά ά π ο κ α λ έ σ ο υ μ ε « θ ε ω ρ ί α τ η ς π α ι δ ι κ ό τ η τ α ς / π α ιδ ικ ή ς ή λ ι -

κ ί ας » . Β ε β αί ω ς, τ ά δ οκ ίμ ια τ ο ϋ β ι β λ ί ο υ π α ρ ο υ σ ι ά ζ ο υ ν α ύ τ ο τ έ λ ε ι α ,

καί ώ ς έ κ τ ο ύ τ ο υ σ τ ό « Χ ρ ό ν ο ς κ αί Ι σ τ ο ρ ί α » — π ο λ ύ έ ντ ιμ ο και π ο -

λ ύ ε ύ χ ά ρ ι σ τ ο ε ξ ά λ λ ο υ α ν ά γ ν ω σ μ α , ε π ο π τ ι κ ό μ ες σ τ ή σ υ ν ο π τ ι κ ό -

τ η τ ά τ ο υ καί γ ρ α μ μ έ ν ο μέ ν εα νικ ή ά π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό τ η τ α — δέν γ ί -

ν ε τ α ι α ι σ θ η τ ή κ ά π ο ι α α ν ά γ κ η α ν α γ ω γ ή ς σ τ ά υ π ό λ ο ι π α : ε δ ώ ό

' Ι τ α λ ό ς σ τ ο χ α σ τ ή ς ε π ιχ ει ρε ί μ ιά γ ρ ή γ ο ρ η ά ν α δ ρ ο μ ή σ τ ι ς ά ν τ ι λ ή -



ψ ε ι ς τ ο ΰ δ υ τ ι κ ο ϋ π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ y i à τ ό χ ρ ό ν ο τ η ς Ι σ τ ο ρ ί α ς α π ό τ η ν

αρχαιό τητα ώς σήμερα, σταθμεύο ντας σε κείμενα car dinal ia των ση-

μαντικότερων φάσεων, ά λ λ ά με επισημάνσεις το ΰ θρ ησ κε ιολ όγο υ Hen-

ri -Charles Puech (1902-1986) στην αφετηρία, για νά καταλήξει σε συ-

μπεράσματα πού συνεχίζουν νά παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον

σήμερα, μετά άπό αρκετά χρό νια προ ό δο υ στίς συναφείς ζυμώσεις .

Τό δο κίμιο το υ Ag amben δημο σιεύεται άκριβώς y i ' αύτό τώρα,

άλλα ή μετάφρασή του είναι κοντά είκοσι ετών: εΐχε εκπονηθεί άπό

εναν φο ιτητή της φιλο λο γίας ( το ΰ τό ε ίχε γνωρίσει ό Ar mando Gni -

sci, κ α θ η γ η τ ή ς τ η ς σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ή ς φ ι λ ο λ ο γ ί α ς , π ε ρ ι λ α μ β ά ν ο ν τ ά ς τ ο

στήν υλη μελέτης το ΰ άντικειμένο υ το υ — γενικά, ό χι «σκο υπίδια») ,

εν αν ά ν θ ρ ω π ο π ο ύ ν ο ια ζ ό τ α ν ο ύ τ ω ς ή ά λ λ ω ς γ ι ά τ ά υ λ ι κ ά σ τ ή -

ρ ι ξ η ς τ ο ΰ κ λ ά δ ο υ τ ο υ σ τ ό π ο λ υ σ χ ι δ έ ς δ ι δ α κ τ ι κ ό τ ο υ ε ρ γ ο , κ α ι ή -

τ α ν ή ε π ο χ ή π ο υ μ ιά π α ρ ο δ ι κ ή π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α ε ίχ ε ξ ε χω ρ ί σ ει ώ ρ ε ς

ά π ό τ ό π ρ ό γ ρ α μ μ α τ η ς Μ έσ ης Ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ή ς Β α θ μ ί δ α ς μ α ς γ ι ά ν ά

διδαχτεί τό μ άθη μα « Ε ισ α γ ω γ ή στις Ι στο ρικές Σπ ο υδ ές» . Τ ό ειδικό

ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν π ο ύ π α ρ ο υ σ ί α ζ ε τ ό κ ε ί μ ε ν ο τ ο ΰ A g a m b e n γ ι ά τ ο ύ ς ά -

σχ ο λ ο ύ με νο υς με τήν ιστο ρία ε ίχε νά κάνει μέ τήν «ε ξωτερ ική» τ ο υ

έστίαση: ο ΐ ο ικείες θεωρίες των ιστο ρικών, τών άρχαιο λό γων, τών

γ ε ω γ ρ ά φ ω ν γ ι ά τ ό χ ρ ό ν ο ά π ο υ σ ι ά ζ ο υ ν ε ν τ ε λ ώ ς ( π α ρ α κ ά μ π τ ε τ α ι

εμφατικά λ .χ. άκόμα και ή «μακρά διάρκεια» τοΰ Fernand Braudel) ·

εκείνο π ο ύ π α ρα κο λο υθ εί τα ι εδώ είναι ή ματιά της φιλοσο φίας πά -

ν ω σ τ ή ν Ι σ το ρ ία , ώ ς σ υ ν ά ρ τ η σ η τ ή ς χ ρ ο ν ι κ ό τ η τ α ς . Σ τ ά μ έ σ α τ ή ς

δ ε κ α ε τί α ς τ ο ΰ '8 0 , μ ά λ λ ο ν , τ ό μ ά θ η μ α ε ξ α φ α ν ίσ τ η κ ε ά π ό τ ό ε λ λ η -

νικό άν αλ υτικ ό πρ ό γρ αμ μα , ά λ λ ά και τ ό περιο δικό το ΰ κλά δο υ γι ά

τ ό ό π ο ι ο π ρ ο ο ρ ι ζ ό τ α ν ή μ ε τ ά φ ρ α σ η λ ί γ ο μ ε τ ά ε κλ ε ισ ε . Π ρ έ πε ι κι

ά π ό τ ή θέση α ύ τή νά εκφράσω τις εύχαριστίες μο υ πρό ς τό ν κ. Γ ιώρ-

γο Κο ρο πο ύλη, πο ύ μέ τό ενδιαφέρο ν το υ γ ιά κείνη τήν εργασία έ -

δωσε μιά νέα χρηστική διέξο δο στήν παλαιά πρό θεση , καΐ πρό ς τό ν

κ. Μ α ν ώ λ η Β ε λ ιτ ζ α ν ί δ η , π ο ύ έ ν θ έ ρ μω ς τ ή σ τ έ γ α σ ε .

Τό δοκίμιο αύτό-εδώ δεν εΐναι τό μοναδικό κείμενο τοΰ Giorgio

A g a m b e n π ο ύ β λ έ π ε ι τ ό φ ώ ς σ τ ή ν έ λ λ η ν ι κ ή ( α ύ τ ο τ ε λ ώ ς τ ο υ λ ά χ ι -

στο ν) · δεν πάνε χρό νια αφό το υ , σε περιο ρισμένο άριθμό άντιτύπων,

κ υ κ λ ο φ ορ ή θ η κ ε μ ιά π α μ φ λ έ τ α ( « μ π ρ ο σ ο ύ ρ α » ά π ο κ α λ ε ϊ τ α ι σ τ ή ν

τ α υ τ ό τ η τ α τ ή ς έ κ δ ο σ η ς ) π ο ύ π λ ά ι σε έ να Κ ε φ ά λ αι ο ά π ό τ ό

H o m o



Sacer στοιχίζει μικρότερα κείμενα του δημοσιευμένα σε περιοδικά: Τ

à

Δ ικαιώ ματα του

'Α νθρώ που

κ αι ή

Β ιοπολιτική-

Π ου ξεκινά ή Ν έα

Εξοδος-

Τ ί

είναι

i v a Στρατόπεδο,

μ τφ ρ . Π α ν α γ ι ώ τ η ς Κ α λ α μ α ρ ά ς , 'Α θ ή να : Έ λ ε υ θ ε -

ριακή Κο υλτο ύρα, 1999 . Και πιό πρό σφατα από το υς ίδ ιο υς συντε-

λ ε σ τ έ ς τέ θ ηκ ε σ ε κ υ κ λ οφ ο ρ ί α μ ια α κ όμ η α ν ά λ ο γ η σ υ λ λ ο γ ή γ ρ α -

π τ ώ ν τ ο υ : Ή Μ ορφ ή-της-Ζω ής, μ τ φ ρ. Π α ν α γ ι ώ τ η ς Κ α λ α μ α ρ ά ς , ' Α θ ή-

ν α : Έ λ ε υ θ ε ρ ι α κ ή Κ ο υ λ τ ο ύ ρ α , 2 0 0 3 . Γ ν ω ρ ί ζ ω ε π ί σ η ς π ώ ς μ ια εισ α-

γ ω γ ή τ ο υ (ΐ 98 2) σ τ ο

Π αιδόπου λο

JI Fanci ull i no, 1903) τοϋ Giovanni Pa-

scoli (1855-1912) , σέ πολύ έπιδέξια μετάφραση από τόν Σταύρο Πα-

π α σ τα ύ ρ ο υ , αναμένει κι α ύ τ η α π ό χρό νια τήν εκδοσή της μαΟ με

τό κείμενο αναφοράς της.

Ή μ ε τ ά φ ρ α σ η π ο ύ ά κ ο λ ο υ θ ε ί δ ε ν ή τ α ν δ υ ν α τ ό ν ' α π α λ λ α γ ε ί

ε ν τ ε λ ώ ς α π ό τ ά σ η μ ά δ ι α τ ο υ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς — μ ι α ο ρ ι σ μ έ ν η γ λ ω σ -

σ ικ ή ά π ο ψ η καί κ ά π ο ι α ύ π έ ρ τ ό δ έο ν ε μ μο ν ή σ τ ή ν π ι σ τ ό τ η τ α — ,

άλλά ϊσως και νά μήν τό διεκδίκησε μιά ισχυρότερη βούληση. Ενη-

μερώθηκε ο μως με βάση τά νεό τερα δεδο μένα της έλληνικής βιβλι -

ο γραφίας , πο ύ δεν τήν άφο ρο ύσαν σέ μεγάλη έκταση βεβαίως, και

άναψηλαφίστηκε σέ μερικά εμφανώς άδέξια σημεία της. Επισημαίνε-

ται ό τ ι ο ί απο δό σεις άκό μα και τών παραθεμάτων άπό αρχαίες έλ -

λ η ν ι κ έ ς π η γ έ ς , π ο ύ τ ό π ρ ω τ ό τ υ π ό τ ο υ ς π ρ ο σ κ ο μ ί ζ ε τ α ι σ έ ύ π ο σ η -

μειώσεις , π α ρα κο λο υθ ο ύ ν τό κείμενο τ ο ύ Ag amben. Τ ό αύ τ ό ισχύει

καί προκειμένου γιά τις ελληνικές μεταφράσεις αναφερόμενων έργων

οΐ όποιες μνημονεύονται στις ύποσημειώσεις. Γενικά οί ύποσημειώ-

σεις είναι προσθήκες της έλληνικής έκδοσης. Μέ ιδιαίτερα στοιχεία

( « π ε λ α σ γ ι κ ά » ) ε π ι σ η μ α ί ν ο ν τ α ι οί έ λ λ η ν ι κ έ ς λ έ ξ ει ς π ο ύ ε μ φα ν ίζ ο-

ν τα ι — μ ε τ α γ ρ α μ μ έ ν ε ς λ α τ ι ν ι κ ά — σ τ ο π ρ ω τ ό τ υ π ο . Π ρ ω τ ο β ο υ λ ίε ς

τής μετάφρασης ό μο ίως ε ίναι ο ί πληρο φο ρίες πο ύ έχο υν παρεμβλη-

θεί στο κείμενο μέσα σέ άγκύλες . Εκλεκτο ί φίλο ι μο υ προ σέφεραν

τ ή ν ά ρ ω γ ή τ ο υ ς ( δ ύ ο έξ α ύ τ ώ ν , τ ο ύ Η ρ α κ λ ή Δ . Λ ο γ ο θ έ τ η και τ ο ύ

'Ανδρέα Χριστινίδη , ο ί γραπτές παρεμβάσεις —προ φο ρικές άρχικά,

π ο ύ κ α τ α γ ρ ά φ η κ α ν ύ σ τ ε ρ α ά π ό δικ ή μ ο υ α ί τ η σ η — π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο -

ν τ α ι σ έ θ έ σ η Ε π ι μ έ τ ρ ο υ ) · δ ί χ ω ς τ ο υ ς , τ ό α π ο τ έ λ ε σ μ α θ ά ή τ α ν ύ -

ποδεέ στερο· κι όσ ο δεν κα τό ρθ ω σε νά μήν είναι, τ ο ύ τ ο επιβα ρύν ει

ά π ο κ λ ε ι σ τ ι κ ά καί μ ό ν ο τ ό ν ύ π ο γ ρ ά φ ο ν τ α .

Άθψα, Νοέμβριος2001, 'Απρίλιος 2003 Δ. Α.



Χ Ρ Ο Ν Ο Σ K A I Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

Κριτική τ ο υ Στ ιγμ ια ίου

και τ ο υ Συ νεχ ου ς

ΣΤΟ Ρ V i ct o r G o l d schm i d t και τον H en r i - Cha r l es Puech



ι

[ Ε Ι Σ Α Γ ω Γ Η : Γ Ε Ν Ι Κ Ο Δ Ι Α Γ Ρ Α Μ Μ Α Κ Α Ι Π Ρ Ο Θ Ε Σ Η ]

Κ

Α Θ Ε

α ν τ ί λ η ψ η τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς ε κφ έ ρ ετ α ι π ά ν τ ο τ ε μ α Ο μέ

μ ι ά σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η έ μ π ε ι ρ ί α τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ , ε μ π ε ι ρ ί α π ο υ

δ ι α π λ έ κ ε τ α ι μ α ζί τ η ς , π ο ύ τ η ν ο ρ ίζ ει κ α τ α σ τ α τ ι κ ά κα ι π ο υ

π ρ ο ο ρ ί ζ ε τ α ι ά κ ρ ι β ώ ς ν α τ η ν α ν ε β ά σ ε ι σ τ ο φ ω ς . Π α ρ ό μ ο ι α

κ αι κ ά θ ε κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ε ίν αι π ά ν ω α π ' ο λ α μ ιά σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η

έμπειρ ία τοϋ χρ όνου , και καμιά νέα κουλτούρ α δεν ε ίναι δυ-

ν α τ ή χ ω ρ ί ς κ ά π ο ι α μ ε τ α β ο λ ή α υ τ ή ς τ ή ς ε μ π ει ρί α ς. Τ ό π ρ ω -

τ α ρ χ ι κ ό κ α θ ή κ ο ν μι α ς α υ θ ε ν τ ι κ ή ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς δ εν εΤναι

π ο τ έ ώ ς έ κ τ ο ύ τ ο υ ά π λ ά κ αι μ ό νο « ν ' α λ λ ά ξ ε ι τ ό ν κ ό σ μ ο

π α ρ ά κ αι π ρ ο π α ν τ ό ς « ν ' α λ λ ά ξ ε ι τ ό χ ρ ό ν ο » . Ή ν ε ω τ ε ρ ι κ ή

π ο λ ι τ ι κ ή σ κ έψ η , π ο ύ επ ι κ έ ν τ ρ ω σ ε τ ή ν π ρ ο σ ο χ ή τ η ς π ά ν ω

σ τ ή ν ι σ το ρ ί α , δεν ε π ε ξ ε ρ γ ά σ τ η κ ε μ ιά ν α ν τ ί λ η ψ η α ν τ α π ο -

κρ ινόμενη και σ τ ό χρ ό νο . Ετσ ι , κι α ύ τ ό ς άκόμ α ό Ιστο ρ ι -

κ ό ς υ λ ι σ μ ό ς α μ έ λ η σ ε ώ ς τ ώ ρ α νά ε π ε ξ ε ρ γ α σ τ ε ί κ ά π ο ι α ν

α ν τ ί λ η ψ η τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ π ο ύ ν ά σ τ έκ ε ι σ τ ό υ ψ ο ς τ ή ς ά ν τ ί-

λ η ψ ή ς τ ο υ γ ι ά τ ή ν ι σ το ρ ί α . Ε ξ α ι τ ί α ς ε τ ο ύ τ η ς τ ή ς π α ρ ά -

λ ε ι ψ η ς α ν α γ κ ά σ τ η κ ε α σ υ ν ε ί δ η τ α ν ά π ρ ο σ φ ύ γ ε ι σ ε μ ιά ν ά -

ν τ ί λ η ψ η τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ π ο ύ α π ό α ι ώ ν ε ς δ ε σ π ό ζ ε ι σ τ ή δ υ τ ι -

^

Παραπομπή στήν περίφημη ενδέκατη άπό τις «Θέσεις» τοϋ Karl

Marx (1818-1883) « y i à τόν Φόγιερμπαχ» («Thesen über Feuerbach» τ ο ΰ

1845, άρχ. δημοσ. ώς παράρτ. στό εργο τοϋ Friedrich Engels Ό Λ ουδοβί-

κος

Φ όγιερμπαχ

κα ι τό Τ έλος τής

Κ λασικής Γερμανικής Φ ιλοσοφ ίας, 1888), άνα-

π ό σ π α σ τ ε ς π λ έ ο ν α π ό τ ή Γφ μα μική Ιδεολογία (D ie deut sche I deo log i e:

Kr i t i k

d er

neusten deut schen Phi l osophi e,

1932) τω ν Κ. M arx και F r. Engels* π β.

μτφρ.-έπιμ. Κώστας Φιλίνης, [τ. 1.], ΆΟ.: Gutenberg, <1975>, σ. 48: «01 φι-

λ όσ οφ ο ι έ χο υν ά π λ ώ ς ε ξ η γ ή σ ε ι τ ό ν κ όσμ ο μέ δ ιά φο ρο υς τ ρ ό π ο υ ς ,

< ά λ λ ά > α υ τ ό π ο υ εχει σ ημ ασία είναι νά τ όν ά λ λ ά ξ ο υ μ ε » .

13



κ ή κ ο υ λ τ ο ύ ρ α , κ ι έ τ σ ι và ε πι τ ρ έ ψ ε ι μ έ σα στ ό ν ϊ δ ι ο τ ο υ τ ο ν

κ ό ρφ ο ν ά σ υ μ β ι ώ σ ο υ ν π λ ά ι - π λ ά ι μιά ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή α ν τί -

λ η ψ η τ η ς ι στ ο ρ ί α ς κα ι μ ιά πα ρ α δ ο σι α κ ή ε μ πει ρ ία τ ο υ χ ρ ό -

ν ο υ . Ή χ ο ν δ ρ ο ε ιδ ή ς π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ χ ρ ό ν ο υ ώ ς έν ό ς σ η -

μ ε ι α κ ο ύ κ α ι ο μ ο ι ο γ ε ν ο ύ ς c o n t i n u u m ά π έ β η ο ϋ τ ω - π ω ς π ε -

ρ ι σ τ α λ τ ι κ ή γ ι ά τ ή μ α ρ ξ ι κ ή έ ν ν ο ι α τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς : δ ι ά ν ο ι ξ ε

τ ό κ ρ υ φ ό ρ ή γ μ α δ ι α μ έ σ ο υ τ ο υ ο π ο ί ο υ ή ι δ ε ο λ ο γ ί α ε κ π ό ρ -

θ η σ ε τ ή ν ά κ ρ ό π ο λ η τ ο υ ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ υ λ ι σ μ ο ϋ . Ό B e n j a m i n

ε ί χ ε ή δ η κ α τ α γ γ ε ί λ ε ι α υ τ ό τ ό ν κ ί ν δ υ ν ο σ τ ι ς Θ εσβις του ττσ-

uœ σ τη

Φ ιλοσοφ ία

της Ισ τορίας \ G esch i ch t sph i l osop h i sche T hesen,

σ υ γ γ ρ . 1 94 0, π ο λ υ γ ρ . ε κδ . 1942

(Sch r i f t en ,

έπιμ . Τ . W . G r e -

te l Adorno , Frankfurt α .M. 1955'G esamm el t e Schr i f t en , τ. 1./2,

F r a n k f u r t α . M. 1974, 21981)] . Ε ίναι κ αι ρό ς π ιά νά ελ θ ε ι σε

φ ω ς ή σ υ ν ε π ι φ ε ρ ό μ ε ν η μ ε ς σ τ ή μ α ρ ξ ι κ ή ά ν τ ί λ η ψ η τ ή ς ι σ τ ο -

ρ ί α ς έ ν ν ο ι α τ ο υ χ ρ ό ν ο υ .

14



[ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α ]

Η

άνΟ ρώ π ινη νόη σ η , κ α θ ώ ς δ ιαθ έτε ι τη ν εμπ ε ιρ ία τ ο υ χ ρό-

ν ο υ , ό χ ι ό μ ω ς ά ν τ ί σ τ ο ι χ α κ αι τ η ν π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ , π α ρ ι -

σ τ ά ν ε ι ά ν α γ κ α σ τ ι κ ά τ ό χ ρ ό ν ο μ ε τ α χ ε ι ρ ι ζ ό μ ε ν η χ ω ρ ι κ έ ς ε ι -

κ ό νε ς. Ή α ν τ ί λ η ψ η π ο υ έ χ ει y i à τ ό χ ρ ό ν ο ή έ λ λ η ν ο ρ ω μ α ϊ -

κ ή α ρ χ α ι ό τ η τ α είν αι κ α τ ά β ά σ η κ υ κ λ ω τ ε ρ ή ς κα ι σ υ ν ε χ ο ύ ς

τ ύ π ο υ . « Κ α τ ε χ ό μ ε ν ο ς α π ό μ ι ά ν ι δ έ α σ α φ ή ν ε ι α ς π ο υ ε ξ ο μ ο ι -

ώ νε ι τό αυ θ εντ ικ ό κ αι π λ ή ρες Ε ίναι μέ κ ε ίνο π ου ε ίναι κ α-

θ α υ τ ό κ α ι μ έ ν ε ι τ α υ τ ό σ η μ ο π ρ ό ς έ α υ τ ό ν , μ έ τ ό α Ι ώ ν ι ο δ η -

λ α δ ή κα ι τ ό α ν α λ λ ο ί ω τ ο , ό Ε λ λ η ν α ς θ ε ω ρ ε ί τ ή ν κ ί ν η σ η

κα ι τ ό Γ ί γ ν ε σ θ α ι σ ά ν κ α τ ώ τ ε ρ ε ς β α θμ ί δε ς τ ή ς π ρ α γ μ α τ ι -

κ ό τ η τ α ς , ο π ο υ ή τ α υ τ ό τ η τ α δέν σ υ μ π ε ρ ι λ α μ β ά ν ε τ α ι π λ έ ο ν

— σ τ ή ν κ ά λ λ ι σ τ η τ ω ν π ε ρ ι π τ ώ σ ε ω ν — π α ρ ά υ π ό μ ο ρ φή

π α ρ α μ ό ν ι μ η ς κ αι δ ι η ν ε κ ο ύ ς ι δ ι ό τ η τ α ς , ή τ ο ι υ π ό μ ο ρ φ ή δ ι-

α ρ κ ο ύ ς α ν α γ ω γ ή ς . Ή κ υ κ λ ι κ ή κ ίν η ση , π ο υ ε ξ α σ φ α λ ί ζ ε ι τ ή

δ ι α τ ή ρ η σ η τ ω ν ϊ δι ων π ρ α γ μ ά τ ω ν μ έσ ' ά π ό τ ή ν ε π α ν ά λ η -

ψ η κ α ι τ ή σ υ ν ε χ ή ε π ι σ τ ρ ο φ ή τ ο υ ς , ά π ο τ ε λ ε ΐ τ ή ν α μ ε σ ό τ ε -

ρ η κ α ι τ ε λ ε ι ό τ ε ρ η ( κ α ι τ ή ν ε γ γ ύ τ ε ρ η , κ α τ ά σ υ ν έ π ε ι α , σ τ ο

θ ε ίο ) έκ φρ ασ η εκ ε ίνου π ο ύ ε ίναι, σ τ ή ν ά κ ρα κ ορ υ φ ή τή ς Ιε-

ρ ά ρ χ η σ η ς , α π ό λ υ τ η α κ ι ν η σ ί α » ( P ue c h) .

Σ τ ό ν

Τίμαιο

τ ο υ Π λ ά τ ω ν α ό χ ρ ό ν ο ς, μ ε τ ρ ο ύ μ ε ν ο ς ά π ό

τ ή ν κ υ κ λ ι κ ή τ ρ ο χ ι ά τ ω ν ο ύ ρ α ν ί ω ν σ φ α ι ρ ώ ν , ο ρ ί ζ ε τ α ι ώ ς

ο μ ο ί ω μ α τ ή ς α ι ω ν ι ό τ η τ α ς σ έ κ ίν η σ η: « Ό δ η μ ι ο υ ρ γ ό ς τ ο υ

κ ό σ μ ο υ ε π ι ν ό η σ ε ε ν α ο μ ο ί ω μ α τ ή ς α ι ω ν ι ό τ η τ α ς σ έ κ ί ν η σ η

κα ί, δ ι ε υ θ ε τ ώ ν τ α ς κ α τ ά λ λ η λ α τ ό ν ο υ ρ α ν ό , κ α τ α σ κ ε ύ α σ ε ,

ά π ό τ ή μ ί α κ α ι ά σ ά λ ε υ τ η α ι ω ν ι ό τ η τ α ξ ε κ ι ν ώ ν τ α ς , τ ό ό μ ο ί -

ω μ α τ ο ϋ τ ο π ο ύ κι νε ίτ α ι δ ι α ρ κ ώ ς σ ύ μ φ ω ν α μέ τ ο ύ ς ν ό μ ο υ ς

15



τ ο ϋ ά ριθμ οΟ και π ο υ εμ είς τ ό ά π ο κ α λ ο ΰ μ ε χ ρ ό ν ο Ό 'Α-

ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς ε π α ν ή λ θ ε έ δ ρ α ι ώ ν ο ν τ α ς τ ό ν κ υ κ λ ι κ ό χ α ρ α κ τ ή -

ρ α τ ο υ χ ρ ό ν ο υ , υ π ό τ ή ν έ ξ ή ς έ ν ν ο ι α : « Ν ά γ ι α τ ί ό χ ρ ό ν ο ς

φαίνεται νά ε ίναι ή κ ίνηση τής σφαίρας , δ ιότ ι ε ίναι αυτή ή

κ ί νη σ η π ο υ με τ ρ ά τ ι ς ά λ λ ε ς κ ι νή σ ε ι ς κ α ι π ο υ με τ ρ ά ε ι ά κ ό -

μα και τό χρόνο. [ . . . ] κ ι ό χρόνος επίσης φαίνεται νά ε ίναι

ε να ε ίδ ο ς κ ύ κ λ ο υ [. .. ], ο Ο τ ω σ ώ σ τ ε τ ό ν ά λ έ μ ε ό τ ι τ ά γ ε ν -

ν ημ έν α π ρ ά γ μ α τ α σ υ ν ι σ τ ο ϋ ν κ ύ κ λ ο είν αι ι σ ο δ ύ ν α μ ο μ ε τ ό

ν ά λ έ μ ε π ώ ς υ π ά ρ χ ε ι εν α ς κ ύ κ λ ο ς τ ο υ χ ρ ό ν ου » .^ Σ υ ν έ π ε ι α

π ρ ώ τ η μι ας τ έ τ ο ι α ς ά ν τ ί λ η ψ η ς είν αι π ώ ς ό χ ρ ό ν ο ς , ό ν τ α ς

ο υ σ ι α σ τ ι κ ά κ υ κ λ ι κ ό ς , δ ε ν ε χ ε ι δ ι ε ύ θ υ νσ η . Κ υ ρ ί ως - ε ι π ε ί ν , δ ε ν

εχε ι αρχή , μήτε κέντρο, μήτε τ έλος· ή , καλύτερα, τά εχε ι μο-

ν ά χ α σ τ ό μ έ τ ρ ο ό π ο υ κ υ κ λ ι κ ά κ ι ν ο ύ μ ε ν ο ς ε π ι σ τ ρ έ φ ε ι ά κ α -

τ ά π α υ σ τ α σ τ ο ν ε α υ τ ό τ ο υ . Ο π ω ς ε ξ η γ ε ί εν α μ ο να δ ικ ό ε-

δ ά φ ι ο ά π ό τ ά

Π ρ ο β λήματα

τ ο υ ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , είν αι α δ ύ ν α -

τ ο ν ά π ε ι κα ν εί ς, ά π ό τ ή σ κ ο π ι ά ο π ο υ β ρ ι σ κ ό μ α σ τ ε , α ν ε -

μ είς ε ί μ α σ τ ε μ ε τ α γ ε ν έ σ τ ε ρ ο ι ή π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ ο ι τ ο ϋ Τ ρ ω ι κ ο ύ

Π ο λ έ μ ο υ : « 'Ε κ είν ο ι, ά ρ α γ ε , π ο ύ έ ζ η σ α ν σ τ ά χ ρ ό ν ια τ ο ύ Τ ρ ω -

ι κο ύ Π ο λ έ μ ο υ είν αι π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ ο ί μ α ς , κι ώ ς π ρ ό ς τ ο ύ τ ο υ ς

ε ί ν α ι π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ ο ι ό σ ο ι έ ζ η σ α ν σ ε κ α ι ρ ο ύ ς ά κ ό μ α π ι ό ά ρ -

χ α ί ο υ ς , κι ε τ σ ι τ ρ α β ά ε ι τ ό π ρ ά γ μ α σ τ ό δι ην ε κέ ς, μ ε τ ο ύ ς

ά ν θ ρ ώ π ο υ ς π ο ύ β ρ ίσ κ ον τ α ι π ι ό π ί σ ω σ τ ό π α ρ ε λ θ ό ν ν ά εΐ-

^ Τ ίμα ιος ΙΑ', 37c-d: «ίκώ δ' èrevo ei [ τ ω ν άώ ίω ν θεώ ν ό - γ εννήσας

πατήρ] κινψ όν ηνα αιώ νο ς ττοιήσ αι, κα ΐ όιακ οσ μώ ν άμα ού ρα νόν

ττοιεΐ

μένον τος αιώ νο ς έν éi κατ ' άριθμ όν ίοϋσ αν αιώ νω ν εικόν α , τούτον δν

όη χρόνον ώ νομάκαμ εν»

^ Φ υσικής 'Α κροάσεω ς

Δ', 22 3b -22 4α : «δίό

κα ΐ boKeî ό χρόνος e l va i ή

τής σ φ αίρας κ ίνησ ις, ότι ταύ τη μετρο ύ ντα ι αϊ αλλα ι κινή σ εις κα ι ό χρ ό -

νο ς ταύ τη τη κινή σ ει. [ . . .] κα ι yàp ό χρόνος αυτός είναι όοκεΐ κύ κλο ς τις

[ . ..] , ώ στε

TÒ

λε^ ειν είναι τα 'γΐγνόμ ενα τώ ν ^ Γpa ' y μάτω v κύκ λον τό λε-

'γειν εστίν τοϋ χ ρό νο υ είνα ι τινα κύ κλο ν»

16



ναι π ά ν τ α π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ ο ι τ ω ν ά λ λ ω ν ; Η , α ν α λ η θ ε ύ ε ι π ώ ς

ή οικουμένη εχε ι μιάν άρχή, ενα μέσο κι ενα τέλος , και πώς,

ά μ α κ ά ν ε ι ς φ τ ά ν ε ι σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ γ ε ρ ν ώ ν τ α ς , φ τ ά ν ε ι σ υ ν ά -

μ α κ αί, γ ι ά λ ό γ ο υ τ ο υ , ν ά ε π ι σ τ ρ έ φ ε ι σ τ η ν ά ρ χ ή τ ο υ , κι

α ν ά λ η θ ε ύ ε ι ά π ό τ η ν ά λ λ η μ ε ρ ι ά ο τ ι τ ά π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ α ε ί -

ν α ι τ ά κ ο ν τ ι ν ό τ ε ρ α π ρ ό ς τ η ν ά ρ χ ή π ρ ά γ μ α τ α , τ ό τ ε τ ί ε -

μ π ο δ ί ζ ε ι ν ά ε ί μ α σ τ ε ε μ ε ί ς π ι ό κ ο ν τ ι ν ο ί σ τ ή ν ά ρ χ ή ά π ό κ ε ί -

ν ο υ ς π ο υ έ ζ η σ α ν τ ό ν Τ ρ ω ι κ ό Π ό λ ε μ ο ; [ .. .J Α ν ή σ ε ι ρ ά τ ω ν

σ υ μ β ά ν τ ω ν ε ί ν α ι κ ύ κ λ ο ς , ε φ ό σ ο ν ό κ ύ κ λ ο ς δ ε ν ε χ ε ι π ρ α γ -

μ α τ ι κή ά ρ χή μ ήτ ε τ έ λο ς , ε μ ε ί ς δε ν μ πο ρ ο ύμ ε , ε ξα ι τ ί α ς μ ι ά ς -

κ ά π ο ι α ς μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η ς ε γ γ ύ τ η τ α ς π ρ ό ς τ ή ν ά ρ χ ή , νά είμ α-

σ τ ε π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ ο ί τ ο υ ς , ο υ τ ε κι εκ είν οι μ π ο ρ ο ύ ν ν ά θ ε ω -

ρ η θ ο ύ ν ά ρ χ α ι ό τ ε ρ ο ί μ α ς » . ^

Μ ά ό θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς χ α ρ α κ τ ή ρ α ς τ η ς έ λ λ η ν ι κ ή ς ε μ π ε ι ρ ία ς

τ ο υ χ ρ ό ν ο υ , π ο ύ δ ια μ έ σ ο υ τ ω ν

Φ υσικώ ι̂

τ ο υ ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η

κ α θ ό ρ ι σ ε γ ι ά δ υ ό χ ι λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α τ ή δ υ τ ι κ ή π α ρ ά σ τ α σ η

γ ι ά τ ό χ ρ ό ν ο , ε ίν α ι κι ε κ εί ν ος π ο ύ δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί γ ι ' α ύ τ ό ν

εν α σ η μ ει ακ ό , ά τ ε λ ε ύ τ η τ ο κα ί π ο σ ο τ ι κ ο π ο ι η μ έ ν ο con tin u-

um . Ε τ σ ι , ό χ ρ ό ν ο ς ο ρ ί ζ ε τ α ι ά π ό τ ο ν ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η σ ά ν « ά -

ρ ι θμ ό ς τ ης κ ί ν ησης σύμ φ ων α μ ε τ ό πρ ι ν κα ι τ ό μ ε τ ά »^ κα ι

ή σ υ ν έ χ ε ι ά τ ο υ ε ί ν α ι ε γ γ υ η μ έ ν η ά π ό τ ή δ ι α ί ρ ε σ ή τ ο υ σ ε

σ τ ι γ μ έ ς ( τ ό νϋν, τ ό τ ώ ρ α ) ά ν ά λ ο γ ε ς π ρ ό ς τ ό γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ό

" ^ Π ρ ο βλή μα τα

916α :

«τότερον ώ σ τΓ€ρ ημ ώ ν οί έττϊ Τ ρο ίας κα ί εκ εί-

νω ν οί ττρό αυτώ ν και àeï οί επάνω πρότεροι είσ ιν ; ή εϊττερ άρχή τις έσ τι

κα ι μέσ ον κα ι τέλος το υ παν τός, κα ΐ δτα ν -γη ρά σ κω ν τις επί τό πέρα ς ελ-

θ τ} κα ι πάλιν έπαν ασ τρελίττ] επί την άρ χή ν, τά δε εyy v τεpω της άρ χή ς

πρό τερα , τί κω λύει ημ άς εν τφ πρό ς την άρχ ήν είνα ι μά λλον;

[ . . . ] ε/ δτ)

κύ κλο ς εστί, του bè κύ κλου μήτε άρχή μήτε πέρας, ουδ' α ν πρότερο ι ει-

εν τφ βγγ υτφ φ της άρ χή ς είνα ι, οϋ θ ' ήμ εΐς εκείνω ν οϋ τ' εκείνο ι ήμ ώ ν»

^ Φ υσικής 'Α κροάσεω ς

Δ', 220α: « χρ όν ος άρ ιθ μό ς εστίν κινήσ εω ς κα -

τά TÒ πρό τερο ν κα ι ύσ τερο ν»

17



[ Χ Ρ Ι Σ Τ Ι Α Ν Ι Κ Ο Ι Μ Ε Σ Α ΐ Ω Ν Α Σ ]

Α Ν Τ Ί Θ Ε Τ Η

α π ό π ο λ λ έ ς α π ό ψ ε ι ς ε ί ν α ι ή χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή ε μ π ε ι -

ρ ία τ ο υ χ ρ ό ν ο υ . Έ ν ώ ή κ λ α σ ι κ ή π α ρ ά σ τ α σ η τ ο υ χ ρ ό ν ο υ

είν ' ενας κύ κλ ος , ή εΙκόνα π ο υ κα θο δη γε ί τ ή χριστ ια νική σχ η-

μ α τ ο π ο ί η σ η τ η ς έ ν ν ο ι α ς ε ί ν α ι α υ τ ή μ ι α ς ε υ θ ε ί α ς . « Έ ν α ν τ ι -

θέσε ι π ρ ός τον Ελ λη να , ό κόσ μος ε ίναι y i à τ ό ν χ ρ ι σ τ ι α ν ό

δ η μ ι ο υρ γ η μ έ ν ο ς μ έ σα στ ό χ ρ ό ν ο , κ α ι μ έ σα στ ό χ ρ ό ν ο πρ έ -

πε ι ν ά τ ε λ ε ι ώ σε ι . ' Α π ό τ ή μ ιά μ ε ρι ά ή δ ι ή γ η σ η τ η ς Γένεσης,

ά π ό τ ή ν ά λ λ η ή έ σ χ α τ ο λ ο γ ι κ ή π ρ ο ο π τ ι κ ή τ η ς ' Α ποκάλυ -

ψ η ς. Κ αι ή δ η μ ι ο υ ρ γ ί α , ή Έ σ χ α τ η Κ ρ ί σ η, ό λ ο τ ό ε ν δ ιά μ ε σ ο

χ ρ ο ν ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α , τ ό έ κ τ υ λ ι σ σ ό μ ε ν ο ά π ό τ ό ε ν α ώ ς τ ό ά λ -

λ ο μ ε τ α ξ ύ τ ω ν δ ύ ο α ύ τ ώ ν ο ρ ό σ η μ ω ν , ε ί ν α ι μ ο ν α δ ι κ ά . Τ ό

μ ο ν α δι κό τ ο ϋ τ ο κ αι δ η μ ι ο υ ρ γ η μ έ ν ο σ ύ μ π α ν , π ο ύ ε ίχ ε ά ρ -

χ ή , π ο ύ δ ι α ρκ ε ί κ αι π ο ύ θ ά λ ά β ε ι τ έ λ ο ς μ έ σ α σ τ ό χ ρ ό ν ο ,

ε ΐν ' ε να ς κ ό σ μ ο ς τ ε τ ε λ ε σ μ έ ν ο ς κα ι ε κ α τ έ ρ ω θ ε ν τ ω ν π λ ε υ -

ρ ώ ν τ η ς Ι στ ο ρ ί α ς τ ο υ πε πε ρ α σμ έ ν ο ς . Δ ε ν ε ί ν α ι μ ή τ ε α ι ώ ν ι -

ο ς μ ή τ ε ά τ ε λ ε ύ τ η τ ο ς σ τ ή δ ιά ρκ ειά τ ο υ , κα ι τ ά γ ε γ ο ν ό τ α

π ο ύ δ ι α δ ρ α μ α τ ί ζ ο ν τ α ι ε ν τ ό ς τ ο υ δεν π ρ ό κ ε ι τ α ι π ο τ έ ν ά ε-

π α ν α λ η φ θ ο ύ ν » ( P u e c h ) .

Ε ξ ά λ λ ο υ , ά ν τ ί θ ε τ α μέ τ ό ν χ ω ρ ί ς δ ι ε ύ θ υ ν σ η χ ρ ό ν ο τ ο υ

κ λ α σ ι κ ο ύ κ ό σ μ ο υ , ό χ ρ ό ν ο ς τ ο ύ τ ο ς ε χ ε ι μ ι ά δ ι ε ύ θ υ ν σ η κ ι

εν α ν ό η μ α: ξ ε τ υ λ ί γ ε τ α ι α ν ε π ι σ τ ρ ε π τ ί α π ό τ ή δ η μ ι ο υ ρ γ ί α

π ρ ο ς τ ό τ έ λ ο ς κα\ β ρ ί σ κ ε ι ε ν α κ ε ν τ ρ ι κ ό σ η μ ε ί ο ά ν α φ ο ρ ά ς

σ τ ή ν ε ν σ ά ρ κ ω σ η τ ο υ Ι η σ ο ύ Χ ρ ι σ τ ο ύ , ή ο π ο ί α χ α ρ α κ τ η ρ ί -

ζ ε ι τ ή ν ά ν έ λ ι ξ ή τ ο υ ω σ ά ν μ ι ά π ρ ό ο δ ο ά π ό τ ή ν α ρ χ ι κ ή π τ ώ -

σ η π ρ ό ς τ ή ν τ ε λ ι κ ή λ ύ τ ρ ω σ η . Γ ι ' α ύ τ ό κι ό Ι ε ρ ό ς

Αυγου-

στίνος [St . (Aurel ius) Augustinus (354 -4 3 θ )] δ ύ να τα ι ν ' άν τι-

20



τ ά ξ ε ι σ τ ο υ ς f a l s i ci r cu i i [σ φ α λε ρ οΟ ς κ ύ κ λ ο υ ς ] τ ω ν Ε λ λ ή -

ν ω ν φ ι λ ο σ ό φ ω ν τ ή v i a rect a [ ο ρ θ ή ό δ ό ] τ ο υ Χ ρ ί σ τ ο υ , σ τ ή ν

α Ι ώ ν ι α ε π α ν ά λ η ψ η τ ο υ Π α γ α ν ι σ μ ο ύ , κ α τ ά τ ή ν ο π ο ί α τ ί -

π ο τ α δ εν ε ίναι νέο , τ ή χ ρισ τ ια νικ ή n o v i t a s [το νέο] , στήν ο-

π ο ί α τ ό κ α θ ε τ ί σ υ μ β α ί ν ε ι μι ά κ α ι μ ο ν α δ ι κ ή φ ο ρ ά . Ή ι σ τ ο -

ρ ία τ η ς α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς ε μ φ α ν ί ζ ε τ α ι ε τ σ ι σ ά ν μ ιά ι σ τ ο ρ ί α

τ η ς σ ω τ η ρ ί α ς , δ η λ α δ ή τ η ς π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή ς ε π ί τ ε υ ξ η ς τ η ς

λ ύ τ ρ ω σ η ς , π ο ύ θ ε μ ε λ ι ώ ν ε τ α ι π ρ ω τ α ρ χ ι κ ά σ τ ο Θ ε ό. Κ αί,

σ ' α ύ τ ή τ ή ν π ο ρ ε ί α ε ν α λ λ α γ ώ ν , κ ά θ ε σ υ μ β ά ν είν αι μ ο ν α-

δ ικ ό κα ι α ν ε π α ν ά λ η π τ ο .

Π α ρ ά τ ή ν εμ φ α ν ή τ ο υ π ε ρ ι φ ρ ό ν η σ η γ ι ά τ ά « ε γ κ ό σ μ ι α » ,

ε ίναι ό χ ρισ τ ιανισ μός π ού εθ εσ ε τ ι ς β άσ ε ις γ ιά μ ιάν εμπ ε ι -

ρ ί α τ η ς ι σ τ ο ρ ι κ ό τ η τ α ς , κ α ι ό χ ι 6 α ρ χ α ί ο ς κ ό σ μ ο ς , π α ρ ό τ ι

τ ό σ ο έ γ ρ ή γ ο ρ ο ς α π έ ν α ν τ ι σ τ ά κ ο σμ ικ ά σ υ μ β ά ν τ α . Ό χ ρι-

σ τ ι α ν ι σ μ ό ς δ ι α χ ω ρ ί ζ ε ι π ρ ά γ μ α τ ι ά π ο φ α σ ι σ τ ι κ ά τ ό χ ρ ό ν ο

ά π ό τ ή φ υ σ ι κ ή κ ί ν η σ η τ ώ ν ά σ τ ρ ω ν γ ι ά νά τ ό ν κ άμ ει ε να

φ α ι νό μ ε νο ο ύ σ ι α σ τ ι κ ά ά ν θ ρ ώ π ι ν ο κ αι ε σ ω τ ε ρ ι κ ό . « Α ν τ ' ά -

σ τ ρ α σ τ α μ α τ ο ύ σ α ν σ τ ό ν ο ύ ρ α ν ό », γ ρ ά φ ε ι 6 Ι ε ρ ό ς Α ύ γ ο υ -

σ τ ί ν ο ς με μ ιά φ ρ α σ ε ο λ ο γ ί α π ο ύ ή χ ε ϊ μ ο ν α δ ι κά μ ο ν τ έ ρ ν α ,

« κ ι άν ό τ ρ ο χ ό ς τ ο υ ά γ γ ε ι ο π λ ά σ τ η ε ξ α κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε νά

γ υ ρ ί ζ ε ι , ε ν δ έ χ ε τ α ι ά ρ α γ ε ν ά μ ήν ύ π ή ρ χ ε 6 χ ρ ό ν ο ς γ ι ά ν ά

κ α τ α μ ε τ ρ ή σ ο υ μ ε τ ι ς π ε ρ ι σ τ ρ ο φ έ ς [ τ ο ύ τ ρ ο χ ο ύ ] ; γ ι ά ν ά μ α ς

ε π ι τ ρ έ π ε ι ν ά π ο ύ μ ε ό τ ι α ύ τ έ ς ό λ ο κ λ η ρ ώ ν ο ν τ α ι σ ε ϊ σ α χρ ο -

ν ικ ά δ ι α σ τ ή μ α τ α , ε ϊ τ ε π ώ ς τ ή μ ιά ε ίν α ι π ι ό ά ρ γ έ ς κ α ί τ ή ν

ά λ λ η π ι ό γ ρ ή γ ο ρ ε ς ; [ . . .] Α ς μ ή μ ο ύ ε ρ θε ι κ α ν έν α ς λ ο ι π ό ν

ν ά π ε ι ο τ ι ε ίν αι ή κ ί ν η σ η τ ώ ν ο ύ ρ α ν ί ω ν σ ω μ ά τ ω ν π ο ύ σ υ -

γ κ ρ ο τε ί τ ό χ ρ όν ο [ .. .] . Ε ίναι μέσ α σ ' εσ ένα , π νε ύ μ α μ ου , ό -

π ο υ ε γ ώ μ ε τ ρ ώ τ ό χ ρ ό ν ο » . ^

'^ Εξομολογήσεις

XI 23 ,29-30 και 27 ,36 . Πβ. πρόλ. -είσαγ.-μτφρ.-σχόλ. -

ευρετ. Φραγκίσκη Άμ πα τζ οπ ού λο υ, τ . 2 ., Ά θ. :

έκδ.

Πα τά κη ^ Ν α υ τ ί λ ο ς / Ά -

21



K l ε ν τ ο ύ τ ο ι ς , ό χ ρ ό ν ο ς , π ο υ έ τ σ ι δ ά έ σ ω τ ε ρ ι κ ο τ τ ο ι ε ί τ α ι ,

π α ρ α μ έ ν ε ι ά κ ό μ α ή σ υ ν ε χ ό μ ε ν η σ ε ι ρ ά σ η μ ε ι α κ ώ ν σ τ ι γ μ ώ ν

τ η ς ε λ λ η ν ι κ ή ς σ κ έ ψ η ς . Ό λ ά κ ε ρ ο τ ό έ ν δ έκ α τ ο β ι β λ ί ο τ ώ ν

Ε -

ξομολογήσεω ν [Co/7fess/o/yes, 3 9 7 -4 0 1 ] τ ο ϋ Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο υ , μέ

τ ό ά γ ω ν ι ώ δ ε ς κα ι ά ν ι κ α ν οπ ο ί η το ε ρ ω τ η μ α τ ο λ ό γ ι ο τ ο υ γ ι ά

τ ο ν ά σ ύ λ λ η π τ ο χ ρ ό ν ο, φ α ν ερ ώ ν ει ο τ ι ό σ υ ν ε χ ή ς κα ι π ο σ ο -

τ ι κ ο πο ι η μ έ ν ο ς χ ρ ό ν ο ς δ ε ν ε χ ε ι ε ξ α λε ι φ θε ί , πα ρ ά μ ο ν ά χ α μ ε -

τ α τ ο π ι σ τ ε ί ά π ο τ ή ν ά σ τ ρ ι κ ή δ ι α δ ρ ο μ ή σ τ ή ν ε σ ω τ ε ρ ι κ ή δ ι -

ά σ τ α σ η . Ο ,τ ι μ ά λ ι σ τ α α π έ τ ρ ε ψ ε τ ό ν Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο ά π ό τ ό

ν ά ν τ ι μ ε τ ω π ί σ ε ι λ υ σ ι τ ε λ ώ ς τ ό π ρ ό β λ η μ α τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ ε ί -

ναι π ρ ο π ά ν τ ω ν τ ' ό τ ι δ ι α τ η ρ ή θ η κ ε ά θ ι χ τ η ή α ρ ι σ τ ο τ ε λ ι κ ή

α ν τ ί λ η ψ η τ η ς σ η μ ε ια κ ή ς σ τ ι γ μ ή ς : « Π ώ ς λ ο ι π ό ν υ φ ί σ τ α -

ν τ α ι ο ι δ υ ό α Ο τ ο ι χ ρ ό ν οι , τ ό πα ρ ε λθ ό ν κ αι τ ό μ έ λλ ο ν , ά π '

τ ή σ τ ι γ μ ή π ο υ τ ό π α ρ ε λ θ ό ν δ ε ν υ π ά ρ χ ε ι π ι α κ α ι τ ό μ έ λ -

λο ν δ ε ν ε χ ε ι υπά ρ ξ ε ι ά κ ό μ α ; Ο σο γ ι ά τ ό πα ρ ό ν , α ν α υτ ό

ή τ α ν ε π ά ν τ α π α ρ ό ν , α ν δ η λ α δ ή δ ε ν π ή γ α ι ν ε ν ά π ρ ο σ τ ε θ ε ί

σ τ ό π α ρ ε λ θ ό ν , τ ό τ ε δεν θ ά ή τ α ν χ ρ ό ν ο ς , ά λ λ α α ι ω ν ι ό τ η -

τ α . Αν τ ό π α ρ ό ν π ρ έ π ε ι λ ο ι π ό ν νά π ρ ο σ τ ί θ ε τ α ι σ τ ό π α -

ρ ε λθό ν , πώ ς μ πο ρ ο ύμ ε ν ά λέ μ ε ο τ ι ε ί ν α ι [ χ ρ ό ν ο ς ] , ε φ ό σο ν

δ ε ν μ πο ρ ε ί ν ά ε ί ν α ι πα ρ ά μ ο ν ά χ α ε πε ι δ ή πα ύε ι ν ά ε ί ν α ι ;

[ . .. ] Α ν ε ν ν ο ο ύσα μ ε ε να ση μ ε ί ο χ ρ ό ν ο υ τ έ τ ο ι ο π ο ύ ν ά μ ή ν

ήταν δυνατό νά διαιρεθε ί σε μικρότερα μόρια , αυτό καί μό-

ν ο α υ τ ό μ π ο ρ ε ί κ ά ν ε ι ς ν ά τ ό ά π ο κ α λ έ σ ε ι π α ρ ό ν : μ ά τ ό σ η -

μ είο τ ο ϋ τ ο π ε τ ά τ ό σ ο γ ο ρ γ ά ά π ό τ ό μ έ λ λ ο ν σ τ ό π α ρ ε λ -

θόν, ώστε δέν εχει τήν παραμικρή διάρκεια. Καθότι , αν είχε

κ ά π ο ι α ν έ κ τ α σ η , θ ά ή τ α ν δ ι α ι ρ ε τ ό σ ε π α ρ ε λ θ ό ν κ α ί μ έ λ -

λον πλήν όμως τό παρόν δέν εχε ι έκταση».^®

υαγνώσματα, 12p'>, 1999, σσ. 176, 178, 185· στήν παλαιότερη μτφρ. τοϋ

'Ανδρέου Δαλεζίου:

Α ϊ

'Εξομολογήσεις, τ. 2., Ά θ . 1951 (και αν ατ .), σσ . 110,

112,117. Ο .π. 14,17 και 15,20. Στη μτφρ. Φρ. Άμπατζοπούλου,

22



Ή ε μ π ε ι ρ ί α ε ν ό ς χ ρ ό ν ο υ π ι ο ά ρ χ ε τ υ π ι κ ο Ο , π ε ρ α τ ω μ έ ν ο υ

κα ι σ υ λ λ ή ψ ι μ ο υ , π ο υ σ υ ν α ν τ ά μ ε π ε ρ ι σ τ α σ ι α κ ά σ τ ο ν π ρ ω -

τ ό γ ο ν ο χ ρ ι στ ι α ν ισ μ ό , εΐν ' ε π ι κ α λ υ μ μ έ ν η σ υ ν ε π ώ ς α π ό τ ο ν

μ α θ η μ α τ ι κ ο π ο ι η μ έ ν ο χ ρ ό ν ο τ η ς κ λ α σ ι κ ή ς ά ρ χ α ι ό τ η τ α ς . Σ ιμ ά

σ α υ τ ό , ε π ι σ τ ρ έ φ ε ι μ ο ιρ α ία κα ί ή ά ρ χ α ί α κ υ κ λ ι κ ή π α ρ ά σ τ α -

σ η τ η ς έ λ λ η ν ι κ ή ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς , τ ή ς ό π ο ι α ς ή ά φ ο μ ο ί ω σ η

σ υ ν τ ε λ εί τ α ι δ ια μ έσ ου π ρ ώ τ α - π ρ ώ τ α τ ή ς ν ε ο π λ α τ ω ν ί ζ ο υ -

σ α ς π α τ ρ ο λ ο γ ί α ς και σ υ ν α κ ό λ ο υ θ α με τ ή σ χ ο λ α σ τ ι κ ή θ εο -

λ ο γ ί α . Ή α ι ω ν ι ό τ η τ α , ώ ς ε π ι κ ρ ά τ ε ι α τ ο υ θ ε ί ο υ , τ εί νε ι νά

εκ μη δεν ίσ ει με τ ο ν ά π α ρ α σ ά λ ε υ τ ο κ ύ κ λ ο τ η ς τ ή ν α ν θ ρ ώ π ι -

ν η ε μ π ει ρί α τ ο υ χ ρ ό ν ο υ . Ή ά δ ι ά σ τ α τ η κι ά π ι α σ τ η σ τ ι γ μ ή

κ α θ ί σ τ α τ α ι τ ό σ η μ ε ίο ο π ο υ ό χ ρ ό ν ο ς δ ια τ έμ ν ε ι τ ο ν τ ρ ο χ ό

τ ή ς α ι ω ν ι ό τ η τ α ς . « Γ ι ά ν ά ε χ ε ι ς μ ι ά ν ε ι κ ό ν α τ ή ς σ χ έ σ η ς μ ε -

τ α ξ ύ α ι ω ν ι ό τ η τ α ς κ αι χ ρ ό ν ο υ » , δ ι α β ά ζ ο υ μ ε σ τ ό

D e U n i v er -

so [ Π ερ ί Π άντω ν Κ τισμάτω ν , ά π ό τ ή Θ εία Δ ιδασ καλία (M ag is t e-

r i um D i v i na l e,1223-1240) ] τ ο υ Γ ο υ λ ι έ λ μ ο υ τ ή ς '(Α)βέρνης [Guil-

laume d 'Auverne ή de Par is , . . . 1180-1249] , «δοκίμασε νά φα-

ν τ α σ τ ε ί ς τ ή ν α ι ω ν ι ό τ η τ α σ ά ν ε ν α τ ε ρ ά σ τ ι ο τ ρ ο χ ό κ α ί , μ έ σ α

σ ' α υ τ ό ν , τ ό ν τ ρ ο χ ό τ ο υ χ ρ ό ν ο υ , κ α τ ά τ έ τ ο ι ο ν τ ρ ό π ο ώ -

σ τ ε τ ο ύ τ ο ς ό δ ε ύ τ ε ρ ο ς ν ά κ ο υ μ π ά ε ι τ ό ν π ρ ώ τ ο σ ' ε να σ η -

μ ε ίο κ αι μ ό ν ο . Ο π ω ς ξέ ρ ε ι ς, α ν π ρ ά γ μ α τ ι ε ν α ς κ ύ κ λ ο ς ή

μ ιά σ φ α ί ρ α ά γ γ ί ζ ε ι εν αν ά λ λ ο κ ύ κ λ ο ή σ φ α ί ρ α , ε ϊ τ ε σ υ μ -

β α ί ν ε ι α υ τ ό ε σ ω τ ε ρ ι κ ά ε ϊ τ ε ε ξ ω τ ε ρ ι κ ά , ή ε π α φ ή ε ί ν α ι δ υ ν α -

τ ή σ ' ε ν α μ ό ν ο σ η μ ε ί ο . Ά φ ο ϋ , ο π ω ς ε ί π α , ή α ι ω ν ι ό τ η τ α εί-

ναι π α ν τ ε λ ώ ς ά σ ά λ ε υ τ η και ε ξ ο λ ο κ λ ή ρ ο υ σ ύ γ χ ρ ο ν η , κά θ ε

φ ο ρ ά π ο ύ ό τ ρ ο χ ό ς τ ο υ χ ρ ό ν ο υ ά γ γ ί ζ ε ι τ ό ν τ ρ ο χ ό τ ή ς α ι-

ω ν ι ό τ η τ α ς ή ε π α φ ή θ ά ε π ι τ υ γ χ ά ν ε τ α ι τ ό σ ο ο σ ο π ρ ο β λ έ -

π ε τ α ι , κ α θ ό σ ο ν μ ό ν ο σ η μ ε ι α κ ά τ ό ν ά γ γ ί ζ ε ι κ α τ ά τ ή ν π ε ρ ι -

σ τ ρ ο φ ή τ ο υ , κ αι γ ι ' α υ τ ό ό χ ρ ό ν ο ς δέν ε ίν αι σ ύ γ χ ρ ο ν ο ς » .

ο.π.,

σσ. 166-167 και 169* σ τ η μτφ ρ. Α. Δα λε ζί ου ,

ο.π.,

σσ. 102 και 104.

23



σ μ ο υ » ( « μ ό ν ο ν ή έ ξ ε λ ι κ τ ι κ ή δ ια δ ι κ α σ ία μ π ο ρ ε ί ν ά ο δ η γ ή -

σ ει σ τ ή λ ύ τ ρ ω σ η » ) , ή έν νο ια π ο υ κ α θ ο δ η γ ε ί τ η ν ά ν τ ί λ η -

ψ η τ ο υ 19. α ι ώ ν α

y i à

τ ή ν ι σ τ ο ρ ί α ε ϊν α ι κ ε ίν η τ η ς « ε ξ ε λ ι -

κ τ ικ ή ς δ ιαδ ικ ασίας » . Τ ό νόη μα άνή κ ε ι μόνο στή ν εξ ελ ικ τ ι -

κ ή δ ι α δ ι κα σ ί α ε π ί σ υ ν ό λ ο υ κι ο υ δ έ π ο τ ε σ τ ό σ η μ ε ι α κ ό κα ι

ά π ι α σ τ ο τ ώ ρ α · ε φ ό σ ο ν ό μ ω ς ή ε ξ ε λ ι κ τ ικ ή τ ο ύ τ η δ ια δικ α -

σ ί α δεν είν αι σ τ ή ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α π α ρ ά μ ιά ά π λ ή δ ια -

δ οχ ή ά π ό τ ώ ρ α σ υ ν α ρ τή σε ι τ ο υ π ρ ι ν και τ ο υ μ ε τ ά ,

κι ε φ ό σ ον ή ι σ τ ο ρ ί α τ η ς σ ω τ η ρ ί α ς κ α τ α ν τ ά σ τ ό μ ε τ α ξ ύ μ ιά

κ α θ α ρ ή χ ρ ο ν ο λ ο γ ί α , ή ε μ φ ά ν ι σ η έ ν ό ς ν ο ή μ α τ ο ς μ π ο ρ ε ί ν ά

σ ω θ ε ί μ ό ν ο α ν ε ι σ α χ θ ε ί ή ιδ έα , κ α θ α υ τ ή σ τ ε ρ η μ έ ν η α π ό κ ά-

θ ε ό ν τ ο λ ο γ ι κ ή θ ε μ ε λ ί ω σ η , μ ι α ς σ υ ν ε χ ο ϋ ς κ ι ά δ ι ά κ ο π η ς π ρ ο -

ό δ ο υ . Κ ά τ ω α π ό τ ή ν ε π ί δ ρ α σ η τ ω ν έ π ι σ τ η μ ώ ν τ η ς φ ύ σ η ς ,

« ά ν ά π τ υ ξ η » κα ι « π ρ ό ο δ ο ς » , π ο ύ εκ φ ρ ά ζο υ ν ά π λ ά τ ή ν ιδέα

μ ια ς χ ρ ο ν ο λ ο γ ι κ ά π ρ ο σ α ν α τ ο λ ι σ μ έ ν η ς ε ξ ε λ ι κ τ ικ ή ς δ ια δ ικ α -

σ ί α ς, κ α θ ί σ τ α ν τ α ι ο ι κ α θ ο δ η γ η τ ι κ έ ς κ α τ η γ ο ρ ί ε ς τ η ς ι σ τ ο -

ρ ικ ής γ ν ώ σ η ς . Μ ιά τ έ τ ο ι α ά ν τ ί λ η ψ η τ ο υ χ ρ ό ν ο υ κα ι τ ή ς

ι σ τ ο ρ ί α ς ά λ λ ο τ ρ ι ώ ν ε ι κ α τ α ν ά γ κ η ν τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ώ ς π ρ ο ς

τ ή ν κ ύ ρ ια δ ι ά σ τ α σ ή τ ο υ κα ι π α ρ α κ ω λ ύ ε ι τ ή ν π ρ ό σ β α σ η

σ τ ή ν α ύ θ ε ν τ ι κ ή ι σ τ ο ρ ι κ ό τ η τ α . Ο π ω ς ε ίχ α ν π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ό

Di l th e y κ αί ό κ όμη ς Yorck^^ ( « α ύ τ ή ή σ χ ο λ ή δ εν ή τ α ν δ ιό -

teil der Historie

für das Leben», 1874) —

α υ τ ο τ ε λ ώ ς σ τ ά έ λ λ . :

Ισ τορ ία

κ α ι Ζ ω ή ,

είσαγ.-μτφρ.-σημ. N.M. Σκ ου τερ όπ ουλ ος, Άθ. : «Γνώσ η» <Φιλο-

σοφική και Πολιτική Βιβλιοθήκη, 46>, 1993, σσ. 88-99· επίσης στους Ά-

Uεπίκαιρους

Στοχασ μού ς,

π ρ όλ . Σ ω κ ράτ η ς Δ ε λ η β ογ ι α τ ζ ή ς , ε ί σ αγ .-μ τ φρ . -

χρονικό Ι.Σ. Χρ ισ το δο ύλ ου , Θεσσαλονίκη: Εκδοτική Θεσσαλονίκης,<1996;>,

σσ. 109-207: 183-196.

^̂ Ε ν ν ο ε ί

ÒV Paul Yorck, Graf von W artenbu rg 1835-1897) .

Σ τ ή ν

α λλ ηλ ογ ρα φ ία το υ (1877-1897) με τόν γν ω σ τό φ ιλόσοφο «το υ βιώμα-

το ς» ή «τή ς ζω ής » W ilhelm D ilthey (ΐ833-191ΐ), π ο υ έκδ. τ ό 1923, δια τυ-

πώθηκαν άπόψεις γ ια τήν Ιστορικότητα οΐ όποιες άπασχόλησαν τόν

25



λ ο υ ι σ τ ο ρ ι κή , τ τα ρ α ο ι κ ο δ ο μ ο ύ σ ε μέ β ά σ η τ ή λ ο γ ι κ ή σ υ λ -

λ ο γ ή ς ά ρ χ α ι ο τ ή τ ω ν κα ι τ ο ν α ι σ θ η τ ι σ μ ό , ε ν ώ τ ό κ υ ρ ί α ρ χ ο

ρ ε ύ μ α ή τ α ν π ρ ο σ η λ ω μ έ ν ο σ τ ή μ η χ α ν ι σ τ ι κή ο ι κ ο δ ό μ η σ η » ) ,

σ τ ή ν π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α π ί σ ω ά π ό τ ό ν ε μφ α νή θ ρ ία μ β ο τ ο υ

ί σ τ ο ρ ι κ ι σ μ ο ΰ σ τ ό ν 19. α ι ώ ν α κ ρ ύ β ε τ α ι ρ ι ζ ικ ή ά ρ ν η σ η τ η ς

ι σ τ ο ρ ί α ς έ ν ον ό μ α τ ι έ νό ς γ ν ω σ τ ι κ ο ύ ι δ ε ώ δ ο υ ς μ ο ρ φ ο π ο ι η -

μ έν ο υ π ά ν ω σ τ ό π ρ ό τ υ π ο τ ώ ν φ υ σ ι κ ώ ν ε π ι σ τ η μ ώ ν .

Έ ν ά ν τ ι ά τ ο υ δ ο ύ λ ε ψ ε κ α λ ά ή λ ε β ι σ τ ρ ο σ ι κ ή κ ρ ι τ ι κ ή , π ο υ

ε κ θέ τ ει τ ή χ ρ ο ν ο λ ο γ ι κ ή κα ι ά σ υ ν ε χ ή φ ύ σ η τ ο υ ι σ τ ο ρ ι ο λ ο -

γ ι κ ο ϋ κ ώδ ι κ α ( « ή ά ξ ί ωσ η μ ι α ς ι σ τ ο ρ ι κ ή ς σ υ νέ χ ε ι α ς ά ντ ι κ ε ι -

με ν ι κ ή ς κ α ί α νε ξά ρ τ η τ η ς ά π ό τ ό ν κ ώδ ι κ α ε ξα σ φ α λ ί ζε τ α ι μο -

ν ά χ α μέ δ ο λ ε ρ ά σ χ ε δ ι α γ ρ ά μ μ α τ α κ αί ή ι σ τ ο ρ ί α τ ε λ ε ι ώ ν ε ι

μέ τ ό ξ ε τ ύ λ ι γ μ α τ η ς λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ς εν ό ς α λ η θ ι ν ο ύ κ αι ξ εκ ά -

θ α ρ ο υ μ ύ θ ο υ μ έ σ α σ τ ό σ ύ σ τ η μ α τ η ς γ ν ώ σ η ς μ α ς»^ ^) κα ι

α π ο π ο ι ε ί τ α ι « τ ή ν ε ξ ί σ ω σ η Ισ τ ο ρ ία ς και α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς , π ο ύ

κ α τ α γ ί ν ο ν τ α ι κ ά π ο ι ο ι ν ά μ α ς ε π ι β ά λ ο υ ν μέ τ ό ν α ν ο μ ο λ ό -

γ η τ ο σ κ ο π ό ν ά κ ά μ ου ν τ ή ν Ισ τ ο ρ ί α τ ό έ σ χ α τ ο κ α τ α φ ύ γ ι ο

έ νό ς υ π ε ρ β α τ ι κ ο ύ ά νθ ρωπ ισ μο ύ» .^ ^

Δ ε ν π ρ ό κ ε ι τ α ι ο μ ω ς γ ι ά ε γ κ α τ ά λ ε ι ψ η τ η ς Ι σ τ ο ρ ί α ς , α λ -

λ ά γ ι ά π ρ ο σ χ ώ ρ η σ η σ έ μ ιάν α ν τ ί λ η ψ η τ η ς ι σ τ ο ρ ι κ ό τ η τ α ς

π ι ό α ύ θ ε ν τ ι κ ή .

Mart i n Hei d egger στήυ §77 τοΰ

Ε ίνα ι κα ί Χ ρό νο ς

(βλ. εδώ Κεφ. Vili) .

^̂

Ά π ό τ ήν

Ά γρια Σκέψ η (L a P ensé sau v age, 1962)

τοϋ Claude

Lévi-

Strauss (γεν.

1908)· πβ. μτφρ. Ευ α Κ αλ πο υρ τζή , πρόλ.-έπιμ . Αλκη Κυρια-

κίδου-Νέστορος, Άθ.: έκδ. Παπ αζήση <Φ ιλοσοφ ία-Πη7ές> ,1977,σσ.362-363.

^̂

Π β. 0.7Γ., σ. 364.

26



VII.

[ Η Α Ν Τ Ι Λ Η Ψ Η Τ Ο Υ H E G E L Γ Ι Α Τ Ο Χ Ρ Ο Ν Ο ]

Ο H e g el σ κ έ φ τ ε τ α ι τ ό χ ρ ό ν ο σ ύ μ φ ω ν α μ έ τ ό ά ρ ι σ τ ο τ ε λ ι κ ό

π ρ ό τ υ π ο τ η ς σ ημ ει ακ ή ς σ τ ι γ μ ή ς . Σ τ ό ά ρ ι σ τ ο τ ε λ ι κ ό ρ ϋν κα -

τ α γ ί ν ε τ α ι

ν

ά ν τ α π ο κ ρ ι θ ε ϊ τ ό

τώ ρ α,

κι ό π ω ς ό ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς

σ κ ε φ τ ό τ α ν τ ό

νϋν

ώ ς σ τ ι γ μ ή , ε τ σ ι κι α υ τ ό ς σ κ έ φ τ ε τ α ι τ ό

τώ ρ α ώ ς σ η μ ε ίο . Α υ τ ό τ ό τώ ρ α, π ο ύ « ά λ λ ο δεν ε ίν αι ά π ό

τ ό π έ ρ α σ μ α τ ο υ Ε ίνα ι τ ο υ σ τ ό τ ί π ο τ α κ αι τ ο υ τ ί π ο τ α σ τ ό

Ε ίν αι τ ο υ » , σ υ ν ι σ τ ά τ ή ν α ι ω ν ι ό τ η τ α ώ ς « ά λ η θ έ ς π α ρ ό ν » .

Ή σ ύ μ φ υ σ η χ ω ρ ι κ ώ ν π α ρ α σ τ ά σ ε ω ν κ αι χ ρ ο ν ικ ώ ν ε μ πε ιρ ι-

ώ ν π ο υ κ υ ρ ι α ρ χ ε ί σ τ η δ υ τ ι κ ή ά ν τ ί λ η ψ η τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ μ ε τ α -

σ τ ρ έ φ ε τ α ι ά π ό τ ό ν H e g e l π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ ν ά ε ν ν ο η θ ε ί ό χ ρ ό -

ν ο ς ώ ς δ ι α λ ε κ τ ι κ ή ά ρ ν η σ η κ α ι υ π έ ρ β α σ η τ ο υ δ ι α σ τ ή μ α τ ο ς .

Έ ν ώ τ ό σ η μ εί ο τ ο υ χ ώ ρ ο υ είν αι ά π λ ώ ς ά δ ι ά φ ο ρ η ά ρ ν η τ ι -

κ ότη τα , τό χ ρονικ ό σ η με ίο , δ η λ αδ ή ή σ τ ιγ μή , ε ίναι ή άρνη -

σ η α υ τ ή ς τ η ς ά δ ι α φ ο ρ ο π ο ί η τ η ς ά ρ ν η σ η ς, ή υ π έ ρ β α σ η τ ή ς

« π α ρ α λ υ τ ι κ ή ς ά κ ι ν η σ ί α ς » τ ο υ δ ι α σ τ ή μ α τ ο ς μ έ σ α σ τ ό Γ ί -

γ ν ε σ θ α ι . Γι α υ τ ό κ αι τ ο ϋ τ ο , υ π ό τ ή σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η έν ν οι α,

ε ί ν α ι ά ρ ν η σ η τ ή ς ά ρ ν η σ η ς .

Μ έ τέ το ιο τρ ό π ο ορίζο ντα ς τό χ ρόν ο ό H e ge l, ώ ς άρνη -

σ η τή ς άρν η σ η ς , ά λ λ ο δ εν κ άνει ά π ' τ ό νά όδ η γ ε ι ϊσ αμε τ ί ς

ά κ ρ ό τ α τ ε ς σ υ ν έ π ε ι ε ς τ ή μ η δ ε ν ι σ μ έ ν η ε μ π ε ι ρ ί α τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ ,

τ ή σ υ ν ε π ι φ ε ρ ό μ ε ν η σ τ ό ν ό ρ ι σ μ ό τ ο υ ώ ς σ υ ν ε χ ό μ ε ν η ς δ ι α -

δ ο χ ή ς σ η μ ε ι α κ ώ ν σ τ ι γ μ ώ ν . « Ό χ ρ ό ν ο ς » , γ ρ ά φ ε ι σ ε μ ι ά π ε -

ρ ι κ ο π ή τ ή ς

Εγκυκλοπαίδειας [Encyk l opäd i e der ph i l osoph i schen

W issenscha f t en im G rund r i sse, 1817]

ο π ο υ , ά σ υ ν ε ι δ ή τ ω ς π ρ ο ϋ -

π ο τ ι θ έ μ ε ν η κ α ι σ ε ά γ α σ τ ή σ υ ν δ ι α λ λ α γ ή , ά κ ό μ α π ά λ λ ε ι ή

α υ γ ο υ σ τ ί ν ε ι α ά ν η σ υ χ ί α ά π έ ν α ν τ ι σ τ ή ν ά π ι α σ τ η ο υ σ ί α τ ο ϋ

27



χρόνου, «είναι τό Είναι πού, ενώ είναι, δεν είναι, καί, ενώ δεν

ε ίναι, ε ίναι : τ ό δ ι α ισθ ητ ό Γ ίγ νε σθ αι » . Σάν τέ το ιο , εΐναι τ α υ -

τ ό σ η μ ο κ α τ ά β ά σ η με τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , τ ό ά ρ ν η τ ι κ ό ε τ ο ύ τ ο

Είναι π ο υ «είναι κείνο π ο υ δέν είναι καί δεν είναι κείνο π ο υ

ε ίν α ι ». Ε π ε ι δ ή μ ά λ ι σ τ α ό H e g e l σ κ έ φ τ ε τ α ι ϊ σ ω ς τ ό χ ρ ό ν ο

σ ύ μ φ ω ν α κ υ ρ ί ω ς με τ ό π ρ ό τ υ π ο τ η ς σ η μ ει α κή ς σ τ ι γ μ ή ς

σ τ ή μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ,

γι

α ύ τ ό ε ίναι και σε θέ σ η νά κάμει τ ό σ ο

τ ό π ο μ έσ α σ τ ό σ ύ σ τ η μ ά τ ο υ σ ε κ είν η τ ή ν « ι σ χ ύ τ ο υ ά ρ -

ν η τ ι κ ο ϋ » , π ο ύ δ ια β λ έ π ε ι σ τ ό ε ρ γ ο τ ο υ α ν θ ρ ω π ί ν ο υ π ν ε ύ -

ματος και πού τή δ ιορίζε ι κεντρικό μηχανισμό τής δ ιαλεκτ ι -

κ ή ς. Ε κ ε ί ν ο π ο ύ , μ έ σ α σ τ ό έ γ ε λ ι α ν ό σ ύ σ τ η μ α , ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι

με τ ή μ ορ φ ικ ή τ α ύ τ ι σ η τ ο υ χ ρ ό ν ο υ και τ ο υ α ν θ ρ ω π ί ν ο υ

π ν ε ύ μ α τ ο ς , α μ φ ό τ ε ρ ω ν έ ν ν ο ο υ μ έν ω ν ώ ς α ρ ν ή σ ε ω ν τ ή ς ά ρ -

ν η σ η ς , είν α ι ό δ ε σ μ ό ς — π ο ύ μ έν ει α κ ό μ α ν ά ε ξ ε τ ά σ ο υ μ ε —

ά ν ά μ ε σ α σ τ ή μ η δ ε ν ι σ μ έ ν η ε μ π ε ι ρ ί α τ ο υ χ ρ ό ν ο υ γ ι ά τ ό ν δ υ -

τ ι κ ό ά ν θ ρ ω π ο κα ι τ ή δ ύ ν α μ η τ ή ς κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ς τ ο υ ν ' ά ρ-

ν εί τα ι. Μ ό ν ο μ ιά κ ο υ λ τ ο ύ ρ α π ο ύ ά π ό χ τ η σ ε τ έ τ ο ι α ε μπ ε ι-

ρ ία τ ο υ χ ρ ό ν ο υ θ ά μ π ο ρ ο ύ σ ε ν ά ε ν τ ά ξε ι σ τ ή ν ά ρ ν η σ η τ ή ν

ο ύ σ ί α τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ι ν ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς κ α ι δ έ ν κ α τ α ν ο ε ί κ α ν ε ί ς

τ ή ν ά λ η θ ι ν ή σ η μ α σ ί α τ ή ς έ γ ε λ ι α ν ή ς δ ι α λ ε κ τ ι κ ή ς ά ν δ έ ν τ ή ν

π α ρ α κ ο λ ο υ θ ή σ ε ι σ ε σ υ σ χ ε τ ι σ μ ό π ρ ο ς τ ή ν ά ν τ ί λ η ψ η τ ο υ

χ ρ ό ν ο υ π ο ύ τ ή ς είν αι ά λ λ η λ έ γ γ υ α . Δ ι ό τ ι ή δ ι α λ ε κ τι κ ή εί-

ν αι π ά ν ω ά π ' ό λ α ο ,τ ι ά κ ρ ι β ώ ς μ α ς ε π ι τ ρ έ π ε ι ν ά σ υ ν α γ ά -

γ ο υ μ ε σε ε ν ό τ η τ α ( δ ι α - λ β γ ε σ θ α ι ) τ ό continuum τ ώ ν ά ρ νη -

τ ικ ώ ν και ά σ ύ λ λ η π τ ω ν σ τ ι γ μ ώ ν .

Σ τ ό ν H e ge l, μ ο λ α τ α ύ τ α , ή π ρ ο έ λ ε υ σ η τ ο υ χ ρ ό ν ο υ κ α ι

τ ό ν ό η μ α τ ή ς μ ο ρ φ ικ ή ς τ ο υ τ α ύ τ ι σ η ς μ ε τ ό π ν ε ύ μ α δέν ε -

ξ ε τ ά ζ ο ν τ α ι ώ ς τ ο ι α ύ τ α . Ό χ ρ ό ν ο ς ε μ φ α νί ζε τα ι ά π λ ά ώ ς « ή

α ν α γ κ α ι ό τ η τ α κα ι τ ό π ε π ρ ω μ έ ν ο τ ο υ μή κ α θ α υ τ ό π ρ α γ μ α -

τ ω μ έ ν ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς » . Τ ό π ν ε ύ μ α ο φείλ ει νά ρ ι φ θ ε ί μ ες

28



σ τ ο χ ρ όν ο . « Π ρ ο σ ή κ ει σ τ ο ν ό ημ α τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς » , δ ια β ά -

ζ ο υ μ ε σ τ ό

A óy o μες σ τψ Ισ τορία {D i e Vern un f t i n der G esch i -

ch te ,

1 83 7], « ή ε ξ έ λ ι ξ η τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς ν ά π ρ ο ά γ ε τ α ι εν χ ρ ό -

νω ». Α λ λ ' άφ οΰ ό χρό νος ε ίναι, κα θώ ς ε ίδαμε, « τ ό Εΐναι π ο ύ ,

ενώ είναι , δεν ε ίναι , καί , ενώ δέν ε ίναι , ε ίναι» , τό 'Απόλυτο

μ π ο ρ ε ί ν ά α λ η θ ε ύ ε ι μ ο ν ά χ α ώ ς « α π ο τ έ λ ε σ μ α » κ αί ή ι σ τ ο -

ρ ία , π ο ύ είν αι « τ ό π ν ε ύ μ α ά λ λ ο τ ρ ι ω μ έ ν ο έν χ ρ ό ν ω » , α π ο -

τ ε λ ε ί ο ύ σ ι α σ τ ι κ ά S t u fengang , μ ια εξελ ικτ ική δ ιαδικασία π ρο -

α γ ό μ ε ν η α νά β αθ μίδ ες· ώ ς ά λ λ ο τ ρ ί ω σ η τ η ς α λ λ ο τ ρ ί ω σ η ς ,

ε τ ο ύ τ η είναι ό « γ ο λ γ ο θ ά ς » κ αι ή « έ π α ν ε ύ ρ ε σ η » τ ο υ α π ο -

λ ύ τ ο υ π ν ε ύ μ α τ ο ς , ό « α φ ρ ό ς » π ο ύ ά π ' τ ό κ ρ ον τ ή ρι τ η ς

ϊ δ ι α ς τ ο υ α π ε ρ α ν τ ο σ ύ ν η ς α ν ε β α ί ν ε ι π ρ ό ς α ύ τ ό .

Ο π ω ς 6 χ ρ ό ν ο ς , π ο ύ ή ο ύ σ ί α τ ο υ είν αι κ α θ α ρ ή ά ρ ν η-

σ η , ε τ σ ι κι ή Ι σ τ ο ρ ί α ο ύ δ έ π ο τ ε είν αι π ρ ό σ φ ο ρ η σ έ σ ύ λ λ η -

ψ η έν άκαρεί , ε ιμή μό ν ο ν σφαιρικά ώσάν εξελ ικτ ική δ ιαδι -

κ α σ ί α . Γ ι α τ ο ύ τ ο κ α ί μ ν ή σ κ ε ι ξ ε κ ο μ μ έ ν η α π ό τ ή β ι ω μ α τ ι -

κ ή ε μ π ε ι ρ ία έ ν ό ς - έ κ ά σ τ ο υ α τ ό μ ο υ , π ο ύ ι δ ε ώ δ ε ς τ ο υ ε ίν αι

ή ε ύ τ υ χ ί α . « Σ τ ή θ ε ώ ρ η σ η τ η ς Ι σ τ ο ρ ί α ς β ο λ ε τ ό ε ί ν α ι ν ά υ ΐ -

ο θ ε τ η θ ε ί κ α ί ή ό π τ ι κ ή γ ω ν ί α τ η ς ε ύ τ υ χ ί α ς , α λ λ ά ή ι σ τ ο -

ρ ί α δ έ ν ε ί ν α ι ό χ ώ ρ ο ς τ η ς ε ύ τ υ χ ί α ς » . Ε ν τ ε ύ θ ε ν α ν α δ ύ ε τ α ι ,

μ έ σ α σ τ ή ν έ γ ε λ ι α ν ή φ ι λ ο σ ο φ ί α τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς , κ αι ή ά μ α υ -

ρ ή φ ι γ ο ύ ρ α τ η ς « μ ε γ ά λ η ς Ι σ το ρ ικ ή ς ά τ ο μ ι κ ό τ η τ α ς » , ό π ο υ

σ α ρ κ ώ ν ε τ α ι ή « ψ υ χ ή τ ο υ κ ό σ μ ο υ » . Ο ι « μ ε γ ά λ ο ι ά ν δ ρ ε ς»

δ έ ν ε ί ν α ι ε ν α ό ρ γ α ν ο σ τ ή ν π ρ ο ο δ ε υ τ ι κ ή π ο ρ ε ί α τ ο υ ο ι κ ο υ -

μεν ικο ύ Π ν εύμ ατο ς . '6ύς άτ ο μ α κ α θα υτ ά «δέν ε ΐν αι α ύ τ ό π ο ύ

κ οιν ά λ έ μ ε ε ύ τ υ χ ε Τ ς » . « Μ έ τ ό π ο ύ π ε τ υ χ α ί ν ο υ ν σ τ ό σ κ ο π ό

τ ο υ ς , σ ω ρ ι ά ζ ο υ ν τ α ι χ α μ α ι π λ α δ α ρ ο ί σ ά ν α δ ε ια ν ά σ α κ ι ά » .

Τ ό π ρ α γ μ α τ ι κ ό ύ π ο κ ε ί μ ε ν ο τ η ς ισ τ ο ρ ί α ς ε ίν αι τ ό Κ ρ ά τ ο ς .

29



ρική ύπαρξη

έπει8ή

ρ ίπτετα ι μές σ το xpóuo , παρά , το

άι̂ τίθετο

μάλ -

λον , επειδή και μόνο είνα ι μιά ισ τορ ική ύπαρξη δύ να ται να πέφ τει

μες στο χρ όν ο, νά

χρονικοποιείται.

Ό M a r x δεν έ π ε ξ ε ρ γ ά σ τ η κ ε μ ιά θ ε ω ρ ί α τ ο ΰ χ ρ ό ν ο υ π ρ ο -

σα ρ μ ο σμ έ ν η στ ήν ι δέ α τ ο υ

y i à

την Ιστορία , άλλά ε ίναι βέ -

β α ι ο π ώ ς α υ τ ή είν αι ά σ υ μ φ ι λ ί ω τ η μ ε τ η ν ά ρ ι σ τ ο τ ε λ ι κ ή κ αι

τ η ν έ γ ε λ ι α ν ή ά ν τ ί λ η ψ η τ ο υ χ ρ ό ν ο υ ώ ς σ υ ν ε χ ο υ ς κ ι ά τ ε -

λ ε ύ τ η τ η ς δ ια δ ο χ ή ς σ η μ ε ια κ ώ ν σ τ ι γ μ ώ ν . Ο σ ο κ ι ν ο ύ μ α σ τ ε

στ ό ν ο ρ ί ζο ν τ α ε τ ο ύτ ης τ ής μ ηδε ν ι σμ έ ν ης ε μ πε ι ρ ί α ς τ ο υ χρ ό -

ν ο υ , δ εν είν αι δ υ ν α τ ό ν ά υ π ε ι σ έ λ θ ο υ μ ε σ τ ή ν α υ θ ε ν τ ι κ ή ι σ τ ο -

ρ ία , γ ι α τ ί ή ά λ ή θ ε ι α ε ξ α ρ τ ά τ α ι π ά ν τ ο τ ε ά π ό τ ό σ ύ ν ο λ ο

τ ή ς ε ξε λ ι κτ ι κής δ ι α δικα σί α ς κι ό ά ν θ ρ ω π ο ς δε θά μ πο ρ ε ί π ο -

τ έ ν ά ο ί κ ε ιω θ ε ϊ με τ ρ ό π ο σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν ο , δ η λ α δ ή π ρ α κ τ ι κ ό ,

τ ή ν ϊδ ια τ ο υ τ ή ν ι σ τ ο ρ ία . Ή θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς ά ν τ ί φ α σ η τ ο υ σ ύ γ -

χ ρ ο ν ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ ε γ κ ε ιτ α ι μ ά λ ι σ τ α σ τ ' ο τ ι π ρ ο π ά ν τ ω ν

δ ε ν ε χ ε ι ά κ ό μ α σ τ ή δ ι ά θ ε σ ή τ ο υ μ ι ά ν ε μ π ε ι ρ ί α τ ο υ χ ρ ό ν ο υ

ε ν α ρ μ ο ν ι σμ έ ν η πρ ό ς τ ήν Ιδέ α τ ο υ γ ι ά τ ήν Ιστ ο ρ ί α , κα ι δ ι α -

τ ε λ ε ί ώ ς έ κ τ ο ύ τ ο υ με ά γ ω ν ί α δ ι α σ π α σ μ έ ν ο ς ά ν ά μ ε σ α σ τ ό

ε γ χ ρ ο ν ο Ε ίνα ι τ ο υ [ Ε ί ν α ι - εν - χ ρ ό ν ω ] , ώ ς α σ τ α μ ά τ η τ η φ υ γ ή

τ ώ ν σ τ ι γ μ ώ ν , κ αι τ ό ι δ ι α ί τε ρ ό τ ο υ Ε ί ν α ι - μ έ ς - σ τ ή ν - ι σ τ ο ρ ί α ,

ν ο ο ύ μ ε ν η ώ ς α υ θ ε ν τ ι κ ή δ ι ά σ τ α σ η τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ . Ό δ υ ϊ -

σ μ ό ς κ ά θ ε ν ε ω τ ε ρ ι κ ή ς ά ν τ ί λ η ψ η ς γ ι ά τ ή ν Ι σ τ ο ρ ί α — ο ί ο ν ε ί

re s

g e s t œ

[ π ε π ρ α γ μ έ ν α / γ ε γ ο ν ό τ α ] κα ί h isto ria reru m g e-

staru m [ Ι σ τ ο ρ ία π ε π ρ α γ μ έ ν ω ν / γ ε γ ο ν υ ΐ α ] , ώ ς δ ι α χ ρ ον ικ ή ς

π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς κα ι ώ ς σ υ γ χ ρ ο ν ι κ ή ς δ ο μή ς , π ο ύ ε ίνα ι

ά δ ύ ν α τ ο νά σ υ μ π έ σ ο υ ν χ ρ ο ν ι κ ά — ε κφ ρ άζ ει α υ τ ή ά κ ρ ι β ώ ς

τ ή ν π λ ή ρ η ά δ υ ν α μ ί α τ ο ΰ ά ν θ ρ ώ π ο υ , χ α μ έ ν ο υ μ έ ς σ τ ό χ ρ ό -

ν ο, ν ά κ α τ α λ ά β ε ι τ ή ν ϊδ ια τ ο υ τ ή ν ι σ τ ο ρ ι κ ή φ ύ σ η .

31



VI I .

[ Η Μ Ε Τ Α Φ Υ Σ Ι Κ Η Ε Κ Δ Ο Χ Η , Η Γ Ν ω Σ Η Κ Α Ι Η Σ Τ Ο Α ]

Ε ITE σ άν κ ύ κ λ ο τ ό σ τ ο χ ά σ τ η κ α ν ε ϊτ ε σ ά γ ρ α μ μ ή , τ ό σ τ ο ι -

χ ε ί ο π ο υ δ ε σ π ό ζ ε ι σ ε κ ά θ ε δ υ τ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η y i à τ ό χ ρ ό ν ο

ε ίναι ή ση με ιακ ότη τα . Παριστάνου με τόν β ιω μένο χρόνο μέ -

σ ω μ ι α ς έ ν ν ο ι α ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ό - γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ή ς ( τ ό ά δ ι ά σ τ α τ ο σ η -

μ ε ί ο - σ τ ι γ μ ή ) κι ε π ε ι τ α π ρ ο χ ω ρ ά μ ε σ ά μ π ω ς ή έ ν λ ό γ ω έν-

ν ο ια ν ά ή τ α ν α λ η θ ι ν ά α υ τ ό ς ό ϊ διο ς ό π ρ α γ μ α τ ι κ ό ς χ ρ ό -

ν ο ς τ ή ς ε μ π ε ι ρ ί α ς . Η δ η ό [ G i a m b a t t i s t a ] V i c o [ 1 6 6 8 - 1 7 4 4 ]

ε ί χ ε ε π ι σ η μ ά ν ε ι ο τ ι ή έ ν ν ο ι α τ ο υ γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ο ύ σ η μ ε ί ο υ ε ί -

ναι μ ιά έννοια μεταφυ σικ ή , που δ ιάνοιξ ε τό « πονη ρό μονο-

π ά τ ι » (« m a li gn u m a d i t u m » ) δ ι α μ έ σ ο υ τ ο ΰ ό π ο ί ο υ ή μ ε τ α -

φ υ σ ι κ ή δ ι ε ί σ δ υ σ ε σ τ ή φ υ σ ι κ ή . Ο , τ ι 6 V i c o ε λ ε γ ε γ ι ά τ ό γ ε -

ω μ ε τ ρ ι κ ό σ η μ ε ί ο μ π ο ρ ε ί ν ά ε π α ν α λ η φ θ ε ί κ αί π ρ ο κ ε ι μ έ ν ο υ

γ ι ά τ ή σ τ ι γ μ ή ώ ς χ ρ ο ν ικ ό « σ η μ ε ί ο » . Α υ τ ή είν αι τ ό μ ο ν ο -

π ά τ ι δ ι α μ έ σο υ τ ο ΰ ό π ο ί ο υ ή α ι ω ν ι ό τ η τ α τ ή ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς

π α ρ ε ι σ φ ρ έ ε ι σ τ ή ν α ν θ ρ ώ π ι ν η ε μ π ε ι ρ ί α τ ο ΰ χ ρ ό ν ο υ κ α ι τ ή

δ ι χ ο τ ο μ ε ί α ν ε π α ν ό ρ θ ω τ α . Κ ά θ ε μ α ς α π ό π ε ι ρ α ν ά σ κ ε φ τ ο ΰ -

με κ α τ ά τ ρ ό π ο α λ λ ι ώ τ ι κ ο τ ό χ ρ ό ν ο ο φ ε ίλ ε ι σ υ ν ε π ώ ς ν ά

σ υ γ κ ρ ο υ σ τ ε ί μ έ τ ο ύ τ η τ ή ν έν νο ια κα ι μ ιά κ ρ ιτ ικ ή τ ο ΰ σ τ ι γ -

μ ι α ί ο υ σ υ ν ι σ τ ά ε ύ λ ο γ η π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η μ ι α ς κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α ς ε -

μ π ε ι ρ ί α ς τ ο ΰ χ ρ ό ν ο υ .

Δ ι ά σ π α ρ τ α σ τ ι ς π τ υ χ ώ σ ε ι ς κα ι τ ι ς σ κιέ ς τ ή ς δ υ τ ι κ ή ς

π ο λ ι τ ι σ μ ι κ ή ς π α ρ ά δ ο σ η ς κ ε ί τ ο ν τ α ι τ ά σ τ ο ι χ ε ί α μ ι α ς δ ι α φ ο -

ρετ ικ ή ς αν τ ί λ η ψ η ς γ ιά τ ό χρόνο . 'Α ρκεί νά ρίξ ου με φω ς π ά -

ν ω τ ο υ ς γ ι ά νά έ γ ε ρ θ ο ΰ ν α υ τ ά , ω σ ά ν κ α β α λ ά ρ η δ ε ς μ α ν τ α -

τ ο φ ό ρ ο ι ε ν ό ς μ η ν ύ μ α τ ο ς π ο ύ π ρ ο ο ρ ί ζ ε τ α ι γ ι ά μ α ς κ α ί π ο ύ

ε ί ν α ι δ ι κ ό μ α ς ε ρ γ ο ν ά τ ό ε π α λ η θ ε ύ σ ο υ μ ε . Ε ϊ ν α ι σ τ ή Γ ν ώ -

32



σ ο υ μ ι α ς υ π ο δ ε ι γ μ α τ ι κ ή ς π α ρ ο ν τ ο π ο ί η σ η ς , ο , τ ι ι δ ί ω ς ή τ α ν

κ α τ α δ ι κ α σ μ έ ν ο σ ά ν α ρ ν η τ ι κ ό ( τ ο ν Κ ά ιν , τ ο ν Ή σ α ΰ , τ ο υ ς

Σ ο δ ο μ ί τ ε ς ), χ ω ρ ί ς ώ σ τ ό σ ο νά π ρ ο σ μ έ ν ε ι τ ο π α ρ α μ ι κ ρ ό ά -

πό τό μέλλον.^^

Κ αι με τ ή Σ τ ο ά ε π ί σ η ς ή ά ρ χ α ι ό τ η τ α κ α τ ά τ ό β α σ ί λ ε -

μ ά τ η ς δ ε ί χ ν ε ι ν ά ξ ε π ε ρ ν ά τ ή ν α ν τ ί λ η ψ η τ η ς y i à τ ό χ ρ ό -

ν ο. Α υ τ ό τ ό ξ ε π έ ρ α σ μ α εκ δ η λ ώ ν ε τ α ι ώ ς ά π ο π ο ί η σ η κα ι τ ο υ

ά σ τ ρ ο ν ο μ ι κ ο υ χ ρ ό ν ο υ σ τ ό ν

Τίμαιο,

ο μ ο ι ώ μ α τ ο ς τ η ς α ι ω ν ι-

ό τ η τ α ς , κ α ί τ η ς α ρ ι σ τ ο τ ε λ ι κ ή ς έ ν ν ο ι α ς y i à τ ή μ α θ η μ α τ ι κ ή

στ ι γ μ ή . Ό ο μ ο ι ο γ ε ν ή ς , ά τ έ ρ μ ω ν κ αί πο σο τ ι κ ο πο ι η μ έ ν ο ς χ ρ ό -

ν ο ς π ο υ δ ι α ι ρ ε ί τ ό π α ρ ό ν σ ε σ τ ι γ μ έ ς δ ί χ ω ς έ κ τ α σ η ε ί ν α ι

γ ι ά τ ο υ ς σ τ ω ι κ ο ύ ς 6 μ ή - π ρ α γ μ α τ ι κ ό ς χ ρ ό νο ς, τ ο υ ό π ο ί ο υ

ή τ υπι κ ή ε μ πε ι ρ ί α βρ ί σκ ε τ α ι στ ή ν πρ ο σδ ο κ ί α κ α ί τ ή ν α ν α -

β ο λ ή . Ή υ π ο δ ο ύ λ ω σ η σ ' α υ τ ό τό ν ά π ι α σ τ ο χ ρ ό νο συ ν ι-

σ τ ά τ ή β α σ ι κ ή ά ν α π η ρ ί α π ο ύ , μ έ τ ή ν ά π ε ρ ι ό ρ ι σ τ η ά ν α β λ η -

τ ι κ ό τ η τ ά τ η ς , κ ω λ ύ ε ι τ ή ν ά ν θ ρ ώ π ι ν η ύ π α ρ ξ η νά γ ί ν ει κ α-

τ α ν ο η τ ή ώ ς κ α τ ιτ ί τ ό ά ν ε π α ν ά λ η π τ ο κα ι τ ό τ ε τ ε λ ε σ μ έ ν ο

( « m a x i m u m v i tœ Vitium* est , quod im p e rf e c ta se m pe r es t ,

quod aliquid in ilia differtur»^^). ' Α ν τ ί κ ρ υ τ η ς 6 σ τ ω ι κ ι σ μ ό ς

θ έ τ ε ι τ ή ν ά π ε λ ε υ θ ε ρ ω τ ι κ ή ε μ π ε ι ρ ί α ε ν ό ς χ ρ ό ν ο υ π ο ύ δ ε ν

ε ίναι κάτι τό άντικε ιμενικό και τό άπόμακρο άπό τόν ελεγ-

χ ό μ α ς, α λ λ ' ά ν α β λ ύ ζ ε ι ά π ό τ ή δ ρ α σ τ η ρ ι ό τ η τ α κα ι τ ή ν ά -

π ο φ α σ ι σ τ ι κ ό τ η τ α τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ . Π ρ ό τ υ π ό τ ο υ είν α ι ό

καφός, ή ά ξ α φ ν η κι ά ν α π ά ν τ ε χ η σ υ γ κ υ ρ ί α ό π ο υ ή ά π ό -

^̂

Σ τά έλληυικά, κα τατ οπ ιστικ ό σχετικά μέ τή γ νώ ση είναι τ ό βι-

βλίο του Jacques L acarr i ère 0 /

Γ

νω στικοί π ρό λ. L aw ren ce Durreil, μτφρ.

Μιχάλης Κ ου το ύζη ς, Ά θ.: έκδ. I. Χα τζη νικ ολή , 1976.

^̂

S e n e c a , A d Luci l ium Epistul arum Moral i um Liber XVII 101,8: « T ò με-

γαλύτερο ελάττωμα της ζωής είναι πώς πάντοτε τή διακρίνει κατιτί

TÒ ατελές, καθώς ένμέρει αν αβ άλ λετ αι γ ιά κάποιαν ά λ λ η φορά».

34



φ α σ η α δ ρ ά χ ν ει τ η ν ε υ κ α ι ρ ία κι έ κ π λ η ρ ώ ν ε ι έ π ι τ ό π ο υ τ ή

ζ ω ή τ ο υ κ α θ εν ό ς . Ό α τ έ ρ μ ω ν κ αι π ο σ ο τ ι κ ο π ο ι η μ έ ν ο ς χ ρ ό -

ν ο ς ο ρ ι ο θ ε τ ε ί τ α ι α ί φ ν η ς κ α ί γ ί ν ε τ α ι π α ρ ο ν τ ι κ ό ς : ό κ α ι ρ ό ς

σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ ν ε ι κ α θ α υ τ ό ν π ο ι κ ί λ ο υ ς χ ρ ό ν ο υ ς ( « o m n i u m t e m -

porum in unum col la t io»^^) και

ó

σ ο φ ό ς ε ίν α ι κ ύ ρ ι ο ς τ ο ϋ

έ α υ τ ο ϋ τ ο υ σ ' α υ τ ό ν , ό π ω ς ό θ ε ό ς σ τ η ν α ι ω ν ι ό τ η τ α . Α υ -

τ ό ς είν αι ή « έ σ χ α τ η χ ε ί ρ α » π ο υ κ ά θ ε φ ο ρ ά δ ίν ε τα ι σ τ η ζ ω ή

μ α ς κα ί π ο υ ά π ο τ ρ α β ά ε ι ρ η ξ ι κ έ λ ε υ θ α τ ό ν ά ν θ ρ ω π ο ά π ό τ ή ν

κ α θ υ π ό τ α ξ η σ τ ό ν π ο σ ο τ ι κ ο π ο ι η μ έ ν ο χ ρ ό ν ο ( « q u i c o t i d i e v i -

tœ suce summam manum imposuit , non indiget tempore»^®).

Seneca , A d P a ul i n um D e Β ev i t a t e V i t œ XV 5.

Seneca ,

A d Lucil i um...

ο.π.: « Οποιος κάθε μέρα γνωρίζει υά δίνει

τήν έσχατη χείρα στή ζωή του δεν εχει άνάγκη άπό τό χρόνο».

35



vili

[ B E N J A M I N K A I H E I D E G G E R ]

Δ Ε Ν είν αι φ υ σ ι κ ά τ υ χ α ί ο τ ' ο τ ι κ ά θ ε φ ο ρ ά π ο υ ή σ ύ γ χ ρ ο -

ν η σ κ έ ψ η φ τά ν ε ι ν ά σ υ λ λ ο γ ι σ τ ε ί μ ε τ ρ ό π ο ν έο τ ο χ ρ ό ν ο

π ε ι θ α ν α γ κ ά ζ ε τ α ι ν ' ά ρ χ ί σ ει μ έ μ ιά κρ ι τ ικ ή τ ο υ σ υ ν ε χ ο ϋ ς π ο -

σ ο τ ι κ ο π ο ι η μ έ ν ο υ χ ρ ό ν ο υ . Μ ι ά τ έ τ ο ι α κ ρ ι τ ι κ ή ε ί ν α ι ή β ά σ η

ά π ' ο π ο υ ά φ ο ρ μ ώ ν τ α ι τ ό σ ο ο ΐ Θ εσεις πάνω στη Φ ιλοσοφ ία

της Ισ τορίας

τ ο υ B en ja m in ό σ ο κ αι ή α ν ά λ υ σ η τ η ς χ ρ ο ν ι -

κ ό τ η τ α ς π ο υ ό H e i d e g g e r δ ε ν κ α τ ό ρ θ ω σ ε ν ά φ έ ρ ε ι σ ε π έ -

ρ α ς

στο Sei n u nd Z ei t [Ε ίναι κα ι Χ ρόν ος,1927^ ' ^ \

Ή σ ύ μ π τ ω -

σ η α ν ά μ ε σ α σ ε δ υ ο τ ό σ ο μ α κ ρ ιν ο ύ ς σ τ ο χ α σ τ έ ς εΐν ' ε να α π ό

τ ά σ η μ ά δ ια π ώ ς ή α ν τ ί λ η ψ η τ ο υ χ ρ ό ν ο υ , π ο ύ γ ι ά δ υ ό χ ι-

λ ι ά δ ε ς χ ρ ό ν ι α σ χ ε δ ό ν ε ξ ο υ σ ί α σ ε τ ό δ υ τ ι κ ό π ο λ ι τ ι σ μ ό , ζ υ -

γ ώ ν ε ι τ ώ ρ α π ι ά σ τ ή δ ύ σ η τ η ς .

Στόν Bemjamin βρίσκουμε νά δουλεύει ή ϊδ ια εκείνη μεσ-

σ ια ν ικ ή δ ι ο ρ α τ ι κ ό τ η τ α τ ο υ έ β ρ α ϊ σ μ ο ΰ π ο ύ ώ θ η σ ε τ ό ν K a f -

k a ν ά γ ρ ά ψ ε ι ο τ ι « ή Η μ έ ρ α τ η ς Κ ρ ί σ ε ω ς ε ί ν α ι ή φ υ σ ι ο λ ο -

γ ι κ ή ισ τ ο ρ ι κ ή κ α τ ά σ τ α σ η » κ αι ν ά υ π ο κ α τ α σ τ ή σ ε ι τ ή ν ιδ έα

τ η ς έ κ τ υ λ ι σ σ ό μ ε ν η ς κ α τ α μ ή κ ο ς τ ο ΰ α τ έ ρ μ ο ν α γ ρ α μ μ ι κ ο ύ

χ ρ ό ν ο υ Ι σ τ ο ρ ί α ς μ έ τ ή ν π α ρ ά δ ο ξ η ε ικ ό ν α έ ν ός « κ ρ ά τ ο υ ς

τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς ό π ο υ τ ό β α σικ ό γ ε γ ο ν ό ς δ ια δρ αμ ατ ίζ ετ α ι

^̂ Τ οΰ λο ιπο ύ μέ τόν έλληνικό το υ τ ίτ λ ο τό εργ ο το υ Martin Hei-

degger (1889-1976): 2 ττ. , πρόλ.-μτφρ.-σχόλ. Γιάννης Τζαβάρας, Άθ.: «Δω-

δώνη» <(Φιλοσοφία-Ψυχολογία>, 1978-1985, άπ' όπου ποριζόμαστε κα-

τά βάση καί τήν ορολογία y i à τά έλληνικά.

Δέν εγινε κατορθωτό νά εντοπιστούν σε κείμενα τοΰ Franz Kafka

(1883-1924) o i παραθέσεις πού άποδίδει ετσι ό Agamben.

T ò

π ν ε ΰ μ α

της πρώτης εντούτοις διέπει καί τόν ακόλουθο άπό τους καφκικούς

Α -

φ ορισμούς (μ τφ ρ . Γ ώ ρ γ ο ς Β α μ β α λή ς , Ά θ . : Ε π ί κ ο υ ρ ο ς ^ Λ ο γ ο τ ε χ ν ί α Σ ή -

36



α ε ν ά ω ς κ αι τ ό τ έ ρ μ α δέν ά π ό κ ε ι τ α ι σ ' ε να α π ώ τ ε ρ ο μ έ λ λ ο ν ,

Ί τα ρ ά ε ίν α ι ή δ η ά ν έ κ α θ ε ν π α ρ ό ν . Ξ α ν α π ι ά ν ο ν τ α ς α Ο τ ά τ ά

θέ μ α τ α ό B e n j a m i n ψ ά χ ν ε ι y i à μ ιά ν α ν τ ί λ η ψ η τ η ς ι σ το ρ ί -

α ς α ν τ α π ο κ ρ ι ν ό μ ε ν η σ τ η δ ι α π ί σ τ ω σ η ο τ ι « κ α ν ό ν α ς ε ί ν α ι ή

κ α τ ά σ τ α σ η έ κ τ α κ τ η ς α ν ά γ κ η ς » . Ό B e n ja m i n ά ν τ ι κ α θ ι σ τ α

τ ό μ η δ ε νι κό π α ρ ό ν τ η ς μ ε τ α φ υ σ ι κ ή ς π α ρ ά δ ο σ η ς μ έ « ε ν α

π α ρ ό ν π ο υ δεν είν αι π έ ρ α σ μ α , α λ λ ά σ τ έκ ε ι ά σ ά λ ε υ τ ο σ τ ό

κ α τ ώ φ λ ι τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ » . Σ τ η ν Ιδ έα — τ η ς σ ο σ ι α λ δ η μ ο κ ρ α τ ί -

α ς ιδ ι αί τε ρ α κ αι τ ο υ Ι σ τ ο ρ ι κ ι σ μ ο ϋ — μ ια ς π ρ ο ό δ ο υ τ ο ϋ α ν -

θ ρ ώ π ι ν ο υ ε ί δ ο υ ς μ ες σ τ η ν ι σ τ ο ρ ί α , π ο υ είν αι « α δ ι α χ ώ ρ ι -

σ τ η ά π ό κ ε ί ν η ν τ η ς π ο ρ ε ί α ς δ ι α μ έ σ ο υ ε ν ό ς χ ρ ό ν ο υ ό μ ο ι ο -

γ ε ν ο ϋ ς κα ι κ ε ν ο ΰ », α ν τ ι π α ρ α θ έ τ ε ι τ η ν « ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή σ υ -

ν ε ί δ η σ η , γ ι ά ν ά τ ι ν ά ξ ε ι σ τ ό ν α έ ρ α τ ό co n tin u um τ η ς Ι σ τ ο -

ρ ί α ς ». Σ τ ή ν κ εν ή κ αι π ο σ ο τ ι κ ο π ο ι η μ έ ν η σ τ ι γ μ ή α ν τ ι τ ά σ σ ε ι

ε ν α ν « έ ν ε σ τ ω τ ι κ ό χ ρ ό ν ο » ( Jet z t -Z ei t [ « ν υ ν - χ ρ ό ν ο ς » ] ) , ά ν τ ι -

λ η π τ ό ν ώ ς μ ε σσ ια ν ικ ή κ α θ ή λ ω σ η τ ο υ σ υ μ β α ί ν ο ν τ ο ς , π ο υ

« ά ν α σ υ μ π ή γ ε ι σ ε μ ιά μ ε γ α λ ε ι ώ δ η σ ύ ν ο ψ η τ ή ν ισ τ ο ρ ί α τ η ς

α ν θ ρ ω π ό τ η τ α ς » . Ε ίναι σ τ ' ό ν ο μ α α Ο τ ο ΰ τ ο υ « π λ ή ρ ο υ ς χ ρ ό-

ν ο υ » , π ο υ α π ο τ ε λ ε ί τ ό ν « α λ η θ ι ν ό χ ρ ό ν ο ο ί κ οδ ό μ η σ η ς τ η ς

Ι σ τ ο ρ ί α ς » , ο π ο υ ό B e n ja m i n , α ν τ ί κ ρ υ σ τ ό γ ε ρ μ α ν ο - σ ο β ι ε τ ι -

κ ό σ ύ μ φ ω ν ο [ Μ π ρ έ σ τ - Λ ι τ ό φ σ κ , 1918], ε ξ α π ο λ ύ ε ι τ ή λ α μ π ρ ή

κ ρ ιτ ικ ή τ ο υ γ ι ά τ ι ς α ι τ ίε ς π ο ύ ο δ ή γ η σ α ν σ τ ή ν κ α τ α σ τ ρ ο -

φ ή τ ι ς α ρ ι σ τ ε ρ έ ς ε ύ ρ ω π α ϊ κ έ ς δ υ ν ά μ ε ι ς κ α τ ά τ ή ν π ρ ώ τ η μ ε -

σ ο π ο λ ε μ ι κ ή π ε ρ ί ο δ ο . Ό μ ε σ σ ια ν ι κ ό ς χ ρ ό ν ο ς τ ο ϋ έ β ρ α ϊ σ μ ο ϋ ,

μερα, 1>, 1970, σ. 18· παρεμ φερώ ς, επ ίσης, ά π ό τον ϊδιο μετα φρ ασ τή, σ τ ά

Μ πλε Τ ετράδ ια το ϋ Kafka, Άθ . : Επ ίκο υρ ος <(Λογοτεχυία Σήμερα, 10>,

1982, σ. 35): «Μόνο ή δική μας έννοια τοϋ χρόνου μας κάνει νά ονομά-

ζουμε ετσι τή Δ ευτέρα Παρουσία· στήν πρ αγ μα τικ ότη τα α υτ ή είναι έ-

κτακτο δικαστήριο» (άρ.4θ)—επισημαίνεται τό λο·)^οπαίγνιο τοϋ πρω-

τοτύπου, καθώς στά '^ 'ερμανικά ή Δ ευτέρα Π αρουσία, ή Μ έλλο υ σα Κ ρίση ,

ή 'Η μέρα

της

Κ ρίσεω ς κ.τ.π. είναι jüngs te G er i ch t («Νεότερο Δικαστήρ ιο») .

37



« ό π ο υ κ ά θ ε δ ε υ τ ε ρ ό λ ε π τ ο ή τ α ν ή μ ι κ ρ ή θ ύ ρ α ο θ ε μ π ο ρ ο ύ -

σ ε ν ά μ π ε ι ό Μ ε σ σ ί α ς » , κ α θ ί σ τ α τ α ι ε τ σ ι τ ο μ ο ν τ έ λ ο μ ι α ς

ά ν τ ί λ η ψ η ς

y i à

τ ή ν ι σ τ ο ρ ία « π ο ύ α π ο φ ε ύ γ ε ι ο ι α δ ή π ο τ ε

σ υ ν ε ρ γ ί α μέ κ είν ην ό π ο υ έ ξ α κ ο λ ο υ θ ο ΰ ν ν ά π α ρ α μ έ ν ο υ ν ο ι

π ο λ ι τ ι κ ο ί π ρ ο σ κ ο λ λ η μ έ ν ο ι » .

Ε ί ν α ι ό μ ω ς σ τ ή σ κ έ ψ η τ ο υ H e i d e g g e r ο π ο υ ή α ν τ ί λ η -

ψ η τ ο υ σ η μ ει α κ ο ύ και σ υ ν ε χ ό μ ε ν ο υ χ ρ ό ν ο υ υ π ο β ά λ λ ε τ α ι

σ ε μ ιά ρ ι ζ ο σ π α σ τ ι κ ή κ ρ ιτ ικ ή , έ ν όψ ε ι μ ια ς ε π α ν ά λ η ψ η ς - κ α -

τ ε δ ά φ ι σ η ς π ο ύ π ε ρ ι ζ ώ ν ε ι ό λ ά κ ε ρ η τ ή δ υ τ ι κ ή μ ε τ α φ υ σ ι κ ή .

Ή α ν α ζ ή τ η σ η τ ο υ H e i d e g g e r σ τ ρ έ φ ε τ α ι ε ξ α ρ χ ή ς π ρ ό ς μ ι ά

κ α τ ά σ τ α σ η τ η ς ι σ τ ο ρ ί α ς ή ό π ο ί α νά ξ ε π ε ρ ν ά έκ είν ην τ ο υ

ά γ ο ρ α ί ο υ ί σ τ ο ρ ι κ ισ μ ο ϋ κα ι σ τ ή ν ό π ο ί α « ή ά π ό φ α ν σ η : τ ό

έ δ ω ν ά - Ε ΐ ν α ι | D a s e i n | ε ίναι ισ το ρι κό θά πρ έπ ει νά εμφανί-

ζ ε τα ι ώ ς θ ε μ ε λ ι ώ δ η ς ά ρ χ ή ο ν τ ο λ ο γ ι κ ά - υ π α ρ ξ ι α κ ο ύ χ α ρ α -

κ τ ή ρ α » , π ο ύ δ έν ε χε ι τ ί π ο τ α ν ά κ άν ει « μ έ τ ή ν ά π λ ή ό ν τ ο -

λ ο γ ι κ ή δ ι α π ί σ τ ω σ η τ ο υ γ ε γ ο ν ό τ ο ς ό τ ι τ ό έ δ ω ν ά - Ε ί ν α ι ε ι -

σ έ ρ χ ε τα ι ξ α νά σ τ ή ν π α γ κ ό σ μ ι α ι σ τ ο ρ ί α Γ ι ' α ύ τ ό κι

ε λ έ γ χ ε τ α ι ή π ρ ο σ π ά θ ε ι α τ ο υ D i lt h ey γ ι ά μιά ι σ τ ο ρ ι κ ή θε -

μ ε λ ί ω σ η τ ω ν ε π ι σ τ η μ ώ ν τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ ά ν εξ ά ρ τ η τ η ά π ό

τ ι ς φ υ σ ι κ έ ς ε π ι σ τ ή μ ε ς ά φ ' η ς σ τ ι γ μ ή ς έ κ τ ί θ ε τ α ι ή ά ν ε π ά ρ -

κ ε ια γ ι ά κ ά τ ι τ έ το ι ο .^ ^ Ά λ λ ά ή κ α ι ν ο τ ο μ ί α τ ο υ Ε ίνα ι και

Χ ρ όν ος ε γ κ ε ι τ α ι σ τ ' ό τ ι ή θ ε μ ε λ ί ω σ η τ ή ς Ι σ τ ο ρ ι κ ό τ η τ α ς ο -

λ ο κ λ η ρ ώ ν ε τ α ι εν σ υ γ χ ρ ο ν ι σ μ ώ π ρ ό ς τ ή ν ά ν ά λ υ σ η τ ή ς χ ρ ο -

ν ι κ ό τ η τ α ς π ο ύ φ έρ νε ι σ τ ό φ ώ ς μ ιά δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ή κα ι α ύ θ ε -

ν τ ι κ ό τ ε ρ η ε μ πε ιρ ί α τ ο υ χ ρ ό ν ο υ . Σ τ ό ε πί κ ε ν τ ρ ο τ ή ς ε μ πε ιρ ί -

α ς α ύ τ ή ς δέν είνα ι π ι ά ή σ η με ια κ ή κι ά π ι α σ τ η σ τ ι γ μ ή

[ i s t a n t e ] , δ ια φ ε ύ γ ο υ σ α κ ατ α μή κο ς τ ο υ γ ρα μ μ ικ ού χ ρ ό-

^̂ Πρ. Μ. H eid eg ge r, ο.ττ., τ . 2., σσ . 6 3 0 κ.έξ. Ό όρ ος D asei n υ π ε ν θ υ -

μίζεται ΟΤΙ εχει επίσης άπ οδ οθ εϊ εΟστό χως και μέ ά λ λ ο υ ς έλλην ικού ς.

^̂

Βλ. προηγ. σημ. 12.

38



ν ο υ , ά λ λ ά ή έ κ σ τ α σ ι α κ ή σ τ ι γ μ ή [ a t t i m o (Au-

ge n b li ck : mome nt o f v i si on )] τη ς αυ θ εν τ ικ ή ς α π όφ α σ η ς [ En t-

sch luß] , κ α τ ά τ ή ν ο π ο ί α τ ό έ δ ω ν ά - Ε ί ν α ι ά π ο τ ε λ ε ϊ τ ή ν ε-

μ π ε ι ρ ία τ ή ς ε ν τ έ λ ε ι α ς μ α ς, π ο υ κά θ ε λ ε π τ ό δ ι α σ τ έ λ λ ε τ α ι

[ e r s t r e c k t sic h s e l b s t ] ά π ό τ η γ έ ν ν η σ η ώ ς τ ό θ ά ν α τ ο ( « Τ ό

έ δ ω ν ά - Ε ί ν α ι δεν ε χε ι τ έ λ ο ς , π ο υ φ τ ά ν ο ν τ ά ς τ ο α π λ ά κ α τ α -

π α ύ ε ι , π α ρ ά υ φ ί σ τ α τ α ι τ ε τ ε λ ε ι ω μ έ ν ο » ) , καί,

π ρ ο β α λ λ ό μ ε ν ο κ α τ έ ν α ν τ ι σ τ ή μ έ ρ ι μ ν α [ S o r g e ] , ε π ω μ ί ζ ε τ α ι

ε λ ε ύ θ ε ρ α ώ ς π ε π ρ ω μ έ ν ο τ ή ν κ α τ α β ο λ ι κ ή τ ο υ ι σ τ ο ρ ι κ ό τ η -

τ α . Ό ά ν θ ρ ω π ο ς δεν είν αι ρ ι γ μ έ ν ο ς σ υ ν ε π ώ ς μ έ σ α σ τ ό χ ρ ό -

ν ο, ά λ λ ά « υ φ ί σ τ α τ α ι ώ ς α υ θ ε ν τ ι κ ή χ ρ ο ν ι κ ο π ο ί η σ η » . Μ ο ν ά-

χ α ε π ε ι δ ή α υ τ ό ς είν αι, σ τ ό Είν αι τ ο υ , π ρ ο - υ π ά ρ ξ α ς κ α ι ε π -

ε ρ χ ό μ ε ν ο ς, δ ύ ν α τ α ι νά α ν α λ ά β ε ι τ ό ϊδ ιο τ ο υ τ ό ά ρ χ έ γ ο ν ο

Είναι και νά είναι, α ύ το σ τι γ μ ίς , « γ ιά τ ον δ ικό τ ο υ χρόνο».^^

Θ ά ' τ α ν ε υ χ ε ρ έ ς ν ά ε κ θ έ σ ο υ μ ε π ώ ς α υ τ ή ή θ ε μ ε λ ί ω σ η

τ ή ς Ι σ τ ο ρ ι κ ό τ η τ α ς σ τ ό Ε ίν αι τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ ώ ς μέ ριμ να ,

αν κ ι εντοπ ίζεται σ ε δ ιαφορετ ικ ή π εριοχ ή , δ εν β ρίσ κ εται κ α-

τ ά κ ά π ο ι ο ν τ ρ ό π ο σ έ α ν τ ί θ ε σ η π ρ ο ς τ ή μ α ρ ξ ι κ ή θ ε μ ε λ ί ω -

σ η τ ή ς ι σ τ ο ρ ι κ ό τ η τ α ς σ τ ή ν π ρ ά ξ η , ε ν ώ ά μ φ ό τ ε ρ ε ς τ ο π ο θ ε -

τ ο ύ ν τ α ι σ τ ο ύ ς α ν τ ί π ο δ ε ς τ ο υ α γ ο ρ α ί ο υ Ι σ τ ο ρ ι κ ι σ μ ο ύ . Γ ι '

α υ τ ό κ ι 6 H e i d e g g e r , σ τ ή ν Ε πισ τολή γιά tòu « νθ ρω πισ μό»

[B r i e f über den »H um an i sm us«1947 μπόρεσε νά γ ρ ά ψ ε ι

π ώ ς « ή μ α ρ ξ ι κ ή α ν τ ί λ η ψ η τ ή ς Ι σ τ ο ρ ί α ς ε ί ν α ι ά ν ώ τ ε ρ η ά -

π ό ο π ο ι ο ν δ ή π ο τ ε ά λ λ ο ν π ε ρ ι ι σ τ ο ρ ί α ς λ ό γ ο [ s t o r i o g r a -

f i a : H i s t o r i e überlegen]» .^ ^ Π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο ε ν δ ι α φ έ ρ ο ν ε ί ν α ι

ϊ σ ω ς ν ά σ η μ ε ιώ σ ο υ μ ε ό τι , σ τ ά γ ρ α π τ ά τ ώ ν τ ε λ ε υ τ α ί ω ν χ ρ ό-

ν ω ν τ ο υ , ό τ α ν τ ό σ χ έ δ ι ο τ ο υ

Eîuai καί Χ ρόνος

γ ι ά μ ι ά π ρ ω -

Πρ. Μ. Heidegger, ό.ττ., σσ. 634 κ,έξ.

πρ. Μ. Heidegger, Ε πισ τολή γιά

τόι̂

« νθρω πισμό» μτφρ. Γιώργος

Ιηροπαΐδης, Άθ.: Ροές <Δοκίμια, 3>, 1987, σσ. 110-111.

39



y i à μ ι ά ν ε υ δ α ι μ ο ν ί α υ π ε ρ ο ύ σ ι α ( ^ f i n ' amo r s [ « υ π έ ρ τ α τ ο ς

π α λ α τ ι α ν ό ς ή α υ λ ι κ ό ς / ι π π ο τ ι κ ό ς ε ρο ο τα ς» ],/ ο / [ « ευ φ ρ ο -

σ ύ ν η » , « ε υ δι α θ εσ ί α » , « ά γ α λ λ ί α σ η » ] ) , κ α θ ό τ ι α π ο σ π α σ μ έ ν η

απ ό τη μετρή σ ιμη δ ιάρκ ε ια .

Τ ο ΰ τ ο δ ε ν σ η μ α ί ν ε ι π ώ ς ή ή δ ο ν ή ε χ ε ι τ ό δ ι κ ό τ η ς π ε -

δ ί ο σ τ η ν α ι ω ν ι ό τ η τ α . Ή δ υ τ ι κ ή ε μ π ε ι ρ ί α τ ο υ χ ρ ό ν ο υ ε ί ν α ι

δ ια χ ω ρ ισ μ έν η σ ε α ι ω ν ι ό τ η τ α και σ υ ν ε χ ή γ ρ α μ -

μ ι κ ό χ ρ ό ν ο . TÒ σ η μ ε ί ο τ ο μ ή ς , έ κ ε ϊ ο π ο υ ε π ι κ ο ι ν ω ν ο ύ ν

α υ τ ά τ ά δ ύ ο , είν αι ή σ τ ι γ μ ή ώ ς σ η μ ε ί ο ά δ ι ά σ τ α τ ο κ αι δ ια -

φ ε υ γ ο ν . Σ ' ε τ ο ύ τ η τ ή ν ά ν τ ί λ η ψ η , π ο ύ κ α τ α δ ι κ ά ζ ε ι σ ε χ ρ ε-

ο κ ο π ί α κ ά θ ε α π ό π ε ι ρ α χ ε ι ρ α γ ώ γ η σ η ς τ ο υ χ ρ ό ν ο υ , π ρ έ π ε ι

ν ' αντ ιταχ θ ε ί εκ ε ίνη π ού δ έν δ έχ εται ω σ άν κ ύ ριο π εδ ίο τή ς

ή δο νή ς — π ρ ω τ α ρ χ ι κ ή ς δ ι ά σ τα σ η ς τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ — μ ή τε

τ ο ν σ υ ν ε χ ή σ η μ ε ι α κ ό χ ρ ό ν ο μ ή τ ε τ ή ν α ι ω ν ι ό τ η τ α , π α ρ ά

τή ν Ισ τορ ία . ' Α ντ ίθ ε τα μ ' ο , τι π ρ έσ β ε υ ε ό H e ge l , μόνο σ άν

γ ν ή σ ι ο ς χ ώ ρ ο ς τ ή ς ε ύ τ υ χ ί α ς ή ι σ τ ο ρ ί α μ π ο ρ ε ί ν ά ε χε ι κ ά-

π ο ι ο ν ό η μ α γ ι ά τ ό ν ά ν θ ρ ω π ο . Ο ι ε φ τ ά ώ ρ ε ς τ ο υ 'Α δ ά μ

σ τ ό ν Π α ρ ά δ ε ι σ ο εί να ι, ύ π ' α ύ τ ή τ ή ν έν ν ο ια , 6 ά ρ χ έ γ ο ν ο ς

π υ ρ ή ν α ς κ ά θ ε α ύ θ ε ν τ ι κ ή ς Ι σ τ ο ρ ι κ ή ς ε μ π ε ιρ ί α ς . Ή ι σ τ ο ρ ί α

δ έ ν ε ϊ ν α ι π ρ ά γ μ α τ ι , ό π ω ς θ ά ' θ ε λ ε ή κ υ ρ ί α ρ χ η ι δ ε ο λ ο γ ί α ,

ή υ π ο δ ο ύ λ ω σ η τ ο υ ά ν θ ρ ώ π ο υ σ τ ό ν σ υ ν ε χ ή γ ρ α μ μ ι κ ό χ ρ ό -

νο, μ ά τ ο υ ν α ν τ ί ο ν ή ά π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ ή τ ο υ ά π ό δ α ύ τ ο ν : χ ρ ό -

νος τής ιστορίας ε ίναι 6 καφός ο π ο υ ή π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α τ ο ϋ

ά ν θ ρ ώ π ο υ α δ ρ ά χ ν ε ι τ ή ν ε ύ ν ο ϊ κ ή ε ύ κ α ι ρ ί α κ ι ά π ο φ α σ ί ζ ε ι

π α ρ α χ ρ ή μ α γ ι ά τ ή ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α τ ο υ . Ο π ω ς σ τ ό ν ά δ ε ι ο , σ υ -

ν ε χό μ ε νο κι ά τ έ ρ μ ο ν α χ ρ ό ν ο τ ο ϋ ά γ ο ρ α ί ο υ Ι σ τ ο ρ ι κ ι σ μ ο ϋ

π ρ έ π ε ι ν' ά ν τ ι π α ρ α τ ε θ ε ϊ 6 π λ ή ρ η ς , τ ε τ ε λ ε ι ω μ έ ν ο ς κα ί τ ε τ ε -

λ ε σ μ έ ν ο ς χ ρ ό ν ο ς τ ή ς ή δ ο ν ή ς , ε τ σ ι κ αι σ τ ό ν χ ρ ο ν ο λ ο γ ι κ ό

χ ρ ό ν ο τ ή ς ψ ε υ δ ο ϊ σ τ ο ρ ί α ς π ρ έ π ε ι ν ' ά ν τ ι π α ρ α τ ε θ ε ϊ ό κ α ιρ ο -

λ ο γ ι κ ό ς χ ρ ό ν ο ς τ ή ς α ύ θ ε ν τ ι κ ή ς Ι σ τ ο ρ ί α ς .

42



'Αληθινός Ιστορικός Ολιστής δεν ε ιν ' εκε ίνος που διώκει

κ α τ α μ ή κ ο ς τ ο ϋ ά τ τ έ ρ α ν τ ο υ γ ρ α μ μ ι κ ο ύ χ ρ ό ν ο υ ε ν α ν κ ο ύ φ ι ο

ά ν τ ι κ α τ ο π τ ρ ι σ μ ό α δ ι ά κ ο π η ς π ρ ο ό δ ο υ , ά λ λ ' ε κ ε ί ν ο ς π ο υ ε ί -

ν α ι σ ε θ έ σ η α ν ά π ά σ α σ τ ι γ μ ή ν ά α ι χ μ α λ ω τ ί σ ε ι τ ο χ ρ ό ν ο ,

έ π ε ιδ ή δ ι α τη ρ ε ί τ η ν έ ν θ ύ μ η σ η ο τ ι τ ο ϋ ά ν θ ρ ώ π ο υ κ α τ α γ ω -

γ ι κ ή ρ ί ζ α ε ί ν α ι ή η δ ο ν ή . Α υ τ ο υ τ ο υ χ ρ ό ν ο υ ε ί ν α ι π ο υ ά -

π ο χ τ ο ϋ μ ε ε μ π ε ι ρ ί α σ τ ι ς α υ θ ε ν τ ι κ έ ς ε π α ν α σ τ ά σ ε ι ς ο ΐ ό π ο ι -

ε ς, ό π ω ς θ υ μ ά τ α ι ό B e n ja m i n , ά ε ί π ο τ ε β ι ώ θ η κ α ν ώ ς α ι χμ α -

λ ώ τ ι σ η τ ο υ χ ρ ό ν ο υ και ώ ς α ν ά σ χ ε σ η τ η ς χ ρ ο ν ο λ ο γ ι κ ή ς

ρ ο ής · α λ λ ά μιά έ π α ν ά σ τ α σ η ο θ ε έ κ π η γ ά ζ ε ι ό χ ι ξ α ν ά μιά

ν έα χ ρ ο ν ο λ ό γ η σ η , μ ά κ ά π ο ι α π ο ι ο τ ι κ ή μ ε τ α λ λ α γ ή τ ο ϋ

χ ρ ό ν ο υ ( μ ι ά καιροΚ ο^ ία) , θ ά ή τ α ν ή π λ έ ο ν β ε β α ρ η μ έ ν η ά -

π ό σ υ ν έ π ε ι ε ς κ α ι ή μ ο ν α δ ι κ ή π ο υ δ ε θ ά μ π ο ρ ο ύ σ ε ν ' α φ ο -

μ ο ι ω θ ε ί μ έσ α σ τ ή ν ά μ π ω τ η τ ω ν α ν α σ τ η λ ώ σ ε ω ν . Ο π ο ι ο ς

σ τ ή ν ε π ο χ ή τ η ς ή δ ο ν ή ς φ έ ρ ν ε ι σ τ ο ν ο υ τ ο υ σ ά ν ι δ ι α ί τ ε ρ η

π α τ ρ ί δ α τ ή ν Ι σ τ ο ρ ία , θ ά κ ομ ίζ ει α λ η θ ι ν ά σ ε κ ά θ ε τ ι ε τ ο ύ τ η

τ ή ν ά νά μ ν η σ η, θ ' ά ξ ι ώ ν ει κ ά θ ε σ τ ι γ μ ή α υ τ ή τ ή ν ε π α γ γ ε -

λ ία * κ αι ε ίν αι έ λ ό γ ο υ τ ο υ ό α λ η θ ι ν ό ς ε π α ν α σ τ ά τ η ς κι ό

α λ η θ ι ν ό ς ά ν ο ι χ τ ο μ ά τ η ς , ξ ε κ ορ μ ι σ μ έν ο ς α π ' τ ό χ ρ ό ν ο — κι

ό χ ι μ έ σ α σ τ ή χ ι λ ι ε τ ί α , μ ά τ ω ρ α δ ά .



Ε π ίμετρο

Δ Υ Ο Π Α Ρ Ε Μ Β Α Σ Ε Ι Σ

Γιά την Α ντίληψη τοΰ Χρ όνο υ

στην Αρχαία Ελ λ η νι κή Σκέψ η

2

Γιά τήν Αντίληψη τοΰ Χρόνου στον Marx



VII.

Η ρ α κ λ ή ς Δ . Λ ο γ ο θ έ τ η ς

Γ ι ά τ η ν ' Α ν τ ί λ η ψ η τ ο υ Χ ρ ό ν ο υ

σ τ η ν 'Α ρ χ α ία Ε λ λ η ν ι κ ή Σ κ έψ η

Ο Ρ Ι Σ Μ Έ Ν Α Σ Η Μ Ε Ί Α

Ν και ενας θεριακλής μπορεί νά μετρήσει ευα χωρικό μέ-

γεθος , οπως την άπόσταση που δ ιανύε ι άνάμεσα σέ δυο

χωριά , με βάση μιά ίδ ιόχρηστη μονάδα καπνιστ ικού χρόνου

— « π έ ν τ ε τ σ ι γ ά ρ α δ ρ όμ ος » (κ αί ό χ ρ όν ος εΐν αι π ρ ά γ μ α τ ι κ α -

π ν ό ς ά ν α θ ρ ώ σ κ ω ν , ά π ό κ ά τι π ο ύ κ α ί γ ε τ α ι μ α ζι μέ τ η ζ ω ή

μας)— , ή εναρκτήρια δ ια πί στ ω ση το ΰ Ag amben, οτ ι 6 άν θρω-

πος δ ιαθέτοντας νοητική εμπε ιρία τοΰ χρόνου, όχι όμως και

τ ή ν ά ν τ ι σ τ ο ι χ ού σ α τ ου π α ρ ά σ τ α σ η , τ όν π ρ οσ λ α μ βά ν ε ι ώ ς ο -

π τ ι κ ή π α ρ ά σ τ α σ η χ ω ρ ι κ ού μ ε γ έ θ ου ς , ε ί ν α ι ( μ ε ρ ι κ ώ ς ) ι σ χ ύ ου -

σ α, ο π ω ς ά λ λ ω σ τ ε κ αι ή σ υ ν ε π α γ ω γ ή τ η ς γ ι ά τ ή ν κ υ κ λι κή

θ ε ώ ρ η σ η τ οΰ χ ρ όν ου ά π ό τ ή ν α ν ά λ ογ η κ ί ν η σ η τ ώ ν ου ρ α ν ί -

ω ν σ φ α ι ρ ώ ν . Σ τ όν Τίμαιο, ο π ο υ 6 Πλ ά τ ω ν σ υ ν α ι ρ ε ί κ αι α ν α -

σκευάζει ένμέρει τ ίς πυθαγόρειες παραδόσεις , 6 χρόνος ε ίναι

όντως κυκλικός , έπε ιδή ή μονάδα της μετρήσεώς του συνάγε-

τ α ι ά π ό τ ή ν τ ρ ο χ ι ά τ ώ ν π λ α ν η τ ώ ν , θ ε ώ ρ η σ η π ο ύ α π ο δ ί δ ε -

ται άπό τόν φιλόσοφο ώς «ρυθμικά κινούμενη αιώνια ε ικόνα

τ η ς ά κ ί ν η τ η ς σ τ ή ν έ ν ότ η τ ά τ η ς α ι ω ν ι ότ η τ α ς »

(^ μένοντος α ιώ -

νο ς εν éi K a f άρ ιθ μό ν ίοϋ σ αν α ίώ νιον εικό να )} Ό κ α τ ο π τ ρ ι -

σ μ ός τ οΰ χ ρ ον ι κ ού α ν ύ σ μ α τ ος σ τ ή ν χ ω ρ ι κ ή δ ι ά σ τ α σ η ε ί ν α ι

όμως προβληματικός στήν ελληνική άρχαιότητα , και στόν Α-

ρ ι σ τ ο τ έ λ η ε ιδ ικ ότε ρα , π ο ύ α γ ν ο ώ ν τ α ς , κ α θ ώ ς π α ρ α τ η ρ ού ν 6

^ Τίμαιος 37d (βλ. και Οποσημ. 2 errò κείμενο τοΰ Agamben)· ή μετάφραση εί-

ναι το ϋ Βα σίλ η Κάλφα, Ά θ.: Πόλις <Ά ρχα ϊοι Φιλόσοφ οι>, 1995, σσ. 212-213.

47



S p e n gl e r , ó j a m m e r και ó Bergson,^ τ ή υ ε υ τ ώ ν ε ι α δ ι ά σ τ α σ η

τ ο υ χ ώ ρ ο υ ( sp a c e ), α ν αφ έρ ετ αι μ όν ο σ τ η ν έν νο ια τ ο ϋ τ ό -

π ο υ ( p l a c e ) , π ο υ γ ε ν ν ά τ α ι α π ό τ η ν τ ά ξ η κα ί τ ή δ ι ά τ α ξ η

των σωμάτων τά όποια τόν συγκροτούν. Είναι αναμενόμενο

στό τέταρτο ιδ ιαίτερα άπό τά β ιβλία της Φ υσικής 'Α κροάσεω ς,

ό π ο υ ό 'Αρισ τοτέλη ς εκθέτει ολο κλη ρω μέν α την περ ι χρόνου

θ ε ω ρ ί α τ ο υ , ν ά α ν α χ ω ρ ε ί α π ό τ η ν α ν τ ί λ η ψ η τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ ω ς

φυσικου φαινομένου. Τό άεΐ περιφερόμενο νυν τοΰ Σταγειρί-

τ η ω σ τ ό σ ο δεν σ υ ν ά π τ ε τ α ι π λ έ ο ν με τ η ν κ ίν η σ η ( τ ω ν π λ α -

νητών). Ό χρόνος δέν εΤναι κίνησ ίς ά λ λ α μέτρον κιι^τ/σεω? ( ρύ

yàp κίνη σ ις ό χρ όν ος

ά λ λ α

μέτρο ν κ ινήσ εω ς)^

και μάλιστα

έκ -

σταηκόν ( ^ μεταβολή be ττάσ α φ ύσ ει έκσ ταηκό ν^ Σ τ ό θ ε μ ε λ ιώ -

δ ε ς γ ι ά τ ό π ρ ό β λ η μ α τ ο ΰ χ ρ ό ν ο υ κ ε ί μ ε ν ο τ ο ϋ Π λ ω τ ί ν ο υ Π ε-

ρί Α ιώ νος και Χ ρόνου ( μ ιά ώ ρ α π ο ύ λ ε ί π ε ι ά π ό τ ό ρ ο λ ό ι τ ο ΰ

A g a m b e n , ό π ω ς λ ε ί π ε ι ε ξ ά λ λ ο υ κ αι ή ώ ρ α π ο ύ σ η μα ίν ει τ ό

ε π ί σ η ς κ α θ ο ρ ι σ τ ι κ ό γ ι ά τ ή σ κ έ ψ η τ ο ΰ Α υ γ ο υ σ τ ί ν ο υ

D e R e-

gressu A n i mœ — τό Π ερί Υ ποστροφ ής τής Ψ υχής — τ ο ΰ Π ο ρ φ υ-

ρίου)^ συ ντ ελε ίτα ι μιά κεφαλ αιώδη ς μετασ τροφ ή, τήν όπ οία

ό Hans Jo n as σ υ ν ο ψ ί ζ ε ι ώ ς , έ ξ ή ς : « Τ ή ν ο ν τ ό τ η τ α τ ο ΰ χ ρ ό ν ο υ

υ π ο σ τ η ρ ί ζ ε ι 6 Π λ ω τ ί ν ο ς κ α τ ά τ ή ς ά π λ ώ ς α ν α λ ο γ ι κ ή ς θ ε ω -

ρήσεως τοΰ 'Αριστοτέλους , στήν ιδία δέ διδασκαλία θά κατα-

στήση σαφές ε ι ς τ ί έστόχευσε ή κρ ιτ ική : σ τ ή ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η

τοΰ χρόνου άπό τόν φυσικό χώρο, μέ τόν όποιο ήταν ή μέχρι

τ ο ΰ δ ε ά ν τ ι μ ε τ ώ π ι σ ή τ ο υ σ υ ν δ ε δ ε μ έ ν η , κ α ι τ ή ν μ ε τ α τ ό π ι σ ή

^ Π β . σ υ ν ο π τ ι κ ή ε κ θ ε σ η τ ο ΰ ζ η τ ή μ α τ ο ς σ τ ο ν Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο Π . Ρ ω μ α ν ό , 'Απο-

λιθωμένη

Ζω ή: Ή Κυριαρχία τής Ποσότητας στη Μηχανιστική

Κοσμοθεώρηση,

Ά θ . : Ε λ -

ληνικά Γράμματα, 2002, σσ. 135 κ,έξ .

^ Φυσικής Ακροάσεως Δ' 221b.

'^ Ο.π. 2 2 2 b — ό π ο υ έ γ κ υ μ ο ν ε ϊ τ α ι ή « έ κ σ τ α σ ι α κ ή σ τ ι γ μ ή » (A u g e nb l ic k ) τ ο υ

Heidegger πού μνημονεύ ει ό A gamben (Κ εφ. V i l i ) .

^ Π β . Κ ο ύ ρ τ Φ λ ά ς , « Τ ί ε Τ ν α ι Χ ρ ό ν ο ς ; » [ K u r t F l o s c h ,

Was ist Zeit?

Frankfurt

a . M. : V i tor io K lostermann, 1933 , σσ . 130 -50 ] , μτφρ . Πέτρ ος κα ι Δ ημ ήτ ρη ς Σ τα θ ά -

κος:

Έρουρέμ,

ά ρ. 4 (Μά ρτιος 1996) , σσ . 73 -99 .

48



τ ο υ α π ό τ ό ε ξ ω τ ε ρ ι κ ό π ε ρ ι β ά λ λ ο ν σ τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό , ό θ ε ν π ρ ο -

έ ρ χ ε τα ι . Π η γ ή τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ κα ι π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ ο υ υ π ο κ ε ίμ ε ν ο

ε ί ναι ή ψυχή » .^ Ε ί ναι ωστόσο άπορί ας άξ ι ον πώς δι αφεύγε ι

τ η ς π ρ ο σ ο χ ή ς τ ο ϋ J o n a s ( ά λ λ ά κ α ι τ ο ϋ ι δ ί ο υ τ ο ϋ Π λ ω τ ί ν ο υ )

τ ό οτι ή εττισ/οβΛ^ις τ ο ϋ π λ ω τ ι ν ε ίο υ ό χή μ α το ς τ ο ϋ χρ όν ου

σ τ ό ν χ ώ ρ ο τ ή ς ψ υ χ ή ς ε χ ε ι σ α φ ώ ς π ρ ο α ν α γ γ ε λ θ ε ί ά π ό τ ο ν

' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , και μ ά λ ι σ τ α με τ ή ν ε π ί τ α σ η μ ια ς ά γ ω ν ι ώ δ ο υ ς

διερωτήσεως:

«αζιον

δ' έπίσκέλ τεως

και

πώς ττοτε

εχει ό χρόνος

προς τήν ψυχήν [...].

ττότερον

be μή ούσης

λίτυχής

εΐη αν

ò

χρό-

νος ή ού, άτΓορήσειεν αν ης». Ή δέ έ ξ αι ρ έτου έντ άσ εω ς συνέ -

χεια τής άριστοτελικής σκέψης (et

è

μηόεν άλλο ττεφυκεν ά-

ριθμεΐν ή ψυχή και ψυχής νους, άόύνατον είναι χρόνον ψυχής

μή ούσης,

αλλ '

ή τούτο δ ττοτε ον εστίν ό χρόνος, οίον ει ενόε-

χεται κίνησιν είναι άνευ ψυχήςΥ

χρήζει ασφαλώς επισταμέ-

νη ς μελέτη ς γ ι ά τή δι αλεύκανσή τη ς .

Ομως, ό φυσικός χρόνος, σημείο εκκίνησης και βάση άκρα-

σφ αλ οϋ ς, ο π ω ς ε ίδαμε, αναφοράς στη ν άρχαία ελληνική φ ιλο-

σοφία, δεν ε ίναι ό μόνος κυρ ίαρ χος τ ο ϋ π εδ ίου . Ό Agam ben

δι α τυπ ών ε ι μιά σχετ ι κή επι φύλαξη ,® ή όπο ί α ομω ς έλ έγ χε τα ι

γ ι ά τ ή ν έ π ά ρ κε ιά τ η ς . Ά λ λ ω σ τ ε , ό χ ρ όν ο ς, ώ ς μ ε τ α β ο λ ή π ο ύ

τ α π ά ν τ α μ ε τ α β ά λ λ ε ι , ε ί ν α ι ά λ λ ο τ ε β ρ α δ ύ τ ε ρ ο ς κ α ι ά λ λ ο τ ε

ταχύτερος . Στον ι στορι κό , α ί φνη ς , χρόνο ολες ο ΐ στ ι γμές δεν

προσμετρώνται με τή ν ϊ δ ι α βαρύτη τα, δεν ε ί ναι ε ξ ί σου καθ ο-

ρ ι στ ικ έ ς γ ι α τ ή ρ ο ή τ ώ ν γ ε γ ο ν ό τ ω ν ο ύ τ ε γ ι α τή ν ά π ό λ η ξ η

τ ώ ν σ υ γ κ ρ ο ύ σ ε ω ν . Ή σ τ ι γ μ ή τ ή ς α π ο φ α σ ι σ τ ι κ ή ς ά ν α μ έ τρ η -

σ η ς π ο ύ σ υ ν α ι ρ ε ί τ ά σ υ μ β ά ν τ α τ ή ς π ο λ ε μ ι κ ή ς π ε ρ ι π έ τ ε ι α ς

^ π ρ Χ ά ν ς Γ ιώ υ α ς , « Π λ ω τ ί ν ο υ

Περί Αΐωνιότητος και Χρόνου»,

μ τφ ρ . Ε λ ε υ -

θ ε ρ ί α Β α ρ ε λ ά :

Έρουρέμ,

ο.π., σσ. 45-91: 59.

'"Ο.π. 2 2 3 α .

®

«T Ò

υ ά ύ π ο σ τ η ρ ί ξ ο υ μ ε ο τ ι ή α ρ χ α ι ό τ η τ α δ ε ν ε ΐ χ ε ε μ π ε ι ρ ί α τ ο Ο β ι ω μ έ ν ο υ

χ ρ ό ν ο υ α π ο τ ε λ ε ί β ε β αί ω ς ύ π ε ρ α π λ ο ύ σ τ ε υ σ η , ά λ λ ο τ ό σ ο β έβ α ι ο π α ρ α μέ ν ει ω -

σ τ ό σ ο π ώ ς τ ό π ε δ ίο ο π ο υ οί Ε λ λ η ν ε ς φ ιλ ό σο φ ο ι π ρ α γ μ α τ ε ύ ο ν τ α ι τ ό π ρ ό β λ η -

μ α τ ο υ χ ρ ό ν ο υ ε ίν αι π ά ν τ ο τ ε ή Φ υ σ ι κ ή » ( σ . 1 9 ).

49



σ τ ο δ η μ ο σ θ έ υ ε ι ο reK em aîov έκβάν? π ρ ο ς τ ο ό π ο ι ο ε ν τ έ λ ε ι

σ τ ο ι χ ί ζο ντ α ι , ε χ ε ι κ ε φ α λ α ι ώδ η σ η μα σ ί α κ α ί ή ι σ τ ο ρ ι κ ή ο π τ ι -

κ ή ά π έ χ ε ι ά π ό τ ή «χ ο ν δ ρ ο ει δ ή π α ρ ά σ τ α σ η τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ ώ ς

ενός σημε ιακού και ποσοτ ικοποιημένου cont inuum», κατά τή

δ ι α τ ύ π ω σ η τ ο ϋ A g a m b e n . O l έ ν σ τ ά σ ει ς τ ο ϋ Μ τ αλ οΰ σ τ ο χ α -

σ τ ή κ ο ρ υ φ ώ ν ο ν τ α ι ώ σ τ ό σ ο γ ύ ρ ω α π ' ο , τ ι ο ρ θ ώ ς α ν α γ ν ω ρ ί -

ζε ι ώς ε λ λ η νι κ ή υ π ε ρ ε ξο υ σ ί α τ ο ΰ β λ έ μμα τ ο ς : « Ό π ρ ο σ δ ι ο ρ ι -

σ μ ό ς τ ο υ α υ θ ε ν τ ι κ ο ϋ Είν αι ώ ς π α ρ ο υ σ ί α έ ν ώ π ι ο ν β λ έ μ μ α -

τος» , σημε ιώνε ι ό Agamben, «αποκλε ίε ι μιαν έμπε ιρ ία της Ι -

σ τ ο ρ ί α ς σ υ νι σ τ ά με νη ς σ ε ό , τ ι ή δ η υ φ ί σ τ α τ α ι έ δ ωνά π α ντ ο τ ι -

νά , δ ί χ ω ς π ο τ έ ν ά ε κ τ ί θ ε τ α ι κ α θ ε α υ τ ό κ ά τ ω ά π ' τ ά μ ά τ ι α

μ α ς » . Γ ι α τ ή ν Ι σ τ ορ ί α , τ ό Ε ίν αι τ ω ν π ρ α γ μ ά τ ω ν σ υ ν ί σ τ α τ α ι

ό ν τ ω ς σ τ ή μ α ρ τ υ ρ η μ έ ν η α λ ή θ ε ι α τ ο υ ς . Ή

ές del

θουκυδίδε ι -

ο ς μ έ ρ ι μ ν α γ ι ά τ ή ν α π ό δ ο σ η τ ώ ν

σ υ μ β εβηκότω ν

ενός κλει -

σ τ ο ϋ κα ι σ υ ν τ ε λ ε σ μ έ ν ο υ π α ρ ε λ θ ό ν τ ο ς σ τ ό ν π α ρ ό ν τ α χ ρ ό νο

ο δ η γ ε ί σ τ ή ν ε κ β ο λ ή τ ο ϋ

i r a p eìv α ι.

Έ τ σ ι σ υ γ χ ω ρ ε ί τα ι σ τ ό

ε δ ώ και έ γ χ ρ ο ν ίζ ε τα ι σ τ ό τ ώ ρ α τ ό π α ρ ε λ θ ό ν και ή φ έρ ο υ-

σα Ιστορία, π ο υ δέν επα ψ ε να ώχ ρια Ο πό τ ό φω ς τη ς περί -

φ η μη ς α ρ ι σ τ ο τ ε λ ι κ ή ς σ υ γ κ ρ ί σ ε ω ς : « τ φ τόι^ μέι^ τ ά -γενόμ ενα

k ey ei v τον δέ οία αν y evoi TO. διό και φ ιλοσοφ ώ τερον και σττον-

δα ιότερο ν ττοίησ ις ισ τορίας εσ τίν , ή μ εν yàp ττοίησ ις μάλλον τά

καθόλου , ή δ' ισ τορία τά κα θ ' εκα σ τον λ éει»^ Μ έ σ ω τ η ς σ υ -

μ π α θ η τ ι κ ή ς τ α ύ τ ι σ η ς με τ ό ν ή ρ ω α ή π ο ί η σ η σ ύ ρ ει τ ό ν π ρ ω -

τ α γ ω ν ι σ τ ή τ ή ς Ι σ τ ο ρ ί α ς σ τ ό π ε δ ί ο τ ο ϋ π α ρ ό ν τ ο ς , ε μ φ α ν ί ζ ε ι

τ ά δ ρ ώ ν τ α π ρ ό σ ω π α σ τ ή ν Ι σ το ρ ι κή τ ο υ ς π ρ ά ξ η έπ\ σ κ η νή ς .

Ό π ο ι η τ ι κ ό ς χ ρ ό νο ς τ ή ς τ ρ α γ ω δ ί α ς π α ρ ί σ τ α τ α ι μ π ρ ο σ τ ά

μα ς ά να π α ρ ι σ τ ώντ α ς τ ι ς μο ρ φ έ ς τ ο υ ώς π α ρ ό ντ α υ π ο κ ε ί με -

να καί, αντί τ ο ϋ Ιστορ ικού

τταρεΐναι,

θ ε ρ α π ε ύ ε ι τ ό

ττάρειμι

τ ώ ν π ρ α γ μ ά τ ω ν .

^ 'Ολυνθιακός Α'

11:

«ττρός yà

τ ό

Τ€λ€νταΐορ έκβάν εκαστον τών ττρϊν ϋτταρ-

^άντων κρίνεται».

Περί Ποιητικής θ ' 2 -4 , 1 4 5 1 b.

50



T ò εγ χ ε ίρη μα του Aga mb e n φτάνε ι όμω ς ατό άπ όγ ε ιό του

ατό VII I Κεφάλαιο , όπου ό συγγραφέας δ ιεξέρχεται έν τάχει

τ ίς θεωρήσεις του χρόνου στον Ben jamin καί στον Heidegger ,

καί Ιδιαιτέρως στην κατακλείδα τοϋ κειμένου (Κεφ. ΙΧ) , όπου,

απ έναντ ι σ τη δ ιάκ ρισ η αιω νιότη τας κ αι σ υ νεχ οΰ ς γ ραμμικ ού

χρόνου, που στοιχειώνει τή δυτική έμπειρία τοϋ χρόνου, προ-

τάσ σ ε ι 6 σ τοχ ασ τή ς τή ν έδ εμικ ή υ π όθ εσ η τη ς π αραδ ε ίσ ιας α -

φ θ α ρ σ ί α ς τ η ς

ση ' γμής

ώ ς αρχ έγ ονου π υ ρή να κ άθ ε Ισ τορικ ή ς

εμπειρίας: « 'Αντίθετα μ' ο ,τι πρέσβευε ό Hegel , μόνο σαν γνή-

σιος χώρος της ευτυχίας ή ιστορία μπορεί νά εχει κάποιο νό-

η μα γ ια τόν άνθ ρω π ο» . Ή ισ τορία όμω ς αρχ ίζε ι με τή ν έξο -

δ ο ά π ό τ ό ν π α ρ ά δ ε ι σ ο , π ο υ λ ο γ ί ζ ε τ α ι ώ ς π τ ώ σ η , κ α ι ή υ π ο -

σ τροφή σ τα β ιβ λ ικ ά ρή ματα ε ίναι ελ άχ ισ τα επ ανασ τατ ικ ή . Ό

A g am b e n π α ρ α τ α ΰ τ α ε ξ α κ ο λ ο υ θ ε ί νά σ τ ο χ ά ζ ε τ α ι τ ή ν ά χ ρ ο -

νη σ τ ι γ μ ή τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς ισ το ρ ικ ά μ ε τα β α π τ ισ μ έ ν η σ ε κ α ι ρ ό

τη ς κ αίριας άπ όφασ η ς : « χ ρόνος τη ς Ισ τορίας ε ίναι ό καιρός

ό π ο υ ή π ρ ω τ ο β ο υ λ ί α τ ο ϋ ά ν θ ρ ώ π ο υ α δρ άχ νει τ ή ν ευ ν οϊ κή

ευ κ αιρία κι απ ο φα σ ίζε ι π α ρα χ ρή μα γ ιά τή ν ελ ευ θ ερ ία τ ο υ » .

' Α λ λ ά ή ε υ τ υ χ ί α , τ ή ν ο π ο ί α ό σ τ ο χ α σ τ ή ς ε χ ε ι μ ε σ ι τ ε ύ σ ε ι ώ ς

τ έ ρ ψ η κ α ι ή δ ο ν ή δ ι ά τ ω ν ά ν α φ ο ρ ώ ν τ ο υ σ τ ό ν ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η

καί τόν Άκινάτη , συνδέεται προβληματικά μέ τήν κοινωνική

ελ ευ θ ερία π ου αξ ιώ νε ι ό επ ανασ τάτη ς , γ ιατ ί ή τ έρψ η κ αι ε -

ξόχως ή ήδονή κ ινοϋνται ατά όρια τοϋ άτομικοϋ δ ιαμετρήμα-

τ ο ς . Ή α π ά ν τ η σ η σ τ ή ζ η τ ο ύ μ ε ν η σ ύ ν δ ε σ η τ η ς ε υ τ υ χ ί α ς μέ

τ ή ν ε λ ε υ θ ε ρ ί α , μ έ σ ω τ η ς σ υ λ λ ή ψ ε ω ς ε ν ό ς χ ρ ό ν ο υ έ ν ε ρ γ ο ϋ

κ αι σ η μαίνοντος , μπ ορε ί ώ σ τόσ ο νά π ροβ άλ ε ι άπ ' άλ λ οϋ : ά -

π ό τ ό π εδ ίο τ η ς φ ρεν ήρ ου ς καί α ν α τρ επ τ ικ ή ς γ ι ο ρ τ ή ς ,

π ού π αρέχ ε ι τό άναγ κ αΐο β άθ ρο γ ιά τή δ ιάρρη ξη τή ς μόνω -

σ η ς τ ο ϋ ε νό ς μ έσ α σ τ ή ν ι λ ι γ γ ι ώ δ η ά γ α λ λ ί α σ η τ ή ς ό λ ό τ η -

τας.^^ Στόν πλατωνικό

Φ αιδρό

όνομάζονται τέσσερις θείες μα-

Π β . Ζ ώ ρ ζ Μ π α τ ά ι γ , Ό

'Ερωτισμός,

μ τ φ ρ . Κ ω σ τ ή ς Π α π α γ ι ώ ρ γ η ς , Ά θ . : Ιν-

δικτος, 2001, σσ. 163 κ.έξ.

51



νίες που άντιστοιχοΰν οττις κεφαλαιώδεις επιδιώξεις τοϋ Ιστο-

ρ ι κ ο ϋ α ν θ ρ ώ π ο υ : ή μ α ν τ ι κ ή τ ο υ ' Α π ό λ λ ω ν ο ς π ο ύ , μ ε τ η ν ε -

ξ ιχ ν ίασ η τω ν μελ λ ού μενω ν κ αι τη ν π ροπ αρασ κ ευ ή άπ έναντ ι

σ τά ενδ εχ όμενα το υ ς , έ ξασ φ αλ ίζε ι τή ν ισ χ ύ , ή π ο ιη τ ικ ή τω ν

Μο υσών, π ο ύ εκτοξεύει στήν καρδιά το ϋ κόσμου το βέλ ος τη ς

δόξας , ή ερωτική της 'Αφροδίτης , πού ή θεραπεία της σε κρα-

τ ε ί ο λ ο κ λ η ρ ω μ έ ν ο σ τ ή ν ή δ ον ή , κα ι ή τ ε λ ε σ τ ι κ ή τ ο ϋ Δ ι ο ν ύ -

σ ο υ , π ο ύ ή ε κ σ τ α τ ι κ ή κ αι ό ρ γ ι ώ δ η ς μ έ θ ε ξ η τ η ς δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί

τή σ υ λ λ ογ ικ ή εύ τυ χ ία τη ς γ ιορτή ς . ^ ^ Και δ εν ε ίναι τυ χ αίο

π ο ύ ο ΐ τρε ις π ρ ώ τε ς μανίες, με τά ά ντ ίσ τ ο ιχ α α ίτή μ ατά το υ ς

— Ι σ χ ύ ς , Δ ό ξ α , Ή δ ο ν ή — , χ α ίρ ο υν π λ ή ρ ο υ ς ά ν α γ ν ω ρ ί σ ε ω ς α -

π ό

ÒV

σ ύ γ χ ρο νο κ όσμο , ενώ ή τ έτ αρ τη , ή τ ελ εσ τ ικ ή , με τή ν

κ ο ι ν ο τ ι κ ή ε ύ τ υ χ ί α τ η ς γ ι ο ρ τ ή ς , ά π α ξ ι ώ θ η κ ε π λ ή ρ ω ς — κ α ι

ϊ σ ω ς α ν ε π ι σ τ ρ ε π τ ί , αν δεν ε φ εύ ρ ου μ ε τ ο ν κ α ι ρ ό π ο ύ θ ά

τήν ξανάβρει.

'Απρίλιος 2002

^ ^ Φ αιδρός

265b: «ης he

θείας τ€ττάρω ν θεώ ν τέτταρα

μέρη

όιελόμενοι,

μ αν -

ηκην μ εν εττίνοιαν Α πόλλω νος θεντες, Α ιοννσον όε τελεστίκήν , Μ .ουσώ ν

δ' αυ

ποίηηκήν,

τετάρτην

hèΆ φ ροόίτης και Έρωτος, ερω ηκήν μανίαν

έφ ήσαμεν

τε ά-

ρ ίσ την είναι»



VII.

Α ν δ ρ έ α ς Χ ρ ι σ τ ι ν ί δ η ς

Γ ιά τ η ν ' Α ν τ ί λ η ψ η τ ο ϋ Χ ρ ό ν ο υ σ τ ο ν M a r x

Μ Ι Α Κ Ρ Ι Τ Ι Κ Ή Σ Η Μ Ε Ί Ω ΐ Η

Α Π Ο Ψ Η

τοϋ G i or g i o Aga mb e n π ώ ς « κ ι αυ τός άκ όμα ό

ιστορικός υλκτμός αμέλησ ε ώς τώ ρ α νά επ εξε ργ ασ τεί κά-

π οιαν αν τ ίλ η ψ η το ϋ χ ρόνου π ο υ νά σ τέκ ε ι σ τ ό υ ψ ο ς τη ς α -

ν τ ί λ η ψ η ς τ ο υ y

là

τη ν ισ τορία» Ισ χ ύ ε ι ϊσ ω ς

y i à

τ ο υ ς π ε ρ ι σ -

σ ό τ ε ρ ο υ ς ά π ό τ ο υ ς ε π ι γ ό ν ο υ ς τ ο υ , ό χ ι ο μ ω ς

y i à

τον ϊδιο τόν

Marx και

y i à

νεότε ρου ς κριτ ικούς μαρ ξιστές . Με εξαίρεση τ ά

π ρ ώ τ α τ ο υ ερ γ α ( μέχ ρι τ ό 1 8 48 ) και μερικ ά άκ όμα σ ύ ντο μα

κείμενα του , ό Marx της ώριμης ήλικ ίας άσχολήθηκε σχεδόν

απ οκ λ ε ισ τ ικ ά με τη ν ανάλ υ σ η τοϋ κ απ ιταλ ισ μού κ αι τη ν κ ρι -

τ ι κ ή τ η ς π ο λ ι τ ι κ ή ς ο ι κ ο ν ο μ ί α ς . Δ ε ν π ρ έ π ε ι λ ο ι π ό ν ν ά σ υ γ -

χ έου με τή ν π εριγ ραφή κ αι άνάλ υ σ η του χ ρόνου σ τόν κ απ ι -

τ α λ ι σ τ ι κ ό τ ρ ό π ο π α ρ α γ ω γ ή ς με μ ιά γ ε ν ικ ό τ ε ρ η φ ι λ ο σο φ ικ ή

ά ν τ ί λ η ψ ή τ ο υ γ ι ά τ ό ν χρ ό ν ο . Π ρ ό κε ιτ α ι γ ι ά ε να λ ά θ ο ς π ο ύ

έκαναν μερικοί επικριτές του , άλλά καί πολλοί άπό έκείνους

τού ς « μαρξ ισ τές » ( όχ ι μόνον σ οβ ιετ ικ ού τύ π ου ) π ού δ ιασ τρέ -

β λ ω σ α ν τ ή θ ε ω ρ ί α τ ο υ .

Κάπ οιες σ οβ αρές π αραλ ε ίψ ε ις τού ϊδ ιου σ υ νέβ αλ αν σ τή ν

π ρ ό κ λ η σ η π α ρ α ν ο ή σ ε ω ν . Σ τ ο ν π ε ρ ί φ η μ ο Π ρ ό λ ο γ ο σ τ ή ν

Κ ρι-

τική της Π ολιτικής

Ο ικονομίας,

π ο ύ σ υ ν ο ψ ί ζ ε ι τ ή θ ε ω ρ ί α τ ο ύ

Ισ τορικ ού ύ λ ισ μού , άναφέρε ι : « Στή ν κο ινω νικ ή π α ρ α γ ω γ ή τή ς

ζωής τους εντάσσονται οί άνθρωποι σέ ορισμένες , άναγκαΐες ,

ά ν ε ξ ά ρ τ η τ ε ς ά π ό τ ή θ έ λ η σ ή τ ο υ ς σ χ έσ ει ς, π α ρ α γ ω γ ι κ έ ς σ χ έ-

σεις , π ο ύ ά ντι στο ιχο ύν σέ μιάν ορισμένη βαθμίδα εξέλιξης τώ ν

π α ρ α γ ω γ ι κ ώ ν το υ ς δ υ νάμεω ν [. .. J. Σέ μ ιά φάσ η τή ς έξ έλ ιξή ς

53



τ ο υ ς κ α τ α λ ή γ ο υ ν ο ΐ υ λ ι κ έ ς π α ρ α γ ω γ ι κ έ ς δ υν ά μ ει ς νά β ρί-

σ κ ο ν τ α ι σ έ α ν τ ί φ α σ η μέ τ ι ς υ π ά ρ χ ο υ σ ε ς π α ρ α γ ω γ ι κ έ ς σ χ έ -

σ ε ι ς . . . » Ομω ς ό M a r x π α ρέλ ε ιψ ε νά π ρ οχ ω ρ ή σ ε ι σ έ εναν δ ιε -

ξοδ ικ ό κ αθ ορισ μό τη ς έννοιας τω ν π αραγ ω γ ικ ώ ν δ υ νάμεω ν.

Μερικοί επίγονοι έκαναν αθροιστικές αναφορές της έξέλιξής

το υ ς ώ ς εξ έλ ιξη ς τη ς β ιομη χ ανίας , τη ς επ ισ τή μ η ς , τω ν σ υ να-

φώ ν ικ ανοτή τω ν τ η ς εργ α τ ικ ή ς δ ύ ναμη ς κ λ π . Τ ή β άσ η ομω ς

α υ τ ή ς τ ή ς ε ξ έ λ ιξ η ς α π ο τ ε λ ε ί ή α λ λ α γ ή τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ, α λ λ ά κ αί

τ ο υ χ ώ ρ ο υ . Ό χ ρ ό ν ος κα ι ό χ ώ ρ ο ς σ τ ο ν κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ό τ ρ ό -

π ο π α ρ α γ ω γ ή ς ( ό χ ι μ ό ν ο ν ή α ν τ ί λ η ψ η γ ι ά τ ό χ ρ ό ν ο κ α ι τ ό

χ ώ ρο) ε ίναι δ ιαφορετ ικ ο ί σ έ σ ύ γ κ ρισ η μέ τού ς π ροκ απ ιταλ ι -

σ τ ικ ο ύ ς τ ρ ό π ο υ ς π α ρ α γ ω γ ή ς . Ή ά λ λ α γ ή τ ο ϋ χ ρ ό ν ου και τ ο υ

χώρου είναι ή βαθύτερη διαδικασία πού προσδιορίζει τήν εξέ-

λ ι ξ η τ ώ ν π α ρ α γ ω γ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ ε ω ν .

Ή α ύ σ τ η ρ ή ο ρ γ ά ν ω σ η τ ο υ χ ρ ό ν ο υ και τ ο ΰ χ ώ ρ ο υ α π ο -

τ ε λ ε ί τ ή β ά σ η τ ή ς κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς π α ρ α γ ω γ ή ς γ ι ά τ ή ζ ω ή τ ώ ν

α ν θ ρ ώ π ω ν σ τ ή ν ε ό τε ρ η έ π ο χ ή . ' Υ π α γ ο ρ ε ύ ε ι σ έ μ έ γ ι σ τ ο β α θ -

μ ό τ ή ν κ ο ι ν ω ν ι κ ή — δ η μ ό σ ι α κ α ι ι δ ι ω τ ι κ ή — σ υ μ π ε ρ ι φ ο ρ ά

τους και κατά συνέπειαν ε ισβάλλει και στήν πολιτ ισμική ζωή

( κ ου λ το ύ ρ α) . Τ ό ρολ όι , ά π τ ή έκ φανση το υ οργ α νω μ ένου και

κ ατατμη μένου χ ρόνου , εγ ινε ενα απ ό τά σ η μαντ ικ ότερα σ το ι -

χ εία και σ ύ μ β ολ α τή ς ασ τ ικ ή ς κ οινω νίας. Γ ιά ά λ λ ο υ ς λ ό γ ο υ ς

( π ρ ο σ ω ρ ι ν ό τ η τ α τ ή ς επ ί γ ε ι α ς ζ ω ή ς , ά σ κ η τ ικ ή π ρ ο π α ρ α σ κ ε υ ή

τή ς μεταθ ανάτιας ) σ υ νέβ αλ ε ή μεσ αιω νικ ή μονασ τη ριακ ή ορ-

γ ά ν ω σ η ά π ο φ α σ ι σ τ ι κ ά σ τ ή ν π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α τ ή ς ο ρ γ ά ν ω σ η ς

τοϋ χρόνου και τοϋ χώρου τής βιομηχανικής , καπιταλιστικής

επ ο χ ή ς ( β λ . Um b e r to Eco , Tò

Ο ι/ομα

του Ρ όδου ) .

Ή κ α τ ά τ μ η σ η ( S e g m e n t i e r u n g ) , ή ο ρ γ ά ν ω σ η , ή α ύ σ τ η ρ ή

μέτρη σ η τοϋ χ ρόνου ( κ υ ρίω ς τοϋ χ ρόνου εργ ασ ίας ) κ αί ή χ ω -

ρ ί ς κ ε ν ά ο ρ γ ά ν ω σ η κ α ί κ α τ ά τ μ η σ η τ ο ϋ χ ώ ρ ο υ ( τ ο ϋ ε ρ γ α σ ι α -

κού, διοικητικού, κρατικού και γενικότερα κοινωνικού χώρου)

ε ίναι ε ξ ελ ίξ ε ι ς π ού μέ σ χ εδ όν άκ αριαίο τρόπ ο εμφανίζονται

54



στ ι ς ά ρ χ ε ς τ η ς ν ε α ς ε πο χ ή ς κ α ι κ ο ρ υφ ώ ν ο ν τ α ι στ η ν κ α πι τ α -

λισ τικ ή κοινωνία. Εκφ άνσ εις τ ο υ ς εΤναι οΐ έξελίξεις τή ς τεχν ο-

λο γ ί α ς , τ ή ς ε π ι στ ή μ η ς , τ ω ν ι κ α ν ο τ ή τ ω ν τ ή ς ε ρ γ α τ ι κ ή ς δ ύν α -

μ ης, δ η λ α δ ή τ ω ν π α ρ α γ ω γ ι κ ώ ν δ υ ν ά μ εω ν π ο υ κ α θ ο ρ ί ζο υ ν

τ ή δο μή τ ω ν π α ρ α γ ω γ ι κ ώ ν σ χ έ σ εω ν .

Τ ή σ η μ α σ ία τ ή ς ά λ λ α γ ή ς τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ κα ι τ ο ϋ χ ώ ρ ο υ σ ε

σχέση μέ τόν καπιταλιστ ικό τρόπο παραγωγής δε ίχνε ι ό Marx

σ τ ή θ ε ω ρ ί α τ ή ς α ξ ί α ς - έ ρ γ α σ ί α ς ( χ ρ ό ν ο ς ) κ α ι σ τ ή ν α ν ά λ υ σ η

τ ή ς κ α τ α ν ο μ ή ς τ ή ς έ ρ γ α σί α ς ( χ ώ ρ ο ς μέ τ ή ν ε υρ ύτ ε ρ η ση μ α -

σία : αφενός μέν κατακ ερματισμό ς τή ς π α ρ α γ ω γ ικ ή ς διαδικα-

σίας μέσα στόν εργασιακό χώρο, αφετέρου ή συναφής διάκρι-

σ η α ν ά μ ε σ α σ τ ο υ ς κ α τ ό χ ο υ ς ε ρ γ α τ ι κ ή ς δ ύ ν α μ η ς κ α ι σ τ ο υ ς

ι δ ι ο κ τ ή τ ε ς τ ώ ν μ έ σ ω ν τ ή ς π α ρ α γ ω γ ή ς , δ ι ά κ ρ ι σ η π ο ύ α π ο τ ε -

λεί τή νομική μόνον έκφανση κυριαρχικών σχέσεων) .

Ή ε ρ γ α σ ί α — α ν κα ι α λ λο τ ρ ι ω μ έ ν η β έ β α ι α — είν αι μ ια συ -

γκεκριμένη εργασία συγκεκριμένων άνθρώπων πού παράγουν

ά ν τ ι κ ε ί μ ε ν α χ ρ ή ση ς σε ε ν α ν χ ώ ρ ο κ ά τ ω ά πό συγ κ ε κ ρ ι μ έ ν ε ς

σ υ ν θ ή κε ς. Α ύ τ ή μ ε τ α β ά λ λ ε τ α ι ά π ό τ ή λ ο γ ι κ ή τ ο ϋ κ α π ι τ α λ ι -

στ ι κ ο ύ τ ρ ό πο υ πα ρ α γ ω γ ή ς ( στ ό ν ό πο ι ο ή α ξ ί α χ ρ ή ση ς ε ί ν α ι

μ ό ν ο ν μ ι ά π ρ ο ϋ π ό θ ε σ η τ ή ς λ ε ι τ ο υ ρ γ ί α ς τ ο υ ) σ ε γ ε ν ι κ ή ά φ η -

ρημένη έργασία , σέ ενα εμπόρευμα πού ή άξ ία του καθορί-

ζ ε τ α ι ά πό τ ι ς ώ ρ ε ς έ ρ γ α σί α ς πο ύ έ ν σω μ α τ ώ ν ο ν τ α ι στ α μ έ σα

συν τ ή ρ η ση ς ( S u bs i s t en zm i t t e l ) , ά ν α γ κ α ΐ α γ ι ά τ ή ν α ν α πα ρ α -

γ ω γ ή τ ή ς ε ρ γ α τ ι κ ή ς δ ύν α μ η ς. Έ ν ώ ή ά ξ ία τ η ς κ α τ α β ά λ λ ε -

τ α ι πλή ρ ω ς μ έ τ ή ν πα ρ ο χ ή ( ε κ φ α ν σή τ η ς τ ό ή μ ε ρ ο μ ί σθ ι ο ) ό -

λω ν τ ώ ν μ έ σω ν συν τ ή ρ η ση ς ( πα ρ ό λο πο ύ α ύτ ό ε ί ν α ι ι στ ο ρ ι -

κ ά σχ ε τ ι κ ό , ε ξ α ρ τ ώ μ ε ν ο ά πό τ ί ς ε κ ά στ ο τ ε κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς συν θή -

κ ε ς κ α ι τ ο ύς ε ρ γ α τ ι κ ο ύς ά γ ώ ν ε ς ) χ ω ρ ί ς ν ά έ ξ α πα τ α τ α ι 6 έ ρ -

γ α ζ ό μ ε ν ο ς ( «χ ω ρ ί ς ν ά τ ό ν κ λέ βε ι 6 κ α πι τ α λι στ ή ς » ) , ε ί ν α ι ό -

μ ω ς μ ι κ ρ ό τ ε ρ η ά π ό τ ή ν ά ξ ί α τ ώ ν έ μ π ο ρ ε υ μ ά τ ω ν π ο ύ π α ρ ά -

γ ο ν τ α ι , γ ι α τ ί σ έ α ύ τ ά έ ν σ ω μ α τ ώ ν ο ν τ α ι π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ε ς ώ ρ ε ς

έ ρ γ α σί α ς ά π ό ό σε ς σ τ ά μ έ σα συν τ ή ρ η ση ς . Έ τ σ ι , μέ α ύτ ό ν τ ό ν

55



πε ρ ι σ σό τ ε ρ ο χ ρ ό νο , πα ρ ά γ ε τ α ι ή υπε ρ α ξ ί α ( Ό

χρόνος eïai χρή-

μ α ) . Ή ά ξ ί α χ ρ ή ση ς τ ο ϋ ε μ πο ρ ε ύμ α τ ο ς «ε ρ γ α τ ι κ ή δ ύν α μ η » ε ί -

ναι γ ι α τό κεφάλαιο ή Ιδιότη τά το υ νά π αρ άγ ει υπ εραξία .

Δέν είναι λοιπόν ό Marx εκείνος πού με τή θεωρία της α-

ξ ίας έργασίας μεταβάλλει τήν εργασία σε γενική αφηρημένη

εργασία . Δέν πρόκειται γ ια μια πέραν της λογικής του καπι-

τ α λ ι σ τ ι κ ο ύ τ ρ ό π ο υ π α ρ α γ ω γ ή ς ι σ χ ύ ο υ σ α θ ε ω ρ ί α γ ι α τ ή ν α ν -

θρ ώ πι ν η έ ρ γ α σί α . Σ τ ό ε ρ γ ο τ ο υ πε ρ ι γ ρ ά φ ε τ α ι κ α ί α ν α λύε τ α ι

κριτ ικά ως μια διαδικασία αποξένωσης και εκμετάλλευσης . Έ-

τ σ ι λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί τ ό σ ύ σ τ η μ α . Ό κ α π ι τ α λ ι σ τ ή ς δέν είν αι ο ύ τ ε

καλός ούτε κακός. Είναι μια Charakternnaske του κεφαλαίου.

Σ τ ή μ α ρ ξ ι κ ή θε ω ρ ί α δ έ ν βρ ί σκ ο υμ ε «μ ι α πα ρ ά στ α ση τ ο υ

χρό νου ω ς ένός σημ ειακού και ομ οιο γεν ού ς continuum », ό π ω ς

αναφέρει ό Agamben. Ούτε ό ισχυρισμός άλλων επικριτών (άλ-

λα κ α ι ό χ ι λ ί γ ω ν «ό πα δ ώ ν ») τ ο ύ M arx γ ι ά τ ή δ ή θε ν ά πε ρ ι -

ό ρ ι στ η π ί στ η τ ο υ στ ή ν Ι στ ο ρ ι κ ή ά ν α γ κ α ι ό τ η τ α τ ή ς δ ι α ρ κ ο ύς

πρ ο ό δ ο υ ε ύστ α θε ΐ . Τ ό δί λη μ μ α π ο ύ πρ ό β α λ λε γ ι ά τ ό μ έ λλο ν

ή τ α ν « σ ο σ ι α λ ι σ μ ό ς ή β α ρ β α ρ ό τ η τ α » . Σ έ σ χ έ σ η μ έ τ ό π α ρ ε λ -

θόν τόνιζε πώς ο ΐ κοινωνικοί άγώνες κατέληγαν ή στόν με-

τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ό τ ή ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ή σ τ ή ν π α ρ α κ μ ή ο λ ω ν τ ώ ν ά -

ν τ α γ ω ν ι ζ ό μ ε ν ω ν τ ά ξ ε ω ν , στ ή ν ι στ ο ρ ι κ ή κ α τ α στ ρ ο φ ή κ α ί τ ή ν

π ο λ ι τ ι σ μ ι κ ή ο π ι σ θ ο δ ρ ό μ η σ η .

Μιλάει βέβαια ό Marx στό

Κ εφ άλαιο

γιά τήν «ονομαζόμε-

νη ( s o g e n a n n t e ) » π ρ ω τ ο γ ε ν ή σ υ σ σ ώ ρ ε υ σ η τ ο ύ κ εφ α λ αί ου ,

γ ι α τ ί σ τ ο ι χ ε ί α τ ο ύ κ ε φ α λ α ί ο υ ύ π ή ρ ξ α ν κ α τ ά κ ά π ο ι ο ν τ ρ ό -

π ο και σέ πρ ο κ α π ι τ α λ ι στ ι κ έ ς κ ο ιν ω ν ίε ς. Τ ή ν ε πο χ ή ό π ο υ τ ό

κεφάλαιο διά πυρός και σιδήρου γίνεται δεσπόζον καί καθο-

ριστικό στις κοινωνικές σχέσεις τήν περιγράφει ώς μιά μεγά-

λη ιστορική τομή.

Τ ό κ ε φ ά λ α ι ο π α ρ ά γ ε ι ύ π ε ρ α ξ ί α , α ύ τ ή π ρ ο σ τ ί θ ε τ α ι σ τ ό

κεφάλαιο , τό όποιο παράγει νέα ύπεραξία , πού πάλι προστί -

θεται στό κεφάλαιο. Πρόκειται γιά μιάν άέναη διαδικασία συσ-

56



σ ώ ρ ε υ σ η ς χ ω ρ ί ς τ έ λ ο ς . Θ ά μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε

và

τ ή χ α ρ α κ τ η ρ ί σ ο υ -

με ώς μια κυκλική, ϊσοος και σωρευτική αντίληψη y i à τό χρό-

νο, π ο υ πη γά ζε ι ά π ό τ ή λο γι κ ή τ ο ϋ κε φ α λα ί ο υ . Ή με α φ ηρ η-

μ έν ο τ ρ ό π ο θ ε ω ρ ο ύ μ ε ν η δ ια δ ικ α σί α σ υ σ σ ώ ρ ε υ σ η ς τ ο ϋ κ εφ α-

λα ί ο υ δε ν α ν α κό πτ ε τ α ι α πό ε ν δο γε ν ε ί ς πα ρ ά γο ν τ ε ς . Κα ί δε ν

ε ί ν α ι τ υ χ α ί ο ό τ ι μ ε ρ ι κ ο ί θ ι α σ ώ τ ε ς τ ο υ ν ε ο φ ι λ ε λ ε υ θ ε ρ ι σ μ ο ύ

π ρ ο β α ί ν ο υ ν τ ώ ρ α σ τ ή ν « έ σ χ α τ ο λ ο γ ι κ ή α ν α κ ά λ υ ψ η » τ ο ϋ κ α -

π ι τ α λ ι σ μ ο ύ ώ ς τ ε λ ι κής δήθε ν φ ά σ ης τ ής ι στ ο ρ ί α ς , με τ ήν ο-

π ο ί α σ υ ν τ ε λ έ σ τ η κ ε ή ό λ ο κ λ ή ρ ω σ ή τ η ς . ( Γ ι ά τή ν ά ρ χ ιμ ή δ ει α

λ έ ξ η

€ϋρηκα

θά ε χε ι α ύτ ό ϊ σως πι ά ώς συν έ πε ι α τ ήν ε τ υμ ο -

λ ο γ ι κ ή α ν α γ ω γ ή τ η ς σ τ ή λ έ ξ η εύρώ ,.λ )

Αύτή ή διαδικασία μπορεί σύμφωνα με τόν Marx νά ανα-

κ ο π ε ί μ ό ν ο ν ά π ό τ ή ν ε π α ν α σ τ α τ ι κ ή π ρ ά ξ η τ ο ϋ Ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ υ -

πο κε ιμ έ ν ου . Πρ ο ϋπ ό θε ση τ ής ύπ α ρ ξη ς τ ο ϋ Ιστ ο ρ ι κο ύ ύπο κε ι -

μένου εΤναι ή ανάπτυξη Ιστορικής συνείδησης. Αν και ό Marx

δεν α γ ν ό η σ ε τ ό ν γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ι κ ό κ ίν δυ ν ο, δ ι α π ι σ τ ώ ν ο ν τ α ι

ε ν τ ο ύ τ ο ι ς κενά σ τ ή ν α ν τ ι μ ε τ ώ π ι σ η α ύ τ ο ϋ τ ο ϋ π ρ ο β λ ή μ α τ ο ς .

Σ τ ό ν ύπα ρ κτ ό σο σι α λι σμ ό ε γ ι ν ε βέ βα ι α α ύτ ό πο ύ α ν α φ έ ρ ε ι

ό Ag amben: «ή ι δε ο λο γί α έ κπό ρ θησε τ ήν α κρ ό πο λη τ ο ϋ ι στ ο -

ρ ικο ύ ύλι σ μ ο ϋ » . Ο ί τ ε ρ α τ ώ δε ι ς δ ι α στ ρ ε βλώ σε ι ς τ ο ϋ ι στ ο ρ ικο ύ

ύ λ ι σ μ ο ϋ και τ ο ϋ σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ , τ ά ε γ κ λ ή μ α τ α τ ο ϋ σ τ α λ ι ν ι -

σμού (εγκλε ισμός στόν νεκρό χώρο και τόν νεκρό χρόνο των

στ ρ α τ ο πέ δων ε ρ γα σί α ς μ έ χρ ι θα ν ά τ ο υ) κα ι ή πο λι τ ι σμ ι κή κα -

τ α σ τ ρ ο φ ή π ο ύ α ύ τ ό ς π ρ ο κ ά λ ε σ ε δεν μ π ο ρ ο ύ ν ό μ ω ς νά α να -

ζ η τ η θ ο ύ ν σ ε κ ά π οια , ο π ω σ δ ή π ο τ ε ύ π ά ρ χ ο ν τ α , ε λ λ ε ίμ μ α τ α

τ ής μ α ρ ξι κής θε ωρ ί α ς , ά λλά στ ό ό τ ι , μ ε τ α ξύ ά λλων , ή πο λι -

τ ι σ μ ι κ ή τ ο μ ή ε π ι δ ι ώ χ θ η κ ε ό χ ι π ρ ι ν ά π ό τ ή ν κ α τ ά λ η ψ η τ ή ς

ε ξ ο υ σ ί α ς , ά λ λ ά μ ε τ ά ά π ό α ύ τ ή ν , κ α ι ε κ τ ω ν ά ν ω : ά π ό μ ι ά

γ ρ α φ ε ι ο κ ρ α τ ι κ ή ή γ ε σ ί α σ έ μ ι ά κ α θ υ σ τ ε ρ η μ έ ν η χ ώ ρ α . Α ύ τ ό ν

τόν κίνδυνο πράγματι δεν τόν επεσήμανε ό Marx επαρκώς.

Ή μαρξική φιλοσοφία δεν άγνοεί τή «μηδενισμένη εμπειρία

τ ο ϋ χ ρ ό ν ο υ » σ τ ό ν ά λ λ ο τ ρ ι ω μ έ ν ο ά ν θ ρ ω π ο κ α ι τ ή ν ( ά π ό τ ή ν

57



ο λ ι κ ή ζ ω ή το υ κ α ι τή ν ι δ ε ο λ ο γ ί α π ρ ο σ δ ι ο ρ ι σ μ έ ν η ) ά π ο ξ ε ν ω -

σ ή το υ α π ό τή ν « α υ θ ε ν τ ι κ ή ι σ το ρ ί α » . Θ ε ω ρ ε ί ο μ ω ς τή μ έ χ ρ ι

τ ώ ρ α ι σ τ ο ρ ί α ω ς « π ρ ο ϊ σ τ ο ρ ί α » τ η ς ά ν θ ρ ώ π ι ν η ς κ ο ι ν ω ν ί α ς .

Π ρ ο ϊ σ το ρ ί α μ ι α ς κ ο ι ν ω ν ί α ς ό π ο υ ό ά ν θ ρ ω π ο ς θ ά δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί

ό ϊδιος τήν Ιστορία του και θα τή βιώνει αυθεντικά, έχοντας

κ ά ν ε ι δ ι κ ό το υ τό χ ρ ό ν ο κ α ι τό χ ώ ρ ο τη ς π α ρ α γ ω γ ι κ ή ς δ ι α -

δικασίας, οπου δεν θά καθορίζει ή κατανεμημένη, εξειδικευμέ-

νη ε ρ γ α σ ί α τ ις ί κ α ν ό τ η τ έ ς τ ο υ , α λ λ ά οι ί κ α ν ό τ η τ έ ς τ ο υ θ ά

καθορίζουν τις δραστηριότητές του. Οπως λέει κάπου ό Marx,

θ ά μ π ο ρ ε ί ό ά ν θ ρ ω π ο ς τ ό π ρ ω ι ν ά ε Τ ν α ι κ υ ν η γ ό ς , τ ό ά π ό -

γευμα ψαράς καί τό βράδι κριτικά σκεπτόμενος κριτικός (kr i -

t ischer Kri tiker). Είναι ό , ε σ τ ω ειρω νικά και α λ λ η γ ο ρ ικ ά δια-

τυ π ω μ έ ν ο ς , ο ρ α μ α τ ι σ μ ό ς τη ς α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η ς κ α ι σ υ ν ε ι δ η τή ς

β ί ω σ η ς το υ χ ρ ό ν ο υ σ το ν ε λ ε ύ θ ε ρ ο χ ώ ρ ο . Μ ι ά τ έ το ι α α π ε λ ε υ -

θέρωση δεν μπορεί νά ε ίναι τό αποτέλεσμα μόνον τής φιλο-

σ ο φ ικ ή ς κ ρ ιτ ικ ή ς, ά λ λ ά — κ υ ρ ί ω ς — τή ς κ ο ιν ω ν ικ ή ς π ρ ά ξ η ς .

Σε μ ιά ελεύθερη κοινωνία ή αίσθηση τοΰ χρόνου θά κλεί -

νε ι μέσα της πολλή τραγικότητα και θά διακρίνεται από μ ιά

ι δι α ίτε ρα έ ν το ν η β ί ω σ η τ ο υ ε φ ή μ ε ρ ο υ . Ό χ ώ ρ ο ς ο μ ω ς , ό χ ώ -

ρος τών αισθητικών μορφών και αναμνήσεων, θά δεσπόζει α-

πέναντι στον χρόνο .

Δ εκέμβ ριος 2001



Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν



Ά ν τ ι Π ρ ο λ ό γ ο υ 7

I. [ Ε ι σ α γ ω γ ή : Γ εν ικ ό Δ ι ά γ ρ α μ μ α και Π ρ ό θ ε σ η ] 13

II. [ Ε λ λ η ν ι κ ή Α ρ χ α ι ό τ η τ α ] 15

III. [ Χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ό ς Μ ε σ α ί ω ν α ς ] 2 0

I V . [ Ν ε ό τ ε ρ ο ι Χ ρ ό ν ο ι ] 2 4

V . [ Ή ' Α ν τ ί λ η ψ η τ ο ΰ H e g el γ ι α τ ό Χ ρ ό ν ο ] 2 7

V I . [ Ή ' Α ν τ ί λ η ψ η τ ο ϋ M a r x γ ι ά τ ό Χ ρ ό ν ο ] 3 0

V i l . [ Ή Μ ε τ α φ υ σ ι κ ή Ε κ δ ο χ ή , ή Γ ν ώ σ η κα\ ή Σ τ ο ά ] 3 2

V I I I . [ B e n ja m i n κ αι H e i d e g g e r ] 3 6

I X . [ Κ α τ α κ λ ε ί δ α ] 41

Ε π ί μ ε τ ρ ο :

Δ Υ Ο Π Α Ρ Ε Μ Β Α ς Ε Ι ς 45

1. Η ρ α κ λ ή ς Δ . Λ ο γ ο θ έ τ η ς , Γιό την Α ντίληψ η τ ο υ Χ ρ ό ν ο υ

στην

Α ρχαία

Ε λληνική Σκέψ η:

'Ο ρισμένα

Σημεία

4 7

2. ' Α ν δ ρ έ α ς Χ ρ ι σ τ ι υ ί δ η ς , Γιά την

Α ντίληψ η

τ ου Χ ρ ό ν ο υ

στόν M a r x : Μ

à Κ ριτική

Σημείω ση

5 3



T O Β Ι Β Λ Ι Ο

Χ Ρ Ο Ν Ο Σ Κ Α ΙΣΤ Ο Ρ ΙΑ

ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟ Υ ΣΤΙΓΜΙΑΙΟΥ ΚΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΧΟΥΣ

Τ Ο Υ G I O R G I O A G A M B E N

Σ Ε Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Α Ρ Μ Α Ο Υ

Σ Τ Ο Ι Χ Ε Ι Ο Θ Ε Τ Η Θ Η Κ Ε Μ Ε Τ Υ Π Ο Γ Ρ Α Φ Ι Κ Α Σ Τ Ο

Χ Ε ΙΑ Φ Ι Λ Ο Τ Ε Χ Ν Η Μ Ε Ν Α Σ Τ Ο Β Ο Λ Ο Α Π Ο Τ Ο Ν

Α . Κ . Χ Ρ Ι Σ Τ Ο Δ Ο Υ Λ Ο Υ , Σ Ε Λ Ι Δ ω Θ Η Κ Ε Μ Ε Β Α Σ Η

Σ Χ Ε Δ Ι Α Σ Μ Ο Τ Ο Υ Γ Ι ω Ρ Γ Ο Υ Κ Ο Ρ Ο Π Ο Υ Λ Η Α Π Ο

Τ Ο Ν Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Α Ρ Μ Α Ο , Δ Ι Ο Ρ Θ ω Θ Η Κ Ε Α Π Ο

Τ Ο Ν Π Ε Τ Ρ Ο Γ Ι Α Ρ Μ Ε Ν Ι Τ Η , Φ Ι Λ Μ Ο Π Ο Ι Η Θ Η Κ Ε

Σ Τ Ο « Α Ν Α Γ Ρ Α Μ Μ Α » , Τ Υ Π ω Θ Η Κ Ε Σ Τ Ο Π Ι Ε Σ Τ Η

Ρ Ι Ο « Λ Υ Χ Ν Ι Α » Θ . Β Γ Ο Ν Τ Ζ Α

O.E.

Κ Α Ι Β Ι Β Λ Ι Ο

Δ Ε Τ Η Θ Η Κ Ε Σ Τ Ο Β Ι Β Λ Ι Ο Δ Ε Τ Ε Ι Ο L IB R O D O R O

T O N Δ Ε Κ Ε Μ Β Ρ Η T O Y 2 0 0 3 Γ Ι Α Τ Η Σ Ε Ι Ρ Α

« Ε Δ Ι Κ Τ Α Τ Η Σ Ι Ν Δ Ι Κ Τ Ο Υ »

' Α ρ ι θ μ ό ς Ε κ δ ό σ ε ω ς : 1 3 2

' Α ν τ ί τ υ π α Λ ' Ε κ δ ό σ ε ω ς : 1 . 0 0 0



Έ δ ι κ τ α τ η ς Ί ν δ ί κ τ ο υ

Υπάρχει ενας τρόπος να βλέπουμε τον πολιτισμό και τά

προΐοντα του που καταφέρνει δ,τι λιγότερο αναγνωρίζουμε

σέ δσους ασχολούνται μαζί τους: έξηγεΤσυστηματικά τΙς

κακοδαιμονίες της καθημερινης βαρβαρότητας καί βρί-

σκει πάντοτε δρόμο να εισηγείται πρακτικές λύσεις. Αυτός

ο τρόπος είναι αυτόχρημα πολιτικός, και δεν χρειάζεται

τίποτε το άγοραΤο για νά το αποδείξει. Μερικών τέτοιων

κειμένων την ανάγνωση είναι καλό να την αρχίζουμε ετσι.

Αλλων, είναι άπλώς αναπόφευκτο.



Σ τ η σ ε ι ρ ά « Έδ ικτα της Ίνδίκτου » κ υ κ λ ο φ ο ρ ο υ ν

' . Α ν δρέ ας Χρι σ τ ι ν ί δης

Ε Χ Θ Ρ Ο Τ Ι Ι Τ Α & Ι ί Ρ Ο Κ Α Τ Α Λ Η Ψ Η

ι:ενοφοβία, Α ντισ ημ ιτισμ ός, Ι '^ο κτο νία

Α . Κ . Χ ρ ι σ τ ο δ ο ύ λ ο υ

Ε Ν Α Δ Ι Ι Ι Α Ο Ι Ι Ρ Ε Λ Ο Υ Δ Ι Ο

ΣΤΟ ΜΟΜΙΙΙ-ΜΊΚ

Τ Ο Υ Χ Ε Ρ Μ Α Ν Μ Ε Α Β Ι Α

« Ε τ υ μ ο λ ο γ ί α » & « Α π ο σ π ά σ μ α τ α »

G i o r g i o A g a m b e n

Χ Ρ Ο Ν Ο Σ Κ Α Ι Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

Κριτική τοΰ Στιγμιαίου

και τοΰ Συνεχοϋς

Μετάφραση: Δημήτρης Αρμάος

H . - G . G a d a m e r

/

T . W . A d o r n o

/

M . H o r k l i e i m e r

Γ Ι Α T O N Ν Ι Τ Σ Ε

Μετάφραση: Λευτέρης Λνα-^Λΐώστου



1 Ιροσωπικότητα διεθνούς πλέον κύρους δ Giorgio Agamben

σ' αυτό το νεανικό του δοκίμιο διατρέχει μετά λόγου -^'νώ-

σεως τους κυριότερους σταθμούς στις μέχρι σήμερα θεωρίες

για το χρόνο καΐ την ιστορία, για να λάβ ει θέση —ώς συν-

επής μαρξιστής— και πάνω στον τρόπο απεμπλοκής μας

από τήν άντεπαναστατική τους δυναστεία. Το τομίδιο επι-

κουρούν δυο παρεμβάσεις σέ επιμέρους ζητήματα της θεω-

ρητικής του περιδιάβασης, από τον Ηρακλή Δ. Λογοθέτη

καί τον Ανδρέα Χρ ιστινιδη.

Χρόνος & Ιστορία ~ G. Agaben

Documents

Transcript of Χρόνος & Ιστορία ~ G. Agaben