1

1

Η Ελληνιστική Εποχή

Η Ελληνιστική Εποχή είναι ίσως από τα πιο «αδικημένα» κεφάλαια στη διδασκαλία της αρχαίας

ιστορίας. Αυτό μπορεί να σχετίζεται, μεταξύ άλλων, στις πολλές και διαφορετικές πληροφορίες που

πρέπει να διδαχτούν, στη χρονική διάρκειά της περιόδου, στο γεωγραφικό εύρος στο οποίο

αναφερόμαστε, αλλά και στο γεγονός ότι διδάσκεται στο δεύτερο μισό του σχολικού έτους, αν όχι

προς το τέλος του. Τα νέα ΠΣ για την ιστορία στοχεύουν να καλύψουν αυτό το πρόβλημα εστιάζοντας

σε δύο παραμέτρους: στα νέα κρατικά μορφώματα που δημιουργήθηκαν στον ελλαδικό χώρο και στη

Μέση και Εγγύς Ανατολή και στην οικονομική και κοινωνική ζωή των πληθυσμών που ζούσαν στα

κράτη αυτά. Σε αυτό το πλαίσιο συγκροτήθηκε το παρόν σώμα υλικών, στόχος του οποίου είναι να

διευκολύνει τη διδασκαλία της συγκεκριμένης ενότητας.

Το παρόν σώμα πηγών αποτελείται από μια σειρά χάρτες (Πηγές 1-8), ένα χρονολόγιο (πηγή 10), ένα

σώμα γραπτών πηγών (πηγές 10-13, 15-32) και μια εικόνα (πηγή 14), η οποία παρουσιάζει το

αρχαιότερο παπυρικό κατάλοιπο που βρέθηκε στην ελληνική γλώσσα. Στην επιλογή των πηγών δεν

περιλάβαμε άλλες εικόνες και βίντεο, που εύκολα μπορούν να εντοπιστούν στο διαδίκτυο με μια

μηχανή αναζήτησης. Από τις δέκα οκτώ (18) γραπτές πηγές, οι δεκατέσσερις (14) είναι πρωτογενείς

και οι τέσσερις (4) δευτερογενείς. Οι πρωτογενείς πηγές είναι κυρίως αποσπάσματα από παπύρους,

επιγραφές, ιστορικά και γεωγραφικά κείμενα και ποιήματα. Οι πηγές παρουσιάζονται οργανωμένα

κατά ενότητες, ενώ πάντοτε αναφέρεται ο δημιουργός τους και η χρονολογία τους. Καταβλήθηκε

προσπάθεια οι πηγές να μην είναι μακροσκελείς και να μη περιλαμβάνουν πληροφορίες που θα

δυσκόλευαν την πρόσληψή τους από τους μαθητές και τις μαθήτριες. Όλες οι πηγές (χάρτες,

χρονολόγιο, κείμενα, εικόνα) παρουσιάζονται με ενιαία αρίθμηση ώστε να διευκολύνεται η διδακτική

τους αξιοποίηση.

Το παρόν σώμα διδακτικών υλικών είναι σε κάθε περίπτωση ενδεικτικό· ένα πρώτο βήμα που ο κάθε

καθηγητής/η κάθε καθηγήτρια μπορεί να αξιοποιήσει στο πλαίσιο της τάξης που διδάσκει.

2

Τίτλος διδακτικής ενότητας Στόχοι Οι μαθητές και οι μαθήτριες:

Ιστορικές έννοιες

Ενδεικτικές δραστηριότητες-

προτάσεις αξιολόγησης

Πρωτογενείς Δευτερογενείς Ο ελληνικός κόσμος διευρύνεται Η πολιτική κατάσταση στην Ανατολή και την Ελλάδα την εποχή των διαδόχων: οι παλιές και οι νέες πολιτικές δυνάμεις.

Να εξετάσουν την κατάσταση που διαμορφώθηκε στον ελλαδικό χώρο μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου (εξεγέρσεις, ανταγωνισμοί, πόλεμοι) και να διακρίνουν τις διαφορετικές οπτικές των δρώντων υποκειμένων και ομάδων.

Να ερμηνεύσουν τις πολιτικές συνθήκες που διαμορφώνονται στην Ανατολή και στην κυρίως Ελλάδα τον 3ο και 2ο αιώνα π.Χ. και να εξαγάγουν συμπεράσματα για τους λόγους των αλλεπάλληλων συγκρούσεων στον ελληνιστικό κόσμο.

Να αποτιμήσουν τον ρόλο των νέων πολιτικών δυνάμεων στην Ελλάδα (Ήπειρος, Συμπολιτείες) και να ερμηνεύσουν τις συγκρούσεις τους με τις παλιές (Μακεδονία, Σπάρτη), μεταξύ τους και με τη Ρώμη.

Ελληνιστικά κράτη, διαδοχή, μοναρχία, Βασίλειο Αιγύπτου, Βασίλειο Συρίας, Βασίλειο Περγάμου, βασίλειο Μακεδονίας Λαμιακός πόλεμος, Συμπολιτείες Βασίλειο Ηπείρου

Χώρος, αιτιότητα, συνέχεια και αλλαγή, ομοιότητα και διαφορά, πολυπρισματικότητα

Μελέτη σχετικών πηγών και αντιπαραβολή ρητορικών λόγων μεταξύ των φίλων και των εχθρών των Μακεδόνων στην Αθήνα για την κήρυξη του πολέμου μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Μελέτη ιστορικών χαρτών και έρευνα σε ομάδες για τα ελληνιστικά κράτη των διαδόχων, τις πόλεις-κράτη (Αθήνα, Σπάρτη, Ρόδος), τα βασίλεια της Μακεδονίας και Ηπείρου σε διαδικτυακές πηγές (ενδεικτικά: http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/

history/arxaiotita/page_043). Κωδικοποίηση των χαρακτηριστικών τους και

εξαγωγή συμπερασμάτων για τις ομοιότητες και τις διαφορές.

Συζήτηση για τα αίτια και τις συνέπειες των διαρκών συγκρούσεων μεταξύ τους με αξιοποίηση των ιστορικών δεδομένων για τις πόλεις-κράτη κατά τη κλασική περίοδο.

Μελέτη ιστορικών χαρτών και καταγραφή σε πίνακα των γεωγραφικών και οργανωτικών χαρακτηριστικών της Αχαϊκής και Αιτωλικής Συμπολιτείας (γεωγραφικά όρια, πόλη-επίκεντρο, δικαιώματα και υποχρεώσεις πόλεων-μελών, νόμισμα).

Σύγκριση με τις άλλες γνωστές τους πολιτειακές δομές της ίδιας περιόδου και εξαγωγή ιστορικών συμπερασμάτων για τη δράση τους.

3

Κοινωνία και οικονομία στα Ελληνιστικά χρόνια Τα δημογραφικά, κοινωνικά, θρησκευτικά και οικονομικά χαρακτηριστικά του κόσμου της Ανατολής.

Να αποτιμήσουν τις δημογραφικές συνέπειες που είχε η δημιουργία του κράτους του Αλεξάνδρου και των ελληνιστικών βασιλείων για τις πόλεις του ελλαδικού χώρου και να αξιολογήσουν την πολιτισμική διάδραση των Ελλήνων με τους κατοίκους των χωρών της Ανατολής.

Να εξηγήσουν τη σημασία που είχαν για την οικονομία της περιόδου η μετατόπιση των εμπορικών αξόνων, η απλούστευση των νομισματικών συστημάτων, οι τραπεζικές δραστηριότητες και να συγκρίνουν με την κλασική περίοδο.

Να συζητήσουν τη σημασία και τον ρόλο των μεγάλων λιμανιών της Μεσογείου και των αστικών κέντρων της Ανατολής για την οικονομία της περιόδου και τη ζωή των διαφορετικών κοινωνικών τάξεων.

Μετανάστευση, πολιτισμική αλληλεπίδραση, θρησκευτικός συγκρητισμός, πολυπολιτισμικές πόλεις, οικονομία, εμπόριο, λιμάνια, κυκλοφορία νομισμάτων, κοινωνικές τάξεις, δουλεμπόριο, γεωργοί, εργάτες, δουλοπάροικοι, δούλοι

Χώρος, συνέχεια και αλλαγή, ομοιότητα και διαφορά, ιστορική σημαντικότητα, αιτιότητα

Συζήτηση για τα αποτελέσματα της μετακίνησης μεγάλου αριθμού Ελλήνων στην Ανατολή.

Φύλλο εργασίας με πηγές και εικονιστικό υλικό μέσα από το οποίο θα αναδεικνύεται η αντίφαση της αρχαίας ελληνικής αντίληψης για το δίπολο «Έλληνες–Βάρβαροι» σε σχέση με την κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητα που διαμορφώνεται από τη συμβίωση των Ελλήνων με τους γηγενείς.

Διερεύνηση δευτερογενών γραπτών πηγών για τα χαρακτηριστικά της οικονομίας και της κοινωνίας την ελληνιστική εποχή.

Περιγραφή και σύγκριση νομισμάτων κλασικών και ελληνιστικών χρόνων αξιοποιώντας οπτικές πηγές.

Ψηφιακή περιήγηση και έρευνα στις συλλογές του Νομισματικού Μουσείου Αθηνών για τα νομίσματα των ελληνικών πόλεων της περιόδου. Εξαγωγή ιστορικών συμπερασμάτων.

Παρακολούθηση βίντεο με αναπαράσταση του λιμανιού και του Φάρου της Αλεξάνδρειας και μελέτη χαρτών με τα σημαντικά οικονομικά κέντρα και λιμάνια της περιόδου. Συζήτηση για τη σημασία τους ως προς τη ζωή των αγροτών, της αστικής τάξης και των δούλων.

4

Τα βασίλεια των διαδόχων μετά το 301 π.Χ

1

5

Ο ελληνιστικός κόσμός το 240 π.Χ.

2

6

Ο ελληνιστικός κόσμος το 188 π.Χ.

3

7

Η Αχαϊκή Συμπολιτεία Η Αιτωλική Συμπολιτεία

Η Αχαϊκή Συμπολιτεία σχηματίστηκε γύρω στο 280 π.Χ. από τέσσερις πόλεις-κράτη που βρίσκονταν στην περιοχή της Αχαΐας. Στα μέσα του 3ου αιώνα π.Χ. συμμετείχε στην Αχαϊκή Συμπολιτεία ολόκληρη σχεδόν η Πελοπόννησος, εκτός από τη Σπάρτη. Διοικούνταν από συνέλευση με εκπροσώπους από τις πόλεις-κράτη της Συμπολιτείας. Η συνέλευση εξέλεγε το στρατηγό και τους άλλους αξιωματούχους. Υπήρχε και η Βουλή όπου συμμετείχαν οι άντρες που ήταν πάνω από 30 χρονών, καθώς και οι άρχοντες.

Την Αιτωλική Συμπολιτεία την αποτελούσαν στην αρχή οι πόλεις κράτη της Αιτωλίας. Κεντρικό όργανο διοίκησης ήταν η συνέλευση των πολιτών, που συνεδρίαζε δύο φορές το χρόνο, άνοιξη και φθινόπωρο. Στη συνέλευση συμμετείχαν οι πολίτες από πόλεις-κράτη που ήταν μέλη της Συμπολιτείας. Στη Βουλή της συμμετείχαν αντιπρόσωποι από τις πόλεις-κράτη. Ο αριθμός των αντιπροσώπων ήταν ανάλογος με τον πληθυσμό της κάθε πόλης.

5

4

8

Σημαντικές πόλεις που ιδρύθηκαν στην Ελληνιστική Εποχή

6

9

Το εμόριο στην Ελληνιστική Εποχή

7

10

Η αρχαία Αλεξάνδρεια

8

11

Έτος Μακεδονία Μικρά Ασία-Θράκη Νότιος ελλαδικός χώρος Συροπαλαιστίνη Μεσοποταμία – Ιράν

Αίγυπτος Δυτική Μεσόγειος

323-281 π.Χ.

Πόλεμοι των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Πόλεμοι των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Πόλεμοι των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Πόλεμοι των Διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου

305 π.Χ. Ο Κάσσανδρος βασιλιάς στη Μακεδονία

Ο Λυσίμαχος βασιλιάς στη Θράκη

Ο Σέλευκος Α΄ ιδρύει το Βασίλειο των Σελευκιδών

Ο Πτολεμαίος Α΄ ιδρύει το Βασίλειο των Πτολεμαίων

301 π.Χ. Μάχη στην Ιψό. Οριστικός διαμελισμός του κράτους του Μεγάλου Αλεξάνδρου

290 π.Χ. περίπου

Συγκρότηση Αιτωλικής Συμπολιτείας

Ίδρυση του Μουσείου της Αλεξάνδρειας

280 π.Χ. Ίδρυση Αχαϊκής Συμπολιτείας

272 π.Χ. Η Ρώμη κατακτά την Κάτω Ιταλία

264 π.Χ. Αρχίζουν οι Καρχηδονιακοί Πόλεμοι

263 π.Χ. Ίδρυση του Βασιλείου της Περγάμου

250 π.Χ. Δημιουργία Βασιλείου της Βακτρίας

247 π.Χ. Ίδρυση Βασιλείου των Πάρθων

243 και 226 π.Χ.

Προσπάθειες κοινωνικών μεταρρυθμίσεων στη Σπάρτη

215-205 π.Χ.

Α΄ Μακεδονικός Πόλεμος. Σύγκρουση ανάμεσα στο Βασίλειο της Μακεδονίας και τη Ρώμη

200-197 π.Χ

Β΄ Μακεδονικός Πόλεμος. Οι Ρωμαίοι νικούν στις Κυνός Κεφαλές.

172-168 π.Χ

Γ΄ Μακεδονικός Πόλεμος. Οριστική ήττα του βασιλιά της Μακεδονία στη μάχη της Πύδνας (168 π.Χ.)

9

12

168-164 π.Χ.

Εξέγερση των Μακκαβαίων στην Παλαιστίνη ενάντια στους Σελευκίδες

148 π.Χ. Η Μακεδονία γίνεται

ρωμαϊκή επαρχία

146 π.Χ. Οι Ρωμαίοι κυριαρχούν στο νότιο ελλαδικό χώρο

Η Ρώμη καταστρέφει την Καρχηδόνα και κυριαρχεί στη δυτική Μεσόγειο

133 π.Χ. Ο βασιλιάς της Περγάμου Άτταλος Γ΄ κληροδοτεί το βασίλειο του στους Ρωμαίους.

64 π.Χ. Οι Ρωμαίοι κατακτούν τη Συρία. Οριστική κατάλυση του Βασιλείου των Σελευκιδών.

30 π.Χ. Οι Ρωμαίοι κυριαρχούν στην Αίγυπτο. Οριστική κατάλυση του Βασιλείου των Πτολεμαίων.

13

Η Ελληνιστική Εποχή

Τα παρακάτω τέσσερα αποσπάσματα αναφέρονται στην ιστορική περίοδο που ονομάζεται

«Ελληνιστική Εποχή» και στα βασικά της χαρακτηριστικά.

Ελληνιστικοί και ρωμαϊκοί χρόνοι. Ο θάνατος του Αλέξανδρου (323 π.Χ.) άφησε δυσαναπλήρωτο κενό.

Οι στρατηγοί του προχώρησαν σε αγώνα αλληλοεξόντωσης με αποτέλεσμα την πολυδιάσπαση του

απέραντου κράτους. Ο ελλαδικός χώρος χάνει τη ζωτικότητά του. Αντίθετα, ο ανατολικός

αναζωογονείται οικονομικά και πολιτισμικά, ενώ η ελληνική καθιερώνεται ως επίσημο γλωσσικό

όργανο. Παράλληλα στη Δύση η Ρώμη υψώνεται σε ισχυρή δύναμη, υποτάσσει την Καρχηδόνα και

επιβάλλει τη θέλησή της στον ελλαδικό (146 π.Χ.) και στον ελληνιστικό χώρο (30 π.Χ.).

Βιβλίο Ιστορίας α΄ Γυμνασίου, έτος 2019

Η εποχή που αρχίζει από το θάνατο τον Μ. Αλεξάνδρου (323 π.Χ.) και τελειώνει με την κατάληψη της

Αιγύπτου από τους Ρωμαίους (30 π.Χ.) ονομάζεται ελληνιστική Η αυτοκρατορία που δημιουργήθηκε

από τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου, αν και εφήμερη, διαμόρφωσε νέα οικονομικά, κοινωνικά και

πολιτικά δεδομένα για τον Ελληνισμό. Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του δημιουργού της

κατακερματίστηκε σε μικρότερα βασίλεια λόγω των συνεχών συγκρούσεων των διαδόχων. Τα

ελληνιστικά βασίλεια κυβερνήθηκαν από δυναστείες που ίδρυσαν οι στρατηγοί του Μ. Αλεξάνδρου.

Έτσι παγιώθηκε ένα νέο πολιτικό σύστημα, η απόλυτη μοναρχία. Το κέντρο βάρους μετατοπίστηκε

από την κυρίως Ελλάδα στις μεγαλουπόλεις της Ανατολής. Λίγες μόνο πόλεις-κράτη στην κυρίως

Ελλάδα διατήρησαν την εσωτερική τους οργάνωση, ενώ κάποιες άλλες περιοχές συγκρότησαν

ομοσπονδίες, όπως ήταν οι συμπολιτείες. Από το 2ο αι. π.Χ. όμως άρχισε η βαθμιαία επέκταση των

Ρωμαίων στον ελληνικό χώρο και στην Ανατολή.

Βιβλίο Ιστορίας α΄ Λυκείου έτος 2019

H Ελληνιστική Εποχή, όπως ονομάστηκε από τους Γερμανούς ιστορικούς του 19ου αιώνα, είναι η

περίοδος στην ιστορία της ανατολικής Μεσογείου που ξεκινάει το 323 π.Χ., μετά το θάνατο του

Μεγάλου Αλεξάνδρου. H Ελληνιστική Εποχή τελειώνει για κάποιους ιστορικούς το 146 π.Χ., όταν οι

Ρωμαίοι κυριάρχησαν οριστικά στον ελλαδικό χώρο, και για άλλους το έτος 31 π.Χ., όταν ο Οκταβιανός

βγήκε νικητής στη μάχη στο Άκτιο. Αυτή την περίοδο η πόλη-κράτος έχασε τη δύναμή της και

ενισχύθηκε η μοναρχική εξουσία. Ανοίχτηκαν νέοι δρόμοι για εμπορεύματα, ανθρώπους και ιδέες. Οι

άνθρωποι άρχισαν να χρησιμοποιούν ως γλώσσα επικοινωνίας τα ελληνικά και σταδιακά

εξελληνίστηκε ένα μεγάλο μέρος της σημερινής Μέσης Ανατολής. Ταυτόχρονα όμως, οι συνεχείς

διαμάχες, οι ανταγωνισμοί και οι πόλεμοι μεταξύ των ελληνιστικών κρατών εξασθένησαν την

οικονομία τους. Από την κατάσταση αυτή ωφελήθηκαν οι Ρωμαίοι, που γρήγορα κυριάρχησαν.

Βιβλίο Ιστορίας α΄ Γυμνασίου του Εκπαιδευτικού Προγράμματος του ΥΠΑΙΘ «Εκπαίδευση

Μουσουλμανοπαίδων 2005—2007», έτος 2008

Ελληνιστική ονομάζεται η ιστορική περίοδος που ορίζεται από τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου

το 323 π.Χ. μέχρι τη ναυμαχία στο Άκτιο το 31 π.Χ. Τα εδάφη που κατέκτησε στρατιωτικά ο

Αλέξανδρος και αποτέλεσαν την πολιτική και πολιτιστική σφαίρα επιρροής των διαδόχων

περιελάμβαναν εκτός από τον ελλαδικό χώρο, τη Μικρά Ασία, τη Συρία και την Παλαιστίνη, την

Αίγυπτο και τη Λιβύη και όλα τα εδάφη της Εγγύς Ανατολής που ανήκαν στην παλαιότερη Περσική

Αυτοκρατορία. Το τέλος της ελληνιστικής εποχής ταυτίζεται με την πτώση του Βασιλείου των

Πτολεμαίων και την προσάρτηση της Αιγύπτου στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Από την ιστοσελίδα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας, έτος 2020

10

11

12

13

14

Οι πάπυροι – μία ιστορική πηγή

Στην Αίγυπτο έχουν βρεθεί πολλά κομμάτια παπύρων από την Ελληνιστική εποχή. Οι πάπυροι

περιέχουν κάθε είδους κείμενα, από αναφορές προς τις κρατικές αρχές μέχρι συμβόλαια και σχολικές

ασκήσεις. Για αυτό είναι μια πολύ σημαντική πηγή για την ιστορία της περιοχής.

Το παλαιότερο ελληνικό κείμενο σε πάπυρο που είναι γνωστό σήμερα είναι η διαταγή του Πευκέστα, που

χρονολογείται το 331 π.Χ. Το κείμενο γράφει: ΠΕΥΚΕΣΤΟΥ ΜΗ ΠΑΡΑΠΟΡΕΎΕΣΘΑ[Ι] Μ[Η]ΔΕΝΑ ΙΕΡΕΙΩΣ ΤΟ

ΟΙΚΗΜΑ, δηλαδή «Από τον Πευκέστα. Κανείς να μην περάσει. Το οίκημα ανήκει στον ιερέα».

Η ένωση των Πελοποννησίων

Στο παρακάτω κείμενο ο ιστορικός Πολύβιος (200-118 π.Χ.) αναφέρεται στη συγκρότηση της Αχαϊκής

Συμπολιτείας.

Μολονότι πολλοί προσπάθησαν και στο παρελθόν να ενώσουν τους Πελοποννήσιους για το κοινό

συμφέρον, κανείς δεν το κατάφερε, γιατί ο καθένας φρόντιζε και με το παραπάνω για τη δική του

εξουσία και όχι για την ελευθερία όλων. Στην εποχή μας όμως το ζήτημα αυτό προχώρησε πολύ και

πραγματοποιήθηκε, ώστε αυτοί όχι μόνο να είναι σύμμαχοι και φίλοι μεταξύ τους, αλλά να έχουν

τους ίδιους νόμους, τα ίδια μέτρα, σταθμά και νομίσματα, ακόμα και τους ίδιους άρχοντες και

βουλευτές και δικαστές. Και γενικά στο μόνο που διαφέρει η Πελοπόννησος από το να είναι μια πόλη

είναι το ότι δεν υπάρχει ένα τείχος που να περιλαμβάνει όλους τους κατοίκους της. Πολύβιος, Ιστορίαι, 2ος αιώνας π.Χ.

Η δράση του βασιλιά Πτολεμαίου Γ΄ Ευεργέτη

Το παρακάτω απόσπασα από μία επιγραφή αναφέρεται στη δράση του βασιλιά Πτολεμαίου Γ΄ του

Ευεργέτη (246-221 π.Χ.).

Ο βασιλιάς Πτολεμαίος ο Μέγας […] αφού παρέλαβε από τον πατέρα του τη βασιλεία στην Αίγυπτο,

τη Λιβύη, τη Συρία, τη Φοινίκη, την Κύπρο, τη Λυκία, την Καρία και τα νησιά των Κυκλάδων

εκστράτευσε στην Ασία με πεζικό, ιππικό, στόλο και ελέφαντες από τη χώρα των Τρωγλοδυτών [= η

Άνω Αίγυπτος, δηλαδή η νότια Άιγυπτος] και την Αιθιοπία, τους οποίους ο πατέρας του και ο ίδιος

ήταν οι πρώτοι που τους κυνήγησαν και τους προετοίμασαν για στρατιωτική υπηρεσία. Έχοντας γίνει

κύριος όλης της γης στα δυτικά του Ευφράτη, της Κιλικίας, της Παμφυλίας, της Ιωνίας, του

Ελλησπόντου της Θράκης και όλων των στρατιωτικών δυνάμεων σε αυτές τις χώρες και των ινδικών

ελεφάντων και έχοντας καθυποτάξει όλους τους κυβερνήτες αυτών των χωρών, πέρασε τον ποταμό

Ευφράτη και, αφού υπέταξε τη Μεσοποταμία, τη Βαβυλωνία, τη Σουσιανή, την Περσίδα, τη Μηδία και

τις υπόλοιπες χώρες ως τη Βακτρία και αφού αναζήτησε όλα τα ιερά αντικείμενα που είχαν αφαιρέσει

14

15

15

οι Πέρσες από την Αίγυπτο και τα έφερε πίσω στην Αίγυπτο μαζί με τους υπόλοιπους θησαυρούς από

αυτές τις περιοχές, έστειλε τα στρατεύματά του πέρα […]. Επιγραφή από την Αίγυπτο, τελευταίο τέταρτο του 3ου αιώνα π.Χ.

Ψήφισμα για την απόδοση «θεϊκών» τιμών στον Αντίοχο Γ΄ το Μέγα (241-187 π.Χ.)

Η Τέως ήταν μια πόλη στις νότιες ακτές της χερσονήσου της Ερυθραίας στην Ιωνία της Μικράς Ασίας

(η χερσόνησος της Ερυθραίας βρίσκεται δυτικά της Σμύρνης, απέναντι από τη Χίο και στα βόρεια

βρέχεται από τον κόλπο της Σμύρνης και στα νότια από τον κόλπο της Εφέσου). Στην πόλη Τέω

λατρευόταν ο θεός Διόνυσος. Το 201 π.Χ. οι κάτοικοι της Τέω αποφάσισαν να αποδώσουν θεϊκές

τιμές στο βασιλιά του Βασιλείου των Σελευκιδών Αντίοχο Γ΄ το Μέγα. Στους λόγους αυτής της

απόφασής τους, αλλά και στο είδος των τιμών που θα αποδίδονταν στον Αντίοχο αναφέρεται το

παρακάτω απόσπασμα από μια επιγραφή.

Κοντά στο άγαλμα του Διονύσου να στηθούν δύο όσο το δυνατόν ωραιότερα και ταιριαστά σε ναό

μαρμάρινα αγάλματα του βασιλιά Αντιόχου και της αδελφής του […], ώστε εκείνοι που ελευθέρωσαν

την πόλη και τα εδάφη της, τα αναγνώρισαν, τα κατέστησαν άσυλα, τα απάλλαξαν από φόρους και

έκαναν αυτή τη χάρη […] στην πόλη να τιμούνται από όλους κατά δύναμη. Έτσι, μοιραζόμενοι με το

Διόνυσο το ναό και την υπόλοιπη λατρεία, να είναι κοινοί σωτήρες της πόλης μας και να μας δίνουν

μαζί όλα τα αγαθά […]. Κάθε επαγγελματικό σωματείο να στήσει στον τόπο του […] βωμό για τον […]

Αντίοχο το Μεγάλο και την αδελφή του […] και να προσφέρει εκεί θυσία. Οι υπόλοιποι κάτοικοι της

πόλης […] να προσφέρουν θυσία στα σπίτια τους και να εορτάζουν κατά δύναμη. Όσοι αυτή τη μέρα

βρίσκονται στην πόλη να φορούν στεφάνι. Αυτή η ημέρα θα είναι αργία […] και στην πόλη και στην

ύπαιθρο […]. Στο βασιλιά Αντίοχο […] ο τόπος, όπου [αυτός] πραγματοποίησε μερικές από τις

ευεργεσίες του και υποσχέθηκε άλλες, που τις υλοποίησε μετά, αποφάσισε να τοποθετηθεί στο

πρυτανείο ένα χάλκινο άγαλμα, το πιο όμορφο που γίνεται. Και την πρώτη ημέρα του μήνα

Λευκαθεώνα [= την πρωτοχρονιά] όλοι οι αξιωματούχοι […] να προσφέρουν θυσία […]. Και οι έφηβοι

που ολοκλήρωσαν την εφηβεία [και γίνονται άντρες πολίτες] να προσφέρουν (και αυτοί) θυσία την

ίδια μέρα […], ώστε να συνηθίσουν οι απόγονοί μας να εκτιμούν την έκφραση ευγνωμοσύνης […]. Και,

επειδή ο βασιλιάς μας έφερε την ειρήνη, μας απάλλαξε για τα επόμενα χρόνια από βαριά […] φορτία

και από φόρους, εξασφάλισε ασφάλεια για τις καλλιέργειες […] και έκανε τη γη εύφορη πάλι, κάθε

χρόνο […] να φέρνουμε στο άγαλμα του βασιλιά του πρώτους καρπούς […]. Επιγραφή από την πόλη Τέω στην Ιωνία, 201 π.Χ.

Η γη στα ελληνιστικά βασίλεια

Στα ελληνιστικά βασίλεια ο βασιλιάς ήταν ιδιοκτήτης της γης που είχε κατακτηθεί. Τη γη αυτή

μπορούσε να τη δώσει σε ναούς, σε αξιωματούχους, κάνοντας δωρεές, ή ως κλήρο σε στρατιώτες ή

αξιωματούχους. Αυτοί ονομάζονταν κληρούχοι. Μετά το θάνατο του κληρούχου η γη επέστρεφε στη

βασιλική περιουσία. Οι κληρούχοι, οι αξιωματούχοι, οι ιερείς νοίκιαζαν τη γη σε γεωργούς. Σε μια

τέτοια περίπτωση αναφέρεται το παρακάτω απόσπασμα από έναν πάπυρο από την Αίγυπτο.

Ο Αμμώνιος στον Αρίσταρχο, χαιρετισμούς. Μας έχει γράψει ο Αρτεμίδωρος ότι πέθανε ο επιλάρχης

[= στρατιωτικός διοικητής επιλαρχίας, μιας στρατιωτικής μονάδας] Θεόδωρος, ένας από τους

μισθοφόρους ιππείς του Φαρβέθα. Ανάλαβε τον κλήρο του για λογαριασμό του βασιλικού ταμείου και

φρόντισε να εισπραχθούν όλα τα νοίκια, που χρωστά, στο βασιλικό ταμείο, γιατί εσύ θα είσαι

υπεύθυνος. Υγίαινε. Πέμπτο έτος, μήνας Φαρμούθις, ημέρα δέκατη όγδοη [= 11 Απριλίου 241 π.Χ.]. Πάπυρος από την Αίγυπτο, 241 π.Χ.

16

17

18

16

Βασιλικός έλεγχος της οικονομίας στο Βασίλειο των Πτολεμαίων

Στο Βασίλειο των Πτολεμαίων ο βασιλιάς ρύθμιζε την παραγωγή των προϊόντων και τα έσοδα από την

πώλησή τους πήγαιναν στο βασιλικό ταμείο. Σε αυτό αναφέρονται τα παρακάτω τρία αποσπάσματα,

που προέρχονται από παπύρους από την Αίγυπτο.

Όσον αφορά τον τρύγο και τη συλλογή. Οι γεωργοί να τρυγούν την κατάλληλη στιγμή και, όταν

αρχίζουν, να το ανακοινώνουν στο διοικητή ή σε αυτόν που έχει αγοράσει από πριν τη σοδειά και να

δείχνουν τους αμπελώνες σε όποιον θέλει τους δει. Πάπυρος από την Αίγυπτο, 259 π.Χ.

Εντολή στους ελαιοπώλες. Για την επίβλεψη του λαδιού και του καστορέλαιου που πουλιέται έχουμε

στείλει ήδη τον Ηρακλείδη με εντολή, αν πιάσει κάποιους να πουλούν σε τιμή μεγαλύτερη από αυτή

που έχει οριστεί, να τους παραδώσει στους δεσμοφύλακες, για να τους στείλουν στην Αλεξάνδρεια,

στο Θεογένη, το διοικητή. Πάπυρος από την Αίγυπτο, 240 π.Χ.

Φρόντισε το στάρι στους νομούς, αυτό που χρειάζεται για τη σπορά […]. Πρέπει επίσης να φροντίσεις

τα φορτία, που έχουν ζητηθεί και σου έχουμε στείλει κατάλογο, να φτάνουν στην Αλεξάνδρεια στην

ώρα τους, όχι μόνο στη σωστή ποσότητα, αλλά ελεγμένα και κατάλληλα για το σκοπό τους. Πάπυρος από την Αίγυπτο, τέλη του 3ου αιώνα π.Χ.

Η αναχώρηση

Η ζωή των αγροτών δεν ήταν εύκολη. Από τις πληροφορίες που έχουμε γνωρίζουμε ότι στο Βασίλειο

των Πτολεμαίων όσοι από αυτούς πιέζονταν μπορούσαν να φύγουν στην Αλεξάνδρεια ή σε άλλη

κοντινή τους πόλη, να ζητήσουν άσυλο σε κάποιο ναό, να καταφύγουν στην έρημο. Το φαινόμενο

αυτό ονομαζόταν αναχώρηση· σε μια τέτοια περίπτωση αναφέρεται το παρακάτω απόσπασμα.

Ο Αρτεμίδωρος στο Ζήνωνα [στέλνει] χαιρετισμούς. Αν υγιαίνεις, να είσαι καλά, και εγώ υγιαίνω. Μου

έγραψε ο Κλειτόριος ότι ο Πετός ο χοιροβοσκός έφυγε αφήνοντας επτά χοίρους και χοιρίδια. […] Είχε

δε τους δικούς σας 400 χοίρους παραγωγικούς και τέλειους […]. Καλά θα κάνεις λοιπόν να βιαστείς να

αναζητήσεις τον άνθρωπο, όπου και αν έχει καταφύγει, για να μη μας μείνουν τόσα ζώα για θυσία και

τους εγγυητές, όποιοι έχουν εγγυηθεί για αυτόν, έτσι ώστε ή να συλληφθούν ή να εγγυηθούν, μέχρι

να βρούμε το δίκαιό μας. Πάπυρος από την Αίγυπτο, 250 π.Χ.

Ένας ευεργέτης από τη Μαύρη Θάλασσα

Οι ευεργέτες στις πόλεις ήταν άνθρωποι με περιουσία ή προσωπικό κύρος και επιρροή στους

βασιλιάδες και προσέφεραν χρήματα σε μια πόλη για να καλύψει κάποιες ανάγκες της (π.χ. να

προμηθευτεί σιτάρι, όταν υπήρχε έλλειψη, να επισκευάσει δημόσια κτίρια κ.ά.). Συνήθως οι

ευεργέτες ανταμείβονταν για τις υπηρεσίες τους με δημόσιο έπαινο, όπως φαίνεται από το

παρακάτω ψήφισμα από την πόλη Ίστρια στη Μαύρη Θάλασσα.

Αποφάσισε η βουλή και η συνέλευση των πολιτών, όταν άρχοντας ήταν ο Διονύσιος, ο γιος του

Ιέρωνα. Οι άρχοντες πρότειναν: Η πόλη, σύμφωνα με συμβόλαιο, όφειλε δάνειο 300 χρυσών

νομισμάτων με πολλούς τόκους, εδώ και πολλά χρόνια, στον πατέρα τού Ηφαιστίωνα. Επειδή ο

Ηφαιστώνας, ο γιος του Μάτρι από την Κάλλατι, αποδείχτηκε άντρας καλός και ενάρετος και

λαμβάνοντας υπόψη την κατάσταση της πόλης, χάρισε μεν τους τόκους, οι οποίοι ανέρχονταν σε 400

χρυσά νομίσματα, συμφώνησε δε το οφειλόμενο κεφάλαιο των 300 χρυσών, σύμφωνα με το

συμβόλαιο, να πληρωθεί χωρίς τόκους σε δύο χρόνια. Για τους παραπάνω λόγους [αποφάσισε] να

19

20

21

22

17

επαινεθεί ο Ηφαιστώνας, ο γιος του Μάτρι. Επιγραφή από την Ίστρια του Εύξεινου Πόντου, μεταξύ των ετών 150-100 π.Χ.

Οι κάτοικοι της Αλεξάνδρειας

Στο παρακάτω απόσπασμα ο ιστορικός Πολύβιος αναφέρεται στους πληθυσμούς που κατοικούσαν

στην Αλεξάνδρεια, την πρωτεύουσα του Βασιλείου των Πτολεμαίων.

Η Αλεξάνδρεια κατοικείται από τρεις ομάδες ανθρώπων. Πρώτα, τους ντόπιους Αιγυπτίους, που είναι

λαός οξύθυμος και με τάσεις προς την πολιτική. Δεύτερο, τους μισθοφόρους, που είναι άνθρωποι

τραχείς, ακαλλιέργητοι και πολλοί, γιατί από παλιά συνήθεια διατηρούσαν μια ξένη μισθοφορική

δύναμη. Ο μισθοφορικός αυτός στρατός, εξαιτίας της αδυναμίας των βασιλιάδων, είχε μάθει

περισσότερο να εξουσιάζει παρά να υπακούει. Τρίτη ομάδα ήταν αυτή των ίδιων των Αλεξανδρινών,

οι οποίοι χωρίς να είναι απόλυτα πολιτικοποιημένοι για τους ίδιους λόγους, ήταν ανώτεροι από τους

προηγούμενους. Διότι, αν και ανάμικτος πληθυσμός, προέρχονταν κυρίως από Έλληνες και δεν είχαν

ξεχάσει τα ελληνικά έθιμα. Πολύβιος, Ιστορίαι, 2ος αιώνας π.Χ.

Μια περιγραφή της Αλεξάνδρειας

Στο παρακάτω απόσπασμα ο γεωγράφος Στράβων (64/63 π.Χ.–29 μ.Χ.) περιγράφει την Αλεξάνδρεια

και τα ανάκτορα των Πτολεμαίων βασιλιάδων.

Η πόλη στο σύνολο της διασχίζεται από δρόμους κατάλληλους να κυκλοφορούν έφιπποι και άμαξες

και από δύο δρόμους που είναι πολύ φαρδιοί και εκτείνονται σε μήκος περισσότερο από ένα πλέθρο

[= πάνω από 900 μ.]· αυτοί διασταυρώνονται δύο φορές και σε ορθή γωνία. Η πόλη περιέχει πολύ

όμορφα δημόσια ιερά καθώς και τα βασιλικά ανάκτορα, τα οποία καταλαμβάνουν το ένα τέταρτο ή,

ίσως, το ένα τρίτο της έκτασής της. Γιατί ο καθένας από τους βασιλιάδες, […] αφιερωνόταν με

προσωπικά έξοδα στην αναμόρφωση της κατοικίας του προσθέτοντας κάτι στα ήδη υπάρχοντα, κατά

τρόπο τέτοιο ώστε […] να δημιουργούνται άλλα (κτίρια) από άλλα. Όλα τα κτίσματα, εντούτοις,

συνδέονται μεταξύ τους αλλά και με το λιμάνι και με αυτά που ήταν έξω από το λιμάνι. Το Μουσείο

επίσης είναι τμήμα των βασιλικών ανακτόρων έχει ένα δημόσιο περίπατο, μια εξέδρα με καθίσματα

και ένα μεγάλο οίκημα στο οποίο βρίσκεται η αίθουσα του κοινού συσσιτίου των ανθρώπων της

γνώσης που συμμετέχουν στο Μουσείο. Στράβων, Γεωγραφικά, τέλη 1ου π.Χ.-αρχές 1 μ.Χ. αιώνα

Η «πολύβουη» Αλεξάνδρεια

Το παρακάτω απόσπασμα προέρχεται από ένα ποίημα του Θεόκριτου (315-260 π.Χ.) και αναφέρεται

σε δύο γυναίκες στην Αλεξάνδρεια που αφήνουν για λίγο τις δουλειές του σπιτιού και βγαίνουν για

να πάνε στα ανάκτορα να παρακολουθήσουν τις γιορτές προς τιμή του Άδωνι.

Ω θεοί, τι κόσμος και λαός!

Πώς και πότε να περάσουμε τούτο το κακό;

Μυρμηγκομάνι αναρίθμητο και αμέτρητο.

Έχεις κάνει πολλά καλά, Πτολεμαίε,

από τότε που ο πατέρας σου βρίσκεται στη χορεία των αθανάτων.

Κανένας κακοποιός δεν επιτίθεται στους περαστικούς […]. Θεόκριτος, Ειδύλλιο 15, πρώτο μισό 3ου αιώνα π.Χ.

24

25

26

23

18

Το κοσμοπολίτικο περιβάλλον της Αντιόχειας

Ο Εβραίος Φλάβιος Ιώσηππος ήταν λόγιος και ιστορικός που έζησε τον 1ο αιώνα μ.Χ.. Μεταξύ άλλων

έγραψε και το ιστορικό έργο Περί του Ιουδαϊκού Πολέμου, πρώτα στα αραμαϊκά (μια γλώσσα

συγγενική της εβραϊκής) και μετά στα ελληνικά. Το παρακάτω απόσπασμα από αυτό το έργο

αναφέρεται στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον της Αντιόχειας, της πρωτεύουσας του Βασιλείου των

Σελευκιδών.

Εξαιτίας του μεγέθους της πόλης αλλά και επειδή οι διάδοχοι του Αντίοχου είχαν επιτρέψει σε αυτούς

να ζουν ειρηνικά, η παροικία των Εβραίων στην Αντιόχεια ήταν πολυάριθμη. Ο αριθμός των Ελλήνων,

που συγκεντρωνόταν στις ιουδαϊκές θρησκευτικές τελετές, αυξανόταν συνεχώς. Κατά κάποιον τρόπο

Εβραίοι και Ιουδαΐζοντες Έλληνες αποτελούσαν μια κοινότητα. Φλάβιος Ιώσηππος, Περί του Ιουδαϊκού Πολέμου, μεταξύ των ετών 75-79 μ.Χ.

Συνύπαρξη ντόπιων και εποίκων

Ανάμεσα στους ντόπιους και στους εποίκους οι σχέσεις δεν ήταν πάντα καλές. Από τις πληροφορίες

που έχουμε γνωρίζουμε ότι υπήρχαν διάφορα προβλήματα, όπως προσβολές και επιθέσεις. Ωστόσο,

παράπονα για κακομεταχείριση δεν είχαν μόνο οι ντόπιοι, καθώς υπήρξαν και επιθέσεις ντόπιων

στους εποίκους. Σε δύο τέτοιες περιπτώσεις αναφέρονται τα δύο παρακάτω αποσπάσματα. Στο

πρώτο διαβάζουμε τη διαμαρτυρία ενός ντόπιου καμηλιέρη στα χέρια του Έλληνα διαχειριστή και στο

δεύτερο τα παράπονα ενός έποικου για τη συμπεριφορά των ντόπιων.

Κι όταν πάλι με έστειλες στη Φιλαδέλφεια [πόλη στην Κάτω Αίγυπτο, δηλ. στη νότια Αίγυπτο] στον

Ιάσονα κα ενώ έκανα ό,τι μου ζητήθηκε, αυτός, εδώ και εννέα μήνες, δε μου δίνει αυτά που εσύ

διέταξες, ούτε λάδι ούτε στάρι […]. Εγώ υποφέρω χειμώνα-καλοκαίρι. Ο δε Ιάσονας με διατάζει να

δεχτώ για πληρωμή κρασί, αλλά μου καταλογίζουν ότι είμαι βάρβαρος. Σε παρακαλώ πολύ να τους

διατάξεις να μου δώσουν ό,τι μου χρωστούν και στο μέλλον να είναι εντάξει στις υποχρεώσεις τους,

για να μην πεθάνω από την πείνα, γιατί δεν ξέρω να συμπεριφέρομαι σαν Έλληνας. Πάπυρος από την Αίγυπτο, περίπου στα 200 π.Χ.

Αδικούμαι από τους καθαριστές και τους αρτοποιούς […], από τον Αρχήβι, το γιατρό, και το Μυ, τον

ιματιοπώλη και τους άλλους των οποίων τα ονόματα αγνοώ. Γιατί το εικοστό πρώτο έτος, την όγδοη

ημέρα του μήνα Φαώφι [= 9 Νοεμβρίου 161 π.Χ.], ήρθαν στο ναό […], μέσα στον οποίο ζω […] μερικοί

από αυτούς κρατούσαν πέτρες στα χέρια τους και άλλοι στειλιάρια και προσπάθησαν να μπουν με το

ζόρι, με σκοπό να ληστέψουν το ναό και να με σκοτώσουν, επειδή είμαι Έλληνας. Πάπυρος από την Αίγυπτο, 161 π.Χ.

Μεικτοί γάμοι

Πολλοί έποικοι παντρεύτηκαν ντόπιες γυναίκες. Τα παιδιά τους είχαν διπλά ονόματα, ένα ελληνικό

και ένα ντόπιο, όπως φαίνεται από την παρακάτω αφιέρωση

Υπέρ της υγείας του βασιλιά Πτολεμαίου και της συζύγου του Βερενίκης, γυναίκας και αδελφής του

και των παιδιών τους, στο ιερό του Θυήρι και τα παραρτήματά του, η Ειρήνη και η Θεοξένα, κόρες του

Δημητρίου, Κυρηναίες [= από την πόλη Κυρήνη στην αφρικανική ακτή της Μεσογείου] κόρες της

Θάσιτος, οι οποίες έχουν και τα αιγυπτιακά ονόματα Νεφερσούχος και Θαυή. Επιγραφή από την Αίγυπτο, μέσα του 3ου αιώνα π.Χ.

27

28

29

30

19

Οι θρησκείες των άλλων

Η Ίσιδα ήταν μια από τις σημαντικότερες αιγυπτιακές θεότητες. Σύμφωνα με την αιγυπτιακή

μυθολογία δίδαξε στους ανθρώπους τον τρόπο θεραπείας των ασθενειών, τους οικογενειακούς

δεσμούς (με πρώτο το γάμο), ενώ ειδικότερα στις γυναίκες δίδαξε την άλεση του σιταριού, το

γνέσιμο και την υφαντική. Στην Ίσιδα συχνά αποδίδονται μαγικές ιδιότητες. Το παρακάτω απόσπασμα

προέρχεται από μια επιγραφή από την πόλη Μαρώνεια στη Θράκη και σε αυτό ένας άντρας υμνεί την

Ίσιδα που τον θεράπευσε στα μάτια.

Όπως, λοιπόν, Ίσιδα, άκουσες τις προσευχές μου για τα μάτια μου, έλα και στον έπαινο που σου

απευθύνω με τη δεύτερη προσευχή μου, γιατί ο έπαινος σε σένα είναι πιο σπουδαίος και από τα

μάτια μου, με τα οποία είδα τον ήλιο, με αυτά βλέπω τον κόσμο που είναι δικός σου.

Είμαι βέβαιος ότι θα με βοηθήσεις με κάθε τρόπο, εφόσον ήρθες, όταν εγώ επικαλέστηκα το όνομά

σου για τη σωτηρία μου. Πώς δε θα έρθεις, για να τιμήσεις το όνομά σου; Με θάρρος, λοιπόν,

προχωρώ στη συνέχεια γνωρίζοντας ότι το θείο εμπνέει τον έπαινο και τα ανθρώπινα χέρια τον

γράφουν. Επιγραφή από τη Μαρώνεια της Θράκης, 1ος αιώνας π.Χ.

Η πολύγλωσση Κλεοπάτρα

Το παρακάτω απόσπασμα από το Βίο του Μάρκου Αντώνιου, Ρωμαίου στρατηγού, αναφέρεται στην

Κλεοπάτρα, τελευταία βασίλισσα του Βασιλείου των Πτολεμαίων, η οποία, σε αντίθεση με τους

προγόνους της, μιλούσε πολλές από τις γλώσσες της εποχής της.

Η γλώσσα της σαν πολύχορδο όργανο εύκολα άλλαζε τη μια διάλεκτο με την άλλη και σε σπάνιες

περιπτώσεις επικοινωνίας με τους βαρβάρους είχε ανάγκη διερμηνέα. Τις περισσότερες φορές η ίδια

έδινε τις απαντήσεις στη γλώσσα τους, όπως των Αιθιόπων, […] των Εβραίων, των Αράβων, των

Σύρων, των Μήδων, των Πάρθων. Λένε μάλιστα ότι ήξερε και άλλες ακόμα γλώσσες, ενώ οι βασιλείς

πριν από αυτήν δε μιλούσαν ούτε τα αιγυπτιακά, και μερικοί ούτε τη μακεδονική διάλεκτο. Πλούταρχος, Βίος Μάρκου Αντώνιου, τέλη του 1ου – αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ.

31

32

20

Πηγή Προέλευση

1 Βιβλίο Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου του Εκπαιδευτικού Προγράμματος του ΥΠΑΙΘ «Εκπαίδευση

Μουσουλμανοπαίδων 2005-3007», Αθήνα, ΟΕΔΒ, 2008, σ. 122

2 Ό.π., σ. 123

3 Ό.π., σ. 123

4 Βιβλίο Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου του Εκπαιδευτικού Προγράμματος του ΥΠΑΙΘ «Εκπαίδευση

Μουσουλμανοπαίδων 2005-3007» - «Λίγη ακόμη ιστορία …», τεύχος 4, Αθήνα, ΟΕΔΒ, 2008,

σ. 5

5 Ό.π., σ. 5

6 Βιβλίο Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου του Εκπαιδευτικού Προγράμματος του ΥΠΑΙΘ «Εκπαίδευση

Μουσουλμανοπαίδων 2005-3007», Αθήνα, ΟΕΔΒ, 2008, σ. 124

7 Ό.π., σ. 127

8 Σχέδιο του G. Botti. Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α

9 Βιβλίο Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου του Εκπαιδευτικού Προγράμματος του ΥΠΑΙΘ «Εκπαίδευση

Μουσουλμανοπαίδων 2005-3007» - «Λίγη ακόμη ιστορία …», τεύχος 4, Αθήνα, ΟΕΔΒ, 2008,

σ. 14-16

10 Θ. Κατσουλάκος, Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά, Β. Σκουλάτος, Αρχαία Ιστορία Α΄ Γυμνασίου,

ΥΠΑΙΘ, ΙΤΥΕ «Διόφαντος», 2019, σ. 117

11 Α. Μαστραπάς, Ιστορία του Αρχαίου Κόσμου. Από τους προϊστορικούς πολιτισμούς της

Ανατολής έως την εποχή του Ιουστινιανού, ΥΠΑΙΘ, ΙΤΥΕ «Διόφαντος», 2019, σ. 124

12 Βιβλίο Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου του Εκπαιδευτικού Προγράμματος του ΥΠΑΙΘ «Εκπαίδευση

Μουσουλμανοπαίδων 2005-3007», Αθήνα, ΟΕΔΒ, 2008, σ. 121

13 Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση

Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία, 4. Αλεξανδρινή ή Ελληνιστική εποχή (323-31 π.Χ.)

[τελευταία είσοδος 24.2.2020] 14 Βιβλίο Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου του Εκπαιδευτικού Προγράμματος του ΥΠΑΙΘ «Εκπαίδευση

Μουσουλμανοπαίδων 2005-3007» - «Λίγη ακόμη ιστορία …», τεύχος 4, Αθήνα, ΟΕΔΒ, 2008,

σ. 2.

15 Πολύβιος, Ιστορίαι, 2, 37, 9-11

https://el.wikisource.org/wiki/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1%

CE%B9/%CE%B2%27 [τελευταία είσοδος 24.2.2020]

16 Orientis Graeci Inscriptiones Selectae 54 http://www.attalus.org/docs/ogis/s54.html

[τελευταία είσοδος 24.2.2020]

17 Supplementum Epigraphicum Graecum XLI 1003

https://mathesis.cup.gr/assets/courseware/v1/b2c014ddac40740a064b551a2bfba1fa/c4x/Hi

story/Hist2.1/asset/Sources_1.pdf [τελευταία είσοδος 24.2.2020]

18 Βιβλίο Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου του Εκπαιδευτικού Προγράμματος του ΥΠΑΙΘ «Εκπαίδευση

Μουσουλμανοπαίδων 2005-3007» - «Λίγη ακόμη ιστορία …», τεύχος 4, Αθήνα, ΟΕΔΒ, 2008,

σ. 7.

19 Ό.π., σ. 9.

20 Ό.π., σ. 9.

21 Ό.π., σ. 9.

22 Ό.π., σ. 10.

23 Ό.π., σ. 8.

21

24 Πολύβιος, Ιστορίαι, 34, 14.

http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.01.0234%3Abook

%3D34%3Achapter%3D14 [τελευταία είσοδος 24.2.2020]

25 Στράβων, Γεωγραφικά, 17. 1,8.

https://el.wikisource.org/wiki/%CE%93%CE%B5%CF%89%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%

CE%B9%CE%BA%CE%AC/%CE%99%CE%96 [τελευταία είσοδος 24.2.2020]

26 Θεόκριτος, Ειδύλλιο 15, μετάφραση Θ.Κ. Στεφανόπουλος

http://www.greek-

language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/literature/browse.html?text_id=384

[τελευταία είσοδος 24.2.2020]

27 Φλάβιος Ιώσηππος, Περί του Ιουδαϊκού Πολέμου, 8.3,3

Β. Ασημομύτης, Γ. Γρυντάκης, Θ. Κατσουλάκος, Σ. Κόνδης, Χ. Μπουλώτης, Β. Σκουλάτος, Η

πολιτισμική προσφορά του ελληνισμού από την Αρχαιότητα ως την Αναγέννηση, Α΄ Λυκείου,

Αθήνα, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων – Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 1997, σ. 199.

28 Βιβλίο Ιστορίας Α΄ Γυμνασίου του Εκπαιδευτικού Προγράμματος του ΥΠΑΙΘ «Εκπαίδευση

Μουσουλμανοπαίδων 2005-3007» - «Λίγη ακόμη ιστορία …», τεύχος 4, Αθήνα, ΟΕΔΒ, 2008,

σ. 10.

29 Ό.π., σ. 10.

30 Ό.π., σ. 11.

31 Ό.π., σ. 11.

32 Πλούταρχος, Βίος Μάρκου Αντώνιου, 27, 4-5

http://www.mikrosapoplous.gr/anc_texts/texts_plut.html [τελευταία είσοδος 24.2.2020]