βιογραφικ ά

Ο Fredric Jameson αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους στοχαστές

της σύγχρονης εποχής. Γεννήθηκε στις 14 Απριλίου του 1934 στο

Κλήβελαντ του Οχάιο. Πραγματοποίησε τη διδακτορική του διατριβή , με

θέμα το Sartre, στο Yale University. Από το 1959 και μετά δίδαξε σε

διάφορα πανεπιστήμια όπως το Harvard , το UC Sun Diego , UC Santa Cruz

και τώρα είναι διακεκριμένος καθηγητής συγκριτικής λογοτεχνίας

καθηγητής στο Duke University, όπου διευθύνει το πρόγραμμα σπουδών

λογοτεχνίας και το κέντρο πολιτιστικών σπουδών.

Από τα σημαντικότερα έργα του είναι το “Marxism and Form”

(1970) με το οποίο έφερε σε γνωριμία το αμερικάνικο κοινό με πολλούς

άγνωστους ως τότε ευρωπαίους θεωρητικούς Μαρξιστές, όπως τον Georg

Lukacs, τον Ernst Bloch καθώς και την κριτική σχολή της Φρανκφούρτης.

Τα σημαντικότερα έργα του είναι τα εξής:

“The Prison House of Language” (1972), όπου θέτει την άποψή ότι η

πολιτική θεώρηση αποτελεί τον ορίζοντα της ανάγνωσης και της

ερμηνείας.

“Fables of Aggression” (1979)

“The Political Unconscious” (1981), όπου φαίνεται ότι όλες οι ιδεολογίες

περιέχουν ουτοπικά στοιχεία.

“The Ideologies of Theory” (2 τόμοι, 1988), συλλογή άρθρων (1971-1986)

“Late Marxism” (1990), ένα βιβλίο για τον Adorno

“Signatures of the Visible” (1991), άρθρα για Film και Visual Arts

“The Geopolitical Aesthetic” (1992), μια συλλογή άρθρων για τον

1

αμερικάνικο και τον παγκόσμιο κινηματογράφο

“Postmodernism, or, the Cultural Logic of Late Capitalism” (1991), με το

οποίο και θα ασχοληθούμε στην παρούσα εργασία

“The Seeds of Time” (1994)

“The Cultural Turn” (1998), συλλογή γραπτών για το μεταμοντέρνο

“Brecht and Method” (1998)

2

Εισαγωγικά για μια ομαλότερη ένταξη

στην προβληματική.

Το θέμα της παρούσας εργασίας έχει να κάνει με τον Fredric Jameson

και την απόπειρα του να χαρτογραφήσει, να περιγράψει και να αναλύσει την

σύγχρονη εποχή, που συνηθίζουμε να αποκαλούμε μεταμοντέρνα. Το θέμα

αυτό, που τον είχε απασχολήσει από το 1984 με ένα άρθρο του στο

περιοδικό New Left Review (τεύχος 146, σελ.52-92), το παραθέτει

αναλυτικότερα στο ομώνυμο βιβλίο του (1991, Verso, London-New York1).

Eξετάζει την μεταμοντέρνα πολιτιστική παραγωγή και προσπαθεί να βρει

τη σχέση της με το σύγχρονο οικονομικό στάδιο του καπιταλισμού.

Συνδυάζει διαλεκτικά τους δύο τομείς και, ερευνώντας ένα ευρύ πεδίο της

τέχνης, από την αρχιτεκτονική ως τον κινηματογράφο και τις Visual Arts,

που την τοποθετεί σε μια μαρξιστική ανάλυση, ανακαλύπτοντας την

βαθύτερη λογική της, δηλαδή την πολιτισμική λογική του ύστερου

καπιταλισμού. Είναι σαφής η προσπάθεια του για μια ολοποιητική

θεώρηση.

Ο Jameson αναφέρει χαρακτηριστικά: “Δεν διέφυγε κανενός την

προσοχή το γεγονός ότι η προσέγγιση μου στο θέμα του μεταμοντερνισμού

είναι ολοποιητική. Και το ενδιαφέρον ερώτημα πλέον δεν είναι γιατί

υιοθετώ μια τέτοια οπτική, αλλά γιατί τόσοι πολλοί σκανδαλίζονται (ή

έχουν μάθει να σκανδαλίζονται) από την οπτική αυτή2.”

1 Τα κεφάλαια 1,7 (Β΄ μέρος) και 10 έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά και κυκλοφορούν με τον τίτλο “Μεταμοντέρνο ή η λογική του ύστερου καπιταλισμού’, εκδ. Νεφέλη, 1999. Μέρος του 8ου κεφαλαίου παρατίθεται στο περιοδικό “ο Πολίτης” (1992, σελ. 24-29). 2 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού» , μετ. Γιώργος Βάρσος , εκδ.Νεφέλη , Αθήνα , 1999, σελ. 240.

3

Θα μπορούσαμε να τον τοποθετήσουμε στο ευρύτερο πλαίσιο της

μαρξιστικής παράδοσης. Για τον ίδιο, ο μαρξισμός αποτελεί ένα ανοικτό και

περιεκτικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο μπορούν να ενσωματωθούν και να

λειτουργήσουν διαφόρων ειδών μέθοδοι. Δεν πρόκειται λοιπόν για ένα

παραδοσιακό Μαρξιστή, αλλά για ένα στοχαστή που ανανεώνει το

θεωρητικό αυτό πεδίο. Η προσπάθεια του συνίσταται στο να εφαρμόσει μια

μαρξιστική μέθοδο ερμηνείας και αισθητικής θεωρίας και να δείξει ότι η

πραγμοποίηση και η εμπορευματοποίηση είναι οι κινητήριοι μοχλοί του

σημερινού παγκόσμιου συστήματος.

Θέλοντας να ορίσουμε το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται η σκέψη του

θα αναζητήσουμε τις επιρροές του που, πέρα από το Μαρξ, μπορούν να

βρεθούν στον Luckacs και τις αναλύσεις του για την πραγμοποίηση, δηλαδή

την μετατροπή των ανθρώπων και των κοινωνικών σχέσεων σε πράγματα

αλλά και στον Althusser και τον ορισμό του περί “ιδεολογίας” ως

μεσολαβητή ανάμεσα στον κόσμο και στο Υποκείμενο, δηλαδή “ως τη

φανταστική σχέση των ανθρώπων με τις πραγματικές συνθήκες ύπαρξης

τους”. Συγχρόνως, η σκέψη του χρωστάει πολλά στον Adorno και τις

αναλύσεις του για τον πολιτισμό και την εμπορευματοποίηση, στον Lacan,

που μετέγραψε τις ψυχολογικές θεωρίες με βάση γλωσσολογικές κατηγορίες

(που προϋποθέτουν το δομισμό του Saussure) καθώς και στο έργο των

Deleuze και Guattarri “Kαπιταλισμός και Σχιζοφρένεια”.

Μια από τις βασικές φυσιογνωμίες που καθόρισαν τις θεωρήσεις του

αποτελεί ο Ernest Mandel, που διέκρινε 3 διαφορετικά στάδια στην

ανάπτυξη του καπιταλισμού. Η ανάλυση του επίσης στηρίζεται στις

προηγούμενες αναλύσεις του Baudrillard “η δική μου εκδοχή …οφείλει

πολλά στον Baudrillard …αλλά και στους θεωρητικούς, στους οποίους

4

εκείνος στηρίζεται (Μarcuze, Mac Luan, Henri Lefebvre, σιτουασιονιστές

κ.λ.π.3)”.

Οι δυσκολίες βέβαια κατά την ανάγνωση των έργων του Jameson δεν

λείπουν. Σύμφωνα με τον Adam Roberts, οι δυσκολίες αυτές συνίστανται4:

α) στο περίπλοκο και ευρύ κριτικό του πλαίσιο. Οι πολλές αναφορές που

διέπουν το έργο του Jameson τον κάνουν να φαίνεται ανωτέρου μορφωτικού

επιπέδου απέναντι στο μέσο αναγνώστη, που δεν είχε τόσο χρόνο για να

ασχοληθεί με όλους αυτούς τους τομείς.

β) στη δύσκολη γλώσσα που χρησιμοποιεί.

Πολλές φορές χρειάζεται να ξαναδιαβαστούν τα κείμενα του,

προκειμένου να συναγάγουμε κάποια συμπεράσματα γι’ αυτό που δηλώνει.

Ο ίδιος ο Jameson απαντάει σε αυτές τις κατηγορίες με τον ίδιο τρόπο, με

τον οποίο υπερασπίστηκε και το ύφος του Adorno, ως δηλαδή ‘το τίμημα

που πρέπει κανείς να πληρώνει για αυθεντική σκέψη’’. Συγχρόνως συνδέει

την ιδιόμορφη γλώσσα με την απόλαυση που λαμβάνει κανείς κατά τη

διάρκεια της ανάγνωσης. Απόλαυση που τη συνδέει με την ευχαρίστηση που

συναντάμε στην αντίσταση ενάντια στα ευκολοχώνευτα best seller και τη

δημοσιογραφική γλώσσα της εποχής. Φαίνεται, λοιπόν, πως το εξεζητημένο

ύφος συγγραφής συνιστά από μόνο του μια μορφή δράσης.

Ο αντίλογος βέβαια είναι ότι έτσι απομακρύνεται από ένα ακροατήριο

που δεν είχε την τύχη για την παροχή μιας ακριβής παιδείας, ανάλογης με τη

δική του, και ότι αναφέρεται τελικά μόνο στους κύκλους του κατεστημένου

ακαδημαϊσμού, ή, στην καλύτερη περίπτωση στoυς “αριστερούς της

πολυθρόνας”.

3 Fredric Jameson «Mεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού » , οπ.π. σελ. 39.4 Adam Roberts, “Fredric Jameson”, Routledge, London, 2000, σελ. 7-10.

5

Ο κύριος στόχος, πάντως, της εργασίας μας είναι να παρουσιάσουμε

την περιγραφή της μεταμοντέρνας πραγματικότητας, έτσι όπως την αναλύει

ο Jameson, καθώς και η προσπάθεια μας να την προσεγγίσουμε κριτικά.

Συγχρόνως, θα αποπειραθούμε να αποκαλύψουμε τις μαρξιστικές

προοπτικές του και να αναδείξουμε τις συνθετικές μεθόδους ανάλυσής του.

Ο συνδυασμός του μεταμοντέρνου με το μαρξισμό αποτελεί εγχείρημα που

φαίνεται παράδοξο και αντιφατικό, που ίσως όμως τελικά να αποτελεί και

τη διέξοδο από μια πραγματικότητα που επικαθορίζει τον τρόπο ζωής μας.

Στο επόμενο κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τις πιο γνωστές θεωρήσεις

του μεταμοντερνισμού και την απόσταση του Jameson από αυτές.

Σε ό,τι ακολουθεί μετά, θα δούμε κατ’ αρχήν την τζειμσονιανή

περιγραφή της μεταμοντέρνας κουλτούρας και της βιωμένης μας εμπειρίας.

Έπειτα θα καταδειχθεί η σχέση της πολιτιστικής παραγωγής με την

οικονομία και θα σκιαγραφηθεί το τοπίο της αγοράς, της

εμπορευματοποίησης και των κοινωνικών τάξεων και κινημάτων.

Στη συνέχεια, θα φέρουμε σε αντιπαράθεση τις σύγχρονες θεωρίες περί

του τέλους των αφηγήσεων, των ιδεολογιών, της ιστορίας, με την κριτική

αντιμετώπιση τους από τον Jameson.

Στο τέλος θα παρουσιαστούν οι, μαρξιστικών καταβολών, προτάσεις του

Jameson απέναντι στις προκλήσεις της σύγχρονης εποχής καθώς και οι

προερχόμενες από τον ίδιο ιδεολογικό χώρο κριτικές εναντίον του.

6

Θεωρήσεις του μεταμοντέρνου

Ας περάσουμε τώρα στη σημασία του όρου «μεταμοντέρνο». Ο όρος

αυτός, όπως και οι αντίστοιχοι «μεταβιομηχανική εποχή», «κοινωνία των

Media» κλπ, επινοήθηκε κατ’ αρχήν για να δηλωθεί μια νέα περίοδος, που

ήρθε να αντικαταστήσει τη «μοντέρνα». Υπάρχουν βέβαια διαφωνίες ότι

αυτή η εποχή έχει ανατείλει και αρκετοί υποστηρίζουν ότι βρισκόμαστε σε

μια εποχή εξέλιξης του «μοντέρνου» ή ακόμη και του «ρομαντισμού». Ο

Fredric Jameson θεωρεί ότι αυτή η άποψη: «δεν παίρνει υπόψη της την

κοινωνική θέση του παλαιότερου μοντερνισμού, ή σαφέστερα, την έντονη

αποκήρυξη της από μια παλαιότερη βικτωριανή ή μεταβικτωριανή εποχή5»

και τη νεότερη θέση του.

«Ακόμη κι αν υποτεθεί ότι όλα τα συστατικά χαρακτηριστικά του

μεταμοντέρνου είναι ταυτόσημα με εκείνα ενός παλαιότερου μοντερνισμού-

άποψη την οποία θεωρώ επιχειρηματολογικά αστήρικτη…-τα δυο

φαινόμενα εξακολουθούν να παραμένουν απολύτως διακριτά ως προς τη

σημασία και την κοινωνική τους λειτουργία…6».

Η θεσμοποίηση του μοντέρνου κινήματος, που άρχισε από τη δεκαετία

του ’60 να γίνεται αντικείμενο μελέτης στα ακαδημαϊκά ιδρύματα και να

θεωρείται πλέον «κατεστημένο» ή και «κλασικό», άνοιξε το δρόμο για τη

χάραξη του «μεταμοντέρνου».

Ο Fredric Jameson δε μελετά απλώς τη μορφολογία του μοντερνισμού

και του μεταμοντερνισμού αλλά τα εντάσσει σε ένα γενικότερο κοινωνικό

και οικονομικό πλαίσιο, όπως άλλωστε επιτάσσει μια ιστορική διαλεκτική

5Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού», οπ.π. σελ 37….6ibid. σελ 39

7

ανάλυση, διαπιστώνοντας με αυτόν τον τρόπο την τομή ανάμεσα σε δυο

διαφορετικές περιόδους και τις δομικές διαφορές τους.

“Το θέμα του μεταμοντέρνου είναι συγχρόνως αισθητικό και πολιτικό7”.

Σε καμία περίπτωση όμως δεν μπορεί να ειπωθεί ότι υπάρχει μια ομοφωνία

όσον αφορά τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης εποχής, που δεν έχουν

στοιχειοθετηθεί με ακρίβεια8. Υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις και

προσπάθειες για αποσαφήνιση, όμως ίσως τελικά η θεωρητική της σύλληψη

να ολοκληρωθεί με την παρέλευσή της.

«Οι δυσκολίες για να γνωρίσουμε τη σύγχρονη εποχή είναι πολύ

γνωστές. Η γνώση, υποστηρίζεται συχνά, μπορεί να κερδισθεί μόνο για κάτι

που, κατά μια αίσθηση, έχει τελειώσει… Αυτή η διατύπωση θεμελιώνεται

στην αίσθηση της κληρονομημένης διαφοράς ανάμεσα στην εμπειρία και

στη γνώση, στην πεποίθηση ότι όταν βρισκόμαστε στην εμπειρία της ζωής,

μόνο μερικώς μπορούμε να την κατανοήσουμε… η γνώση είναι πάντα

καταδικασμένη να φτάνει πολύ αργότερα στο συμβάν της εμπειρίας9».

Άλλωστε μέσα από την ανάλυση του «μεταμοντερνισμού» και της

διαφοράς του από τον «μοντερνισμό», πραγματοποιείται συγχρόνως μια

θεωρητική σύλληψη για τον δεύτερο και τους τρόπους που βιώθηκε και

αυτοπροσδιορίσθηκε10.

Πριν περάσουμε όμως στις κυριότερες θεωρητικές προσεγγίσεις για το

«μεταμοντέρνο», ας δούμε πρώτα την ιστορία της εμφάνισης της λέξης.

Κατ’ αρχήν, η τομή με την μοντέρνα εποχή θεωρείται πως ξεκινάει από τα

τέλη της δεκαετίας του ’50 και τις αρχές του ’60, οπότε και εμφανίζεται ο

7 Fredric Jameson “Postmodernism or the cultural logic of late capitalism”εκδ.Verso , London-New York, 1991 σελ. 55.8 O Gerard Delanty στο “Modernity and Postmodernity”, Sage, London, 2000, σελ. 107-108, αναφέρει ότι για τον Καστοριάδη ο μεταμοντερνισμός αποτελεί μια κενή κατηγορία, ανήμπορη να θεωρήσει τον εαυτό της ως θετικότητα.9 Steven Connor” Postmodernic culture”, Basil Blackwell, σελ. 3.10 ibid σελ. 4

8

όρος. Στην δεκαετία του ’70 γίνεται πιο συγκεκριμένος και αφορά το χώρο

της αρχιτεκτονικής. Ο προσδιορισμός «μεταμοντέρνο» γρήγορα

εξαπλώθηκε και σε άλλες μορφές τέχνης, που ήθελαν να δραπετεύσουν από

το ασφυκτικό, κανονιστικό πλαίσιο του «μοντερνισμού».

Η επιτυχία του όρου καταφθάνει το 1979 όταν ο Jean-Francois Lyotard

θα δημοσιεύσει το έργο του «Η Μεταμοντέρνα Κατάσταση11» και θα ανοίξει

το δρόμο για πλήθος συζητήσεων, σε παγκόσμια κλίμακα. Στο έργο αυτό

παρουσιάζεται η καταστατική θέση της γνώσης στη σύγχρονη εποχή ως

οικονομική δύναμη και η αντικατάσταση της κοινωνικής ολότητας από το

σύστημα των «γλωσσικών παιχνιδιών», εκείνων που καθορίζουν μόνα τους

κανόνες τους. Τα γλωσσικά παιχνίδια είναι ξέχωρα και ετερογενή και δεν

χρειάζονται την επανεγγραφή τους σε μια «μεταγλώσσα».

Πρόκειται για την εποχή του «τέλους των μεγάλων αφηγήσεων»

(συμπεριλαμβανομένου και του μαρξισμού) και της νομιμοποίησης της

επιστήμης πλέον μέσω της ασυνέχειας και της παραλογίας. Η αφηγηματική

γνώση δεν μπορεί πλέον να είναι ο νομιμοποιητής της επιστημονικής.

Γενικότερα, η θέση του Lyotard μπορεί να θεωρηθεί ενάντια σε

ολοποιητικές και μεταφυσικές προσεγγίσεις. Οι ιδεολογίες κρατούν μόνο

μια στιγμή. Τα πάντα γύρω αλλάζουν μη αφήνοντας περιθώριο για σταθερές

αξίες.

Ο Jameson αναφέρεται στον Lyotard και σε άλλες πρώιμες τοποθετήσεις

πάνω στο μεταμοντέρνο, κατατάσσοντας τες σε τέσσερις γενικές

κατηγορίες12, με βάση τη θετική ή αρνητική στάση τους απέναντι στον

μεταμοντερνισμό και τον μοντερνισμό, θεωρώντας ότι είναι επιδεκτικές

πολιτικής έκφρασης είτε συντηρητισμού είτε προοδευτισμού.

11 Jean Francois Lyotard, “Η Μεταμοντέρνα Κατάσταση”, προλεγόμενα Θεόδωρος Γεωργίου, μετάφραση Κωστής Παπαγιώργης, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1993.12 Fredric Jameson ‘Postmodernism or the cultural logic of late capitalism”, οπ.π. σελ. 56-61.

9

Κατ΄ αρχήν γίνεται λόγος για τον Tom Wolfe που διατηρούσε εχθρική

στάση για το μοντερνισμό και τα οράματά του και για τον Krammer που

αντίθετα τον εγκωμίαζε και κατηγορούσε τον μεταμοντερνισμό για

ανευθυνότητα και επιφανειακότητα. Το κοινό μεταξύ τους είναι τελικά η

πολιτική τους θέση, η θέση άκρατου συντηρητισμού, όπως για παράδειγμα

εκφράζεται στις απόψεις του δεύτερου για την υπεράσπιση της οικογένειας

και της θρησκείας και τη δημιουργία ενός νέου συντηρητικού πολιτιστικού

κινήματος αντεπανάστασης θεωρώντας τη δεκαετία του ’60 υπεύθυνη για

την ηθική παρακμή του μεταμοντέρνου.

Από την άλλη αναφέρεται σε μια προσωπικότητα, που τοποθετείται στον

προοδευτικό πολιτικό χώρο, εκείνη του Habermas. Η στάση του είναι

ενάντια στο μεταμοντέρνο, θεωρώντας ότι εκμηδενίζει την κριτική ουτοπική

δύναμη του μοντέρνου, την οποία, σε αντίθεση με τους Adorno-

Horkheimer, συνδέει με την ιδεολογία και τα αιτήματα του Διαφωτισμού

του 18ου αιώνα. Η θέση του συνίσταται στο ότι τα αιτήματα αυτά δεν

ολοκληρώθηκαν και απέτυχαν εξαιτίας του καπιταλιστικού συστήματος

όποτε χρειάζεται αναδιοργάνωση και βελτιώσεις για την ολοκλήρωση του

προγράμματος του Διαφωτισμού.

Όσον αφορά τον Lyotard, ο Jameson τον συσχετίζει με τον Tafuri, από

την άποψη ότι και για τους δυο δεν υπάρχει χρησιμότητα του όρου

«μεταμοντέρνο», καθώς δεν βρίσκουν χάσμα με το «μοντέρνο» που να

δικαιολογεί τη θεωρία του περάσματος σε ένα άλλο στάδιο, που τελικά

ταυτίζεται με την παράδοση του ώριμου μοντερνισμού( high-modernism).

«Ο Lyotard λοιπόν προτείνει ότι η ουσιώδης δέσμευση (commitment)

του στο νέο και στο αναδυόμενο, σε μια σύγχρονη ή μετασύγχρονη

πολιτιστική παραγωγή, που τώρα ευρέως χαρακτηρίζεται ως

«μεταμοντέρνα», πρέπει να γίνει αντιληπτή ως μέρος και κομμάτι της εκ

10

νέου επιβεβαίωσης των αυθεντικών παλαιότερων ώριμων μοντερνισμών,

πολύ κοντά στο πνεύμα του Adorno13», χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι δεν

αναγνωρίζεται η αλλαγή στο πεδίο της οργάνωσης της γνώσης και του

κοινωνικού συστήματος, καθώς και η κριτική στο «Υπερβατικό

Υποκείμενο» και στο «Λόγο», θεωρώντας τελικά το μεταμοντέρνο ως

εναλλακτική πρακτική του χρεοκοπημένου μοντερνισμού14.

Για τον Lyotard υπάρχει μια καινούργια αίσθηση σχέσης, μια

μεταμοντέρνα σχέση Υποκειμένου-Αντικειμένου, που αξιώνει την καταδίκη

του ρόλου του υπερβατικού λόγου ως ρυθμιστή. Η οπτική γωνία του

Marcelo Tafuri, από την άλλη, τον θέτει ενάντια στον μοντερνισμό και το

καπιταλιστικό κοινωνικό σύστημα, καθώς και στον μεταμοντερνισμό, που

διατηρεί τις ίδιες οικονομικές βάσεις.

Ο Jameson διακρίνει και στις δυο προσεγγίσεις «καταφανή δέσμευση

στις αξίες μιας παλαιότερης επαναστατικής παράδοσης15» που πηγάζει, στην

περίπτωση του Tafuri, από την κλασική μαρξιστική παράδοση και την

προτροπή του για την ολική μεταμόρφωση των κοινωνικών σχέσεων ενώ

στον Lyotard αναγνωρίζει την “αξία της αισθητικής καινοτομίας, ως είδος

επαναστατικής στάσης16”.

Οι τόσο διαφορετικές θεωρήσεις για τον προσδιορισμό της

«μεταμοντέρνας εποχής», φανερώνουν ότι η ίδια δεν έχει συγκεκριμένα

πολιτικά και ιδεολογικά χαρακτηριστικά: ίσως μάλλον το αντίθετο, καθώς

πρεσβεύει το τέλος της πολιτικής, της ιδεολογίας και της μεταφυσικής.

13Fredric Jameson ” Postmodernism of the cultural logic of late capitalism”, οπ.π. σελ. 60 όπου παραθέτει απόσπασμα από του Zean Francois Lyotard “Answering the question what is Postmodernism? In postmodern condition”, , Minneapolis, 1984. σελ.71-8214Σύμφωνα με τον Θεόδωρο Γεωργίου η «μεταμοντέρνα κατάσταση» αποτελεί την αυτοσυνείδηση του μοντέρνου με την έννοια ότι παρέχει τη δυνατότητα στο μοντέρνο να ανακαλύψει τις ανεπάρκειες του», «Μοντέρνο-Μεταμοντέρνο», εκδ. Σμίλη, Αθήνα, 1988, σελ. 56. 15 Fredric Jameson “Postmodernism or the cultural logic of late capitalism”, οπ.π. σελ. 61.16 Ibid σελ.61

11

Σύμφωνα με τον Jameson πάντως οι αξιολογικές κρίσεις, που δηλώνουν

εναντίωση ή υποστήριξη για το μεταμοντέρνο, δεν έχουν χώρο σε μια

γνήσια διαλεκτική ιστορική ανάλυση, όπως αυτή που ο ίδιος επιχειρεί.

Είμαστε ήδη μέσα σ’ αυτήν την κοινωνική πραγματικότητα που

προσπαθούμε να διευκρινίσουμε, ζούμε, λειτουργούμε και σκεφτόμαστε

μέσα σ’ αυτήν την εποχή. Στόχος είναι να την εντάξουμε ιστορικά ώστε να

την προσεγγίσουμε θεωρητικά και να φανερωθούν οι επιδράσεις της στο

σύγχρονο άνθρωπο (στο «Υποκείμενο» του μεταμοντερνισμού) και τις

αντιλήψεις του.

Το μεταμοντέρνο δεν είναι απλώς ένα ακόμη πολιτιστικό στυλ δίπλα

στα άλλα (ούτε η θεωρία και η ιδεολογία μιας κυρίαρχης τάξης), αλλά η

πολιτιστική δεσπόζουσα που η ολοποιητική της θεώρηση, που επιχειρεί ο

Jameson, περικλείει όλη την ετερογένεια που τη διέπει καθώς και τις

εναντίον της αντιδράσεις. Το σημαντικό στοιχείο της προσέγγισης του

Jameson, και τελικά αυτό που τον διαφοροποιεί από τους παραπάνω, είναι η

κατάδειξη της σχέσης του μεταμοντέρνου με τον ύστερο καπιταλισμό.

Ανανεώνοντας λοιπόν με τον τρόπο αυτό τη μαρξιστική κριτική και

θέτοντας ως αντικείμενο της το μεγαλύτερο της εχθρό, τον ίδιο τον

«μεταμοντερνισμό».

12

Χαρακτηριστικά του μεταμοντέρνου

Στην προσπάθεια μας να στοιχειοθετήσουμε μορφολογικά το

«μεταμοντερνισμό» και να προσδιορίσουμε τα χαρακτηριστικά του, είναι

ανάγκη να τον συγκρίνουμε με τον πρόγονό του, τον μοντερνισμό,

αναλύοντας τις διαφορές τους και αποσαφηνίζοντας με αυτόν τον τρόπο τα

συστατικά τους στοιχεία.

Άλλωστε, το μεταμοντέρνο μπορεί να ιδωθεί ως η αντίδραση και η

ανανέωση του προηγούμενου κινήματος, που είτε έμεινε ημιτελές είτε

χρεοκόπησε. Αυτή η μορφή ανάλυσης το θέτει ως ιστορική συνέχεια και

προσπαθεί συγχρόνως να ανευρεί την ιστορική του προέλευση και τις

προϋποθέσεις που το κατέστησαν δυνατό. Παρόλα αυτά, η θέση της

ιστορίας και της ιστορικής συνείδησης στη σύγχρονη εποχή έχει

μεταλλαχθεί ριζικά.

«Στο μεταμοντέρνο, λοιπόν, το ίδιο το παρελθόν έχει χαθεί και μαζί του

η πολύ γνωστή μας «αίσθηση του παρελθόντος» ή η ιστορικότητα και η

συλλογική μνήμη17».

Η μοντέρνα εποχή μπορεί να χαρακτηριστεί ως «ταυτοχρονία του μη

ταυτόχρονου», σύμφωνα με τον Έρνστ Μπλόχ, καθ’ όσον οι ρυθμοί

κοινωνικής ανάπτυξης ήταν διαφορετικοί, γεγονός που ο Jameson θεωρεί

«προϋπόθεση της ύπαρξης του ώριμου μοντερνισμού18».

Η αίσθηση των μοντέρνων ήταν ότι επρόκειτο για μια εποχή όπου

αλλάζουν τα πάντα. Οι παλιές δομές αντικαθίστανται και ένας καινούργιος

κόσμος ανατέλλει, ως αίτημα πλέον.

17 Fredric Jameson, »Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού», οπ.π., σελ.119. 18 ibid σελ. 118.

13

Αντίθετα, στη μεταμοντέρνα εποχή, ο εκσυγχρονισμός έχει ήδη

επιτευχθεί. Ο «πολυεθνικός καπιταλισμός» έχει εξαπλωθεί παντού και έχει

οργανώσει τα πάντα. Το «παλιό» δεν υπάρχει πια, υπάρχουν μόνο

«απαστράπτοντα ομοιώματα του παρελθόντος, όχι φορείς επιβίωσης

τους19»,γεγονός που θα συμπαρασύρει τον αντίθετο του πόλο, το νέο, που

έχει κερδίσει πλέον τη μάχη, εφ’ όσον πλέον όλα είναι νέα, στο να χάσει την

προνομιακή του θέση ως πρωταρχικό αίτημα.

Μια άλλη «μάχη» που έχει κερδιθεί έχει σχέση αυτή τη φορά με τη

δημογραφία20. Ο σημερινός πληθυσμός της γης εκτιμάται ότι έχει ξεπεράσει

τον αριθμό όλων των ανθρώπων που πέρασαν από αυτήν. Οπότε το παρόν

αναδεικνύεται ως ανταγωνιστής όλου του παρελθόντος και το βυθίζει στη

λήθη, ανάγοντας την ιστορική συνείδηση σε απλή περιέργεια. Αυτή είναι

άλλωστε η μοίρα των «ηττημένων».

Το παρελθόν διασώζεται πλέον μέσα από τις ανακυκλώσεις του στο

παρόν. Παράδειγμα αποτελούν τα φιλμ νοσταλγίας που παρουσιάζουν

προηγούμενες εποχές με μεγάλη αναπαραστατικότητα βάσει των ιδιοτήτων

της εικόνας, χωρίς όμως να αναφέρονται στο ιστορικό χρόνο, αλλά

παρουσιάζοντας τες ως «ομοίωμα». Ανάλογη είναι η τύχη του και με το

remake, με το οποίο «βρισκόμαστε στο κόσμο της “διακειμενικότητας”…

ως φορέα ενός άλλου τρόπου υποδήλωσης της “παρελθοντικότητας” και του

ψευδοϊστορικού βάθους, όπου η ιστορία των αισθητικών τεχνοτροπιών

εξοβελίζει την ανθρώπινη ιστορία21».

19 ibid σελ. 121.20 ibid σελ.187.21 ibid. σελ. 57.

14

Συγχρόνως ο Jameson αναφέρεται στο Ragtime του Ντοκτόροβ22 για να

εξετάσει την κατάσταση που επικρατεί στο «ιστορικό μυθιστόρημα» και το

παρουσιάζει ως έργο μη αναπαραστατικό, ενάντιο στη μέθοδο της

ερμηνείας, καθώς οι ήρωες της αφήγησης προέρχονται από διαφορετικά

πεδία, μη συγκρίσιμα, π.χ. ο ένας είναι ιστορικό πρόσωπο ενώ ο άλλος

μυθιστορηματικό κλπ. Μέσα από το έργο αυτό λοιπόν δεν είναι εφικτό να

συγκροτήσουμε μια ιστορική αντίληψη, καθότι απουσιάζει μια

συγκεκριμένη ιστορική αναφορά.

Μόνο επιφανειακά λοιπόν προσεγγίζουμε την ιστορία, το παρελθόν,

αναπαριστώντας τον τρόπο ντυσίματος παρά μια πραγματική ιστορική

περίοδο. Άραγε τελικά πρόκειται για εποχή απάθειας της ιστορίας ή μιας

διαφορετικής «μορφής έκφρασης» του ιστορικού, όπως έθεσε το ερώτημα ο

Jameson23;

Ο Adam Roberts, αναφερόμενος στον Jameson, γράφει ότι «η ιστορία

στην πραγματικότητα δεν καταργήθηκε αλλά κρύφτηκε σωστά στο

«πολιτικό υποσυνείδητο», και είναι όλο και πιο δύσκολη η προσέγγιση της.

Όμως…. το απωθημένο πάντα επιστρέφει24».

Η νέα πρακτική που αναδύεται στο μεταμοντέρνο ονομάζεται

«συμπίλημα». Έχει μια σχέση με την αντίστοιχη παρωδία, από την άποψη

των ιδιόμορφων τρόπων, μόνο που η δεύτερη εξέφραζε ένα προσωπικό ύφος

και είχε κάποιο συγκεκριμένο σκοπό και νόημα. Αντίθετα το συμπίλημα δεν

κρύβει κάτι ανάλογο και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σαν «λευκή

γραφή» και τελικά μίμηση και αδυναμία παραγωγής ενός μοναδικού …,

ενός προσωπικού στυλ.

22 ibid σελ. 59-62.23 ibid. σελ.11.24 Adam Roberts, “Fredric Jameson”, οπ.π. σελ. 132.

15

Όλα αυτά μας προβληματίζουν για το «αβαθές» της νέας εποχής. Αν η

τέχνη στην περίοδο του «μοντερνισμού» ήταν ιδεολογικά φορτισμένη και

πολιτικοποιημένη25 τώρα πια έχει ελαφρύνει από οποιοδήποτε φορτίο

νοήματος. Έχει γίνει πλέον μέρος της εμπορευματικής παραγωγής και η

χρησιμότητα της μπορεί να αναγνωριστεί μόνο μέσα στο πλαίσια μιας

καταναλωτικής λογικής. Βρισκόμαστε πλέον στην εποχή της επιφάνειας, της

εικόνας, η οποία κατά τον Debord αποτελεί την «τελική μορφή της

πραγμοποίησης του εμπορεύματος26» και δεν αφήνει περιθώρια στην

ερμηνευτική διαδικασία.

Συγχρόνως, με την αποκήρυξη του νοήματος, και ως αποτέλεσμα της,

έχουμε και την «άρνηση του θεατή». «Είναι μια παραγωγή που δεν

επιτρέπει τη συμμετοχή του κοινού27» εκτός ίσως αν τον καλεί σε ένα νέο

τρόπο σκέψης και αντίληψης, στο

«να βρει τρόπο να υψωθεί σε ένα επίπεδο, όπου η καθαρή αντίληψη της

ριζικής διαφοράς είναι αφ’ εαυτήν και καθ’ εαυτή νέος τρόπος σύλληψης

αυτού που κάποτε αποκαλούσαμε σχέση28»,

όπως στο έργο του Ν. Τζ. Λάικ με τις διάσπαρτες τηλεοπτικές οθόνες, όπου

ο θεατής δεν μπορεί να τις παρακολουθήσει όλες συγχρόνως και εστιάζει το

βλέμμα του σε μια.

Ο κόσμος μοιάζει να έχει μεταλλαχθεί στο «ομοίωμα του», η

πραγματικότητα έχει καταδυθεί στην «εικόνα» της ή, όπως υποστηρίζει ο

Baudrillard, ο δυτικός καπιταλισμός «δεν βασίζεται πια στην παραγωγή

25 O Gerard Delαnty στο “Modernity and Postmodernity”, ο.π., σελ.68-69, αναφέρεται στη Χάνα Άρεντ κάνοντας λόγο για την αντίδραση της στο μοντερνισμό, καθώς θεωρεί ότι ήταν η εποχή ανόδου του κοινωνικού και καθόδου του πολιτικού, το οποίο εννοεί έχοντας υπόψη της την αρχαία πόλη-κράτος.26 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π. σελ. 55 και παράλληλα βλ. Γκυ Ντεμπόρ, “Η κοινωνία του θεάματος”, μετάφραση Βασίλης Τομανάς, εκδόσεις Εκδοτική Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1986.27 Jonathan Clark, “Fredric Jameson’s Postmodern Marxism”,Memorial university, internet source σελ.5.28 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ. 73.

16

προϊόντων αλλά στην παραγωγή “εικόνων πραγμάτων” και σε αντίτυπα

“ομοιωμάτων”29.

Αναφορικά με το ομοίωμα: «η ειδοποιός λειτουργία συνίσταται σε ό,τι ο

Σάρτρ θα απέδιδε ίσως με τον όρο “αποπραγμάτωση” του όλου

περιβάλλοντος κόσμου της καθημερινής πραγματικότητας30».

Τα συναισθήματα έχουν μετονομαστεί “εντατικότητες” καθόσον δεν

αντιπροσωπεύουν κάποιο από τα παλαιά γνωστά συναισθήματα αλλά την

“αντίδρασή” μας απέναντι σε μια άδεια εικόνα, που έχει πλέον ένα

διακοσμητικό ρόλο, παρά μια αναφορά σε συγκεκριμένα νοήματα ή

πραγματικότητες. Τα μεγάλα θέματα του μοντερνισμού, όπως η αλλοτρίωση

ή η μοναξιά (π.χ. “η Κραυγή” του Έντουαρντ Μούνχ) δεν μπορούν να

βρούν χώρο έκφρασης καθώς έχουν αντικατασταθεί από μια “ιδιάζουσα

ευφορία31” που μπορεί να πηγάζει από τη θέαση ενός κουτιού κονσέρβας.

Το έργο τέχνης έχει μεταμορφωθεί σε κείμενο.

Ας ερευνήσουμε τώρα το αποξενωμένο από τα συναισθήματα του

Υποκείμενο. Η μεταμοντέρνα εποχή έχει κηρύξει το “θάνατο του ίδιου του

υποκειμένου-το τέλος του αυτόνομου μοναδιαίου υποκειμένου ή εγώ ή

ατόμου του αστισμού-και στην επακόλουθη ένταση που υφίσταται το

αποκεντροποιημένο τέως κεντρομόλο υποκείμενο ή ψυχή, είτε εν είδει νέας

κεντρομόλου ηθικής επιταγής είτε εν είδει εμπειρικής διαπίστωσης32”.

Υπάρχουν βέβαια και απόψεις, όπως η μεταδομιστική, η οποία κρίνει

πως ουδέποτε υπήρξε κεντρομόλο υποκείμενο αλλά αντίθετα αποτελούσε

ιδεολογική παραίσθηση, που έρχεται σε αντίθεση με αυτή του Jameson ότι:

“το τέως κεντρομόλο υποκείμενο … έχει πλέον σήμερα διαλυθεί στον

29 Adam Roberts, “Fredric Jameson”, οπ.π. σελ. 127.30. Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ. 74 31 ibid σελ. 51.32 ibid σελ. 50.

17

κόσμο της γραφειοκρατικής οργάνωσης33”, κατηγορώντας τη σύγχρονη

θεωρία ότι “πρέπει να πάρει υπόψη της αυτό που θα αποκαλούσαμε “

πραγματικότητα του φαινομενικού34”.

Η αίσθηση του μοντέρνου για την “κατηγορία” του καλλιτέχνη ήταν πως

αυτός αποτελούσε μια μοναδική προσωπικότητα που εξέφραζε μέσω του

έργου του τους προβληματισμούς και τα συναισθήματα του, μέσω του

προσωπικού του ύφους. Θα μπορούσε να αναπαρασταθεί με μια εικόνα ενός

μοναχικού ατόμου, μιας αυτοδύναμης προσωπικότητας, που κοιτάζει τον

κόσμο με την προσωπική του οπτική γωνία και βγάζοντας προς τα έξω το

“απαύγασμα της σοφίας του”.

Η “ιδιοφυής και χαρισματική” αυτή φυσιογνωμία, που μπορούσε να

σφυγμομετρήσει την εποχή και την ανάπτυξη της, δεν έχει χώρο σε μια

μεταμοντέρνα εποχή που σε αντίθεση με τον ώριμο μοντερνισμό δεν έχει

πλέον ανάγκη από προφήτες και χαρισματικούς οραματιστές , που συνήθως

έχουν την ιδιότητα του πολιτικού ή του καλλιτέχνη.

Μια κοινωνία «αβαθής» και βομβαρδισμένη από πληροφορίες, χωρίς

συλλογικά οράματα αμφισβήτησης του συστήματος, δεν παρέχει πια τις

προϋποθέσεις και τις δυνατότητες για να γίνει κάποιος μεγάλος ζωγράφος,

ποιητής ή οτιδήποτε.

Εξάλλου καθημερινά ερχόμαστε αντιμέτωποι με το “μεγαλείο”

εφήμερων καλλιτεχνών, αναλώσιμων super stars, που διαφημίζονται από τα

Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και έχουν κατακλύσει την καθημερινή μας

ζωή, και που τελικά αποτελούν προϊόντα και οι ίδιοι και τα έργα τους. Και

όλα αυτά γίνονται δεκτά με αισθήματα θετικά ως ανακούφιση από τη

μοναξιά και από την υψηλή τέχνη που δεν ήταν προσβάσιμη σε όλους, παρά

33 ibid σελ. 50.34 ibid σελ. 50.

18

δημιουργούσε συγκεκριμένες ελίτ, φτάνοντας όμως τελικά στο αντίθετο

σημείο του “σλόκ(αμερικάνικη αργκό=λαικό) και του κίτς των τηλεοπτικών

σειρών και της κουλτούρας του Readers Digest35”.

Δεν υπάρχει ουσιαστικά διαχωρισμός ανάμεσα σε υψηλή και μαζική

κουλτούρα και όλη η καλλιτεχνική παραγωγή είναι μέρος της

εμπορευματικής διαδικασίας.

Η κατάσταση που βιώνει το Υποκείμενο, η σχέση του με την

πραγματικότητα γύρω του αλλά και η πολιτιστική παραγωγή αναλύονται

από τον Jameson υπό το πρίσμα της σχιζοφρένειας, γεγονός που τον φέρνει

κοντά στις θεωρητικές αναλύσεις του Lacan και των Deleuze-Guattarri36.

Η σχιζοφρενική πραγματικότητα συνίσταται στη ρήξη της σχέσης

μεταξύ των σημασιών και στην κατάρρευση της σχέσης του Υποκειμένου

με το αντικείμενο της αντίληψης. Αυτό που κυρίως χάνεται είναι η χρονική

συνεκτικότητα των νοημάτων, που πλέον τοποθετούνται σε διάσπαρτη

σειρά, χωρίς να μπορούμε να οδηγηθούμε σε ανάλυση και ταξινόμηση της

σχέσης τους. Ο χρόνος άλλωστε μπορεί να ιδωθεί ως ένα σύστημα

οργάνωσης που ανέκαθεν οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν για να θεωρήσουν

τη θέση τους.

Αναλυτικότερα, ο Lacan συνδέει τις θεωρίες του Freud όπως π.χ. για το

οιδιπόδειο σύμπλεγμα, με τις δομικές και γλωσσολογικές αναλύσεις του

Saussure. Η γλώσσα αναλύεται ως ένα σύστημα σημασίας και

σημασιοδότησης: “το νόημα δεν είναι αμφιμονοσήμαντη σχέση μεταξύ

σημαίνοντος και σημαινόμενου… γεννάται κατά την κίνηση από σημαίνον

35 ibid σελ. 35.36 Στο κλασικό έργο Deleuze-Guattarri “ο Αντί-Οιδίπους”, μετάφραση Καίτης Χατζηδήμου-Ιουλιέτας Ράλλη, θεώρηση της μετάφρασης Γιάννη Κρητικού, εκδόσεις Ράππα, Αθήνα, 1981.

19

σε σημαίνον….πηγάζει και προβάλλεται από τη σχέση των ίδιων των

σημαινόντων μεταξύ τους37”.

Όταν αυτή η σχέση έχει διαρρηχθεί κάθε σημαίνον αποκτά ένα δικό του

χώρο στο παρόν και μένει ασύνδετο με τα άλλα, σαν να ζούμε δηλαδή σε

ένα διαρκές και τεμαχισμένο από παρελθόν ή μέλλον παρόν, που μας

προσφέρονται με μεγαλύτερη ζωντάνια και υλικότητα σαν έτοιμα προς

κατανάλωση. Και ενώ η εμπειρία ενός κλινικά σχιζοφρενή, όπως μας την

παραθέτει ο Jameson38 είναι γεμάτη άγχος γίνεται πλέον δεκτή με θετικά

συναισθήματα από το τεμαχισμένο Υποκείμενο της σύγχρονης

πραγματικότητας.

Τα έργα τέχνης της εποχής διαπνέονται από αποσπασματικό ύφος,

αποτελούμενο από ασυνέχειες39. Είναι αδύνατο να επιμείνουμε σε ένα

παραδοσιακό τρόπο ερμηνείας του έργου τέχνης, προσπαθώντας δηλαδή να

βρούμε ένα κρυμμένο νόημα σ’ αυτή, αλλά αντίθετα είναι αναγκαίο να

μεταλλάξουμε την ίδια την αντίληψη μας. Η νέα συσχέτιση αποκτάται μέσω

της διαφοράς40. Η ριζική διαφορά αντικαθιστά την κατηγορία “σχέση”. “Η

ανάγνωση προχωρεί μέσω της διαφοροποίησης μάλλον παρά της

ενοποίησης”.41

Το διαχρονικό αέναο παρόν έχει αντικαταστήσει τη διαχρονικότητα,

οπότε φαίνεται ότι η κατηγορία του χρόνου έχει υποχωρήσει στη σύγχρονη

εποχή και η εμπειρική μας ζωή χαρακτηρίζεται από αυτή του χώρου.

37 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ. 66..38 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π Παράθεμα από τη Margerite Sechehay “Autobiography of a schizophrenic girl”, σελ. 67-68.39 Douglas Kellner, “Postmodern/Jameson/Critique”, Maisonneuve, 1989σελ. 29. ΟDouglas Kellner θεωρεί ότι αν η κατάσταση έχει έτσι, όπως ο Jameson αναφέρει, τότε η ερμηνεία του θα ήταν αδύνατη.40ibid σελ. 46. Ο Jameson απαντά στην ερώτηση του Stephanson για το “τί ακριβώς είναι ο νέος τρόπος πρόσληψης της διαφοράς;” λέγοντας ότι δεν αναφέρεται στο πώς συσχετίζουμε αλλά στο ότι η εγγραφή της διαφοράς γίνεται με θετικό τρόπο,οτι “αποτελεί τρόπο για να ξεφορτωθείς το περιεχόμενο”. 41 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ. 72.

20

“Διαφορετικές στιγμές του ιστορικού και υπαρξιακού χρόνου,

καταχωρούνται, απλούστατα, σε διαφορετικούς τόπους, η απόπειρα να τα

συνδυάσουμε, ακόμη και σε περιορισμένο επίπεδο, δε διατρέχει καμία

κλίμακα χρόνου παρά πηδάει από το ένα σημείο στο άλλο ενός πίνακα

παιχνιδιού οριζόμενου βάσει αποστάσεων42”.

Ουσιαστικά, δηλαδή, κάνουμε λόγο για χωροποίηση του χρόνου, όπου

οι διάφορες στιγμές δεν αποκτούν συνεκτική σχέση και ακολουθία αλλά

αποτελούν εικόνες που θα τοποθετηθούν σε φωτογραφικά άλμπουμ. Ένα

διαρκές παρόν προσφέρεται μόνο για χωρική ταξινόμηση.

Αυτές οι απόψεις σχετικά με την πρωτοκαθεδρία του χώρου μας

επιστρέφουν, σύμφωνα με τον Jameson, στον Henri Levebvre, ο οποίος

ήθελε να συνδυάσει τις γενικευμένες και αφηρημένες καντιανές κατηγορίες

του χώρου και του χρόνου με την “ιστορική ιδιαιτερότητα και μοναδικότητα

των διαφόρων τρόπων παραγωγής43”, δηλαδή με τις διαφορετικές μεταξύ

τους βιωματικές εμπειρίες.

Σύμφωνα με τον Levebvre: “όλοι οι τρόποι παραγωγής …συγκροτούν

συγκεκριμένους τρόπους παραγωγής χώρου44” και όσον αφορά τη

μεταμοντέρνα εποχή, ο “χώρος” έχει γίνει ο κυρίαρχος, ως αποτέλεσμα

κιόλας της αντίδρασης στο “μοντερνισμό”, όπου ο “χρόνος” φαινόταν να

έχει τον πρωταγωνιστικό ρόλο.

Ο Sean Homer θεωρεί ότι ο Jameson στερείται διαλεκτικής κατανόησης

της χρονικότητας και της χωρικότητας και πιστεύει ότι ούτε το μοντέρνο

ούτε το μεταμοντέρνο μπορούν να χαρακτηριστούν με έναν από τους δυο

όρους. “Η εξάπλωση του χώρου που ο Jameson αναγνωρίζει ως

42 ibid σελ. 203.43ibid σελ. 192.44 Ibid σελ. 193.

21

χαρακτηριστική του μεταμοντέρνου είναι σύμπτωμα της θεωρίας που βλέπει

τον χώρο απλώς με όρους αναπαράστασης45”.

Ο Henri Lefebvre έκανε λόγο για διάφορα στοιχεία χώρου όπως ο

φυσικός/αισθητός χώρος, ο πνευματικός/αντιληπτός χώρος και τέλος ο

κοινωνικός/ζωντανός χώρος. Ο Jameson ασχολείται κυρίως με τον δεύτερο,

το χώρο της αναπαράστασης, χωρίς να παίρνει υπόψη του τους άλλους δυο.

Ο Massey παρατηρεί ότι “η διχοτομία χρόνου και χώρου στον Jameson

συνδέεται καθαρά με μια δεύτερη διχοτομία, αυτή της υπερβατικότητας και

της εμμένειας αντίστοιχα46”. Ουσιαστικά όμως στο μεταμοντέρνο μπορούμε

να μιλήσουμε πλέον για τη δημιουργία ενός νέου “υπερχώρου” που

“κατόρθωσε τελικά να υπερβεί τις δυνατότητες που έχει το ατομικό

ανθρώπινο σώμα να αυτοτοποθετείται47”.

Ίσως αυτό να μας καλεί στη μετάλλαξη που αναφέραμε και

προηγουμένως, ώστε να μπορέσουμε να συλλάβουμε όλο αυτό το

πολυεθνικό παγκόσμιο επικοινωνιακό δίκτυο.

Η ενασχόληση του Jameson με την πολιτιστική παραγωγή του

μεταμοντερνισμού δεν μπορεί να σημασιοδοτηθεί απλώς ως μια ακόμη

κριτική για την τέχνη. Για τον ίδιο, είναι κάτι πολύ παραπάνω, καθώς η

σύγχρονη εποχή αποτελεί ένα “κόσμο όπου η κουλτούρα έχει γίνει δεύτερη

φύση48”.

45 Sean Homer-Douglas Kellner, “Fredric Jameson, a critical reader”, Pallgrave, 2004 σελ 6-7.46Doreen Massey, “Politics and space/time”, “New Left Review”,Sage,California, 1992.47 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ. 86.48 Ibid σελ. 12.

22

Οικονομία, Κοινωνικές τάξεις, Νέα

κοινωνικά κινήματα.

Ωστόσο ο πολιτιστικός χώρος, δεν μπορεί να νοηθεί αυτόνομος, αλλά

σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. Ο Jameson συνδυάζει στη θεωρία του το

μεταμοντερνισμό, ως πολιτιστική παραγωγή, με το 3ο στάδιο του

καπιταλισμού, τον «ύστερο καπιταλισμό49”. Τον όρο αυτόν τον υιοθέτησε

από τον Έρνεστ Μαντέλ,50 ο οποίος διέκρινε τρεις διαδοχικές στιγμές στον

καπιταλισμό, « η μία διαλεκτική διεύρυνση της προηγούμενης».

Συγκεκριμένα:

Α) καπιταλισμός της αγοράς

Β) μονοπωλιακό ή ιμπεριαλιστικό στάδιο

Γ) μεταβιομηχανικός καπιταλισμός51

Οι τρεις αυτές στιγμές αντιστοιχούν σε 3 διαφορετικές στιγμές μηχανικής

ισχύος, που προκύπτουν από την ανάπτυξη του κεφαλαίου:

Α) ατμοκίνηση

Β) κινητήρες κίνησης

Γ) ηλεκτρονικά και πυρηνικά μηχανήματα52

Για τον Jαmeson, όμως, που μελετά το πεδίο της κουλτούρας η

αντιστοίχηση των στιγμών αυτών γίνεται κατ’ αναλογία με τα πολιτιστικά

49 ο χαρακτηρισμός “ύστερος” δεν υπονοεί ότι ο καπιταλισμός πνέει τα λοίσθια και ότι έφτασε στο τελευταίο στάδιο, αλλά απλώς αντιπροσωπεύει τον παροντικό μετασχηματισμό του ( Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ. 30 . ). O Christian Gregory στο: Sean Homer-Douglas Kellner “Fredric Jameson-A critical reader”, Ρalgrave, 2004, σελ. 77-79, θεωρεί πως ο Jameson έκανε μια μη κριτική χρήση του όρου, συνδέοντας τον τόσο στενά με τον μεταμοντερνισμό. 50 Έρνεστ Μαντέλ: Ύστερος καπιταλισμός. Εκδόσεις Gutenberg51 ή πολυεθνικός κατά την άποψη του Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ. 76 52 για ότι αφορά το Μαντέλ και τη θεωρία του βλ. Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 76

23

ρεύματα του ρεαλισμού –μοντερνισμού-μεταμοντερνισμού. Καθένα από

αυτά σχετίζεται με την εξάπλωση και την πορεία που χαράζει το

καπιταλιστικό σύστημα. Κατά τον τρόπο δηλαδή που ο καπιταλισμός έχει

κάποια οικονομική λογική, παρομοίως θα μπορούσε να έχει και ανάλογη

πολιτιστική λογική.

Φαίνεται λοιπόν να ισχύει το μαρξιστικό σχήμα βάση – εποικοδόμημα.53

Όσον αφορά, από την άλλη, τον προσδιορισμό της χρονικής αφετηρίας του

μεταμοντερνισμού ο Jameson αναφέρει ότι: «η υποδομή και τα

αποικοδομούμενα - η οικονομική δομή και η πολιτιστική «δομής

αισθήματος» - αποκρυσταλλώθηκαν κάπως με το μεγάλο σοκ των κρίσεων

του ’73: κρίση πετρελαίου....αρχή του τέλους του παραδοσιακού

κομμουνισμού».54

Η ιστορία της χρήσης του όρου «ύστερος καπιταλισμός» μας πάει στη

σχολή της Φραγκφούρτης, όπου η χρησιμοποίησή του αφορούσε στο να

δηλώσει: «την τάση συγκρότησης ενός δικτύου γραφειοκρατικού ελέγχου

και τη διαπλοκή πολιτικής εξουσίας και μεγάλων επιχειρήσεων».55

Στη σύγχρονη εποχή βέβαια αυτά είναι διαδεδομένα και δεδομένα και η

έννοιά του έχει κυρίως να κάνει με τη διάκριση του προηγούμενου

ιμπεριαλιστικού σταδίου του καπιταλισμού από την εξέλιξή του σε

παγκόσμιο και πολυεθνικό. Ας ερευνήσουμε τώρα την οικονομική

πραγματικότητα, όπως καθορίζεται στην 3η αυτή φάση του καπιταλισμού. Ο

ύστερος καπιταλισμός «αποτελεί τη καθαρότερη μορφή κεφαλαίου που έχει

εμφανισθεί μέχρι σήμερα».56 Συνιστά την εξάπλωσή του σε παγκόσμιο

επίπεδο, εξαφανίζοντας προκαπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής και 53 ibid σελ. 30,ο Jameson αναφέρει ότι τέμνουν οικονομικό και πολιτιστικό τόσο τις τροχιές τους, ώστε να γίνεται έκλειψη της διάκρισης μεταξύ βάσης εποικοδομήματος.54 ibid σελ. 29 Ο όρος δόμηση αισθήματος αναφέρεται συγχρόνως και στις διαφορετικές συνιστώσες που προϋπάρχουν τη στιγμή της αποκρυστάλλωσής τους σε ηγεμονικό στυλ (και ibid σελ. 27)55 ibid σελ. 25 56 ibid σελ. 76 – 77

24

συγχρόνως την εξάπλωσή του στο υποσυνείδητο, χρησιμοποιώντας για

πολιορκητικό κριό τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τη βιομηχανία της

διαφήμισης.

Ο «νόμος της αγοράς» κυριαρχεί σε όλο τον πλανήτη και το

καπιταλιστικό σύστημα έχει τη δυνατότητα να εξαπλώνεται και να

αλλοιώνει όλες τις μορφές παραγωγής, κατανάλωσης, έκφρασης και τελικά

ολόκληρης της ανθρώπινης λειτουργίας, θέτοντάς τα κάτω από την

«ιδεολογία» και τη «δυναμική» του. Η παγκόσμια κοινότητα έχει

μετατραπεί σε παγκόσμια αγορά.

Στη μοντέρνα εποχή, για παράδειγμα, η τέχνη θεωρείται ότι διατηρούσε

μία θέση αυτονομίας σε σχέση με το κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο,

εφόσον ήταν σε θέση να παρέχει μία θέση «αρχιμήδειου σημείου», μιας

δηλαδή κριτικής απόστασης, και γι’ αυτό το λόγο θα μπορούσε να θεωρηθεί

πολιτικοποιημένη ή, και όπως αναφέρει ο Perry Anderson, «ενάντια στην

αγορά».57 Κατ’ αντίθεση όμως, στη σύγχρονη εποχή όλα έχουν:

«επανενσωματωθεί στο σύστημα, όχι μόνο οι τοπικά οριοθετημένες μορφές

αντικουλτούρας και αντιστασιακού ανταρτοπόλεμου, αλλά ακόμα και οι

ανοιχτά πολιτικές παρεμβάσεις, όπως εκείνες των Clash»58. Το πεδίο της

τέχνης ενσωματώθηκε στην αγορά και έγινε μέρος του εμπορεύματος της.

Δεν υπάρχει λοιπόν χώρος έξω από το σύστημα στο οποίο θα μπορούσε

κανείς να καταφύγει. Είμαστε όλοι δεμένοι και εγκλωβισμένοι μέσα σε

57 Ο Jameson αναφέρεται σ’ αυτήν στo Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 112 και 121 58 ibid σελ. 93 .Οι Clash αποτελούν ένα μουσικό συγκρότημα Punk μουσικής με πολιτικό στίχο ενάντια στο σύστημα. Σύμφωνα με τον Steven Connor, “Postmodernistic culture”, Blackwell, 1989, που συμφωνεί με τον Baudrillard, κάποτε η ενδυμασία, το χτένισμα, το αυτοκίνητο σου είχαν κάποια αναφορά στην κοινωνική θέση, αλλά πλέον δεν έχουν τέτοιες ιδιότητες. Για τον Dick Hebridge, “Υπο-κουλτούρα: το νόημα του στυλ”, Γνώση, 1988, οι επιλογές των ρούχων έχουν συμβολικό χαρακτήρα, που περιλαμβάνει ένα ολόκληρο πεδίο μηνυμάτων.

25

αυτό, όπου γεννηθήκαμε αδυνατώντας να προσεγγίσουμε μια αυθεντική

διαφορετική προοπτική59.

Σύμφωνα με τον Jameson η κοινή γνώμη θεωρεί πως «καμία κοινωνία

δεν μπορεί να λειτουργήσει ικανοποιητικά χωρίς αγορά»60 ή και ακόμα ότι:

«Η αγορά είναι στην ανθρώπινη φύση. Αυτό είναι μία πρόταση που δεν

πρέπει να της επιτρέψουμε να μείνει χωρίς προκλήσεις. Είναι κατά τη

γνώμη μου το πιο κρίσιμο πεδίο ιδεολογικής αντιπαράθεσης στις μέρες μας.

Εάν την αφήσεις να περάσει ..... τότε ο σοσιαλισμός και ο Μαρξισμός

ομοίως θα έχουν απονομιμοποιηθεί αποτελεσματικά, τουλάχιστον για ένα

διάστημα».61

Αποτελεί επομένως η αγορά πεδίο ιδεολογικής διαμάχης, άλλωστε η ίδια

η λέξη «είναι συγχρόνως και ιδεολογία και ένα σύνολο από πρακτικά

θεσμισμένα προβλήματα».62

Ένα από τα αιτήματα που προβάλλονται από το διαφωτισμό ακόμα είναι

η αγορά να είναι ελεύθερη «laissez faire, laissez passér», να μην υπάρχει

κρατική παρεμβολή, γιατί οποιαδήποτε παρέμβαση θα αποβεί καταστροφική

για την καθώς φαίνεται αυτορρυθμιζόμενη «φυσική» διεργασία της. Το

μήνυμα οπότε που ουσιαστικά μας προβάλλεται είναι ότι: «Τα ανθρώπινα

όντα τα κάνουν άνω κάτω, όταν προσπαθούν να ελέγξουν τις μοίρες τους, -

ο σοσιαλισμός είναι αδύνατος».63 Οπότε πρέπει να αφεθούν στους νόμους

της αγοράς και να μην παρέμβουν σ’ αυτούς, προσπαθώντας να

μεταμορφώσουν το σύστημα, γιατί προφανώς θα κάνουν τα πράγματα 59 Σύμφωνα με τον Thomas Docherty, “After theory, postmodernism, postmarxism”, Routledge, 1990, σελ. 27, η μεταμοντέρνα τέχνη αντιστέκεται στην εμπορευματοποίηση της και ανοίγεται στην ιστορία και η αποτυχία του μαρξισμού συνίσταται στην μη αναγνώριση της ως τέτοια.60 Fredric Jameson “postmodernism or the cultural logik of late capitalism”οπ.π σελ. 263 61 ibid σελ. 26362 ibid σε. 260 , σύμφωνα με το διαλεκτικό σχήμα του Jameson και τα δύο υπάρχουν μαζί, χωρίς απόλυτα να σχηματίζουν ένα μεταξύ τους, αλλά ούτε και να εννοούνται χωριστά. Ο Μαρξ θεωρεί ότι η ιδεολογική διάσταση είναι ενσωματωμένη στην πραγματικότητα, μέρος της δομής της (όπως αναφέρεται και στη σελ. 262 ) 63 ibid σελ. 273

26

χειρότερα. Αυτό αποποινικοποιεί όλες τις κοινωνικές αδικίες και

απενοχοποιεί αυτούς που είναι οι “κερδισμένοι”. Δεν πρέπει να ξεχαστεί

όμως το γεγονός ότι πάντα αυτό το κέρδος γεννιέται εις βάρος των πολλών.

Συγχρόνως αναφέρεται πως: «Δεν υπάρχει ελεύθερη αγορά σήμερα στο

βασίλειο των ολιγοπωλίων και των πολυεθνικών».64 Και όσον αφορά την

ελευθερία επιλογής, αν τη στοχαστούμε υπό ένα υψηλότερο βαθμό

αφαίρεσης, δεν υπάρχει εφόσον όλα είναι προκαθορισμένα από πριν, χωρίς

εμείς να συμμετέχουμε σ’ αυτή τη διαδικασία. Το μόνο που μας απομένει

είναι απλώς να διαλέξουμε κάτι από τα ήδη θεσπισμένα. «Η αναλογία με

την ελευθερία είναι στην καλύτερη περίπτωση αναλογία με την

κοινοβουλευτική δημοκρατία αντιπροσωπευτικού τύπου».65

Λαμβάνοντας υπόψιν μας αυτά, πώς θα μπορούσε να εξηγηθεί η

επιτυχία της συντήρησης και της εξάπλωσης του υπάρχοντος συστήματος;

Από μια οπτική γωνία «για όλα φταίει ο Στάλιν», καθώς η εναλλακτική

πρόταση του κομμουνισμού πήρε σιγά σιγά το σχήμα της μορφής του, λες

και αποτελεί την προσωποποίηση της, και τελικά μετατράπηκε σε

ολοκληρωτικό καθεστώς. Όμως, όπως αναφέρει ο Jameson, αυτός ο φόβος

για το σταλινισμό είναι «κάπως ετεροχρονισμένος».66

Από μια διαφορετική άποψη, αυτό που έχει μεγαλύτερη βαρύτητα είναι

η σχέση της αγοράς με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης (media).

«Τα δύο συστήματα κωδίκων έχουν τακτοποιηθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να

επιτρέπεται οι λιμπιντικού τύπου ενέργειες του ενός να επικαλύπτουν το

άλλο, χωρίς όμως (όπως σε παλαιότερες στιγμές της πολιτικής και

64 ibid σελ. 266 65 ibid σελ. 266 66 ibid σελ. 274, συγχρόνως ο Jameson αναφέρεται θετικά στον Wlad Godzich που του υπενθυμίζει τον αντίκτυπο των εξελίξεων στη Σοβιετική Ένωση σε ολόκληρο τον κόσμο, όπως π.χ. η αποτυχία για ανανέωση του Μαρξισμού εκεί, τίθεται ως πηγή αδιαφορίας για το Μαρξ, για πολύ καιρό, παντού.

27

πνευματικής μας ιστορίας) να παράγουν μία σύνθεση, ένα νέο συνδυασμό,

μια νέα συνδυαστική γλώσσα, ή ο,τιδήποτε».67

Θα μπορούσαμε να θέσουμε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, σε ό,τι

αφορά την θέση της ενεργητικής διαδικασίας της επιλογής καθώς και σε

αυτήν την περίπτωση, η συμμετοχή μας στο να διαλέξουμε ένα από τα

προγράμματα «ξαναβαφτίζεται “ελεύθερη επιλογή”», χωρίς όμως αυτό να

ισχύει.

Σε μια κοινωνική πραγματικότητα, όπου όπως είδαμε πρωτύτερα, η

τελική μορφή των εμπορευμάτων είναι η εικόνα, η αγορά και τα μέσα

μαζικής ενημέρωσης φαίνεται να αναπαριστούν το ίδιο πράγμα.

«Τα προϊόντα που πωλούνται στην αγορά γίνονται το κυρίως

περιεχόμενο της εικόνας των Media, οπότε φαίνεται να διατηρείται η ίδια

αναφορά και στις δυο κατηγορίες».68 Φαίνεται λοιπόν πως και τα δυο

γίνονται αδιαχώριστα μέρη μιας κοινής διαδικασίας, μέσα στην οποία θα

πάψουν να διαχωρίζονται, όπου το ένα θα βοηθά το άλλο. «Αναμφίβολα η

λογική του ομοιώματος με τις μετατροπές των παλαιών πραγματικοτήτων σε

τηλεοπτικές εικόνες, δεν αναπαράγει απλώς την λογική του ύστερου

καπιταλισμού, την ενισχύει και την εντατικοποιεί».69

Είδαμε προηγουμένως την αντιστοίχιση του «μεταμοντερνισμού» με τον

«ύστερο καπιταλισμό» και σκόπιμο θα ήταν να διερευνήσουμε το πώς

συνίσταται αυτή η σχέση και πώς θα μπορούσε να αναπαρασταθεί η

κοινωνική δομή. Κατ’ αρχήν «ο νόμος της αγοράς» επιδιώκει τη συνεχή

ανάπτυξη του κεφαλαίου και τη συνεχή δημιουργία νέων προϊόντων με το

να εμπορευματοποιεί τα πάντα. Σύμφωνα με αυτά ο Jameson αναφέρει: «η

67 ibid σελ. 27568 ibid o Jameson αναφέρει και το παράδειγμα με την τηλεοπτική σειρά «Δυναστεία»,όπου τελικά δεν μπορείς να διακρίνεις πότε διακόπτεται από τις διαφημίσεις, και ποια είναι η διαφορά τους. 69 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 89

28

καλλιτεχνική παραγωγή έχει ενσωματωθεί στην εν γένει εμπορευματική

παραγωγή, η φρενήρης οικονομική ανάγκη παραγωγής διαρκούς

ανανεούμενου ρεύματος αγαθών με μορφή ολοένα πιο καινούργια....

αποδίδει στην αισθητική καινοτομία και τον πειραματισμό δομική θέση και

λειτουργία των οποίων η σημασία βαίνει αυξανόμενη»70

Από την άποψη αυτή θα μπορούσαμε να πούμε ότι η πρωτοπορία και

ιδιοτυπία της τέχνης έχουν αφομοιωθεί από την «καπιταλιστική μηχανή»

(για να χρησιμοποιήσουμε τη γλώσσα των Deleuze – Guattarri), ώστε

τελικά να μην διανοίγουν ένα νέο ορίζοντα παρέχοντας μας μια ουτοπική

αίσθηση, αλλά τελικά να συνεισφέρουν στην ομαλή λειτουργία και

ανάπτυξη της αγοράς. Από την άλλη πλευρά, βέβαια, και η ίδια η αγορά

τρέφεται από την τέχνη, όχι μόνο μεταμορφώνοντας την σε εμπόρευμα,

αλλά όπως παρατηρεί ο Jameson, «η εμπορευματική παραγωγή και

συγκεκριμένα το ντύσιμό μας, τα έπιπλα, τα κτήρια και άλλα

κατασκευάσματα είναι τώρα στενά δεμένα με στιλιστικές αλλαγές, που

ανακύπτουν από τον καλλιτεχνικό πειραματισμό. Η διαφήμιση, για

παράδειγμα, τρέφεται από το μεταμοντερνισμό σε όλες τις τέχνες και είναι

αδιανόητη χωρίς αυτόν».71 Παρόλα αυτά όμως:

«Οι στρεβλοί και μη στοχαστικοί τρόποι με τους οποίους η καινούρια

πολιτιστική παραγωγή αποπειράται να διερευνήσει και να εκφράσει το νέο

αυτό χώρο θα πρέπει, κατά συνέπεια, να θεωρηθούν ιδιόρρυθμες απόπειρες

αναπαράστασης μια (νέας) πραγματικότητας ........ βάση μιας κλασσικής

ερμηνευτικής στρατηγικής ...... πρόκειται για νέες μορφές ρεαλισμού (ή

τουλάχιστον μίμησης της πραγματικότητας ........ μα επίσης ............. ότι οι

απόπειρες αυτές τείνουν να μας αποσπάσουν και να μας απομακρύνουν από

70 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ. 38 71 από άρθρο του Fredric Jameson “Postmodernism and consumer society” που παρατίθεται στο συλλογικό τόμο Simon Malpas, “ Postmodern Debates”,Palgrave, New York,2001. σελ. 35

29

την πραγματικότητά μας ή να συγκαλύψουν τις αντιφάσεις της και να τις

αναιρέσουν μέσα από ποικίλες μορφές νέων μυστικισμών».72

Το κατά πόσο βέβαια μπορούμε να επιμείνουμε σε ένα τέτοιο

ερμηνευτικό μοντέλο και κατά πόσο είναι εφικτή η αναπαράσταση μιας

πραγματικότητας (αποτέλεσμα του ύστερου καπιταλισμού) που αφορά

πλέον ένα πολύπλοκο δίκτυο παγκόσμιας κλίμακας και εξελίσσεται διαρκώς

με ιλιγγιώδεις ρυθμούς και μεταμορφώνεται καθημερινά με την βοήθεια

των νέων τεχνολογιών και της επιστήμης73 (όσο κι αν υποθέσουμε ότι η

βαθύτερη λογική της είναι οικονομική και παραμένει κατά βάση σταθερή)

αποτελεί δυσεπίλυτο πρόβλημα. Ενώ, για παράδειγμα, στην μοντέρνα

εποχή, η ίδια η τεχνολογία αποτελεί πηγή έμπνευσης και καθορισμού της

τέχνης,74 δεν έχει σήμερα την ίδια δυνατότητα αναπαράστασης, καθώς δεν

φέρει κανενός είδους εμβληματική ή οπτική ισχύ.

Χωρίς όμως να σημαίνει ότι τα δίκτυα της αναπαραγωγικής διαδικασίας

δεν θίγονται από τα ίδια τα καλλιτεχνικά έργα. Η συγκάλυψη της

πραγματικότητας από την άλλη πλευρά πραγματοποιείται μέσα από την

παρουσίασης ενός αστραφτερού κόσμου, που γίνεται δεκτός με ευφορία και

που ζει κάτω από τους ρυθμούς της εμπορευματοποίησης και της

κατανάλωσης. Η πραγματικότητα χάνεται και αντικαθίσταται από την

εικόνα της πραγματικότητας.

Ο Jameson θεωρεί «ότι στις νέες και υπερμεγέθεις συνολικές

πραγματικότητες δεν έχει πρόσβαση κανένα ατομικό υποκείμενο, καμία

αντίστοιχη συνείδηση …, που σημαίνει ότι οι θεμελιώδεις αυτές

πραγματικότητες είναι εν τέλει αδύνατον να γίνουν αντικείμενο σχηματικής 72 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ. 94 73 Ο Adam Roberts παρατηρεί πως ο Jameson θεωρεί τη νέα τεχνολογία ως μορφή για ένα ολοκληρωτικά καινούργιο οικονομικό σύστημα Adam Roberts, “Fredric Jameson”,οπ.π. σελ. 12374 Ένα παράδειγμα που αναφέρει ο Jameson είναι οι καπνοδόχοι και οι τουρμπίνες εργοστασίων του Σίλερ (Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ. 78).

30

αναπαράστασης».75 Η σημερινή εμπειρία του ατόμου δεν μπορεί να

συλλάβει όλο το δίκτυο του παγκόσμιου κεφαλαίου και να συνδέσει

διαλεκτικά για παράδειγμα την καθημερινή του ζωή σε μια χώρα του

δυτικού κόσμου με την εξάρτησή της από την ζωή των ανθρώπων στον

τρίτο κόσμο, ο οποίος θα μπορούσε να θεωρηθεί δομικό θεμέλιο για την

συγκεκριμένη οικονομική πραγματικότητα και ευημερία των αναπτυγμένων

χωρών. Η αναπαράσταση λοιπόν αυτού του κόσμου είναι μη επιτεύξιμη

καθώς «το περιεχόμενο αντιστέκεται ριζικά και διαφεύγει εκ των

πραγμάτων την καλλιτεχνική απεικόνιση».76

Ακόμη και η διαλεκτική ανίχνευση των διασυνδέσεων μεταξύ διαφόρων

ιστορικών γεγονότων αντικαθίσταται από την “ευρύτερη αισθητική της

πληροφόρησης… που διαχωρίζει σαφώς τα «δεδομένα από την

αλήθεια”.77Αυτό πάντως που κυρίως δεν πρέπει να φανερωθεί είναι η

κοινωνική διαστρωμάτωση, η άνιση κατανομή του πλούτου, ο κοινωνικός

αποκλεισμός, οι ασθένειες που μαστίζουν τον τρίτο κόσμο και όλες

γενικότερα οι συνέπειες του καπιταλισμού. Η κατοχή των καπιταλιστικών

προϊόντων, κυρίως αυτών που έχουν σχέση με την τεχνολογία, παίζουν

σημαντικό ρόλο στο να «μετρηθεί» η ευημερία των πολιτών. Σε στατιστικές

έρευνες, για παράδειγμα, οι δείκτες ευημερίες σχετίζονταν με τον λόγο (με

την έννοια του μαθηματικού κλάσματος) του αριθμού των τηλεοράσεων,

τηλεφώνων, αυτοκινήτων, ηλεκτρονικών υπολογιστών μιας χώρας σε σχέση

με τον πληθυσμό της.

Οι αριθμοί αυτοί μπορούν κάλλιστα να χρησιμοποιηθούν για να

δηλωθεί από την «συντηρητική ρητορική το τέλος των κοινωνικών τάξεων-

75Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π Σελ 255 όπου το ταυτίζει με το «απόν αίτιο» του Athusser, εφόσον δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό. 76ibid Σελ 256 77ibid Σελ. 406

31

ως συμπέρασμα που επικυρώνεται από την παρουσία τηλεόρασης στα

σπίτια των εργατών».78 Βλέπουμε λοιπόν ότι πλέον σε μια εποχή

εξαφάνισης της ατομικής ιδιοκτησίας καθοριστικός παράγοντας για την

διερεύνηση των κοινωνικών τάξεων είναι η κατοχή προϊόντων, «τα οποία

σχηματίζουν μια μορφή ιεραρχικής κλίμακας».79

Σύμφωνα με το μαρξιστικό σχήμα, ο κινητήριος μοχλός της κοινωνίας

είναι η πάλη των τάξεων, των εργατικών και παραγωγικών δυνάμεων με την

«πλουτοκρατία», της οποίας η ευημερία στηρίζεται στους κόπους τους. Η

ιδεολογία της αστικής τάξης ήταν συγχρόνως η κυρίαρχη ιδεολογία, εφόσον

ήταν ο νικητής του κοινωνικού ανταγωνισμού. Τώρα πλέον, όμως, η πάλη

αυτή δεν φαίνεται να υπάρχει πουθενά, όχι γιατί εξαφανίστηκαν οι τάξεις80

αλλά ίσως γιατί η πολιτική και η ιδεολογία έχουν είτε εξαφανιστεί είτε

μεταλλαχτεί, οπότε δεν είναι εύκολα φανερές.

Η ιδεολογική κατηγορία της κοινωνικής τάξης έχει παραγκωνιστεί

από την αντίστοιχη της «ομάδας (έννοια η οποία διακρίνεται σαφώς στο

πολιτικό υποσυνείδητο τόσο από εκείνη της κοινωνικής τάξης, όσο και από

εκείνη του status, του κοινωνικού κύρους)»81 και ο καθένας πλέον

κατηγοριοποιείται σε μια ή περισσότερες από αυτές.

O Jameson αναφέρει για τις σύγχρονες κοινωνίες ότι αποτελούν «ένα

πεδίο υφολογικής και λογικής ομοιογένειας δίχως κανόνα. Απρόσωποι

μεγιστάνες …δεν έχουν πλέον ανάγκη να επιβάλουν τον λόγο τους (ή και

αδυνατούν)».82 Ίσως λοιπόν να ευθύνεται ο πλουραλισμός της σύγχρονης 78Fredric jameson, “postmodernism or the culyural logic of late capitalism”, οπ.π. σελ 476 79ibid Σελ. 275 80 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 53 Συγχρόνως αναφέρει χαρακτηριστικά: «το πώς ακριβώς οι κοινωνικές τάξεις νοούνται υπό εξαφάνιση είναι κάτι που δεν μπόρεσα να καταλάβω» (οπ.π. σελ. 132.).81ibid σελ. 136 82 ibid σελ. 53 Συγχρόνως ο Jameson αναφέρεται και στην σελ. 249 στους γιάπις όχι ως κυρίαρχη τάξη, αλλά θεωρώντας τις πολιτιστικές τους πρακτικές και αξίες ως κυρίαρχο ιδεολογικό και πολιτιστικό παράδειγμα, ενώ παράλληλα κάνει λόγο και για την έλξη και τη γοητεία της ευπορίας του κόσμου τους στη σελ. 139

32

πραγματικότητας και η βύθιση του τεμαχισμένου Υποκειμένου, ανίκανου να

«πράξει» και να δημιουργήσει ιστορία μέσα σε ένα εξαπλωμένο και

πολύπλοκο κόσμο, μέσα στον ωκεανό των καταναλωτικών προϊόντων και

της ετερογένειας με την οποία έρχεται αντιμέτωπος.

Ως φορέα εξελίξεων ο Jameson παρουσιάζει το πολυεθνικό κεφάλαιο

ως μια «μη ανθρώπινη» διαδικασία και λογική, που συμπεριλαμβάνει όμως

και τα άτομα που έχουν διαπαιδαγωγηθεί μέσα από αυτό και αναζητούν την

μεγάλη ευκαιρία, επινοώντας νέους τρόπους και αναδιοργανώνοντας τις

επιχειρήσεις, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει «πράξη» (την εννοούμε με την

έννοια που δίνει η Χ. Άρεντ στο Vita Activa ως δημιουργία ιστορίας, που

επισυμβαίνει στον πολιτικό χώρο) «οι άνθρωποι κάνουν την ιστορία τους,

μα όχι μέσα σε συνθήκες δικής τους επιλογής»83

Ας προσπαθήσουμε τώρα να ερευνήσουμε τις εξελίξεις στο πολιτικό

πεδίο, όπως διαμορφώθηκαν μέσα στον μεταμοντερνισμό. Σε μια εποχή,

όπου «τα πάντα στην κοινωνική μας ζωή, μπορούν πλέον να θεωρηθούν

πολιτιστικής υφής».84 Ο Jameson θεωρεί ότι υπάρχει διέξοδος για να

διασώσουμε την πολιτική. Όπως ο Freud έβρισκε στο ασυνείδητο τις

ενέργειες της libido, έτσι κι ο Jameson θα ανιχνεύσει μέσα στις πολιτιστικές

πρακτικές «μορφές πολιτικής ηθικής».85

Βρισκόμαστε λοιπόν αντιμέτωποι με την εμφάνιση των «νέων

κοινωνικών κινημάτων», που “συνιστούν αναμφισβήτητα ιστορικό

φαινόμενο, αποτέλεσμα της πρωτοφανούς επεκτάσεως του καπιταλισμού”.86

Δεν θα πρέπει να θεωρηθούν ως αντικαταστάτες των παλαιών κοινωνικών

τάξεων, των οποίων η εξαφάνιση, όπως είδαμε, δεν μπορεί να γίνει δεκτή,

83 ibid σελ. 250-251 84ibid σελ. 92 85 Fredric Jameson, “Postmodernism or the cultural logic of late capitalism”, οπ.π. σελ. 94 86Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 132.

33

αλλά μπορούν να ειδωθούν ως ένα μοντέλο πολιτικοποίησης, που

συνίσταται στην «πολιτική μικρής κλίμακας».87 Η τάση για διαφοροποίηση88

και ο πολυδιάστατος νέος χώρος δεν επιτρέπει τον συντονισμό και την

συνεργασία τους ή την ανάδειξη πρακτικών που μπορούν να εφαρμοστούν

παντού.89 Από την άλλη, αυτές οι ομάδες δεν μπορούν να είναι υποκείμενα,

εξ ορισμού, εφόσον ζούμε στον κόσμο, όπου έχει επέλθει ο θάνατος του

Υποκειμένου και ο τεμαχισμός της πραγματικότητας, οπότε καθίσταται

“προβληματική η οπτική των «μεγάλων αφηγημάτων» του τύπου της

αστικής ή σοσιαλιστικής επανάστασης…, καθ’ ότι δύσκολα μπορεί κανείς

να συλλάβει τέτοιου είδους αφηγήματα δίχως ένα «υποκείμενο ιστορίας».90

Καμία ομάδα λοιπόν δεν μπορεί να αποτελέσει τον φορέα που θα

οδηγήσει σε κοινωνική αλλαγή, εφόσον βρίσκεται σε σύγχυση, διάσπαση

και αμηχανία απέναντι σε προκλήσεις του καπιταλισμού. Είναι αναγκαίος

ένας συντονισμός τοπικών και συλλογικών αγώνων, καθώς «η πολιτική

λειτουργεί μόνο όταν αυτά τα δύο επίπεδα μπορούν να συντονιστούν».91

Ο πολλαπλασιασμός αυτών των ομάδων και ο απολογισμός της

δράσης τους μπορούν αν ιδωθούν από δυο διαφορετικές πλευρές.92 Από την

μια, τα νέα κοινωνικά κινήματα αποτελούν απλώς αντανάκλαση της νέας

κοινωνικής πραγματικότητας και από την άλλη, δίνεται έμφαση στις μικρές

τοπικές τους νίκες, όποτε μπορούν να χαρακτηρισθούν ως «ιστορικοί

φορείς». Μια σωστή προσέγγιση θα πρέπει να πάρει υπόψη της και τις δυο

απόψεις συγχρόνως ως ισχύουσες. Η επιλογή ενός από τα δυο για τον 87ibid σελ. 131 Οι Tom Jugtenberg- David Mac Kie “Eco impacts and the greening of postmodernity”θεωρούν πως κεντρικό πρόβλημα των νέων κοινωνικών κινημάτων αποτελούν πλέον τα οικολογικά ζητήματα.88 Υπεράσπιση του «τρόπου ζωής» Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ σελ. 162 και συγχρόνως αποστροφή ομάδων, που διέπονται από υπερηφάνεια για την ταυτότητά τους, έναντι άλλων ομάδων οπ.π. σελ. 169 89 Ο Jameson αναφέρει το παράδειγμα των μαύρων εργατών του Ντητρόιτ ibid σελ. 457 90ibid σελ. 170-171 91 ibid σελ. 146.92 Ibid σελ. 140-145

34

Jameson θυμίζει το δίλημμα του μαρξισμό: βολονταρισμός-ντετερμινισμός93

και προτείνει την διαλεκτική σύνθεσή τους με βάση την λύση που δόθηκε

για το προηγούμενο παράδειγμα «η στράτευση σου στην πράξη δεν

αποβαίνει παράγοντας αναίρεσης του δόγματος των αντικειμενικών

συνθηκών… ενώ την ίδια στιγμή…ο βολονταρισμός είναι κι αυτός προϊόν

των κοινωνικών συνθηκών, όπως ακριβώς και η συλλογική πράξη».94

Οι κοινωνικές ομάδες λοιπόν δεν αποτελούν ακόμη κοινωνικές τάξεις,

που θα διεκδικήσουν δυναμικά την επανάσταση και θα αναδειχθούν σε

φορέα αλλαγής. «Ο μεταβατικός χαρακτήρας της νέας παγκόσμιας

οικονομίας δεν έχει ακόμα επιτρέψει να μορφοποιηθούν οι τάξεις της με

κάποια σταθερότητα, πολλώ μάλλον να αποκτήσουν γνήσια ταξική

συνείδηση, οπότε και οι εντονότατοι κοινωνικοί αγώνες της εποχής μας

είναι σε μεγάλο βαθμό διάσπαρτοι και άναρχοι».95

Άλλωστε η ταξική συνείδηση αποκτιέται σταδιακά και σιγά,

διαδικασία που δυσχεραίνεται από τους γρήγορους ρυθμούς ανάπτυξης της

εποχής μας.

Σε μια θεωρία, όπως αυτή του Jameson, που είναι εστιασμένη στον

τρόπο παραγωγής, «οι συγκρίσεις μεταξύ πολιτιστικών στυλ λειτουργούν ως

πρώτες ύλες μιας βαθύτερης σύγκρισης μεταξύ των τρόπων παραγωγής, οι

οποίοι, αντιπαρατίθενται και αξιολογούν ο ένας τον άλλο».96

Ο τρόπος παραγωγής, όπως και ο ίδιος ο καπιταλισμός, είναι έννοιες

μη αναπαραστάσιμες, και εύκολα μπορούν να γίνουν στόχος από τη

σύγχρονη θεωρία ως ιδεολογήματα που θέλει να αποφύγει ολοποιητικές

προσεγγίσεις και ερμηνείες. Ίσως όλα αυτά τελικά να είναι θέμα ιστορικών

93 Ή και την απαγορευτική για τον Καντ σύνθεση ελευθερίας-αιτιότητας.94 Ibid σελ. 144 95ibid σελ. 171 96 ibid σελ. 106

35

συνθηκών, οι οποίες επιτρέπουν ή όχι σε ένα στοχασμό να πάρει τέτοιες

κατευθύνσεις. Είδαμε, για παράδειγμα, προηγουμένως, την συσχέτιση της

αποτυχίας των κομμουνισμών με οτιδήποτε έχει να κάνει με ολοποιητική

μέθοδο, οπότε μπορεί ευκολότερα να γίνει κατανοητή με τέτοια αντίδραση.

Βέβαια η έννοια του τρόπου παραγωγής είναι μια διευρυμένη έννοια,

«που περιλαμβάνει σειρά αντιτιθέμενων δυνάμεων και νέων τάσεων»97 και

συγχρόνως πολλά επίπεδα (όπως και αυτό της κατανάλωσης και

διακίνησης). Για τον Jameson η «σύλληψη της έννοιας ενός τρόπου

παραγωγής καταγράφεται ενίοτε ως μια από τις μορφές που παίρνει ως

πρωτοεμφανιζόμενη κοινωνική συνείδηση ή ιστορικότητα»98

Είδαμε λοιπόν τον Jameson να προσπαθεί να χαρτογραφήσει

κοινωνιολογικά και ταξικά την σύγχρονη εποχή, προσπαθώντας να

αποκαλύψει την σχέση της οικονομίας με την πολιτιστική παραγωγή, καθώς

και τον πολιτικό ρόλο και τις συνθήκες ύπαρξης των «νέων κοινωνικών

κινημάτων». Η μέθοδός του χαρακτηριζόταν από τη διαλεκτική σύνθεση της

βάσης και του εποικοδομήματος και την ιστορική ένταξη όλων των

συνισταμένων.

97 ibid σελ. 247 98 ibid σελ. 246

36

Σύγχρονος Θεωρητικός Λόγος και Jameson

Ας ερευνήσουμε τώρα το πεδίο του “θεωρητικού λόγου” στη

μεταμοντέρνα εποχή και την αντίδραση του στην ιδεολογία, την αφήγηση

και στην ίδια την ιστορία. Κατ’ αρχήν θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε στη

λογική της, την τάση για απονομιμοποίηση όλων των ιδεολογιών, του

Μαρξισμού, της ιστορικής ανάλυσης, της υπερβατικότητας και γενικότερα

το “τέλος των μεγάλων αφηγήσεων”. Όπως διατείνεται ο Lyotard “Η

ιδεολογία είναι συνδεδεμένη με τον ιδεαλισμό”99 και το έργο του

μεταμοντέρνου “είναι η πλήρης εξάλειψη όλων των μορφών αυτού που

κάποτε αποκαλούσαμε ιδεαλισμό, στις αστικές ή ακόμα και στις

προκαπιταλιστικές κοινωνίες”100

99Vincent Descombes “Το ίδιο και το άλλο”. μτφ. Λένα Κασίμη, εκδ. Praxis 1984 σελ. 151100Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 223

37

Οι σύγχρονες κοινωνίες φαίνονται να θέλουν να είναι απαλλαγμένες από

οποιαδήποτε κριτική θεώρηση101 και από οποιοδήποτε συλλογικό όραμα και

“αλήθεια”. Θέλουν λοιπόν να σβήσουν και να ακυρώσουν την φιλοσοφική

παράδοση θέτοντας στη θέση της την πρακτική του “όλα είναι δεκτά” στο

όνομα ενός ασαφούς πλουραλισμού, γλιτώνοντας πλέον από την

προβληματική της αυτοκριτικής ή της αυτοαναφορικότητας του λόγου και

της θέσπισης κριτηρίων και μεθόδων. Κατά τον Lyotard τα γλωσσικά

παιχνίδια συνιστούν μια αυτορρυθμιζόμενη πρακτική, όπου όλοι

συμμετέχουν και οι κανόνες τους είναι προϊόν συμφωνίας των παικτών

μεταξύ τους. Αυτό θα μπορούσε να εκληφθεί ως ένα σχήμα που δεν

χρειάζεται μια μετααφήγηση για να το επικυρώσει, αλλά αντίθετα μπορεί να

εξελίσσεται μόνο του προς διάφορες κατευθύνσεις, αποδεσμευμένο από

κάθε κριτικό έλεγχο. Η αλλαγή των κανόνων εναποτίθεται σε αυτούς που

συμμετέχουν, οπότε οποιαδήποτε μορφή και αν πάρουν η “ευθύνη”

βαραίνει αποκλειστικά τους ίδιους. Ψάχνοντας για το “κοινωνικό

ισοδύναμο” της παραπάνω πρότασης θα μπορούσαμε να πούμε ότι

πρόκειται για τους πολίτες μιας φιλελεύθερης συμμετοχικής δημοκρατίας,

τη σύγχρονη μορφή δηλαδή που έχει πάρει η έννοια του “ενεργού

πολίτη”.102

Ουσιαστικά ο Lyotard παρεκκλίνει από τις δοσμένες γραμμές σκέψεις

που χαράχτηκαν στο πεδίο της καντιανής κριτικής και τελικά “αποφεύγει

θεωρητικά ζητήματα περί εγκυρότητας και νομιμότητας της γνώσης, παρά

τα εξουδετερώνει”,103 λόγω της πραγματιστικής οπτικής του.101 ή μάλλον από κάθε φιλοσοφία, εφόσον ο φιλοσοφικός λόγος από τη στιγμή που γεννιέται, είναι καταρχήν μέθοδος και επομένως κριτική. Δεληγιώρη Αλεξάνδρα “Ο μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία” εκδ. Αλεξάνδρεια 1996 σελ. 495.Αυτό που αλλάζει είναι ο τρόπος με τον οποίο η κριτική θεμελιώνει το λόγο102 ένας πολίτης δηλαδή που συμμετέχει και ενδιαφέρεται για τα “κοινά” και φαίνεται να λαμβάνει μέρος στις αποφάσεις, χωρίς όμως να του επιτρέπεται να αναρωτηθεί για το πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί και μη έχοντας τη δυνατότητα για εκ βάθρων κριτική και ανανέωσή του.103Για τα παραπάνω Αλ. Δεληγιώργη “Ο μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία” οπ.π. σελ. 448 και 450

38

Ο Jameson χαρακτηρίζει “το μεταμοντέρνο στοχασμό … βάσει των

ιδιαιτεροτήτων της γλώσσας του μάλλον παρά ως μεταλλαγή στο επίπεδο

της σκέψης ή της συνείδησης καθ’ εαυτών”. Μια αισθητική του νέου

θεωρητικού λόγου θα περιελάμβανε κατά πάσα πιθανότητα τις εξής

επιταγές: να μη διατυπώνει προτάσεις και να μη φαίνεται ότι εκφράζει

πρωτογενή νοήματα ή ότι έχει θετικό (αποφαντικό) περιεχόμενο”104.

Το να ψάχνει κανείς να βρει πρωτογενή νοήματα και αρχές είναι εξ’

ορισμού απορριπτέο και τελικά το μόνο που μπορεί να φανερώσει η

αναζήτηση αυτή είναι η ανεπάρκεια του λόγου να τα προσεγγίσει και να

φτάσει σε αυτό που κάποτε ήταν η κυριότερη αναζήτηση, δηλαδή στην

“αλήθεια”.

Η τελευταία έχει μετατραπεί σε μια λέξη που η αναπαράστασή της

μπορεί να μας θυμίσει τη “χαμένη Ατλαντίδα”, που όλοι αναζητούσαν να

βρουν χωρίς αποτέλεσμα, πλέον κινείται δηλαδή ως έννοια περισσότερο στο

χώρο της μυθοπλασίας παρά της πραγματικότητας. Η εγκατάλειψη της

αναζήτησης και των κρίσεων περί αλήθειας ίσως αποτελεί “πολύ κατανοητή

αντίδραση σε ένα κόσμο ήδη υπερφορτωμένο με τέτοιου είδους πράγματα -

είναι λοιπόν δευτερογενής επίπτωση μιας πρωτογενούς αξιώσεως της

γλώσσας, η οποία δεν θα αποσκοπεί πλέον στην εκφορά λόγου ως υποδοχής

τέτοιων κατηγοριών”.105

Γενικότερα παρατηρείται μια στροφή στο πεδίο της γλώσσας. Τη θέση

της κοσμοθεωρίας και της ιδεολογίας έχει πάρει ο “κώδικας”. “Εκεί που

κάποτε “πίστευα” σε μια δεδομένα αντίληψη του κόσμου, πολιτική

φιλοσοφία, φιλοσοφικό σύστημα ή απλώς θρησκεία, σήμερα πλέον μιλάω

ένα συγκεκριμένο ιδίωμα ή έναν ιδεολογικό κώδικα”.106

104 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ. 229.105 ibid σελ. 230 106ibid σελ. 232

39

Τα αντίπαλα στρατεύματα που διασταυρώνονται στο πεδίο μάχης δεν

είναι οι αντικρουόμενοι στοχασμοί αλλά οι διαφορετικές προτάσεις, τα

ξεχωριστά πλέον ιδιώματα, και το αποτέλεσμα θα είναι η παραγωγή νέου

θεωρητικού λόγου “με την ενεργοποίηση μιας αντιστοιχίας δυο

προϋπαρχόντων κωδίκων, οι οποίοι … γίνονται νέος κώδικας … που δεν

μπορεί κατά κανένα τρόπο να θεωρηθεί προϊόν σύνθεσης του προηγούμενου

ζεύγους: δεν πρόκειται καθόλου για το τέλος των διεργασιών που οδήγησαν

στην κατασκευή των κλασικών φιλοσοφικών συστημάτων”. 107

Οι ανταγωνιστικοί κώδικες προσπαθούν να αποφύγουν οτιδήποτε

αφαιρετικό ή οντολογικό και η αναφορά τους περιορίζεται σε ένα τμήμα της

τεμαχισμένης πια πραγματικότητας.

Η σχέση τους μπορεί να ανευρεθεί στη διακωδικοποίηση, στην οποία

ελέγχονται και συγκρίνονται το περιεχόμενο και οι δυνατότητές τους. Και

το “ζητούμενο είναι η σύνδεση δυο σειρών όρων, έτσι ώστε η μια να

εκφράζει ή να “ερμηνεύει” την άλλη (με την αυστηρή έννοια του

ερμηνεύοντος, interpretant, του Πέρς) … Οι διαφορετικοί κώδικες …

υπεισέρχονται σε μια σχέση που συγγενεύει με εκείνη της βάσης και του

εποικοδομήματος”. 108 Οπότε μπορεί να ανοίξει μια τεράστια αλυσίδα

αντιστοιχήσεων και εξέλιξης.

Οι νέοι κώδικες που προκύπτουν συνεχώς, παραγκωνίζουν τους

προηγούμενους αφήνοντας τους στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Ο

Jameson αναφέρει την παρατήρηση του Ρόρτυ για την “πρωτοτυπία” του

Ντεριντά. “Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι ο Ντεριντά ή οποιοσδήποτε άλλος

αναγνώρισε προβλήματα σχετικά με τη φύση της κειμενικότητας ή της

γραφής, τα οποία η παράδοση αγνοούσε. Εκείνο που κατόρθωσε είναι να

107 ibid σελ. 233 108 ibid σελ. 233

40

δημιουργήσει τρόπους του λέγειν, οι οποίοι κατέστησαν τους παλαιότερους

προαιρετικούς και άρα έθεσαν λίγο ως πολύ εν αμφιβόλω”. 109

Το κυρίως ενδιαφέρον του «νέου θεωρητικού λόγου» είναι να

αναγνωρίσει μέσα στην ίδια γλώσσα τις “ιδεολογικές ψευδαισθήσεις και τα

σφάλματα που κυοφορούνται μέσα της110”.

Ο Ντεριντά σκοπεύει να φανερώσει την αναλήθεια της γνώσης και να

ξεσκεπάσει το μεταφυσικό της περιεχόμενο. Συγχρόνως καταδεικνύει τη

διασύνδεση του φιλοσοφικού λόγου με τις πρακτικές καθιέρωσης και

εξουσίας καθώς “η θέληση για αλήθεια που υποκινεί τη δογματική

μεταφυσική, με τον τρόπο που επιδιώκεται και εκφράζεται μέσω της

αξιωματικής αρχής της ταυτότητας, μετατρέπεται σε θέληση για

κατίσχυση”111.Καταληκτικά σύμφωνα με τον Jameson “Η γενικότερη

ρητορική της αποδόμησης” (ως ιδεολογίας) καταλήγει στην πρόταση ότι …

“όλα τα μεγάλα κείμενα αποδομούν τον εαυτό τους ή ότι οι λογοτεχνικές

γλώσσες,, ως λογοτεχνικές ακριβώς, αυτό κάνουν πάντα”. Τελικά, όπως

διαμορφώνεται το πεδίο ίσως θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο για πέρασμα

από το στοχασμό στο σχολιασμό και από τις ιδεολογικές αντιπαραθέσεις

στις λογομαχίες.

Σκόπιμο θα ήταν τώρα να δούμε που στοχεύει η σύγχρονη θεωρία και

από που προκύπτει. Ο Jameson αναφέρει ως κύριο στόχο της την Αριστερά

και οποιαδήποτε μορφή ιστορικού στοχασμού112.

Ο στοχασμός της ιστορίας όμως δε μπορεί να καταργηθεί, όπως ακριβώς

δεν μπορεί καταργηθεί η στοχαστική σκέψη. Ο “θεωρητικός λόγος … άλλο

109ibid σελ. 236 110 ibid σελ, 230.111 Αλ. Δεληγιώργη “Σκέψη και προοπτική”εκδ.Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2002 σελ. 265-266112 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 265

41

δεν κάνει από το να καταδεικνύει το κατ’ ανάγκη ασυνεχές και ανέφικτο

κάθε είδους σκέψης”. 113

Κι όμως η διαπίστωση οποιαδήποτε ασυνέχειας ή μη επιτευξιμότητας114

δεν σημαίνει απαραίτητα ότι πρέπει να αποτελεί καταδικαστική απόφαση.

Σε κάθε εποχή δημιουργούνται συνθήκές που επιτρέπουν ή αποκλείουν

ένα τρόπο σκέψης. Ο Jameson αναρωτιέται για παράδειγμα “για πιο λόγο οι

έννοιες της ολότητας εμφανίζονται ως αναγκαίες και αναπόφευκτες σε

ορισμένες ιστορικές στιγμές ενώ σε άλλες, απεναντίας ως νοσηρές και

ασύλληπτες”.115

Η εποχή μας θα μπορούσε να θεωρηθεί εποχή νομιναλισμού, που τα

προδρομικά της στάδια θα μπορούσαν να ανευρεθούν στον υπαρξισμό του

Σαρτρ και στον αγγλοαμερικανικό εμπειρισμό. Την κυριαρχία του

αφαιρετικού λόγου στη μοντέρνα εποχή διαδέχθηκε η “επακόλουθη

μεταμοντέρνα αντίδραση, … που σηματοδοτεί μια επιστροφή στο

συγκεκριμένο”.116

Οι ιδεολογίες που θέλουν να θεσπίσουν ένα καινούριο σύστημα και να

αλλάξουν τον κόσμο, θέτοντας τα πιστεύω τους ως αντικειμενικές αξίες δεν

έχουν χώρο στο μεταμοντέρνο. Χώρος προφανώς δίνεται μόνο στην

κατανάλωση και την αυτορυθμιζόμενη ανάπτυξη του κεφαλαίου, οπότε όλα

τα άλλα περιττεύουν. Ο Jameson θεωρεί ότι η λογική του

μεταμοντερνισμού, η απονομιμοποίηση των ιδεολογιών, η αντίσταση στις

ολότητες μπορούν να ειδωθούν ως αποτέλεσμα του διαχωρισμού από τα

μέσα παραγωγής.117

113ibid σελ. 235 114 Όπως για παράδειγμα η ευρέως διατυπωμένη αδυναμία της γλώσσας να μιλήσει για το συγκεκριμένο, να πλησιάσει την αναφορά της, δηλ. τα ίδια τα πράγματα115Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ.243116 ibid σελ. 186 117 ibid σελ. 238

42

Σύμφωνα με τον Terry Eagleton,118 η ιδεολογία για τον De Mαn είναι

γλώσσα που παρεξηγεί τον εαυτό της και πιστεύει ότι έχει οργανικό δεσμό

με αυτό που αντιπροσωπεύει. “Η ιδεολογία λοιπόν είναι μπέρδεμα του

γλωσσολογικού με την φυσική πραγματικότητα”. Για τον αναθεωρητή του

Marx, Jameson η ιδεολογία δεν είναι μια «ψευδής συνείδηση» αλλά τον

βλέπουμε να ασπάζεται τον ορισμό του Althusser σύμφωνα με τον οποίο “η

ιδεολογία είναι η αναπαράσταση της φανταστικής σχέσης των ατόμων με

τις πραγματικές συνθήκες της ύπαρξής τους”.

Όλες αυτές οι αντιδράσεις όμως κρύβουν μέσα τους μια ιδεολογία διότι

“κάθε σύστημα σκέψης είναι επιδεκτικό αναπαράστασης, … και μπορεί να

νοηθεί ως ιδεολογική “οπτική του κόσμου” … ακόμα και οι ακρότατοι των

υπαρξισμών ή μηδενισμών…”119

Ο George Novack θεωρεί ότι κάθε σύγχρονη φιλοσοφική σχολή μπορεί

να ταυτιστεί με μια πολιτική τάση ή κοινωνικό πρόγραμμα, όπως για

παράδειγμα ο πραγματισμός που έχει συνδεθεί με το φιλελευθερισμό και

την ανασυγκρότηση του κεφαλαίου.120

Τελικά οι συζητήσεις γύρω από το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων, των

ιδεολογιών, της θεωρίας, που θέλουν να ξεχωρίσουν τη γνώση από τα

πιστεύω για ποια κατάσταση μιλάνε μετά από αυτό το τέλος; Ο Jameson

αναφέρει ότι πολύ λίγοι μπορούν να πιστέψουν ότι το να σταματήσει η

θεωρία δεν θα έχει πρακτικές συνέπειες και ότι υπάρχουν κάποια κίνητρα

πίσω από αυτό και ότι τελικά το ζήτημα αυτό μπορεί να αναδομηθεί στο

πρόβλημα εμμένειας-υπερβατικότητας121 όπου ο διαχωρισμός τους κλίνει 118 Simon Malpas, “ Postmoderrn Debates”, οπ.π. σελ. 81 από το άρθρο του Eagleton: Ideology, Discourse and the problems of “Post-Marxism” σελ.79-93119Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 304 120 George Novack “Pragmatism Versus Marxism”. Pathfinder Press 1975 σελ. 8 όπως και στο Αλεξάνδρα Δεληγιώργη “Μοντερνισμός στη σύγχρονη φιλοσοφία”, οπ.π. βρίσκουμε τη δήλωση του Ρόρτυ: “Με τη μορφή που του έδωσε ο Dewey, ο πραγματισμός είναι κομμένος και ραμμένος στις ανάγκες του πολιτικού φιλελευθερισμού”.121Fredric Jameson, “Postmodernism or the cultural logic of late capitalism’, οπ.π. σελ. 183

43

υπέρ της πρώτης. Η υπερβατική σκέψη παραγκωνίσθηκε από το “νέο

ιστορικισμό”, που διατήρησε το εργαλείο των “ομολογιών” και το επέκτεινε

“αποκλείοντας όμως ερμηνευτικές και θεωρητικές προσεγγίσεις”.122

Ο Jameson δηλώνει ξεκάθαρα ότι: “αποστολή της σύγχρονης θεωρίας

είναι η κριτική και η αναίρεση αυτού ακριβώς του ερμηνευτικού μοντέλου

του εντός/εκτός καθώς και η καταδίκη του ιδεολογικού ως μεταφυσικού”.123

Το έργο τέχνης είναι ένα κείμενο που δεν επιτρέπει να εννοηθεί υπό το

πρίσμα μιας έκφρασης, ενός πιστεύω.

Όλη αυτή η εποχή που κηρύσσει το τέλος της θεωρίας και την ελευθερία

από την καταδυνάστευση των ολοποιητικών μεθόδων και των αφηγήσεων,

είναι η εποχή με την οποία έρχεται αντιμέτωπος ο Jameson προσπαθώντας

να την απονομιμοποιήσει και συγχρόνως προσπαθώντας να διασώσει τις

φιλοσοφικές πρακτικές που θα ανακόψουν την πορεία και τη λογική του

κεφαλαίου. Δεν είναι εφικτό να βγούμε σε ένα χώρο εκτός αφήγησης, γιατί

μέσα από αυτή γνωρίζουμε και προσεγγίζουμε τον κόσμο. Το “τέλος των

αφηγήσεων” είναι κι αυτό μια αφήγηση. “Έχει σημασία το γεγονός ότι το

μεταμοντέρνο αυτοανάγεται σε θεωρία, ενώ ταυτόχρονα διακηρύσσει ότι η

θεωρητική έρευνα είναι μια ανέλπιδη προσπάθεια”.124

122ibid σελ. 183 123Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 47 124 “Μοντέρνο-Μεταμοντέρνο” εκδόσεις Σμίλη 1988 σελ.26 από το κείμενο του Olivier Revault D’ allonnes “Mικρή ιστορία της λέξης Μεταμοντέρνο”.

44

Προτάσεις του Jameson βασισμένες στο Μαρξισμό

Η απροσδιοριστία που διέπει τις απόψεις για το μεταμοντέρνο, καθώς

και η ίδια η πολύπλοκη και μη αναπαραστάσιμη πραγματικότητα που αυτό

ορίζει, δεν αφήνουν πολλά περιθώρια για συμφωνία και καθολική αποδοχή

αλλά αντίθετα ανοίγουν μεγάλες θεωρητικές συζητήσεις τόσο για τη μέθοδο

που κανείς θα ακολουθήσει για να συλλάβει τη σύγχρονη εποχή, όσο και τις

πολιτικές προτάσεις που θα προκύψουν, εάν βέβαια είναι αποδεκτή η

δημιουργία τους.

Όσον αφορά τον Jameson, η πρόταση του για πολιτιστική πολιτική

μπορεί να χαράξει δυο διαφορετικές κατευθύνσεις125. Από τη μια πλευρά, η

πολιτική αισθητική, που τη χαρακτηρίζει ως περισσότερο μεταμοντέρνα και

ομοιοπαθητική στρατηγική, της οποίας η πρακτική αφορά την υπονόμευση

της εικόνας και κατ΄ επέκταση της κοινωνίας του θεάματος με τα ίδια της τα

μέσα, δηλαδή με την ίδια την εικόνα, μέσω της διαρκούς αύξησης των

δόσεων ομοιωμάτων που λαμβάνει κανείς με στόχο τον υπερκορεσμό από

τη συνεχή διαδρομή από εικόνα σε εικόνα.

Στην αντίπερα όχθη τίθεται η «μοντέρνα» στρατηγική της

γνωσιολογικής χαρτογράφησης, προκειμένου να ανακαλύψουμε και να

125Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 251-252.

45

αναπαραστήσουμε τη θέση μας μέσα στο μεταμοντέρνο χώρο. Να

γνωρίσουμε ουσιαστικά τους ίδιους μας τους εαυτούς και το πεδίο που μας

περιβάλλει. Ο σύγχρονος παγκόσμιος υπερχώρος, από τη μια μεριά, δεν μας

επιτρέπει την οριοθέτηση του και την επακόλουθη αυτοτοποθέτηση του

ατόμου. Από την άλλη, ο τεμαχισμός του Υποκειμένου και η σχιζοφρενική

πραγματικότητα που βιώνει αποτελούν εμπόδιο για μια σκέψη που θα

ανακαλύψει τη συνεκτική σχέση των επιμέρους και θα μπορέσει να

συγκροτήσει το περιβάλλον και την ίδια ως ολότητα.

Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή της χαρτογράφησης, στην αρχή θα

συναντήσουμε τις προχαρτογραφικές δραστηριότητες «ως δρομολόγια παρά

ως χάρτες…που κατασκευάζονται με βάση τις υπαρξιακές εμπειρίες126».

Η ανακάλυψη της πυξίδας ανάγει το πρόβλημα της χαρτογράφησης σε

πιο σύνθετα επίπεδα, εισάγοντας «μια ολότελα καινούργια συνιστώσα, τη

σχέση μας με την ολότητα127». Μεταφράζοντας τα παραπάνω στο πεδίο της

γνωσιολογικής χαρτογράφησης, βρισκόμαστε πλέον στη σχέση της

εμπειρικής θέσης του Υποκειμένου με τον περιβάλλοντα χώρο του, ο οποίος

ξεφεύγει από τα στενά πλαίσια της ορατότητας, αλλά μετατρέπεται σε

αφηρημένη έννοια που αντιπροσωπεύει ολόκληρο το χώρο.

Η τρίτη διάσταση, δηλαδή «το πρόβλημα της γλώσσας της

αναπαράστασης128», που έρχεται ως αποτέλεσμα της ανακάλυψης της

υδρόγειου σφαίρας, θα μας οδηγήσει στην προβληματική της εφικτότητας

της αναπαράστασης και της επίθεσης της μεταμοντέρνας θεωρίας εναντίον

της.

Ωστόσο, ο Jameson θέτει το θέμα της γνωσιολογικής χαρτογράφησης

και της αναπαράστασης σε άλλο επίπεδο καθώς τα συνδέει με τον

126 Ibid σελ. 97.127 Ibid σελ. 97.128 ibid σελ. 98.

46

αλτουσεριανό ορισμό της ιδεολογίας129, οπότε «αυτό που καλείται να κάνει

ο γνωσιολογικός χάρτης μέσα στο πιο περιορισμένο πλαίσιο της

καθημερινής ζωής στην πραγματική πόλη είναι να επιτρέψει στο ατομικό

υποκείμενο να αναπαραστήσει τη θέση του στο επίπεδο της ευρύτερης

ολότητας που συνιστά το σύνολο των κοινωνικών δομών εν γένει- ολότητα

η οποία δεν μπορεί να αναπαρασταθεί καθ’ εαυτήν130».

Οπότε η χαρτογράφηση τελικά αφορά τον κοινωνικό χώρο και τις

κοινωνικές σχέσεις, καθώς και την ταξική διαστρωμάτωση μέσα σ΄ αυτόν,

που στην περίπτωση του μεταμοντέρνου αρθρώνονται πολλές δυσκολίες για

την ολοκλήρωσή της, παρουσιάζοντας το όλο εγχείρημα ως ανέφικτο.

Πρέπει βέβαια να επιμείνουμε στο χάσμα μεταξύ της « συγκεκριμένης

τοποθέτησης του υποκειμένου και της ταξικής δομής μέσα στην οποία

βρίσκεται, ….το οποίο η ιδεολογία…αποπειράται να γεφυρώσει, συντονίσει,

χαρτογραφήσει131».

Ο Jameson προχωράει παραπέρα το συλλογισμό του συσχετίζοντας τη

διάκριση του Αλτουσέρ και του Μάρξ ανάμεσα σε επιστήμη και σε

ιδεολογία (δηλαδή αφηρημένης γνώσης του κόσμου και «οπτικής γωνίας»

του ατόμου) με το «πραγματικό» και «φαντασιακό» στάδιο του Λακάν

αντίστοιχα132.

Το «πραγματικό» στάδιο αντιπροσωπεύει την πραγματικότητα έξω από

την συνείδηση του υποκειμένου ενώ το «φαντασιακό» αποτελεί την

αίσθηση της ατομικότητας. Όσον αφορά τώρα το «συμβολικό» στάδιο του

129 Που, όπως είδαμε και πριν, τίθεται ως: «η αναπαράσταση των φανταστικών σχέσεων υποκειμένου με τις πραγματικές συνθήκες ύπαρξης του/της».130. Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 96.131 Ibid σελ.260132 Ο Jameson συγχρόνως κάνει λόγο για «λακανικά υποστυλώματα» της αλτουσεριανής θεωρίας, ibid σελ. 98.

47

Λακάν, που αντιπροσωπεύει την είσοδο της γλώσσας, μπορεί να

αντιπαρατεθεί με την ίδια την χαρτογράφηση133.

Για τον Jameson, ένα στοχαστή που προσπαθεί να ανανεώσει το

μαρξισμό και να αποκαλύψει τις κοινωνικές και ταξικές διαφορές της

σύγχρονης εποχής, προσανατολισμένο προς την Αριστερά, «η γνωσιολογική

χαρτογράφηση δεν ήταν στην πραγματικότητα τίποτα περισσότερο από

κωδικοποιημένη αναφορά στην «ταξική συνείδηση»- με την διαφορά ότι

προέτεινε την ανάγκη μιας ταξικής συνείδησης καινοφανούς ενώ συνάμα

οδηγούσε την ανάλυση στην κατεύθυνση της νέας εκείνης διάστασης χώρου

που ενυπάρχει στο μεταμοντέρνο134».

Ο Sean Homer παρατηρεί όμως για τον Jameson ότι «αντιμέτωπος με

έναν πλήρως παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό μπορεί μόνο να καταφύγει σε

μια μάλλον ασαφή πολιτική αίσθηση μιας γνωσιολογικής χαρτογράφησης,

που τοποθετεί το ατομικό Υποκείμενο σε μια καθόλου αξιοζήλευτη

προσπάθεια να χαρτογραφήσει ή να αναπαραστήσει ένα μη

αναπαραστάσιμο παγκόσμιο σύστημα, την ίδια την ολότητα135».

Αντίθετα για τον Colin Mac Cube «η γνωσιολογική χαρτογράφηση είναι

μια από τις σπουδαιότερες μεθοδολογίες του Jameson, γιατί είναι αυτή που

ενώνει “το πολιτικό ασυνείδητο” και το μεταμοντέρνο136».

Ακόμη και η αποτυχία του προγραμματικού σχεδίου της γνωσιολογικής

χαρτογράφησης μπορεί να ιδωθεί ως επιτυχία, « η ιστορία προχωράει

περισσότερο με την αποτυχία παρά με την επιτυχία137». Ανευρίσκουμε

λοιπόν μια διαλεκτική σχέση ανάμεσα στις δυο έννοιες, που τελικά φτάνουν

να έχουν το ίδιο αποτέλεσμα.133 Ibid 99.134ibid. 263-264.135 Sean Homer “Fredric Jameson and the limits of postmodern theory” Contacts centre for psychotherapeytic stydies, σελ 5. 136 Adam Roberts, Fredric Jameson, οπ.π. σελ. 5.137 Fredric Jameson, ‘Postmodernism or the cultural logic of late capitalism”, οπ.π. σελ. 209.

48

Υπάρχει άραγε δυνατότητα για πολιτική τέχνη στην εποχή του

μεταμοντέρνου; «Κατά κανένα τρόπο δεν πιστεύω ότι όλη η πολιτιστική

παραγωγή σήμερα είναι “μεταμοντέρνα”… το “μεταμοντέρνο”

στοιχειοθετεί ωστόσο το πεδίο δυνάμεων μέσα στο οποίο “πρόσθετες” ή

“αναφαινόμενες” μορφές πολιτιστικής παραγωγής προσπαθούν να ανοίξουν

το δικό τους δρόμο138».

Απαραίτητη προϋπόθεση πάντως αποτελεί το να γνωρίσουμε το

σύστημα και τους τρόπους αναπαραγωγής του, ώστε «να στοχαστούμε

επαρκέστερα τις αποτελεσματικότερες μορφές μιας ριζοσπαστικής

πολιτικής στη σφαίρα του πολιτισμού σήμερα139».

Η γνώση και η θεωρητική προσέγγιση του μεταμοντερνισμού θα

σκιαγραφήσουν τις δυνατότητες που υπάρχουν μέσα σ΄ αυτόν, για την

απόρριψη και ανατροπή του, εφόσον όντως αντιπροσωπεύει τη λογική του

κεφαλαίου, τη λογική του ύστερου καπιταλισμού, όπως προσπαθεί να

καταδείξει ο Jameson.

Η νέα πολιτική τέχνη «θα πρέπει να επιμείνει στην αλήθεια του

μεταμοντέρνου… του κοσμικού χώρου του πολυεθνικού κεφαλαίου140», η

προσπάθεια για αναπαράσταση του θα βοηθήσει στο να «ανακτήσουμε τη

δυνατότητα πράξης και πάλης141». Δεν χρειάζεται να προσφύγουμε σε

παραδοσιακές μεθόδους που έχουν πια ξεπεραστεί από τη δεδομένη

κατάσταση και δεν προσφέρουν πλέον χώρο για ριζοσπαστική αντίθεση. Ο

ίδιος ο Jameson άλλωστε δεν ανήκει στο χώρο του παραδοσιακού

κομμουνισμού αλλά εστιάζοντας την προσοχή του στις σύγχρονες συνθήκες

138Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 40.139 Ibid σελ. 40.140 Ibid σελ. 100.141Ibid σελ. 100.

49

και δυναμικές του σύγχρονου κεφαλαίου, δίνει νέα πνοή στη μαρξιστική

σκέψη τοποθετώντας την και προσαρμόζοντας την στο «εδώ και τώρα142».

«Εκείνο που προέχει… είναι η ανανέωση της ίδιας της ιστορικής

ανάλυσης και η ακάματη επανεξέταση και διάγνωση της πολιτικής και

ιδεολογικής λειτουργίας της έννοιας (του μεταμοντέρνου)-του ρόλου τον

οποίο έφτασε να διαδραματίζει έξαφνα σήμερα στις φανταστικές επιλύσεις

των πραγματικών μας αντιφάσεων143».

Κατ’ αρχήν είναι αναγκαίο να μην προβούμε σε ηθικολογικές κρίσεις

υπέρ ή κατά του μεταμοντερνισμού, όπως έχουμε ήδη περιγράψει, και

αντίθετα να προβούμε σε μια διαλεκτική θεώρηση του, όπως ο ίδιος ο Marx

προτρέπει να συλλάβουμε συγχρόνως «τα ολέθρια χαρακτηριστικά του

καπιταλισμού αλλά και την εκπληκτική απελευθερωτική του δυναμική144».

Άλλωστε ο ίδιος κατέδειξε «τους τρόπους…με τους οποίους ο

καπιταλισμός, με κάποιες μορφές της λογικής του δημιουργούσε ήδη τις

δομές του σοσιαλισμού145».

Φαίνεται, λοιπόν, ο καπιταλισμός να δημιουργεί τις προϋποθέσεις για το

σοσιαλισμό, που παρουσιάζεται έτσι ως εξέλιξη του. Κατά αυτό τον τρόπο

μπορούν να ακυρωθούν οι φόβοι για μια ουτοπική κοινωνία, η οποία

υποτίθεται πως θα απλουστεύσει τον τρόπο ζωής και θα ακυρώσει όλα τα

επιτεύγματα του σύγχρονου πολιτισμού, ξαναγυρίζοντας μας σε

προκαπιταλιστικές εποχές. O Raymond Williams όμως έθεσε ότι «ο

σοσιαλισμός δεν θα είναι απλούστερος από τον καπιταλισμό αλλά πιο

142 Για τον Jameson « ο τρόπος ζωής του υπερκράτους έχει με τον μαρξιανό “φετιχισμό του εμπορεύματος” σχέση ανάλογη με εκείνη που είχε ο προωθημένος μονοθεϊσμός με τους πρωτόγονους ανιμισμούς», ibid σελ. 121, και “κάθε επεξεργασμένη θεωρία του μεταμοντέρνου θα πρέπει να στέκεται σε σχέση με τη πάλαι ποτέ βιομηχανία της κουλτούρας των Horkheimer και Adorno… όπως το ΜΤV με τις τηλεοπτικές σειρές του ΄50, ibid, σελ. 13. 143. Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 241.144Ibid σελ. 90.145 Fredric Jameson, “Postmodernism or the cultural logic of late capitalism”,οπ.π. σελ. 205.

50

σύνθετος146». Όλα αυτά επιτρέπουν στον Jameson να κάνει λόγο για «τον

ακόμη περισσότερο συνολικό και ολοποιητικό χώρο του νέου παγκόσμιου

συστήματος, ο οποίος αξιώνει την παρέμβαση και επεξεργασία ενός

διεθνισμού νέου τύπου147».

Και συνεχίζει ακόμη παραπέρα λέγοντας χαρακτηριστικά «δε

χρειάζονται βέβαια προφήτες για να προειπούν το γεγονός ότι ένα νέο

διεθνές προλεταριάτο (που θα πάρει μορφές τις οποίες δεν μπορούμε ακόμα

να φανταστούμε) θα εμφανισθεί… εμείς όμως είμαστε ακόμη βαθιά μέσα

στο τούνελ και κανένας δεν μπορεί να ξέρει πόσο θα παραμείνουμε148».

Θυμίζοντας μας τον Camus όπου η «εξέγερση έχει το όριο της, το κρίσιμο

σημείο της έκρηξης της, που αν δεν το φτάσει δεν μπορεί να εκδηλωθεί

ιστορικά149».

Παρόλα αυτά οι φόβοι για την ουτοπία εκδηλώνονται και με άλλες

μορφές, όπως για παράδειγμα η διακήρυξη του νεοσυντηρητικού λόγου ότι

η «πολιτική ενόραση μιας ριζικά διαφορετικής κοινωνίας ήταν, κατά κάποιο

τρόπο, προβολή της προσωπικής μεταφυσικής της ταυτότητας και πρέπει

κατά συνέπεια να εγκαταλειφθεί μαζί της150».

Ο Jameson όμως αντιστρέφει αυτή τη υπόθεση, αναγνωρίζοντας τελικά

προσωπικά κίνητρα και προσωπικές ψευδαισθήσεις όχι στον ουτοπικό

οραματισμό αλλά στην καταδίκη του.

Συγχρόνως, η ουτοπία «συνδέεται με την ολοποίηση και με μια

ορισμένη αντίληψη ολότητας, οπότε πρέπει να αποφεύγεται διότι “οδηγεί

146 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ 154.147 Ibid σελ. 94.148 Ibid σελ.263. και παράλληλα στo Fredric Jameson, “Postmodernism or the cultural logic of late capitalism”,οπ.π σελίδα 264, όπου αναφέρει «σε μελλοντικές στιγμές, η πολιτική θα πάρει πιο ενεργές μορφές από αυτές, όπως ακριβώς έκανε και στο παρελθόν. 149 Albert Camus, Ο Επαναστατημένος Άνθρωπος, εκδόσεις Μποκουμάνη, Αθήνα, 1971, σελ. 14. 150 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ.159.

51

μοιραία στην τρομοκρατία151” και με τον όρο τρομοκρατία εννοούνται τα

ολοκληρωτικά συστήματα τύπου Χίτλερ ή Στάλιν.

Η ολοποίηση κατά τον Sartre είναι μια ενεργητική διαδικασία,

ισοδύναμη της έννοιας της πράξης, μέσα στην οποία, αυτό που

«αποκαλούσαμε άρνηση μπορεί να ιδωθεί ως διαμόρφωση μιας νέας

κατάστασης152», οπότε η κατ΄ αναλογία αρνητική στάση απέναντι στην

ολοποίηση μπορεί να ιδωθεί συγχρόνως ως άρνηση της πράξης.

Και ο ίδιος ο Marx ήταν δύσπιστος απέναντι στην ουτοπία καθώς

θεώρησε ότι μετατρέπει την επαναστατική ενέργεια σε φανταστική

ικανοποίηση. Απευθυνόταν όμως προφανώς στη δική του εποχή με τις

ιδιαιτερότητες της. O Jameson, ακολουθώντας τον Marcuze, θεωρεί την

ουτοπική σκέψη στη σύγχρονη εποχή σημαντική για να διατηρήσει μια

πιθανότητα για ένα διαφορετικό κόσμο153.

Η πολιτική πρόταση του Jameson συνίσταται «σε ένα μεγάλο συλλογικό

σχέδιο, στο οποίο θα συμμετέχει η ενεργή πλειοψηφία του πληθυσμού, ως

κάτι που της ανήκει και διαμορφώνεται από τις ενέργειες της154».

O Sean Homer, όμως, παρεμβαίνει, πάλι, θεωρώντας πεσιμιστική την

οπτική του γιατί η μόνη προοπτική που παρουσιάζει ο Jameson είναι ένας

απροσδιόριστος ουτοπισμός. Προσεγγίζει τα παραπάνω ως αποτέλεσμα των

δυο πλευρών της θεωρίας του: από τη μια του ολοποιητικού χαρακτήρα

χωρίς ενδιάμεσα στάδια και από την άλλη των υπολειμμάτων του

μοντερνισμού στη γλώσσα του155». 151ibid σελ. 241. Για τον Jameson είναι διαγνωσμένα πιο παραγωγικό να έχεις μια ολοποιητική θεωρία παρά να προσπαθείς να προχωρήσεις χωρίς μια (Fredric Jameson, “Postmodernism or the cultural logic of late capitalism”,οπ.π σελ. 212.) 152 ibid σελ. 150, όπου αναφέρεται ο εκμηδενισμός ως έννοια ολοποιητική, εφόσον στοχεύει στην ενοποίηση του δίδυμου των κόσμων του στοχασμού και της δράσης.153 Adam Roberts, Fredric Jameson, ο.π. σελ. 106.154 Fredric Jameson, “Postmodernism or the cultural logic of late capitalism”,οπ.π σελ. 278.155 Sean Homer, Fredric Jameson and the limits of Postmodern theory, ο.π. σελ. 5. Συγχρόνως Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελίδες 39-40 μιλάει ακριβώς για τις αντιρρήσεις της αριστεράς για την πιθανή εξάλειψη της ανομοιογένειας καθώς και για την

52

Τα ουτοπικά οράματα και οι πολιτικές παρεμβάσεις ίσως δύσκολα

μπορούν να βρουν χώρο έκφρασης και δράσης σε ένα κόσμο που έχει

κατακλυστεί από τη δυναμική του κεφαλαίου και τη μετεγγραφή όλων των

πραγμάτων σε παράγοντες για την εξέλιξη του. Εφόσον η «πράξη» είναι

δύσκολο να επιτευχθεί στο πεδίο του πραγματικού, ίσως να εφευρίσκει

άλλες πρακτικές. Κάπως έτσι θα μπορούσαμε ίσως να μεταφράσουμε τις

φαντασιώσεις καταστροφής που διέπουν τις ταινίες επιστημονικής

φαντασίας και φαίνονται να συνιστούν ανεπιθύμητες μελλοντολογίες.

Ο Jameson, εδώ, θα μας παρακινούσε να μην προβαίνουμε «σε

χονδροειδέστερες παρερμηνείες, αν δεν αντιληφθούμε ότι αυτό δεν είναι

παρά ο μόνος τρόπος που διαθέτει η μεταμοντέρνα τεχνολογία για να

καταναλώσει και να εγκωμιάσει του εαυτό της156» που τελικά σηματοδοτεί

την ίδια την τεχνολογική πρόοδο που έχει επιτευχθεί, εφόσον έχουμε φτάσει

σε τέτοιο ανώτερο στάδιο, ώστε να μας δίνεται η δυνατότητα να μπορούμε

να τη φανταστούμε σε πτώση.

Όμως, παρόλα αυτά, ο ίδιος ο Jameson αντιμετωπίζει την «φανταστική

ιστοριογραφία» που «διατηρεί μια σχέση με την πράξη περισσότερο

ενεργητική157» ως απάντηση στο αδιέξοδο της ικανότητας για πράξη

διαπιστώνοντας ότι: «το μύθευμα …είναι ασφαλώς το σύμπτωμα μιας

κοινωνικής και ιστορικής ανικανότητας, σύμπτωμα μιας αναστολής

δυνατοτήτων που δεν αφήνει περιθώρια άλλα από το φανταστικό158».

Σημαντικό στοιχείο που πρέπει να λάβει κανείς υπόψη του για τον

Jameson, ερχόμενος σε επαφή με τα κείμενα του, είναι η ταυτοποίηση του

ως μαρξιστή με σαφή στόχο την ανατροπή του υπάρχοντος συστήματος. Για

παράλυση της εξέγερσης όταν αντιμετωπίζει την ανακατασκευή, το φάσμα του μοντέλου. 156Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ.220.157 ibid σελ.198.158 ibid σελ. 198.

53

τον Douglas Kellner ο Jameson αποτελεί ένα συνθετικό και εκλεκτιστικό

μαρξιστή που προσπαθεί να ανανεώσει την κριτική παράδοση,

αναπτύσσοντας τις δικές του θεωρητικές προοπτικές159.

Αντιμέτωπος με τον μεταμοντερνισμό ο Jameson αισθάνθηκε την

ανάγκη να ξεφύγει από «τη δυσφορία που καιρό τώρα μας βασάνιζε μέσα

στα παραδοσιακά οικονομικά σχήματα της μαρξιστικής παράδοσης160». Για

τον ίδιο ο μαρξισμός δεν αποτελεί ακριβώς πολιτική φιλοσοφία, χωρίς αυτό

να σημαίνει ότι στερείται πολιτικής πρακτικής, αλλά ουσιαστικά το

αντικείμενό του είναι η οικονομική οργάνωση της κοινωνίας.

Η προσέγγιση του Jameson για το μεταμοντέρνο, είχε όπως είδαμε

ολοποιητικό χαρακτήρα. Επηρεάσθηκε βαθύτατα από τον

Althusser,σύμφωνα με τον οποίο, η ολότητα πρέπει να γίνει κατανοητή με

πιο σύνθετο τρόπο και να αποφευχθεί η ολίσθηση σε ολοκληρωτικές

πρακτικές. Ανοίγοντας νέους δρόμους στη μαρξιστική σκέψη, ο Althusser

έρχεται σε αντίθεση με την εγελειανή οπτική της ολότητας, που αναγνωρίζει

τα επιμέρους μέρη ως «ολικά μέρη»,.

Η κοινωνία για αυτόν αποτελεί ένα πολύπλοκο σύστημα

αλληλοσχετιζόμενων στοιχείων, που οι διασυνδέσεις τους δεν μπορούν να

αναγνωριστούν με μια αυστηρή ντετερμινιστική προοπτική αιτίας και

αποτελέσματος. Η βάση και το εποικοδόμημα διακρίνονται, στην

πραγματικότητα, από πιο περίπλοκες και αμφισήμαντες σχέσεις161. Για τον

Adam Roberts o Jameson είναι μαρξιστής αλτουσεριανός παρά μαρξιστής

εγελειανός, καθώς στέκεται ενάντια σε υπεργενικεύσεις και δίνει σημασία

159 Βλ.Douglas Kellner, ” Fredric Jameson” “illuminations”.160 Fredric Jameson, «Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού»,οπ.π σελ.239.161 Για τον Adam Roberts o Althusser δεν αρνείται ότι «αν ακολουθήσεις την αλυσίδα της αιτιότητας, θα ξαναγυρίσεις στις οικονομικές συνθήκες»,Adam Roberts, ‘Fredric Jameson’, ο.π. σελ. 25.

54

σε μεμονωμένα στοιχεία, όπως άλλωστε δείχνει και το εύρος των

αναλύσεων του.

O Dowling, που αναγνωρίζει την προσφορά του Althusser «στη δομική

επανερμηνεία του μαρξισμού, που επιτρέπει στο σύγχρονο μαρξισμό να

συναγωνιστεί ισότιμα τα διάφορα δυναμικά κινήματα στην Ευρωπαϊκή

σκέψη162», έχει επίσης εντοπίσει την επιρροή που έχει ασκήσει στον

Jameson.

Για τον Jonathan Clark, η σχέση μεταξύ βάσης και εποικοδομήματος,

και συγκεκριμένα, στο έργο του Jameson, μεταξύ πολιτιστικής παραγωγής

και οικονομίας, δεν βρίσκεται στο έργο τέχνης αλλά στον δημιουργημένο

ψυχισμό του καλλιτέχνη και του θεατή. «Το πολιτικό ασυνείδητο λοιπόν

λειτουργεί ως το ενδιάμεσο στοιχείο που επιτρέπει στην μαρξιστικής φύσης

προτεραιότητα της οικονομίας να συνυπάρχει με την πολιτιστική ανάλυση

του πολλαπλού και ετερογενούς κόσμου των πολιτιστικών αντικειμένων163».

Το έργο του Jameson γενικότερα έγινε αντικείμενο πολλών συζητήσεων

και δέχθηκε αρνητικές κριτικές όχι μόνο από τους αντιπροσώπους του

σύγχρονου θεωρητικού λόγου αλλά και από τους μαρξιστές. Η αριστερά ως

σκέψη και κίνηση στη σύγχρονη εποχή είναι εξάλλου διαχωρισμένη και οι

διάφορες υποομάδες που συμπεριλαμβάνει αρθρώνουν τις διαφορές τους η

μια ενάντια στην άλλη. Για τον Douglas Kellner164 το να προσπεράσουμε

αυτή την κατάσταση θα μας βοηθήσει να προχωρήσουμε παραπέρα.

Η φυγή του Jameson από τα στενά πλαίσια του παραδοσιακού

μαρξισμού, φαίνεται σε πολλούς και ως φυγή από τους έμπρακτους

κοινωνικούς αγώνες. Ο Terry Eagleton, για παράδειγμα, τον θεωρεί

αντιπρόσωπο μιας νέας γενιάς μαρξιστικής κριτικής, των “μαρξιστών της

162 William Dowling, “Jameson, Althusser,Marx”, Methuen, 1984.163 Jonathan Clark, “Fredric Jameson’s postmodern Marxism” σελ 2164 Douglas Kellner, “Postmodernism/Jameson/Critique”, Maisonneune, 1989, σελ. 39.

55

πολυθρόνας165”(armchair marxists), θεωρώντας όμως ότι είναι προτιμότερη

η διάσωση των μαρξιστικών ιδεωδών έστω στα πανεπιστήμια, αντί για τον

κοινωνικό στίβο, παρά η πλήρης εξαφάνιση τους.

Ο Alex Callinicos στάθηκε πιο αυστηρός απέναντι στον Jameson,

πιστεύοντας ότι του λείπει η “αναφορά στον κοινωνικό κόσμο” και ότι “έχει

ξεπουλήσει τα μαρξιστικά ιδεώδη με το να υποχωρεί από την πίστη στο

μαρξισμό ως κοινωνικά επαναστατικό τρόπο σκέψης166”.

Το πιο σημαντικό σημείο όμως ίσως βρίσκεται στη διάσωση του

μαρξισμού ως προοπτικής μέσα από το έργο του Jameson, σε μια εποχή που

όχι μόνο η θεωρία αλλά ακόμη και η “μόδα” και το “lifestyle” έχουν

δημιουργήσει αφιλόξενο περιβάλλον για μια τέτοια προσέγγιση.

165 Terry Eagleton- Drew Milne, “Marxist literary theory, Blackwell, 1996, σελ. 12.166 Adam Roberts, “Fredric Jameson’,ο.π., όπου παρατίθεται από το: Alex Callinicos “Against Postmodernism”, Cambridge, 1989, σελ. 148..

56

συμπεράσματα

Σημείο κλειδί για την κατανόηση του Jameson αποτελεί ο μαρξιστικός

ορίζοντας της σκέψης του. Από όσα προηγήθηκαν, μπορούμε να βγάλουμε

το συμπέρασμα ότι ουσιαστικά μας τροφοδοτεί με τα εφόδια που θα μας

βοηθήσουν να περιορίσουμε ή και να εξαφανίσουμε τη λογική του

καπιταλισμού. Σκοπός του είναι να μας προτρέψει αντιταχθούμε στο

κατεστημένο σύστημα και να διοχετεύσουμε τη ροή της δυναμικής του προς

το σοσιαλισμό.

Η λύση που προτείνει, δηλαδή η χαρτογράφηση του συστήματος, ο

προσδιορισμός του και η αυτοτοποθέτηση μας σε αυτό, αποτελεί όπως

είδαμε, την εμφάνιση μιας ταξικής συνείδησης. Θέτοντας ουσιαστικά με

αυτό τον τρόπο τις προϋποθέσεις για την εμφάνιση του Υποκειμένου, του

φορέα της Ιστορίας, που θα αναδιοργανώσει τον παγκόσμιο Υπερχώρο.

Πρέπει λοιπόν να καταστεί φανερή η κοινωνική διαστρωμάτωση και οι

μοχλοί που κινούν την ανάπτυξη στην κατεύθυνση που ορίζει η Λογική του

κεφαλαίου.

Προσπαθεί συγχρόνως να βρει το δρόμο που θα οδηγήσει στην

ανάγνωση του πολιτιστικού αντικειμένου με τρόπο πολιτικό. Συνδέει την

οικονομική υποδομή με τη δημιουργία πολιτιστικής παραγωγής και

φανερώνει την οικονομική λογική που τα διαπνέει και τα δύο.

Χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι απλώνεται μπροστά μας μια

καταφανής ομοιογένεια, όπου όλα κατά βάθος αντανακλούν και

αναπαριστούν το ίδιο πράγμα. Για τον Jameson η σύλληψη της κοινωνίας

57

ως όλον αποτελεί τελικά τον κατάλληλο τρόπο για να μπορέσει κανείς να

διακρίνει τις κοινωνικές διαφορές. Την αντίθετη προοπτική αντιπροσωπεύει

η κατάσταση που βιώνουμε, ο τεμαχισμένος κόσμος του

αποκεντροποιημένου Υποκειμένου μέσα σε ένα αέναο σχιζοφρενικό παρόν.

Το ερώτημα που μπορεί να ανακύψει είναι το πως θα μπορέσουμε να

ανακαλύψουμε τα “αρχιμήδεια σημεία” της κριτικής μας και πως θα

μπορέσουμε να βγούμε έξω από τα ασφυκτικά πλαίσια που η περιγραφή του

Jameson προσδίδει στην μεταμοντέρνα εποχή.

Ακόμη και η προσπάθεια της κατονομασίας του συστήματος αποτελεί

ένα σημαντικό βήμα με υλικά επακόλουθα, όπως την εννοιολόγηση της

εμπειρίας μας, που πλέον αποκτά “σάρκα και οστά” στη σκέψη μας, και

μπορεί να γίνει αντικείμενο ανάλυσης και επεξεργασίας. Συγχρόνως θα

καταστεί δυνατή η τοποθέτηση του σε ένα ιστορικό πλαίσιο, που θα

φανερώσει τις προϋποθέσεις και τις συνθήκες γέννησης του.

Για τον Jameson η θεώρηση του “μεταμοντερνισμού” πρέπει να γίνει όχι

με αξιολογικές κρίσεις, εγκωμιαστικά σχόλια ή κατακρίσεις αλλά αντίθετα

να στηρίζεται στην ανάλυση (τόσο της μορφολογίας όσο και της ιστορικής

τοποθέτησης) και στην αξιολόγηση (δηλαδή σε κοινωνικοπολιτικού τύπου

αποτιμήσεις).

Όσον αφορά τέλος στην κατηγοριοποίηση του Jameson, τα πράγματα

φανερώνονται θολά. Από τη μια χαρακτηρίζεται από τους εγκωμιαστές της

σύγχρονης πραγματικότητας ως “μαρξιστικό σκιάχτρο” και από την άλλη

για πολλούς μαρξιστές αποτελεί έναν “λιποτάκτη”. Ίσως τελικά η κατηγορία

στην οποία θα μπορούσε να τον εντάξει κανείς είναι αυτή της “ιδιότυπης

φυσιογνωμίας”, γεγονός που μάλλον θα τον ευχαριστούσε, αν

αναλογιστούμε τη μαζοποίηση της σύγχρονης εποχής και την κατανάλωση

του στυλ.

58

Βιβλιογραφία Fredric Jameson, “Το Μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του

ύστερου καπιταλισμού”, μετ. Γιώργος Βάρσος, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα,

1999

Fredric Jameson, “Postmodermism or the cultural logic of late

capitalism”, Verso, London-New York, 1991

Fredric Jameson, “Future city”, New Left Review 21, 2003

Fredric Jameson, “Fear and loathing in globalization”, New Left

Review 23, 2003

Fredric Jameson “Marxism and Postmodernism”, New Left Review

176, 1989

Adam Roberts, “Fredric Jameson”, Routledge, London and New

York, 2000

Sean Homer-Douglas Kellner, “Fredric Jameson: A Critical Reader”,

Palgrave, 2004

Sean Homer, “Fredric Jameson and the limits of postmodern theory”,

Contacts@Centre for Psychotherapeytic studies (internet source)

William Dowling, “Jameson, Althusser, Marx, an introduction to

political unconscious”, Methuen, London, 1984

Douglas Kellner, “Postmodernism, Jameson, Critique”, Maisonneuve,

Washington, 1989

Douglas kellner-Steven Best, “The postmodern adventure”,

Routledge, London, 2001

59

Douglas Kellner, “Fredric Jameson”, Illuminations (internet source)

http://www.uta.edu/huma/illuminations/

Jonathan Clark, “Fredric Jameson’s postmodern marxism”,(internet

source) http://www.mun.ca/phil/codgito/vol4/v4doc2.html

Thomas Docherty, “After theory, postmodernism/postmarxism,

Routledge, London New York, 1990

Simon Malpas, “Postmodern debates”, Palgrave, New York, 2001

Steven Connor, “Postmodernist culture”, Basil Blackwell, 1989

Gerard Delanty, “ Modernity and Postmodernity”, Sage, London,

2000

Tom Jagtenberg-David McKie, “Eco-impacts and the greening of

Postmodernity” Sage publications, Thousand Oaks Cal., 1997

Doreen Massey, “Politics and space time”, New Left Review, 1992”,

Sage, California, 1997

George novack”Pragmatism versus Marxism”,Pathfinder,New

York,1975

Terry Eagleton- Drew Milne, “Marxist Literary Theory”, Blackwell,

1996

Τέρυ Ήγκλετον, “Ο Μαρξισμός και η Λογοτεχνική Κριτική”, μετ.

Γρηγόρης Αζαριάδης, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα, 1981

Ζαν Φρανσουά Λυοτάρ, “ Η Μεταμοντέρνα Κατάσταση”,

προλεγόμενα Θεόδωρος Γεωργίου, μετ. Κωστής Παπαγιώργης, εκδ.

Γνώση, Αθήνα, 1988

Ζιλ Ντελέζ-Φελίξ Γκουαταρί, “Καπιταλισμός και σχιζοφρένεια- ο

Αντί-Οιδίπους”, μετ. Καίτης Χατζηδήμου-Ιουλιέτας Ράλλη, εκδ.

Ράππα, Αθήνα, 1973

60

Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, “Ο Μοντερνισμός στη Σύγχρονη

Φιλοσοφία”, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1996

Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, “Σκέψη και Προοπτική”, εκδ. Αλεξάνδρεια,

Αθήνα, 2002

Αλμπέρ Καμύ, “Ο Επαναστατημένος Ανθρωπος”, μετ. Τζούλια

Τσακίρη, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα, 1971

Γκυ Ντεμπόρ, “Η κοινωνία του Θεάματος”, μετ. Βασίλης Τομανάς,

εκδ. Εκδοτική Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1986

Χάνα Άρεντ, “Η Ανθρώπινη Κατάσταση”, μετ. Στέφανος Ροζάνης-

Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1986

Συλλογικός τόμος, “Μοντέρνο-Μεταμοντέρνο”, εκδ. Σμίλη, Αθήνα,

1988

Dick Hebdige, “Υπο-κουλτούρα: το νόημα του στυλ”, μετ. Έφη

Καλλιφατίδη, εκδ. Γνώση, 1981

61