Ὅπλων κρίσις

EPΓA TOY IΔIOY

Eτσι κAνουν Oλεσ, καστανιώτης, 2011Η εβΔομΗ ΑIσθΗσΗ – TrOIkA μοIρΑ, καστανιώτης, 2010ε, ΠροεΔρε!, καστανιώτης, 2009λευκο κοτσυφι, bluE TrEE, μΑυρο κΑρΑβι, καστανιώτης,

2008θΗλυκο Ποκερ, καστανιώτης, 2006ΖΗτουντΑι ΑλχΗμιστεσ, καστανιώτης, 2005βΑμΠιρ κΑι κΑνιβΑλοι, καστανιώτης, 2004τΑνΓκο του τσε – ΑΠο τΗν τΑνιΑ στΗν τινΑ, αφήγημα

για την παγκοσμιοποίηση στον 21ο αιώνα, καστανιώτης,2002

Η ΓυνΑικΑ τΗσ οΓΔοΗσ μερΑσ, (μυστικοσ ερωσ – ΑΠοκρυφοσ βιοσ), μυθιστόρημα, καστανιώτης, 2001

μν, γυναικείο αντιμυθιστόρημα, καστανιώτης, 1999το χΑμενο μΠλουΖ, μυθιστόρημα, καστανιώτης, 1997ο μυστικοσ νοεμβρΗσ, μυθιστόρημα, καστανιώτης, 1996ο σωσιΑσ κΑι οι ΔΑιμονεσ του ΠΑθουσ, καστανιώτης,

1995ThE DrEAm – σκιεσ στΗν ΑθΗνΑ, καστανιώτης, 1994μετΑ, νέα σύνορα, 1992ο σοσιΑλισμοσ στο κΑτωφλι του 2000, σύγχρονη εποχή,

1983σοσιΑλιστικΗ ΑυτοΔιΑχειρισΗ κΑι ΓρΑφειοκρΑτιΑ,

σύγχρονη εποχή, 1982ΠροβλΗμΑτΑ του κρΑτουσ, σύγχρονη εποχή, 1979

Ὅπλων

κρίσιςΝΕΚ ΡΙΚΟΙ ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ

ΜΙΜΗΣ ΑΝΔΡΟΥΛΑΚΗΣ

Tο παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις τηςελληνικής νομοθεσίας (N. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Aπαγορεύεται απολύτωςάνευ γραπτής αδείας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρο νι-κό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκ-μίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποια-δήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Eκδόσεις Πατάκη – λογοτεχνικά δοκίμιαμίμης Ανδρουλάκης, Ὅπλων κρίσιςΝεκρικοί Διάλογοι για την Αριστερά

Yπεύθυνος έκδοσης kώστας Γιαννόπουλοςεπιμέλεια-Διορθώσεις μάριος Παρθένης-Γαρδίκης

σελιδοποίηση μαρία Π. kαπένηφιλμ-μοντάζ μαρία Ποινιού-ρένεση

Copyright © σ. Πατάκης AEEΔE (Eκδόσεις Πατάκη)& μίμης Ανδρουλάκης, Aθήνα, 2012

Πρώτη έκδοση από τις Eκδόσεις Πατάκη, Aθήνα, οκτώβριος 2012κ.ε.τ. 8148 κ.ε.Π. 833/12ISbN 978-960-16-4728-9

ΠANAΓh TσAλΔAPh 38 (ΠPωhN ΠEIPAIωσ), 104 37 AθhNA,Thλ.: 210.36.50.000, 801.100.2665, 210.52.05.600, φAΞ: 210.36.50.069

kENTPIkh ΔIAθEσh: Emm. mΠENAkh 16, 106 78 AθhNA, Thλ.: 210.38.31.078YΠOk/mA: κορυτσΑσ (τερμΑ Ποντου – ΠεριοχΗ β´ κτεο), 570 09 κΑλοχωρι θEσσΑλοNIkhσ, τ.θ. 1213,

Thλ.: 2310.70.63.54, 2310.70.67.15, 2310.75.51.75, φAΞ: 2310.70.63.55Web site: http://www.patakis.gr • e-mail: info@ patakis.gr, sales@ patakis.gr

θέση υπογραφής δικαιούχου δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίαςεφόσον αυτή προβλέπεται από τη σύμβαση

ΠεριεχομενΑ

οδυσσΑίας: Αντί προλόγου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

«Αμλετ»: ο τελευτΑιοσ θεωρΗτικοστΗσ σοσιΑλΔΗμοκρΑτιΑσ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15το παράδοξο της Αριστεράς . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18«κεντριστές»: το διαζύγιο με ρόζα - λένιν . . . . . . . . 26Η παγίδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Η ψύχωση του «χρυσού κανόνα» αγγίζει την Αριστερά 43Ανεργία: το ένστικτο του χίτλερ . . . . . . . . . . . . . . . . 54το «κακό» νόμισμα διώχνει το «καλό» . . . . . . . . . . . 63μπεκετική αναμονή με αριστερά χρώματα . . . . . . . . 73

μΑρΞ - κεΫνσ: το ΔρΑμΑ Δεν εχει ΠρωτΑΓωνιστΗ . . . 85το σλάλομ της Αριστεράς με τον κεϋνσιανισμό . . . . . . 87φρόνησις: η διαχωριστική γραμμή . . . . . . . . . . . . . . . 96G-zero και οι νέες προτάσεις του κέυνς . . . . . . . . . . . 103Grexit or German exit? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

το ΜΑΓΙΚΟ ΦΑΝΑΡΙ του φρΑνσουΑ μιττερΑν . . . . . . 119Όταν έπεφτε το τείχος του βερολίνου . . . . . . . . . . . . 123Η διλημματική Αριστερά . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

«συντεταγμένα»(!)... στο εθνικό νόμισμα . . . . . . . . . 137Από την «τετραγωνική» Αριστερά στην τριλημματική 144μείον 20% (PS) - μείον 30% (ΠΑσοκ) . . . . . . . . . . . . 150το «τσίρκο» της κεντροαριστεράς και το νέο κόμμα 158μια νέα ηγετική ισχύς για την ευρώπη . . . . . . . . . . . 162

ο συντροφοσ ενρικο κΑιο ΑορΑτοσ ΓοριλλΑσ τΗσ ιστοριΑσ . . . . . . . . . . . . . . 169«Αν» στη θέση του Γκράμσι ήταν ο τολιάττι . . . . . . . 171Ένας Διπλός Άνθρωπος στις μέρες της αντιφασιστικής

ενότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178Η Αριστερά της ευθύνης: όρια και παγίδες . . . . . . . . 188«τορίνο Δύο»: μια αναβληθείσα ιδρυτική πράξη

της ευρωπαϊκής Αριστεράς . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

Η νεκυιΑ του ΑνΔρεΑ ΠΑΠΑνΔρεου . . . . . . . . . . . . . . 207Όταν ο Ανδρέας συνάντησε τους σουμπέτερ και κέυνς 210Η ποιότητα του τέλους μετράει… . . . . . . . . . . . . . . . . 218το πολιτικό σέρφινγκ του Ανδρέα . . . . . . . . . . . . . . . 222Mea culpa! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228μια μετέωρη «αυτοδιάλυση» - νέα ίδρυση . . . . . . . . . 238τι είναι λαϊκισμός, πρόεδρε; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244μελαγχολική αναθεώρηση - σκοτεινή πρόγνωση . . . . . 253ο Ανδρέας παίζει στους βατράχους! . . . . . . . . . . . . . 259ο «συγχρονισμός ανωμαλιών» και η κατάρρευση

του μικρομεσαίου Greek Dream . . . . . . . . . . . . . . 263το όριο της πολιτικής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269οι τελευταίες οδηγίες του Ανδρέα και το Δντ . . . . . . . 273σκεπτόμενη Αριστερά; Πλειοψηφική! . . . . . . . . . . . . . 279

ΟδυσσΑίαςΑντί προλόγου

Όταν ο ναυαγός Οδυσσέας άκουσε στο παλάτι τηςΝαυσικάς τον τυφλό τραγουδιστή Δημόδοκο να εξιστο-ρεί με τη λύρα του τα πάθη του Τρωικού πολέμου, δενμπόρεσε να κρύψει τα δάκρυά του και καταλήφθηκεαπό την ασυγκράτητη επιθυμία να πει ποιος είναι καινα αφηγηθεί την περιπλάνηση και τα βάσανά του. Έτσικαι μένα με κυριεύει η ίδια με τη δική του νοσταλγικήδιάθεση να σας μιλήσω για την Αριστερά και να σαςδιηγηθώ τις περιπέτειές της σ’ εποχές μεγάλης κρίσης.Η νέα αφήγηση θα ήταν λογιοτατισμός, ασπόνδυλη,άνευρη, απομαγνητισμένη διάλεξη –μας παροτρύνει τοδαιμόνιο του πολυμήχανου Οδυσσέα–, αν δεν επανα-λαμβάναμε τη δική του κάθοδο στον Κάτω Κόσμο, όπουτα μεγάλα πνεύματα της Αριστεράς εξακολουθούν ναδιαλέγονται, να αναζητούν μια νέα σύνθεση, μια νέαιδρυτική της πράξη, να απαντούν στο «Τι να κάνουμε;»,

9

να συγκρίνουν τη δική τους δραματική εμπειρία στιςδιακεκαυμένες ζώνες της ιστορίας με τη δική μας στημεγάλη κρίση του καπιταλισμού, κρίση ταυτόχρονα τουευρώ, της περιόδου 2008-2013. Γυρίζουμε λοιπόν τονχρονοδιακόπτη και κοιτάζουμε μαζί τους την Αριστεράτου 21ου αιώνα από τα δικά τους ορόσημα, από τις πιοαντιπροσωπευτικές κορυφογραμμές της ιστορίας, πίσωεκατό, ενενήντα, ογδόντα, εβδομήντα, εξήντα, πενήντα,σαράντα, τριάντα, είκοσι χρόνια. Οι συνομιλητές μαςστους Νεκρικούς Διαλόγους συναινούν. Ο Ενρίκο Μπερ-λινγκουέρ μάς υπενθυμίζει ότι κάθε ανανεωτικό εγ-χείρημα περιλαμβάνει και μια «ανάσταση νεκρών». ΟΦρανσουά Μιττεράν θυμάται την παρατήρηση του Μαρξπως, όταν οι άνθρωποι ετοιμάζονται να κάνουν κάτι πουδεν έχει προϋπάρξει, επιστρέφουν με δέος στο παρελ-θόν και με μια δανεική σεβάσμια μεταμφίεση ετοιμά-ζονται να παραστήσουν τη νέα σκηνή της ιστορίας. ΟΑνδρέας Παπανδρέου εξομολογείται, πρώτη φορά, τιςεν ζωή εμπειρίες της καθόδου του στον Κάτω Κόσμο.Ξαναθυμόμαστε μαζί του ότι ο Καρλ Μαρξ συλλαμβά-νει εξαρχής το Κεφάλαιο, το αριστούργημα της σοσια-λιστικής σκέψης, σαν μια κάθοδο στον Άδη, ακολουθώ-ντας τα βήματα του Οδυσσέα.

Στο Ὅπλων κρίσις επανεμφανίζονται με τη σκέψη καιτη δράση τους οι βασικές ηγετικές μορφές της ευρωπαϊ-κής Αριστεράς, από τους κομμουνιστές Λένιν, Τρότσκι,Λούξεμπουργκ, Γκράμσι, μέχρι τους σοσιαλιστές Ζο-ρές, Μπέρνσταϊν, Κάουτσκι, Χίλφερντινγκ, Μπάουερ,Μπλουμ. Από τους Τολιάττι, Τορέζ, Μπερλινγκουέρ,

MΙΜΗΣ ΑΝΔρΟΥΛΑΚΗΣ

10

Μαρσαί, Καρίγιο, Φλωράκη, Κύρκο, μέχρι τους Άττλι,Μολλέ, Κάλλαχαν, Μπραντ, Σμιτ, Κράισκι, Μιττεράν,Πάλμε και Ανδρέα Παπανδρέου. Ανάμεσά τους παρει-σφρέουν σ’ όλους τους διαλόγους δύο εξέχουσες προ-σωπικότητες εκτός Αριστεράς, ο Κέυνς και ο Σουμπέ-τερ, που εμφανίζονται να ’χουν άγνωστες προσωπικέςσυνδέσεις με τους συνομιλητές μας, από τον πρώτο μέ-χρι τον τελευταίο, από τον ρούντολφ Χίλφερντινγκ, τονμεγάλο θεωρητικό της σοσιαλδημοκρατίας στην κακό-τυχη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, μέχρι τον νεαρό ΑνδρέαΠαπανδρέου.

Ο αναγνώστης θα δοκιμάσει την ίδια με μας έκπληξη,ίσως και τον ίδιο φόβο, όταν διαπιστώσει τις κρυφέςαναλογίες, συσχετίσεις και διασταυρώσεις ανάμεσα στιςαποπληθωριστικές πολιτικές του Μεσοπολέμου, πουοδήγησαν στην εφιαλτική αύξηση της ανεργίας, με τιςκαθιερωμένες πολιτικές της Ευρωζώνης στις χώρες τηςπεριφέρειάς της. Το ίδιο θα αισθανθεί όταν αναγνωρίσειτην παράξενη ισοδυναμία του «Χρυσού Κανόνα» τουΜεσοπολέμου με τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του ευ-ρώ. Τότε η Ευρώπη έζησε την αποσάθρωση των κοινω-νικών βάσεων του δημοκρατικού κράτους, την πολιτικήενίσχυση των άκρων και την άνοδο του φασισμού πουπροκάλεσε τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Σίγουρα οιιστορικές συγκρίσεις χωλαίνουν, αλλά δεν σας κρύβωτην ανησυχία μου καθώς άκουγα από τα χείλη των συ-νομιλητών μου να περιγράφουν τις εμπειρίες και τιςσκέψεις τους για τα φαινόμενα που προηγούνται καιέπονται της διάλυσης των νομισματικών ενώσεων, τις

ΟΠΛΩΝ ΚρΙΣΙΣ

11

ώρες που το «κακό» νόμισμα διώχνει το «καλό» καιβρίσκεται σε εξέλιξη ο στρόβιλος της επιστροφής σταεθνικά νομίσματα, σε συνθήκες περισσότερο ή λιγότεροχαοτικές. Την ώρα που εμφανίζονται στις αποφάσειςτης Ευρωζώνης εν σπέρματι στοιχεία της αρχής του τέ-λους της κρίσης του ευρώ, ο Φρανσουά Μιττεράν μάςπροσγειώνει: είναι ο μόνος που διακρίνει, αν υπάρξει«ατύχημα», αν δεν πραγματωθεί ένα ευρωπαϊκό NewDeal, μια πιθανότητα συντεταγμένης αλλά επώδυνηςπροσωρινής αναδίπλωσης στο εθνικό νόμισμα με μετα-βατικό καθεστώς συνδεόμενου μέλους και με ανάλογηχρηματοδοτική στήριξη από την Ευρωζώνη.

Ο αναγνώστης ίσως σκεφτεί καθώς διαβάζει ότι ο πιοαντιπροσωπευτικός τίτλος για το περιεχόμενο του βι-βλίου θα ήταν Το μάτι του Πολύφημου. Το βλέμμα τουΚύκλωπα που στο κλασικό ερώτημα «Ποιος;» απαντάΟύτις, ο Κανένας, και δίνει τη δυνατότητα στους –μαρ-ξιστές και μη– συνομιλητές μας να παραστήσουν μ’ αυ-τή τη μεταφορά την απρόσωπη άναρχη δυναμική τωναντιθέσεων της καπιταλιστικής συσσώρευσης που προ-καλεί σε τελευταία ανάλυση τις μεγάλες κρίσεις. Είναιακόμα μια μεταφορά για τη μονόφθαλμη Αριστερά, είτετης γραμμικής συνέχειας είτε της μονοδιάστατης ρήξης.Μια παραβολή για το παράδοξο της Αριστεράς που ζεικαι αναπνέει περιμένοντας τις κρίσεις του καπιταλι-σμού, αλλά, όταν εκείνες έρχονται, τις περισσότερες φο-ρές αιφνιδιάζεται, πιάνεται αδιάβαστη, επαναλαμβάνειστερεότυπα και εξαρτημένα αντανακλαστικά προγενέ-στερων, διαφορετικών κρίσεων, παραλύει από αδυναμία

MΙΜΗΣ ΑΝΔρΟΥΛΑΚΗΣ

12

και καθηλώνεται αποκλειστικά στη στρατηγική του μι-κρότερου κακού – όταν δεν τυχοδιωκτεί με το «όσο χει-ρότερα, τόσο καλύτερα». Θα σας εξομολογηθώ κι ένανακόμα λόγο που με δέσμευε να προκρίνω Το μάτι τουΠολύφημου. Το ’χα τάμα να γράψω με αντίστροφο πε-ριεχόμενο ένα βιβλίο μ’ αυτόν τον τίτλο, το οποίο είχεπροαναγγείλει ο Βρετανός φιλόσοφος του 17ου αιώναΦραγκίσκος Βάκων αλλά δεν το πρόφτασε. Εκείνος ήθε-λε να υμνήσει τη γνώση, την επιστημονική μέθοδο. Eγώ,αντίθετα, να αποκαλύψω τα όρια, τις αποτυχίες τηςγνώσης και του «ορθολογισμού», καθώς και την έκτασητων φαινομένων αυτοεξαπάτησής μας.

Τελικά, ο τίτλος Ὅπλων κρίσις και ο υπότιτλος Νε-κρικοί Διάλογοι προέκυψαν αβίαστα καθώς εξιστορού-σα στον Ενρίκο Μπερλινγκουέρ ένα περιστατικό μετους νεαρούς Αντόνιο Γκράμσι και Παλμίρο Τολιάττι τημέρα που πέθανε ο Λένιν. Ήξερα πως ο Τολιάττι λά-τρευε και διάβαζε στα αρχαία ελληνικά τους ΝεκρικούςΔιαλόγους του Λουκιανού, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια,κι έτσι τον βάζω με νόημα να αφηγείται τη σκηνή Ὅπλωνκρίσις από τον Τρωικό Πόλεμο. Έχει σκοτωθεί ο Αχιλ-λέας και το στράτευμα των Αχαιών καλείται να ψηφίσειμε μυστική ψηφοφορία ποιος είναι πιο άξιος να κληρο-νομήσει τα όπλα του. Αίας ή Οδυσσέας είναι το δίλημ-μα. Ο Αίας, ο επικός ήρωας, ο γενναίος με το άκαμπτομονολιθικό αγωνιστικό ήθος; Ή ο οξυδερκής και ευέλι-κτος πραγματιστής Οδυσσέας; Είναι το πρώτο πολιτικόδίλημμα στην ιστορία, με ξεχωριστή σημασία για τη δι-λημματική και τριλημματική Αριστερά χιλιάδες χρόνια

ΟΠΛΩΝ ΚρΙΣΙΣ

13

μετά. Οι Αχαιοί επέλεξαν τον Οδυσσέα. Εμείς προκρί-νουμε για την Αριστερά μια υπέρβαση, τη νέα σύνθεσηΟδυσσΑίας. Κάποτε μιλούσαν για τη «σύνθεση Ζαν Ζο-ρές». Τη «σύνθεση Μπέρνσταϊν». Τη «σύνθεση ΛεόΜπλουμ» του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία. Τη «σύν-θεση Βίλλυ Μπραντ». Τη «σύνθεση της σουηδικής σο-σιαλδημοκρατίας». Τη «σύνθεση κοινό πρόγραμμα κομ-μουνιστών - σοσιαλιστών» στη Γαλλία. Τη «σύνθεση -ιστορικός συμβιβασμός» του Κομμουνιστικού Κόμμα-τος Ιταλίας (ΙΚΚ).

ΟδυσσΑίας είναι το συμβολικό όνομα που δίνουμεσε μια Νέα Αριστερά, μη υπαρκτή ακόμα, που μπορείωστόσο να ανασυντεθεί εν μέσω της μεγαλύτερης κρί-σης του καπιταλισμού από τον Δεύτερο Παγκόσμιο πό-λεμο. ΟδυσσΑίας είναι το όνομα ενός έξυπνου, εναλλα-κτικού ρεφορμισμού, στην υπηρεσία των καλύτερωνεπαναστατικών μας ονείρων.

MΙΜΗΣ ΑΝΔρΟΥΛΑΚΗΣ

14

«Άμλετ»,ο τελευταίος θεωρητικόςτης σοσιαλδημοκρατίας

Μίμης Ανδρουλάκης: Σύντροφε Χίλφερντινγκ, είστεπράγματι εσείς; Καιρό πασχίζω να επικοινωνήσω με τοπνεύμα σας στον Kόσμο των Σκιών. Απογοητευμένοςαπό τις μάταιες προσπάθειες, άρχισα να συγγράφω έναυποτιθέμενο δικό σας χαμένο χειρόγραφο με τίτλο: «ΗΣοσιαλδημοκρατία στις μεγάλες κρίσεις του καπιταλι-σμού». Μια εκ των υστέρων αναδρομική προφητεία –όπως του Δανιήλ. Συγχωρήστε μου την ασέβεια, αλλάμια ακατανίκητη παρόρμηση μου επέβαλε να αναζητή-σω εσάς.

ρούντολφ Χίλφερντινγκ: Φωνή ζωντανού στον Κάτω Κό-σμο; Δεν γίνεται.

Μ.Α.: Έχει ξανασυμβεί! Δεν είμαι ο πρώτος. Θυμήσουτον Ηρακλή, τον Οδυσσέα, τον Ορφέα!

15

ρ.Χ.: Είστε σίγουρος ποιον ψάχνετε; Εμάς, άνθρωπέμου, κανείς δεν θέλει να μας θυμάται, κανείς να μαςμνημονεύει. Κι απ’ ό,τι ξέρω δεν άρχισε καμία αποκα-τάσταση των λησμονημένων.

Μ.Α.: Η επιστροφή των ηττημένων της ιστορίας αρχίζειμε σας, τον τελευταίο θεωρητικό της γερμανικής σοσιαλ-δημοκρατίας, τον υπουργό Οικονομικών του ΜεγάλουΣυνασπισμού στην κακότυχη Δημοκρατία της Βαϊμάρηςλίγο πριν το τέλος της και την άνοδο των ναζί στην εξου-σία, τις μέρες του Μεγάλου Κραχ. Υπέθεσα ότι το «Χα-μένο Χειρόγραφο του Χίλφερντινγκ» το πήρε μαζί τουο μοναδικός επιζήσας του Ολοκαυτώματος από την οι-κογένειά σας, ο γιος σου Πίτερ, που διέφυγε στη ΝέαΖηλανδία με τη βοήθεια του φιλοσόφου Καρλ Πόππερ.

ρ.Χ.: Κι όταν πιάστηκα στη Νότια Γαλλία από το κα-θεστώς Βισύ καθώς ετοίμαζα τη φυγή μου από τη Μασ-σαλία προς την Αμερική και με παρέδωσαν στην Γκε-στάπο…

Μ.Α.: Ήσασταν από το 1933 πρώτος στη λίστα προγρα-φών του Χίτλερ. Αυστριακός, όπως κι αυτός, ανήκατεσε μια χώρα, η οποία δεν ήθελε να υπάρχει. Εβραίοςγιατρός. Θεωρητικός του αυστρομαρξισμού. Κορυφαίοςοικονομολόγος. Εμβληματική μορφή της Δημοκρατίαςτης Βαϊμάρης. Ηγετική φυσιογνωμία της σοσιαλδημο-κρατίας. Ο άνθρωπος του Τύπου, διευθυντής εφημερί-δων και περιοδικών της παράταξης. Ο απόλυτος δαίμο-

MΙΜΗΣ ΑΝΔρΟΥΛΑΚΗΣ

16

νας με τα κριτήρια του άλλοτε ταραξία στις μπιραρίεςτου Μονάχου. Δεν ξέρω αν σας παρηγορεί, αλλά φέτος,εβδομήντα ένα χρόνια μετά, ο νέος σοσιαλιστής πρόε-δρος της Γαλλίας Ολλάντ ζήτησε συγνώμη για τη συν-δρομή του καθεστώτος Βισύ στην εξόντωση των Εβραί-ων. Ωστόσο, ένας παλαιότερος σοσιαλιστής πρόεδρος,ο Φρανσουά Μιττεράν, είχε φαίνεται μια πρόσκαιρη αμ-φιλεγόμενη σύνδεση μ’ αυτό το καθεστώς.

ρ.Χ.: …κι όταν μου περνούσαν τη θηλιά στον λαιμό στοκελί των βασανιστηρίων μου στο Παρίσι έμεινε μετέωροστη σκέψη μου το ερώτημα: θα υπάρξουν κάποτε άν-θρωποι που θα μας καταλάβουν και θα μας αγαπήσουνεκ των υστέρων; Φέρουμε το στίγμα μιας ιστορικήςαποτυχίας. Ο κόσμος που με αγώνες, συμβιβασμούς καιάνισους συσχετισμούς δημιουργήσαμε σε μια εποχή κα-ταστροφών, ανάμεσα σε δύο πολέμους, κατέρρευσε.Αντιπροσωπεύουμε την άβυσσο, τη συντέλεια… Μάταιαεισηγηθήκαμε εμείς οι σοσιαλδημοκράτες την πόλη τουΓκαίτε για την ίδρυση της νεοσύστατης αβασίλευτης δη-μοκρατίας μας. Η Βαϊμάρη δεν έφερε καλή τύχη στηΓερμανία και στον κόσμο.

Μ.Α.: Αποτύχατε μέσα στη μεγάλη επιτυχία της γερμα-νικής σοσιαλδημοκρατίας. Για πρώτη φορά στην ιστορίαένα εργατικό κόμμα μαρξικής καταγωγής γίνεται πλειο-ψηφικό και συμμετέχει στον Μεγάλο Συνασπισμό τηςΒαϊμάρης μαζί με το Κόμμα του Κέντρου και το Δημο-κρατικό Κόμμα. Στις εκλογές του 1919, μια βδομάδα με-

ΟΠΛΩΝ ΚρΙΣΙΣ

17

τά τη δολοφονία της ρόζας Λούξεμπουργκ και του ΚαρλΛίμπκνεχτ, αθροιστικά η σοσιαλδημοκρατία συγκέντρω-σε 45,5%! Εσείς προσωπικά πήγατε πιο μπροστά απότον μέντορά σας, τον επίσης Αυστριακό Κάουτσκι του«ορθόδοξου» μαρξισμού της Δεύτερης Διεθνούς και«αναθεωρητή» ανταγωνιστή του Μπέρνσταϊν. Θεμελιώ-σατε πάνω στην πιο σύγχρονη ανάλυση του καπιταλι-σμού τη στρατηγική μιας «χρυσής μέσης οδού» για τηνΑριστερά, μιας γραμμικής ειρηνικής εξελικτικής πορείαςτου «δημοκρατικού σοσιαλισμού».

ρ.Χ.: Αχ, φίλε μου, η ιστορία εκτροχιάστηκε, μας τρά-βηξε το χαλί κάτω από τα πόδια.

Το παράδοξο της Αριστεράς

Μ.Α.: Το σχήμα σας όμως θριάμβευσε μεταπολεμικά,στήριξε προγραμματικά τα σοσιαλδημοκρατικά και ταδυτικά κομμουνιστικά κόμματα στις μεγάλες διάρκειεςτης σταθεροποίησης και άνθησης του καπιταλισμού. Αλ-λά αποδεικνύεται δυσλειτουργικό όταν «η μουσική στα-ματά»: στις καθόδους, στις υφέσεις, στις μεγάλες κρί-σεις. Αυτό το παράδοξο της Αριστεράς με οδήγησε στηνεναγώνια απόπειρα να επικοινωνήσω μαζί σας. Η Αρι-στερά ζει και υπάρχει περιμένοντας τη μεγάλη κρίσητου καπιταλισμού, αλλά, όταν αυτή έρθει, αιφνιδιάζεται,πιάνεται αδιάβαστη, καταφεύγει σε στερεότυπα, αδυ-νατεί να διαγνώσει έγκαιρα τη φύση της κρίσης και να

MΙΜΗΣ ΑΝΔρΟΥΛΑΚΗΣ

18

απαντήσει αποτελεσματικά. Τόσο η ρεφορμιστική τηςπτέρυγα, όσο και η επαναστατική, όπως εκείνη των πα-λιών σας συντρόφων της ομάδας Σπάρτακος που σχη-μάτισαν το Κομμουνιστικό Κόμμα. Έτσι η Αριστερά εί-τε παραλύει ανήμπορη είτε δρα τυχοδιωκτικά. Το πα-ράδοξο της Αριστεράς το ζήσατε στη μεγάλη κρίση τουυπερπληθωρισμού το ’22-’23 και στο Μεγάλο Κραχ του’29-’30. Το ζούμε κι εμείς στη μεγάλη κρίση του 2008-2012 που πάει να τινάξει στον αέρα την Ευρωζώνη. Ηθεωρία και οι προβλέψεις της Αριστεράς χάνουν ότανστις κοινωνίες πέφτει χαμηλό βαρομετρικό. Δηλαδή τηνώρα ακριβώς που τη χρειάζονται.

ρ.Χ.: Αφήστε το πνεύμα μου στη χειμερία νάρκη. Είναιμάταιο το εγχείρημά σας. Αναζητήστε νέα νοητικά εργα-λεία για τις κρίσεις του καιρού σας. Μην παρασύρεστεσε αναπολήσεις. Θα την πάθετε σαν τη γυναίκα του Λωτ.Έγινε στήλη άλατος γιατί τρελαινόταν από επιθυμία νακοιτάξει πίσω προς αυτό που χάθηκε: την κατεστραμ-μένη πόλη της. Τίποτα δεν έχετε να διδαχθείτε, τίποτανα ξανακερδίσετε και να ξαναζήσετε. Τίποτα να θυμη-θείτε και τίποτα να ξεχάσετε. Μην εγκλωβίζεστε στοπαρελθόν. Η νοσταλγία είναι η πολιτική της απελπισίας.

Μ.Α.: Μη με αποθαρρύνετε. Δεν είμαι αριστερός του«αρχείου». Αλλά και δεν αφήνω το αδηφάγο παρόν νακαταβροχθίσει το παρελθόν και το μέλλον. Το παρελθόνδεν είναι νεκρό, παγωμένο. Δεν είναι μόνο αυτό που συ-νέβη, αλλά κι αυτό που θα μπορούσε να έχει συμβεί.

ΟΠΛΩΝ ΚρΙΣΙΣ

19

Ένα εναλλακτικό παρελθόν ανοιχτό στους διαφορετι-κούς πιθανούς δρόμους, στις παρακαμπτηρίους, στουςδιαφορετικούς συνδυασμούς του αναγκαίου και του τυ-χαίου –τους δυνητικούς χρόνους–, στις ενδιάμεσες λύ-σεις, στις διακλαδώσεις, στους συμβιβασμούς, στις ισορ-ροπίες, στα παράλληλα γεγονότα, στα πολλαπλά ενδε-χόμενα και στα γυρίσματα της τύχης των προσώπων. Ησεναριακή σκέψη στην οποία ασκούμαι με οδηγεί σεσας.

ρ.Χ.: Εμείς αντιπροσωπεύουμε το Τραύμα στην ιστορίατης Αριστεράς· και οι άνθρωποι και τα έθνη έχουν ανα-πτύξει ψυχολογικούς μηχανισμούς απώθησής του.

Μ.Α.: Τώρα μιλήσατε με τη γλώσσα του Βιεννέζου συ-μπατριώτη σας, του Σίγκμουντ Φρόυντ. Η πρώην γυναί-κα σας η Μαργαρίτα ακολούθησε στον δρόμο της ψυ-χανάλυσης τον Άντλερ. Βλέπετε; Ό,τι μονοπάτι και ναπάρω, πέφτω πάνω σας. Αν ακολουθήσω αυτό του βιεν-νέζικου πολιτισμού, σημειώνω: Φρόυντ, Σνίτσλερ, ΚαρλΚράους, Σένμπεργκ, Μάλερ, ρίλκε, Μαξ, Χόφφμανσταλ,Λόους, Μούζιλ, Κλιμτ. Αν συνεχίσω με τη γερμανοεβραϊ-κή διανόηση της κεντρικής Ευρώπης, πρέπει να ξεκινή-σω από τον αγαπημένο μου Μπένζαμιν, τον ΦραντςΚάφκα, τον Γκέοργκ Λούκατς, τον Ερνστ Μπλοχ, τονΈριχ Φρομ –που πάντρεψε μαρξισμό και ψυχανάλυση–,και βέβαια τον Αϊνστάιν. Να πω για τους οικονομολό-γους; Με τον Χάγιεκ και τον Σουμπέτερ παρακολου-θούσατε μαζί τα σεμινάρια του Μπεμ-Μπάβερκ. Με τον

MΙΜΗΣ ΑΝΔρΟΥΛΑΚΗΣ

20

Γιόζεφ Σουμπέτερ της «δημιουργικής καταστροφής»ήσασταν τότε κολλητοί. Μάλιστα αυτός έγινε υπουργόςΟικονομικών της αυστριακής σοσιαλιστικής κυβέρνησης,ενώ εσείς της γερμανικής! Ίσως να μη μάθατε ποτέ ότιο παλιός σας συμφοιτητής το 1934 στο δίτομο έργο τουBusiness Cycles (Οικονομικοί Κύκλοι) εξηγεί τη ΜεγάληΎφεση με τον συγχρονισμό δύο κύκλων του καπιταλι-σμού, ενός μικρής διάρκειας επτά έως έντεκα χρόνωνκαι ενός μεγάλης διάρκειας πενήντα χρόνων.

ρ.Χ.: Κύριε, ο Γιόζεφ Σουμπέτερ είχε ενσωματώσει στηθεωρία του πολλά στοιχεία του Μαρξ, αλλά ταυτόχροναπρόβαλλε σαν εναλλακτικός προς εκείνον, τον οποίο θεω-ρούσε τον μόνο άξιο ανταγωνιστή του! Υιοθετούσε τηνιδέα για την καινοτόμα δυναμική του καπιταλισμού,που την ονόμασε «δημιουργική καταστροφή», αλλάταυτόχρονα ήταν πεσιμιστής για την ιστορική του μοίρακαι απέκλειε την επιβίωσή του. Προσωπικά ένιωθα με-γαλύτερη ιδεολογική συγγένεια μ’ έναν άλλο συμφοιτη-τή μας στο σεμινάριο, τον Όττο Μπάουερ, τον κατοπινόηγέτη της αυστριακής σοσιαλδημοκρατίας. Απόμεινεκάτι απ’ αυτόν και από τον κύκλο μας του αυστρομαρ-ξισμού στη μνήμη των ανθρώπων μέσα από τα απο-καΐδια της ιστορίας;

Μ.Α.: Μισοξεχάστηκε. Ωστόσο, ο Όττο Μπάουερ έρχεταιστην επικαιρότητα κάθε φορά που οι Ευρωπαίοι σοσια-λιστές ή κομμουνιστές υιοθετούν τον Τρίτο Δρόμο ανά-λογα με τις ανάγκες της εποχής. Εκείνος είχε συλλάβει

ΟΠΛΩΝ ΚρΙΣΙΣ

21

πρώτος την ιδέα για έναν Τρίτο Δρόμο ανάμεσα στονρεφορμισμό της Δεύτερης Διεθνούς και στον επαναστα-τισμό της Τρίτης. Το ’70 το επανέλαβαν το Σοσιαλδη-μοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας (SPD), οι Αυστριακοίσοσιαλδημοκράτες και οι ευρωκομμουνιστές σε Ιταλίακαι Γαλλία. Στη δεκαετία του ’90 οι Νέοι Εργατικοί τωνΜπλαιρ - Μπράουν έκαναν σημαία τους τον Τρίτο Δρό-μο δίχως καμία αναφορά σε σας ή στους Μπάουερ,Άντλερ και ρενέρ, δηλαδή στον κύκλο του αυστρομαρ-ξισμού. Είναι η εποχή που, μαζί με τον Τόνυ Μπλαιρστη Βρετανία, μεσουρανούν ο Κλίντον στις ΗΠΑ, ο Σρέ-ντερ στη Γερμανία, ο Ζοσπέν στη Γαλλία, ο Πρόντι στηνΙταλία. Τρίτος Δρόμος τώρα ανάμεσα στον νεοφιλελευ-θερισμό και στον παραδοσιακό ρεφορμισμό της σοσιαλ-δημοκρατίας. Όμως για Τρίτο Δρόμο έκαναν λόγο καιουτοπικά κινήματα αυτοδιοίκησης-αυτοδιαχείρισης πουσυνδυάζουν την ελευθερία με τον σοσιαλισμό.

ρ.Χ.: Κύριε, ο Τρίτος Δρόμος των αυστρομαρξιστών εί-ναι το κίνημα μιας «βραδείας κοινωνικής επανάστασης»που εισάγει στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, μέ-σω διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων, «στοιχεία» του σο-σιαλιστικού μέλλοντος, κίνημα μετασχηματισμών πουδεν διαχωρίζει μηχανικά σοσιαλισμό και καπιταλισμό.

Μ.Α.: Ακριβώς. Και παραδέχομαι χωρίς περιστροφέςότι εσείς προσωπικά δώσατε εδώ και εκατό χρόνιαισχυρά οικονομικά θεμέλια στον Τρίτο Δρόμο με τα κλα-σικά έργα σας Χρηματιστικό Κεφάλαιο (1910) και Ορ-

MΙΜΗΣ ΑΝΔρΟΥΛΑΚΗΣ

22

γανωμένος Καπιταλισμός (1927). Η στρατηγική πουεμπνεύσατε τα κατάφερε με επιτυχία στη Χρυσή Εποχήτης οικονομικής άνθησης και ευημερίας, αλλά μπαίνει,όπως σας είπα, σε δοκιμασία κάθε φορά που «η γη τρέ-μει» – για να θυμηθώ την κλασική φράση του Μαρξ γιατις κρίσεις του καπιταλισμού. Εσείς καταφέρατε ναυπερβείτε την αιώνια διαμάχη στη σοσιαλδημοκρατίαμεταξύ του Κάουτσκι, που περίμενε το αυτόματο ναυά-γιο του καπιταλισμού, και του «αναθεωρητή» Μπέρνσταϊνπου αποφάνθηκε πως η μεταρρυθμιστική κίνηση είναι τοπαν, ο σκοπός δεν είναι τίποτα. Κι όμως οι δικοί σας, οισοσιαλδημοκράτες, σας ξέχασαν. Σας ενταφίασε η με-ταπολεμική σοσιαλδημοκρατική αμνησία και ξηρότητα.Κανείς τους δεν σας μνημονεύει. Ίσως για να ξεχαστείπαντελώς η μαρξική καταγωγή της σοσιαλδημοκρατίας.Ήδη το 1958, στο συνέδριο του Μπαντ-Γκόντεσμπεργκ,το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας απέκοψεεπίσημα και οριστικά τον μαρξισμό από την παράδοσήτου.

ρ. Χ: Αχ, πόσο δύσκολο είναι να μεταφερθείτε σε κείνεςτις εποχές της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας. Υπήρχεδιχασμός συνείδησης. Από τη μια η αναμονή της Ημέραςτης Κρίσεως, της Μεγάλης Νύχτας. Από την άλλη μιανόμιμη, μεταρρυθμιστική τακτική με σημαντικά εκλογι-κά αποτελέσματα. Ο γερο-Ένγκελς λίγο μόνο πριν τονθάνατό του μοίραζε συγχαρητήρια στο SPD για την επι-τυχία της στρατηγικής του. «Είναι πανουργία της ιστο-ρίας» τόνιζε «αυτή η αντιστροφή». «Εμείς οι επανα-

ΟΠΛΩΝ ΚρΙΣΙΣ

23

στάτες να προοδεύουμε πιο πολύ με τις μεθόδους τηςνομιμότητας παρά της εξέγερσης». Ο λόγος μας έβγαζεακόμα επαναστατικές φωτιές αλλά η πρακτική μαςήταν ήπια, μεταρρυθμιστική. Ο Μπέρνσταϊν επιχείρησενα ξεπεράσει αυτόν τον δυϊσμό παρουσιάζοντας τον σο-σιαλισμό σαν «συνεχή κίνηση», «συνεχή διαδικασία».Για να είναι εφικτή αυτή η «συνεχής κίνηση» άρχισε ναφαντάζεται έναν νέο καπιταλισμό που μπορεί να αυ-τορρυθμίζεται και να αποφεύγει τις μεγάλες οικονομι-κές κρίσεις.

Μ.Α.: Τι γίνεται όμως στις απότομες ασυνέχειες τηςιστορίας; Να οι γενετικές ατέλειες της σοσιαλδημοκρα-τικής σκέψης που άφησαν την Αριστερά όλων των απο-χρώσεων απροετοίμαστη να διαγνώσει έγκαιρα τη με-γάλη κρίση του καπιταλισμού στην πρώτη δεκαετία του21ου αιώνα, στην Τρίτη Εποχή της παγκοσμιοποίησήςτου, όπως είχε συμβεί και στις αρχές του 20ού, στο τέ-λος της Πρώτης Εποχής της παγκοσμιοποίησης. Κι όμωςο Μπέρνσταϊν παραφράζει ρεφορμιστικά μια σημαντικήσκέψη του Μαρξ. Ο σοσιαλισμός δεν είναι εξωτερικόπλατωνικό ιδεώδες που εισάγεται «απ’ έξω» στην κοι-νωνική πραγματικότητα, αλλά είναι το κίνημα που με-τασχηματίζει την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων. Είναι ηκίνηση για τον Μαρξ! Η μακρά διάρκεια της σταθερο-ποίησης και της δυναμικής επέκτασης του καπιταλι-σμού γεννά πάντα τη συλλογική ψευδαίσθηση μιαςγραμμικής προόδου, μιας αδιάλειπτης σειράς βαθμιαίωνμεταβολών. Μιας Αριστεράς της συνέχειας, που αιφνι-

MΙΜΗΣ ΑΝΔρΟΥΛΑΚΗΣ

24

διάζεται με τις μεγάλες ασυνέχειες (πόλεμοι, μεγάλεςκρίσεις). Ενός συνεχούς «σιδηροδρομικού» πολιτικούχρόνου, όπου η αφετηρία, οι σταθμοί και το τέρμα είναιδεδομένα. Ένας Μαραθώνιος της Αριστεράς! Ίδια δια-δρομή, ίδιο τέρμα. Μια υπνοβασία ακόμα και στο χείλοςτης αβύσσου. Ο Τρίτος Δρόμος στην εποχή σας σκόντα-ψε διαδοχικά στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, στην κρί-ση υπερπληθωρισμού του ’20, στο Μεγάλο Κραχ του’29-’30 και, τέλος, στον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Δη-λαδή κρεμάστηκε στον αέρα. Στη μεταπολεμική περίο-δο, στη Δεύτερη Εποχή της παγκοσμιοποίησης του κα-πιταλισμού, σκόνταψε στην κρίση του στασιμοπληθωρι-σμού της δεκαετίας του ’70. Στην Τρίτη Εποχή της πα-γκοσμιοποίησης, που τη σημάδεψαν η πτώση της Σοβιε-τικής Ένωσης, η πληροφορική επανάσταση και η επέ-κταση των αγορών στην Ασία, ο Τρίτος Δρόμος απέτυχενα αντιληφθεί την επερχόμενη ακολουθία των κρίσεων –χρηματιστηριακή (2001), χρηματοπιστωτική (2008), κρί-ση δημόσιου χρέους (2010), κρίση ανάπτυξης (2008-2012), κρίση ευρώ (2010-2012)–, οι οποίες εκδηλώθηκανκαθώς μετατοπίζονταν σεισμικά οι τεκτονικές πλάκεςτου παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού ανατολικότερα.Βλέπετε, σύντροφε ρούντολφ Χίλφερντινγκ, ότι ζούμε σεανάλογες, συγκρίσιμες εποχές και πρέπει να κάνετε μιαπροσπάθεια να μας μεταβιβάσετε αναδρομικά τις σκέ-ψεις σας. Επιμένω: όποιο μονοπάτι κι αν πάρω, όποιαηγετική προσωπικότητα κι αν αναστοχαστώ, πέφτω πά-νω σας. Σκέφτομαι τώρα τη ρόζα Λούξεμπουργκ…

ΟΠΛΩΝ ΚρΙΣΙΣ

25

0102