– 1 –

῾Η Ἅλωσις τῆς Πόλεως (1453)καὶ τὸ Δρᾶμα τῶν ᾿Εθνικῶν μας Διχασμῶν*

τοῦ Πρωτοπρ. Γεωργίου Μεταλληνοῦ,

Καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Η 29η Μαΐου 1453 εἶναι ἡμέρα πένθους γιὰ τὸν ῾Ελληνισμό,διότι κατ᾿ αὐτὴν ἔπεσε ἡ Πόλη, ἡ δεύτερη ἱστορικὴ πρωτεύ-

ουσά του μετὰ τὴν Ἀθήνα καὶ ἄρχισε ἡ μακρόσυρτη νύχτα τῆςδουλείας.

᾿Εξ ἴσου, ὅμως, ἀποφρὰς εἶναι γιὰ τὸ Γένος μας καὶ ἡ 13ηἈπριλίου 1204, διότι κατ᾿ αὐτὴν ἔπεσε ἡ Πόλη στοὺς Φράγκουςτῆς Δʹ Σταυροφορίας. Τὸ δεύτερο αὐτὸ γεγονὸς δὲν ὑστερεῖκαθόλου σὲ σημασία καὶ συνέπειες ἔναντι τοῦ πρώτου. ῾Υπάρχει,μάλιστα, γενετικὴ σχέση μεταξύ τους.

Ἀπὸ τὸ 1204, ἡ Πόλη καὶ σύνολη ἡ Αὐτοκρατορία τῆς ΝέαςΡώμης-Ρωμανίας δὲν μπόρεσε νὰ ξαναβρεῖ τὴν πρώτη της δύνα-μη. Τὸ φραγκικὸ κτύπημα ἐναντίον της ἦταν τόσον δυνατό, ποὺἔκτοτε ἡ Κωνσταντινούπολη ἦταν «μιὰ πόλη καταδικασμένη νὰχαθεῖ» (῾Ελ. Γλύκατζη-Ἀρβελέρ). Ἀπὸ τὸ 1204 μέχρι τὸ 1453 ἡαὐτοκρατορία μας διανύει τὴν περίοδο τῆς πολιτικῆς παρακμῆςκαὶ πτωτικῆς πορείας.

1. Ἂν ἡ πρώτη Ἅλωση ὑπῆρξε καθοριστικῆς σημασίας γιὰτὴν Αὐτοκρατορία, τὸν ῾Ελληνισμό, τὰ Βαλκάνια καὶ τὴν Εὐρώ-πη ὁλόκληρη, ἐξ ἴσου σημαντικὴ γιὰ τὴν πορεία τοῦ Γένους μας

– 2 –

καὶ κρισιμότατη στιγμὴ στὴν ἱστορία τῆς Εὐρώπης ὑπῆρξε καὶ ἡδεύτερη Ἅλωση καὶ τελικὴ πτώση τῆς Αὐτοκρατορίας!

Γιὰ τὸ Γένος, ἰδιαίτερα, ἀρχίζει μ᾿ αὐτὴν περίοδος μακρᾶςδοκιμασίας. Ἄν οἱ ψυχικὲς καὶ πνευματικὲς δυνάμεις του δὲνἦταν ἀκμαῖες, εἶναι ἀμφίβολο, ἂν θὰ μποροῦσε τὸ Γένος νὰ ξεπε-ράσει τὶς συνέπειες τῆς Πτώσης, ὅπως συνέβη μὲ ἄλλους λαοὺςστὴν ἱστορία. ῾Η ἐμμονή, ὅμως, στὴν ᾿Ορθόδοξη Παράδοση καὶμέσῳ αὐτῆς καὶ στὴν ῾Ελληνικότητα, διατήρησε τὸ Γένος ἑνωμέ-νο μὲ τὶς ζωτικὲς πηγές του.

῞Οπως δὲ ἔχει ἐπισημανθεῖ πολὺ ὀρθά, ἐνῶ πολιτικὰ μετὰ τὸ1204 ἡ Αὐτοκρατορία φθίνει καὶ καταντᾶ σκιὰ τοῦ ἑαυτοῦ της,πνευματικὰ (῾Ησυχαστικὴ Κίνηση) σημειώνει μεγάλη ἀκμὴ καὶκορύφωση τῆς Ἁγιοπατερικῆς Παραδόσεως, ποὺ ζωογονοῦσε τὸΓένος καὶ ἐνίσχυε τὶς πνευματικές του ἀντιστάσεις.

῾Ο κορυφαῖος ἱστορικὸς μας (†) Ἀπόστολος Βακαλόπουλοςπαρατηρεῖ, ὅτι στὴν διάρκεια τῆς δουλείας [τῶν Ρωμηῶν] ἡ ᾿Ορ-θόδοξη Πίστη «ἦταν κάτι παραπάνω ἀπὸ θρησκευτικὸ δόγμα.῏Ηταν τὸ πνευματικὸ πλαίσιο, μέσα στὸ ὁποῖο ἐκφραζόταν ἡἐθνική τους συνείδηση, ὁλόκληρος ὁ κόσμος τους, ποὺ ἔκλεινεμέσα του τὸ ἔνδοξον παρελθὸν καὶ τὶς ἐλπίδες ἀπολυτρώσεως».

Ἀλλὰ καὶ ὁ ᾿Ιωάννης Καποδίστριας ὁμολογοῦσε, ὅτι «ἡ χρι-στιανικὴ θρησκεία ἐσυντήρησεν εἰς τοὺς ῞Ελληνας καὶ γλῶσσανκαὶ πατρίδα καὶ ἀρχαίας ἐνδόξους ἀναμνήσεις καὶ ἐξαναχάρισενεἰς αὐτοὺς τὴν πολιτικὴν ὕπαρξιν, τῆς ὁποίας εἶναι στῦλος καὶἑδραίωμα» (πρβλ. Αʹ Τιμ. 3, 15).

῾Η πτώση καὶ ἀπώλεια τῆς Πόλης ἐκλόνισε πρὸς στιγμὴν τὶςσυνειδήσεις. Τὴ σημασία της, ἄλλωστε, γιὰ τὸ Γένος διετύπωσε ἡΚυπριακὴ Λαϊκὴ Μούσα μὲ ἕνα ὑπέροχο στιχούργημά της:

«῾Η Πόλις ἦτον τὸ σπαθίν, ἡ Πόλις τὸ κοντάριν.῾Η Πόλις ἦτον τὸ κλειδὶν τῆς Ρωμανίας ὅλης,κι᾿ ἐκλείδωνε κι ἀσφάλιζε ὅλην τὴν Ρωμανίαν·καὶ ὅλον τὸ Ἀρτζιπέλαγος ἐσφιχτοχλείδωνέν το...».

῾Η Πόλη ἦταν ἡ συνισταμένη ὅλων τῶν ἐλπίδων τῶν Ρωμηῶν,τῶν πολιτῶν τῆς Αὐτοκρατορίας, καὶ κυρίως τῶν ῾Ελλήνων. ῾Ηδιατήρηση τῆς ἐλευθερίας της, παρὰ τὴν τρομακτικὴ συρρίκνωσητῆς Αὐτοκρατορίας τὸ 15ο αἰώνα, ἔτρεφε τὴν αὐτοπεποίθησή τουςκαὶ συντηροῦσε τὸν ψυχισμό τους.

– 3 –

Λίγο πρὶν ἀπὸτὴν Ἅλωση ὁ λό-γιος Μοναχὸς ᾿Ιω-σὴφ Βρυέννιος,προβλέποντας τὶςἐξελίξεις, ἔγραφε:«Ταύτης τῆς πόλε-ως ἱσταμένης, συνί-σταταί πως αὐτῇ καὶἡ Πίστις ἀκράδαν-τος· ἐδαφισθείσηςδὲ καὶ ἁλούσης, ἅ-περ, Χριστέ μου, μὴγένοιτο, ποία ἔσταιψυχὴ κατὰ πίστιν ἀ-κλόνητος»; — δηλα-δή: «῞Οσο στέκεταιὄρθια αὐτὴ ἡ Πό-λη, μένει μαζί τηςἀκλόνητη καὶ ἡ Πί-στη. Ἂν ὅμως, κατεδαφισθεῖ ἢ ἁλωθεῖ, ποὺ νὰ μὴ γίνει, Χριστέμου! ποιά ψυχὴ θὰ κρατήσει τὴν πίστη της ἀσάλευτη;».

Μετὰ τὴν πτώση τῆς Πόλης ἡ δύναμη ἀντιστάσεως μειώθηκεσημαντικά, ὅπως δείχνουν οἱ ἀλλαξοπιστίες καὶ ἡ μοιρολατρικὴστάση πολλῶν ἀπ᾿ τὸ Λαό, ἀλλὰ καὶ τὸν Κλῆρο. Τὸ Γένοςχρειαζόταν κάποια δύναμη, ποὺ θὰ ἐμπόδιζε τὴν ἀλλοτρίωσή τουκαὶ θὰ ἐξασφάλιζε τὴν ἀνάκαμψη καὶ ἐπιβίωσή του. Αὐτὴ τὴδυσκολότατη, ἀλλὰ καὶ ἀναγκαιότατη ἀποστολή, ἀνέλαβε ἡ ᾿Εκ-κλησία, ὡς ᾿Εθναρχία.

Ἀλλὰ καὶ γιὰ τοὺς ᾿Οθωμανοὺς ἡ Ἅλωση εἶχε τεράστια σημα-σία. Μὲ αὐτὴν νομιμοποιήθηκε ἡ νίκη τους πάνω στὴν ῾Ελληνι-κὴ Αὐτοκρατορία, ἡ ὁποία μὲ τὸ πάρσιμο τῆς Πόλης ἔγινε καὶτυπικὰ ᾿Οθωμανική. ῾Η κατάκτηση τῶν ὑπολοίπων ρωμαίϊκωνἐδαφῶν (Τραπεζοῦντος καὶ κυρίως ῾Ελλάδος) δὲν ἦταν παρὰ ἡὁλοκλήρωση τῆς ἐπικρατήσεως τῆς ᾿Οθωμανικῆς κυριαρχίας.

Τὸ σπουδαῖο ὅμως εἶναι, ὅτι τὸ ἄλλοτε βάρβαρο, τουρκικὸφύλο τῶν ᾿Οθωμανῶν μέσα σὲ σύντομο χρόνο μπόρεσε νὰ συγ-

Τοπογραφικὸς χάρτης τῆς Κωνσταντινουπόλεως στοὺς

βυζαντινοὺς χρόνους, κατὰ τοὺς ὁποίους οἱ περισσότεροι ἱεροὶ

Ναοὶ εἶχαν ἱδρυθῆ πρὸς τιμὴν τῆς Θεοτόκου.

– 4 –

κροτηθεῖ σὲ μία πανίσχυρη αὐτοκρατορία καὶ νὰ ἐνταχθεῖ στὸσύστημα τῶν εὐρωπαϊκῶν κρατῶν.

Μέσα στὰ ὅρια τῆς ᾿Οθωμανικῆς αὐτοκρατορίας θὰ ἀγωνιστεῖστὸ ἑξῆς ὁ ῾Ελληνισμός, μαζὶ μὲ ὅλη τὴ Ρωμηοσύνη, νὰ βρεῖ τὸνδρόμο του στὴ νέα γι᾿ αὐτὸν πραγματικότητα.

Πολλὰ ἔχουν —ἐρασιτεχνικὰ— γραφεῖ γιὰ τὴν ἑρμηνεία τῆςἉλώσεως. Πολλὲς ἐπιθέσεις δέχεται ὁ Κλῆρος, ἀλλὰ καὶ ὁ Μονα-χισμὸς ἀπὸ τὶς δυνάμεις ἐκεῖνες, ποὺ ἀναζητοῦν εὐθύνες καὶ ἐλεγ-χόμενες συμπεριφορὲς κατὰ τὶς ὑπαγορεύσεις τῆς ἰδελογίας τους.

῾Η παραταξιακὴ συνείδηση ὁδηγεῖ καὶ στὴν ἰδεολογικὴ χρήσητῶν πηγῶν, μὲ συνέπεια τὴν ἀναίρεση τῆς ἱστορικῆς ἐπιστήμης.῎Ετσι διαμορφώθηκαν ἰδεολογήματα, ποὺ ἀναπαράγονται χωρὶςὑπευθυνότητα, διότι λείπει ἡ πλήρης γνώση τῶν πηγῶν καὶ ἡσυνδυαστικὴ ἑρμηνεία τους.

῾Η συνήθης ἀπάντηση στὸ ἐρώτημα ποὺ τίθεται ἀπὸ τοὺς κύ-κλους αὐτούς: «γιατί ἐτούρκεψε τὸ Βυζάντιο», ἐπιρρίπτει τὴνεὐθύνη, στὴν μερίδα τῶν ἀνθενωτικῶν, ποὺ θεωροῦνται ὑπεύθυ-νοι γιὰ τὴν πτώση τῆς Αὐτοκρατορίας. Καὶ σ᾿ αὐτὸ ὁδηγεῖ ἡἀπολυτοποίηση τῶν φαινομένων, ὀφειλομένη στὴν ἄγνοια τῶνπραγμάτων στὸ σύνολό τους. Ἀποτέλεσμα, ἡ «ἁγιοποίηση» τῆςἀντιπάλου μερίδος τῶν ῾Ενωτικῶν, ἡ διχαστικὴ θεώρηση τῆς ἱ-στορίας καὶ ἡ ἀδυναμία ἀντικειμενικῆς ἑρμηνείας της.

Καὶ εἶναι γεγονός, ὅτι ἡ διάσταση ῾Ενωτικῶν-Ἀνθενωτικῶνἦταν πραγματικὴ καὶ μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ὡς ὁ πρῶτος σοβαρὸςδιχασμὸς στὴν νεώτερη ἱστορία μας, ἀλλὰ καὶ ρίζα ὅλων τῶνκατοπινῶν ἐξελίξεων. Γι᾿ αὐτὸ ἀκριβῶς ἡ κατὰ τὸ δυνατὸν πλη-ρέστερη κατανόησή της (δηλ. τῆς διαστάσεως) προσφέρει ἕναἀσφαλὲς κλειδὶ στὴν ἑρμηνεία καὶ ὅλων τῶν μεταγενεστέρωνδιχασμῶν στὴν πορεία τοῦ Γένους-῎Εθνους μας.

2. ῾Η διάσταση ̔ Ενωτικῶν-Ἀνθενωτικῶν ὑποστασίωνε τὴν δι-πλῆ στάση τοῦ Γένους μας ἔναντι τῆς Δύσεως, κυοφορήθηκε δὲστὴν «καθ᾿ ἡμᾶς Ἀνατολὴ» μετὰ τὸ μεγάλο Σχίσμα τοῦ 1054.Εἶναι δὲ χαρακτηριστικό, ὅτι καὶ ὅλοι οἱ μετέπειτα ἐθνικοὶ δι-χασμοί μας θὰ ἔχουν σημεῖο ἀναφορᾶς τὴ Δύση καὶ τὴ στάσημας ἀπέναντί της.

Ἀποφασιστικὰ ἐπηρέασε τὴ στάση τῆς ᾿Ορθόδοξης Ἀνατολῆςἔναντι τῆς Δύσεως ἡ Ἅλωση τοῦ 1204 καὶ ὁ θεσμὸς τῆς Οὐνίας

– 5 –

(μετὰ τὸ 1215), ὡς πολιορκητικὴ μηχανὴ τῆς Φραγκίας στὴ Ρω-μαίϊκη Ἀνατολή.

Τὸ φιλοδυτικὸ ρεῦμα ἀποτελοῦσαν κυρίως διανοούμενοι καὶπολιτικοί, οὐνίτες ἤ οὐνιτίζοντες. Οἱ πρῶτοι, διότι ταυτίζοντανστὶς θεωρητικές τους ἀναζητήσεις μὲ τοὺς δυτικοὺς σχολαστι-κούς, ἐνῶ οἱ δεύτεροι καὶ γιὰ λόγους σκοπιμότητας (προσδοκίαστρατιωτικῆς βοήθειας στὴν ἀντιμετώπιση τοῦ τουρκικοῦ κινδύνου).

Οἱ Ἀνθενωτικοί, κυρίως ὁ κλῆρος, οἱ μοναχοὶ καὶ τὸ εὐρὺλαϊκὸ σῶμα, διατηροῦσαν μόνιμη μετὰ τὸ 1204 δυσπιστία ἔναντιτῆς Δύσεως. ῾Ο «ἀντιδυτικισμός», βέβαια, δὲν ἦταν ἀθεμελίωτος,οὔτε ὀφειλόταν σὲ ἁπλῆ μισαλλοδοξία. Στηριζόταν σὲ πολὺ κα-λὴ γνώση τῆς φραγκοπαπικῆς Δύσεως καὶ τῶν μονίμων διαθέσε-ών της ἀπέναντι στὴν Ἀνατολή.

῾Ο ἀντιδυτικισμὸς τῆς Ἀνατολῆς συνιστοῦσε περισσότερο αὐτο-άμυνα καὶ αὐτοπροστασία. Εἶχε ἐρείσματα πνευματικὰ καὶ κοινω-νικοπολιτικά· τὴν ἐπίγνωση τῆς πνευματικῆς ἀλλοτριώσεως τῆςχριστιανικῆς παράδοσης στὴ Δύση, τοῦ φραγκικοῦ ἐπεκτατισμοῦκαὶ τῆς ἐκφράγκευσης τοῦ πατριαρχείου τῆς Παλαιᾶς Ρώμης(1046), ὡς καὶ τῆς μεταβολῆς του σὲ παπικὸ κράτος, μὲ ὅλες τὶςεὐνόητες συνέπειες.

᾿Εξ ἄλλου, συνείδηση τῶν Ἀνθενωτικῶν ἦταν, ὅτι τὴν ὀρθόδο-ξη ταυτότητα (ποὺ γι᾿ αὐτοὺς ἦταν συγχρόνως καὶ ἐθνικὴ) δὲντὴν ἀπειλοῦσαν τόσο οἱ ᾿Οθωμανοί, ὅσο οἱ Φραγκολατίνοι.

῾Η συνείδηση αὐτὴ τῶν Ἀνθενωτικῶν θὰ κωδικοποιηθεῖ στὸκήρυγμα τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ (18ος αἰ.): «Καὶ διατίδὲν ἔφερεν ὁ Θεὸς ἄλλον βασιλέα, ποὺ ἦταν τόσα ρηγάτα ἐδῶκοντὰ νὰ τοὺς τὸ δώσῃ, μόνο ἤφερε τὸν Τοῦρκον μέσαθε ἀπὸτὴν Κόκκινην Μηλιὰ καὶ τοῦ τὸ ἐχάρισεν; ῎Ηξερεν ὁ Θεὸς πὼςτὰ ἀλλὰ ρηγάτα μᾶς βλάπτουν εἰς τὴν πίστιν καὶ (ἐνῶ) ὁ Τοῦρ-κος δὲν μᾶς βλάπτει. Ἄσπρα δῶσ᾿ του καὶ καβαλλίκευσέ τον ἀπὸτὸ κεφάλι. Καὶ διὰ νὰ μὴ κολασθοῦμεν, τὸ ἔδωσε τοῦ Τούρκου καὶτὸν ἔχει ὁ Θεὸς τὸν Τοῦρκον ὡσὰν σκύλον νὰ μᾶς φυλάη...».

῾Ο Πατροκοσμᾶς ἔδινε, ἔτσι, ἀπάντηση στοὺς φιλενωτικούς,χωρὶς μάλιστα νὰ μπορεῖ νὰ κατηγορηθεῖ ὡς ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ ἤἐθελόδουλος. Οἱ φιλενωτικοί, ἀντίθετα, πιστεύοντας στὶς ὑπο-σχέσεις τῆς χριστιανικῆς Εὐρώπης καὶ δεμένοι ἰδεολογικὰ μαζίτης ἦσαν πρόθυμοι νὰ μειοδοτήσουν στὸ θέμα τῆς Πίστεως, μὲ

– 6 –

ὑποθετικὰ πολιτικὰ ἤ προσωπικὰ ἀνταλλάγματα. Γι᾿ αὐτοὺς ἡΠίστη δὲν ἦταν πιὰ ὑπόθεση ἐμπειρίας καὶ στάση ζωῆς, ἀλλὰἰδεολογία θρησκευτική, ὑποκείμενη στοὺς ὁποιουσδήποτε «ἱστο-ρικοὺς συμβιβασμούς». Οἱ φιλενωτικοὶ μᾶς ἐκληροδότησαν τὸ«εὐρωπαϊκὸ σύνδρομο» καὶ τὴ θεώρηση τῆς Δύσεως ὡς τῆς «κα-θολικῆς μας μητρόπολης», κατὰ τὸν ἀείμνηστο Κωστῆ Μοσκώφ.

῾Ο Στῆβεν Ράνσιμαν δικαιώνει τοὺς Ἀνθενωτικούς, ὡς ρεαλι-στὲς καὶ νηφάλιους ἐκτιμητὲς τῆς καταστάσεως: «Οἱ Βυζαντινοὶδιανοούμενοι, ποὺ εἶχαν ἀπορρίψει τὴ δυτικὴ βοήθεια, ἡ ὁποίαὑπὸ τὶς καλύτερες συνθῆκες θὰ εἶχε διασώσει ἕνα μικρὸ τμῆματοῦ ὀρθοδόξου ἐδάφους καὶ ἡ ὁποία περιελάμβανε τὴν ἕνωσητῆς ᾿Εκκλησίας μὲ τὴ Ρώμη, κατὰ συνέπεια τὴν ἐπέκταση τῶνδιαιρέσεων ἐντὸς τῆς ᾿Εκκλησίας, δικαιώθηκαν. ῾Η ἀκεραιότητατῆς ᾿Εκκλησίας διατηρήθηκε καὶ μὲ αὐτὴν ἡ ἀκεραιότητα τοῦἑλληνικοῦ λαοῦ»!

Στὸ σημεῖο αὐτὸ χρειάζεται μία διευκρίνηση, ποὺ προσφέρειτὸ ἑρμηνευτικὸ κλειδὶ τῆς πολιτικῆς τοῦ Γένους-῎Εθνους μας ὡςτὸν 19ον αἰώνα. ῾Η συνάντηση μὲ τὴν «Φραγκιὰ» (κορύφωσητοῦ 1204) καθόρισε καὶ τὴ στάση ἔναντι τῆς ἐξ ἀνατολῶν ἀπει-λῆς, δηλαδὴ τῶν Τούρκων. Τὸ ῎Εθνος, συναισθανόμενο τὸν τουρ-κικὸ κίνδυνο, στρεφόταν πρὸς τὴ Δύση (στάση ἑνωτικῶν), δια-βλέποντας, ὅμως, τὸν φραγκικὸ κίνδυνο, χωρὶς νὰ ἀποδέχεταιτὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία, ἀλλὰ καὶ χωρὶς νὰ μπορεῖ νὰ τὴν ἀπο-τινάξει «ἄχρι καιροῦ», προτιμοῦσε κατὰ τὸν λόγο τοῦ Πατροκο-σμᾶ τὸν Τοῦρκο, ποὺ δὲν ἀπειλοῦσε τὴν ἱστορικὴ ταυτότητά του,ἀλλὰ ἐπέτρεπε τὴν ἱστορικὴ συνέχειά του.

Οἱ Ἀνθενωτικοί, ἀπορρίπτοντας τὴν δυτικὴ «φιλία» καὶ «συμ-μαχία», δὲν μποροῦν νὰ χαρακτηρισθοῦν ἄνευ ἑτέρου «τουρκό-φιλοι». ῾Η δουλικότητα τῶν διανοουμένων ἔναντι τῆς «Φραγκι-ᾶς» ἦταν γι᾿ αὐτοὺς οὐσιαστικὴ ἀπειλή. ῾Η φιλενωτικὴ πολιτικὴαὐτοκρατόρων, ὅπως ὁ Μιχαήλ Ηʹ Παλαιολόγος (13ος αἰ.) ἤ ὁ᾿Ιωάννης Εʹ Παλαιολόγος (ἐφράγκευσε τὸ 1369), συνιστοῦσανπροκλήσεις ἀνυπέρβλητες, ἀλλὰ καὶ ἀποκαλυπτικές. Τοὺς φό-βους αὐτοὺς ἐνίσχυσε ἀκόμη περισσότερο ἡ πολιτικὴ καὶ τῶνλοιπῶν Παλαιολόγων.

῾Η κατάκτηση «βυζαντινῶν» ἐδαφῶν ἀπὸ τοὺς ᾿Οθωμανοὺς δὲνἐθεωρεῖτο ἀπώλεια γιὰ τὴν Αὐτοκρατορία, ἐφ᾿ ὅσον στὰ ἐδάφη

– 7 –

αὐτὰ συνεχιζόταν ἡ ἑνότητα τῆς ᾿Εκκλησίας, ἡ ὁποία πνευματικὰδιάσωζε καὶ τὴ συνέχεια τῆς Ρωμανίας. ῾Η φραγκοκρατία, ὅμως,ἀπέδειξε ὅτι δὲν συνέβαινε τὸ ἴδιο καὶ στὶς φραγκοκρατούμενεςπεριοχές, ποὺ μὲ τὸν διωγμὸ τῆς ὀρθοδόξου ᾿Εκκλησίας, ἄν δὲνδιέκοπταν, τουλάχιστον καθιστοῦσαν τὴ συνέχεια αὐτὴ ἰδιαίτεραδύσκολη.

Εἶναι κοινή, ἄλλωστε, ἡ γνώμη τῶν βυζαντινολόγων, ὅτι στὴνκατάσταση ποὺ βρισκόταν στὰ μέσα τοῦ 15ου αἰώνα ἡ Αὐτοκρα-τορία καὶ ἄν δὲν ἔπεφτε στοὺς ᾿Οθωμανούς, θὰ καταντοῦσε ἕναἁπλὸ προτεκτορᾶτο τῶν δυτικῶν Κρατῶν ἢ τοῦ Πάπα.

Πρέπει, ὅμως, νὰ παραδεχθοῦμε, ὅτι ῾Ενωτικοὶ καὶ Ἀνθενωτι-κοί, παρὰ τὴν ἀντίθεσή τους, λειτουργοῦσαν ὡς σύνθεση. Οἱδεύτεροι ἔσωσαν τὴν ταυτότητα τοῦ Γένους, ἀλλὰ οἱ πρῶτοι τὸκράτησαν σὲ ἀδιάκοπο ἐπαναστατικὸ βρασμό, δυναμοποιώνταςτὶς ἀντιστάσεις του.

3. ῾Η ἰδεολογικὴ αὐτὴ ἀντίθεση (῾Ενωτικῶν-Ἀνθενωτικῶν),προσδιοριζόμενη ὅπως εἴπαμε ἀπὸ τὴ στάση ἔναντι τῆς Φραγκι-κῆς Εὐρώπης, ἐνσαρκώθηκε σὲ ἡγετικὲς μορφές, σὲ σχήματα δυ-αδικά, ποὺ διαμόρφωναν καὶ τὴν εὐρύτερη λαϊκὴ ἰδεολογία στὴνἐποχή τους.

Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος καὶ Λουκᾶς Νοταρᾶς, ἅγιος Μᾶρ-κος Εὐγενικός καὶ Καρδινάλιος Βησσαρίων, Γεννάδιος Σχολάρι-ος καὶ Γεώργιος Γεμιστὸς-Πλήθων. Οἱ στάσεις τῶν προσώπωναὐτῶν σφράγισαν τὴν κατοπινὴ πορεία τοῦ ῎Εθνους, συνεχιζόμε-νες μὲ διάφορα ὀνόματα, μὲ τὸ ἴδιο, ὅμως, περιεχόμενο.

῎Ετσι, ἐμφανίσθηκαν ἡ Ἀνατολικὴ καὶ Δυτικὴ Παράταξη ἤδηστὴ δουλεία, ποὺ φθάνουν μέχρι τὴν ἐποχή μας. Τί ἄλλο ἐκπρο-σωποῦσαν ὁ Θεόκλητος Φαρμακίδης καὶ ὁ Κωνσταντῖνος Οἰκο-νόμος τὸν 19ο αἰώνα;

Στὸ ἴδιο ἰδεολογικὸ δίπολο ἐντάσσεται καὶ ὁ Διχασμὸς τοῦ1916 (Βενιζελικοὶ-Βασιλικοί), ἡ ἐμφυλιακὴ σύγκρουση ἀπὸ τὸ1944 (ἀστοὶ-κομμουνιστές), μὲ κάποιες φυσικὰ μικρὲς ἀποχρώ-σεις ἤ διαφοροποιήσεις.

Οἱ διαμορφούμενες, ὅμως, στὸ ῎Εθνος παρατάξεις λειτουργοῦνμόνιμα μὲ τὶς ἴδιες προϋποθέσεις, τὴ στάση ἀπέναντι στὴν ᾿Ορ-θόδοξη Παράδοση καὶ τὶς δυτικὲς προκλήσεις.

῾Η ἀντίθεση βέβαια Βενιζελικῶν-Βασιλικῶν τὸ 1916 ἦταν ἡ

– 8 –

συνέπεια τῆς ἀποδοχῆς τῶν ἐν-δοδυτικῶν διαιρέσεων καὶ ἡ ἑλ-ληνοποίησή τους, ἐνῶ τὸ 1944τὸ ῎Εθνος φαινομενικὰ διαιρέ-θηκε —καὶ πάλι— σὲ φιλοδυτι-κοὺς καὶ ἀνατολικούς, διότι τὸμαρξιστικὸ σύστημα εἶναι καὶαὐτὸ γέννημα τῆς δυτικοευρω-παϊκῆς διαλεκτικῆς, ποὺ μετα-φυτεύθηκε στὴν ὀρθόδοξη Ἀ-νατολή, ὅπως καὶ ὁ ἀστισμός.Ἁπλούστατα ἡ ̓Ανατολικὴ Παρά-ταξις, ποὺ παλαιότερα ταυτιζό-ταν μὲ τὴν ὁμόδοξη Ρωσία,συνέχισε καὶ μετὰ τὸ 1917 νὰμένει φιλορωσικὴ (φιλοσοβιε-τική), ταυτιζόμενη μόνο μὲ ἕ-να μικρὸ ποσοστό της μὲ τὴμαρξιστικὴ ἰδεολογία.

῾Η ἴδια ἀντίθεση ῾Ενωτικῶν-Ἀνθενωτικῶν συνεχίζεται καὶστὴ διάσταση σήμερα εὐρωπαϊστῶν-ἀντιευρωπαϊστῶν, ὅταν βέ-βαια, τὸ ὑπόβαθρο μένει πνευματικό, ὅπως τὸν 15ον αἰώνα, ὁπό-τε μπορεῖ νὰ γίνεται λόγος γιὰ διάσταση παραδοσιακῶν (ὀρ-θοδόξων)-ἀντιπαραδοσιακῶν, ποὺ ἔχει εἰσέλθει ἤδη καὶ στὸν πο-λιτικὸ χῶρο, ὡς ἀντίθεση παραδοσιακῶν-ἐκσυγχρονιστῶν (ὅλωντῶν κομμάτων). Σημασία ἔχει ὅτι σὲ ὅλα αὐτὰ τὰ ἀντιθετικὰσχήματα ἡ «Δύση» καὶ ἡ στάση ἀπέναντί της βρίσκεται στὴ βάσητῶν πραγμάτων.

4. Ἀκριβῶς στὸ σημεῖο αὐτὸ φαίνεται ἡ ἐπικαιρότητα τῆς29ης Μαΐου γιὰ τὴ σημερινὴ πραγματικότητα καὶ τὶς σύγχρονεςσχέσεις. Διότι οἱ συμπεριφορὲς τῶν προσώπων ἀποκαλύπτουνκαὶ τὸν τρόπο, κατὰ τὸν ὁποῖο λειτουργεῖ κάθε φορὰ ὁ ἐθνικὸςδιχασμός, ἀλλὰ καὶ τὶς συνέπειές του γιὰ τὸ Γένος-῍Εθνος.

Εἶναι γεγονός, ὅτι παρὰ τὴν ἀντίθεση, ὁ διχασμὸς μπορεῖ νὰἀποβεῖ εὐεργετικὸς πρὸς τὸ ῍Εθνος, ὅταν οἱ ἀντιτιθέμενοι ταυτί-ζονται μὲ αὐτὸ καὶ ἐργάζωνται γι᾿ αὐτό, μὴ ταυτιζόμενοι μὲ τὰ

῾Η πολιορκία τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ

τοὺς ᾿Αβάρους τὸν Ζʹ αἰ., σὲ Εἰκόνα τοῦ ΙΗʹ

αἰ. Στὰ τείχη ἔχουν τοποθετηθῆ Εἰκόνες τῆς

Παναγίας καὶ τοῦ Χριστοῦ, ὥστε νὰ ἀποτραπῆ

ἡ εἴσοδος τῶν εἰσβολέων.

– 9 –

ξένα συμφέροντα. Τὶς δύο παρατάξεις συνδέει τότε ἡ κοινὴ ἀγά-πη πρὸς τὸ ῎Εθνος, ἡ δὲ ἐπιλογὴ διαφορετικῶν ὁδῶν πορείαςκαὶ στρατηγικῆς ἀποβλέπει μόνο στὴν σωτηρία τοῦ Γένους-῎Ε-θνους (Salus Patriae).

Κλασικὰ παραδείγματα οἱ δυάδες Κωνσταντίνου Παλαιολόγου— Λουκᾶ Νοταρᾶ καὶ Γενναδίου — Πλήθωνος. Λυδία λίθος δὲστὴ διακρίβωση αὐτὴ εἶναι ἡ συνεργασία τους στὴν ἀπόκρουσητῶν ἐναντίων.

Ἀλλ᾿ ἄς δοῦμε χωριστὰ τὶς συμπεριφορὲς αὐτῶν τῶν προσώ-πων.

῾Ο αὐτοκράτορας τῆς ὀδύνης Κωνσταντῖνος ΙΑʹ Παλαιολόγος(1403-1453) ἀναδείχθηκε νέος Λεωνίδας τοῦ ῎Εθνους. Τὸ δικότου «Μολὼν λαβὲ» ἐκφράσθηκε μὲ τὰ λόγια: «Τὸ τὴν πόλιν σοιδοῦναι οὐκ ἐμὸν ἔστιν [...] Κοινῇ γὰρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαι-ρέτως ἀποθανοῦμεν καὶ οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν». Κανείς,λοιπόν, δὲν μπορεῖ νὰ ἀμφισβητήσει τὸν πατριωτισμό του, μολο-νότι, ἔλαβε μέρος στὴν οὐνιτικὴ λειτουργία τῆς 12ης Δεκεμβρί-ου 1452, στὴν ὁποία ἀναγνώσθηκε τὸ οὐνιτικὸ διάταγμα τῆςΦλωρεντίας. ῾Ο λαὸς πάγωσε! ῾Ο ἴδιος ὁ αὐτοκράτορας τὸ ἄκου-σε μουδιασμένος. Καὶ ὅλα αὐτὰ ἀκριβῶς ἕξι μῆνες πρὶν ἀπὸ τὴνἍλωση...

Ἀντίθετα, ὁ Μέγας Δοὺξ Λουκᾶς Νοταρᾶς ἀπὸ τὴν ἀνεύθυνηκαὶ παραταξιακὴ ἱστοριογραφία χαρακτηρίζεται φιλότουρκος. Εἶναιβέβαια, γεγονός, ὅτι στὴν «ἕνωση» μὲ τὸ φραγκολατινικὸ στοι-χεῖο, στὴν ὁποία φάνηκε συγκαταβατικὸς καὶ ὑποχωρητικὸς γιὰπολιτικὲς σκοπιμότητες ὁ Κωνσταντῖνος, ἔβλεπε τὴν ἐξαφάνισητοῦ Γένους, ὅπως ἤδη ἐλέχθη. Γι᾿ αὐτὸν ὁ ὀθωμανικὸς καὶ ἰσλα-μικὸς κίνδυνος δὲν ἔπαυε νὰ εἶναι κίνδυνος, ἀλλὰ ὄχι τόσοδυνατός, ὥστε νὰ ἐπηρεάσει τὸ Γένος ἀποφασιστικά. ᾿Επειδή,ὅμως, ἐξ ἴσου ἀγαποῦσε καὶ αὐτὸς τὸ Γένος-῎Εθνος, ἀναδείχθηκε,παρὰ τὴν ἰδεολογικὴ ἀντίθεσή του, μεγάλος πατριώτης.

῾Ο Λουκᾶς Νοταρᾶς ὑπῆρξε μιὰ ὑπέροχη στὴν τραγικότητάτης Μορφή. Ρεαλιστικότερος μάλιστα τοῦ αὐτοκράτορα, δὲν ἔ-τρεφε ψευδαισθήσεις, ὅπως οἱ ρομαντικοὶ φιλενωτικοί. Γνώριζεκαλὰ τὴν μετακαρλομάγνεια Εὐρώπη καὶ τοὺς ἀντιρωμαίϊκουςκαὶ ἀνθελληνικούς, στόχους της. Πάλαιψε, ὅμως, καὶ αὐτὸς ἡ-

– 10 –

ρωϊκὰ γιὰ τὴν ἀπόκρουση τοῦ ὀθωμανικοῦ κινδύνου, ἀπορρί-πτοντας στὴν πράξη κάθε κατηγορία γιὰ ἐθελοδουλία.

Ἀλλὰ καὶ ἄλλοι ἀνθενωτικοί, ὅπως ὁ μοναχικὸς κόσμος, βο-ηθοῦσε τοὺς ἀμυνόμενους καὶ αὐτὲς ἀκόμη οἱ μοναχές.

Κατὰ τὸν ἀληθινὸ ἐπιστήμονα Στῆβεν Ράνσιμαν (῾Η Ἅλωσητῆς Κωνσταντινουπόλεως, σ. 151): «Μὲ τὶς ἐφεδρεῖες του στάλθη-κε νὰ βοηθήσει στὴν ἄμυνα, ποὺ ἦταν καλὰ ὀργανωμένη στὶςἀκτές». ᾿Εξ ἄλλου, δύο γιοὶ τοῦ Νοταρᾶ ἔπεσαν μαχόμενοι στὶςἐπάλξεις μαζὶ μὲ τὸν αὐτοκράτορα.

῾Η πραγματικότητα, ὅμως ἐπεφύλασσε στὸν δυστυχῆ πατέραἀκόμη μεγαλύτερη τραγωδία. Πάλι κατὰ τὸν Ράνσιμαν, ἀντικει-μενικὸν ἐκτιμητὴ τῶν πηγῶν: «῾Η καλοσύνη, ποὺ εἶχε δείξει ὁΜεχμὲτ στοὺς ὑπουργοὺς τοῦ αὐτοκράτορα, δὲν κράτησε πολύ.Εἶχε πεῖ ὅτι θὰ ἔκανε τὸν Λουκᾶ Νοταρᾶ κυβερνήτη τῆς Κων-σταντινουπόλεως. Ἄν ποτὲ αὐτὸ ὑπῆρξε ἡ πραγματική του πρό-θεση, σὲ λίγο ἄλλαξε γνώμη. ῾Η γενναιοφροσύνη του κολοβωνό-ταν πάντοτε ἀπὸ τὴν ὑποψία καὶ διάφοροι σύμβουλοι τοῦ συνέ-στησαν νὰ μὴν ἔχει ἐμπιστοσύνη στὸν Μέγα Δούκα. ῎Εβαλε τὴνἀφοσίωσή του (=τοῦ Νοταρᾶ) σὲ δοκιμασία.

Πέντε μέρες μετὰ τὴν πτώση τῆς Πόλης ἔκανε ἕνα συμπόσιο.Κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ συμποσίου καὶ ἐνῶ εἶχε βαρύνει ἀπὸ τὸκρασί, κάποιος ψιθύρισε ὅτι ὁ δεκατετράχρονος γιὸς τοῦ Νοταρᾶἦταν ἐξαιρετικὰ ὡραῖος. ῾Ο Σουλτάνος ἔστειλε ἀμέσως ἕναν εὐ-νοῦχο στὸ σπίτι τοῦ μεγάλου δούκα ν᾿ ἀπαιτήσει νὰ σταλεῖ τὸπαιδὶ στὸ σουλτάνο. ῾Ο Νοταρᾶς, τοῦ ὁποίου οἱ δύο μεγαλύτεροιγιοὶ σκοτώθηκαν πολεμώντας, ἀρνήθηκε, νὰ θυσιάσει τὸ παιδίτου σὲ τέτοια τύχη. Ἀμέσως κατέφθασε ἡ ἀστυνομία καὶ ἔφερε τὸΝοταρᾶ μὲ τὸν γιό του καὶ τὸν νεαρὸ γαμβρό του, γιὸ τοῦμεγάλου δομέστιχου Ἀνδρόνικου Καντακουζηνοῦ, μπροστὰ στὸσουλτάνο. ῞Οταν καὶ πάλι ὁ Νοταρᾶς ἀρνήθηκε νὰ συμμορφωθεῖπρὸς τὴν ἐπιθυμία τοῦ σουλτάνου, ὁ τελευταῖος ἔδωσε διαταγὴ ν᾿ἀποκεφαλισθοῦν καὶ οἱ τρεῖς ἐπὶ τόπου. ῾Ο Νοταρᾶς ζήτησεμόνο ν᾿ ἀποκεφαλισθοῦν οἱ νέοι πρίν ἀπ᾿ αὐτόν, μήπως ἡ θέατοῦ θανάτου του τοὺς ἔκανε νὰ δειλιάσουν. ῞Οταν σφάχθηκανκαὶ οἱ δύο, γύμνωσε τὸ λαιμό του στὸ σπαθὶ τοῦ δημίου».

Οἱ παραταξιακοὶ ἱστοριογράφοι, γράφοντας λιβελλογράφημακαὶ ὄχι ἱστορία, γιὰ νὰ δικαιώσουν τὴ στάση τους, στηρίζονται

– 11 –

στὰ περὶ Νοταρᾶ στὴ διήγηση τοῦ μεγάλου ἀντιπάλου, ἐχθροῦστὴν οὐσία, τοῦ μεγάλου δούκα Γεωργίου (Σ)Φραντζῆ.

῾Ο λιβελλογραφικὸς χαρακτήρας τῆς «ἱστορίας» τους βεβαιώ-νεται ἀπὸ τὴν παραθεώρηση καὶ ἀποσιώπηση ὅλων τῶν ἄλλωνπηγῶν, ποὺ ἀξιοποιεῖ στὸ ἔπακρο ὁ αὐθεντικὸς ἱστορικὸς Στ.Ράνσιμαν στὸ ἔργο του «῾Η Ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως»,τὸ ὁποῖο δι᾿ εὐνόητους λόγους ἐλάχιστα ἢ καθόλου λαμβάνουνὑπόψη οἱ δικοί μας λιβελλογράφοι.

Τὴν ἱστορική, ὅμως, ἀπαξία τοῦ ἔργου τοῦ Φραντζῆ κατέδειξεμὲ τρόπο καθαρὰ ἐπιστημονικὸ ὁ ἀείμνηστος διδάσκαλός μουΝικόλαος Τωμαδάκης στὸ κλασικὸ ἔργο του «Οἱ ἱστορικοὶ τῆςἉλώσεως».

᾿Εξ ἄλλου, κατὰ τὸν Ράνσιμαν, «ἡ ἀποδιδόμενη σ᾿ αὐτὸν (τὸνΛ.Ν.) ἀπὸ τοὺς ἐχθρούς του φράση: ῾῾Καλύτερα τὸ σαρίκι τοῦΣουλτάνου ἀπὸ τὴν καλύπτρα τὴν παπική᾿᾿, δὲν εἶναι σήμερατόσο σκανδαλώδης, ὅσο φαίνεται ἐκ πρώτης ὄψεως».

῞Οπως, ὅμως, εἶπε ὁ ἀρχαῖος ρήτοράς μας ᾿Ισοκράτης, «κοινὴἡ τύχη καὶ τὸ μέλλον ἀόρατον». ῾Η τύχη τῶν λοιπῶν μελῶν τῆςοἰκογενείας τοῦ Νοταρᾶ ταυτίσθηκε μὲ τὴν τύχη τῶν μελῶν τῆςοἰκογενείας τοῦ Φραντζῆ. ῾Η σύζυγος καὶ ἡ θυγατέρα τοῦ Νο-ταρᾶ αἰχμαλωτίσθηκαν καὶ «ἀποτέλεσαν μέρος τῆς μεγάληςφάλαγγας τῶν αἰχμαλώτων, ποὺ συνόδεψαν τὴν Αὐλὴ κατὰ τὴνἐπιστροφή της στὴν ̓Αδριανούπολη. ̔Η σύζυγος τοῦ Νοταρᾶ πέθανεστὸ δρόμο στὸ χωριὸ Μεσσήνη. ῏Ηταν ἀπὸ αὐτοκρατορικὴ κατα-γωγὴ καὶ ἡ μεγαλύτερη κυρία στὸ Βυζάντιο μετὰ τὸ θάνατο τῆςαὐτοκράτειρας-μητέρας καὶ ἀπολάμβανε βαθύτατο σεβασμό, ἀκόμακαὶ ἀπὸ τοὺς ἀντιπάλους τοῦ Νοταρᾶ, γιὰ τὴν ἀξιοπρέπεια καὶτὴν φιλανθρωπία της».

Καὶ συνεχίζει ὁ Ράνσιμαν: «῾Ο Φραντζῆς, ποὺ τὸ μῖσος ἐναντίοντοῦ Νοταρᾶ δὲν ἔσβησε, οὔτε καὶ μὲ τὶς ἀμοιβαῖες συμφορές τουςκαὶ ποὺ ἔδωσε μιὰ μικρή, δυσμενῆ καὶ ἀναληθῆ ἀφήγηση τοῦθανάτου του, ἀντιμετώπισε καὶ ὁ ἴδιος παρόμοια τραγωδία. ῎Εγινεἐπὶ δεκαοκτὼ μῆνες σκλάβος στὸ σπίτι τοῦ ἀρχηγοῦ τοῦ ἱππικοῦτοῦ σουλτάνου, πρίν κατορθώσει νὰ ἐξαγοράσει τὴν ἐλευθερίατου καὶ τῆς συζύγου, του, ἀλλὰ καὶ τὰ δυὸ παιδιά, ποὺ τὰ εἶχεβαπτίσει ὁ αὐτοκράτορας Κωνσταντῖνος, κλείσθηκαν στὸ χαρέμιτοῦ σουλτάνου! ̔Η κόρη του Θάμαρ πέθανε ἐκεῖ σὲ παιδικὴ ἡλικία·

– 12 –

τὸ ἀγόρι σφάχθηκε ἀπὸ τὸσουλτάνο, γιατὶ ἀρνήθηκε νὰὑποκύψει στὶς ἀκόλαστες ἐπι-θυμίες του» (Ράνσιμαν, σ. 203).

Ποιός μπορεῖ νὰ μιλήσει,λοιπόν, γιὰ «προδοσία» καὶ ἔλ-λειψη πατριωτισμοῦ στὴ περί-πτωση τοῦ Νοταρᾶ; Μολονότιἀπέκρουε τὸν φιλοπαπισμὸ τοῦαὐτοκράτορα καὶ τὸν οὐνιτισμότου, δὲν ὑστέρησε σὲ φιλοπατρίακαὶ αὐτοθυσία Οἱ ἰδεολογικὲςἀντιθέσεις ὑποχώρησαν μπροστὰστὸν κίνδυνο τῆς Πατρίδος καὶτὴν ἀνάγκη ὑπερασπίσεώς της.

5. Ἀνάλογα, ὅμως, ἰσχύουνκαὶ στὴν περίπτωση τῆς ἄλληςδυάδας, τοῦ Πατριάρχου Γεννα-δίου καὶ τοῦ Γεωργίου Πλή-θωνος-Γεμιστοῦ.

῾Ο Γεννάδιος ἐπιτέθηκε μὲ σφοδρότητα στὴν θρησκευτικὴἐπιλογὴ τοῦ Πλήθωνος, ποὺ θέλησε νὰ ἀναστήσει τὴν ἀρχαία῾Ελληνικὴ θρησκεία, καίοντας συμβολικὰ μὲ ἀποτροπιασμὸ ἕναἀντίγραφο τῶν Νόμων τοῦ Γεμιστοῦ. Πόσο μᾶλλον, ποὺ ὁ Πλή-θων ἐπέβαλλε μὲ τὸ βιβλίο αὐτὸ ποινὴ θανάτου σ᾿ αὐτόν, ποὺ δὲνθὰ δεχόταν τὴ θρησκεία του!

Μὲ βάση αὐτὲς τὶς προϋποθέσεις κατανοοῦνται οἱ κλασικὲςφράσεις τῶν δύο ἀντιπάλων. Γεννάδιος: «Οὖκ ἄν φαίην ἕλληνεἶναι, ὅτι χριστιανός εἰμι». Πλήθων: «῞Ελληνες ἐσμὲν τὸ γένος,ὡς ἢτε φωνὴ καὶ ἡ πάτριος παιδεία μαρτυρεῖ».

῾Ο πρῶτος, ὅμως, ἐδήλωνε, ὅτι δὲν εἶναι εἰδωλολάτρης, ἐνῶ ὁδεύτερος μαρτυροῦσε τὴν καταγωγή του. Τὴν καταγωγή, ὅμως,αὐτὴ δὲν τὴν ἠρνεῖτο καὶ ὁ ἑλληνικότατος στὴν παιδεία τουΓεννάδιος, ἀπὸ ἀγάπη δὲ στὸν ἴδιο ῾Ελληνισμὸ ἐπέδειξαν καὶ οἱδύο τὴν ἴδια στάση ἔναντι τοῦ Γένους-῎Εθνους στὴ Σύνοδο τῆςΦερράρας-Φλωρεντίας (1438/39).

Στὸ διάλογο μὲ τὸν Λατινισμὸ συμπεριελήφθη καὶ ὁ Πλήθων

Εἰκόνα τῆς Παναγίας Βλαχερνίτισσας,

τέλη ΙΓʹ αἰ.

– 13 –

ὡς ἱκανότατος φιλόλογος καὶ παλαιογράφος. Καὶ αὐτὸς ἀνταπο-κρίθηκε μὲ προθυμία, διότι πίστευε ὅτι ὁ παπισμὸς ἀπειλοῦσετὸν ῾Ελληνισμό.

Σ᾿ αὐτὸ ταυτιζόταν ἀπόλυτα ὁ Πλήθων μὲ τὸ Γεννάδιο, ἀλλὰκαὶ τὸν Μᾶρκο τὸν Εὐγενικό, μὲ τὸν ὁποῖο ἔδωσε κοινὴ μάχηστὴ Σύνοδο, γιὰ νὰ ἀποδειχθοῦν οἱ πανουργίες τῶν Λατίνων. Γι᾿αὐτὸ μεταξὺ ἐκείνων, ποὺ δὲν ὑπέγραψαν τὴν ἕνωση, ἦταν καὶ ὁΠλήθων. ῾Ο αὐτοκράτορας, σεβόμενος καὶ αὐτὸν καὶ τὸν ἅγιοΜᾶρκο, τοὺς φυγάδευσε μυστικὰ γιὰ νὰ μὴ ξεσπάσει ἐπάνω τουςἡ μήνη τῶν Λατίνων.

῾Η ἀποστροφὴ πρὸς τὸν Παπισμὸ ἦταν στὰ πρόσωπο αὐτὰκοινή, διότι ἐκεῖ ἐντόπιζαν τὴν μεγαλύτερη ἀπειλὴ γιὰ τὸ Γένος,ἔστω καὶ ἂν τὴν ἀντιμετώπιζαν διαφορετικά, ὁ Πλήθων μὲ στροφὴστὴν ἑλληνικὴ ἀρχαιότητα, ὁ Μᾶρκος δὲ καὶ ὁ Γεννάδιος μὲ τὴνδιάσωση τῆς ἑλληνικότητας μέσῳ τῆς πατερικῆς ᾿Ορθοδοξίας.

Βέβαια θὰ μποροῦσε νὰ λεχθεῖ, ὅτι ἀγάπη πρὸς τὸ ῎Εθνος εἶχεκαὶ ὁ καρδινάλιος Βησσαρίων. ῾Η προσχώρησή του, ὅμως, στὸνΠαπισμὸ καὶ ἡ ὑποστήριξη ἐκ μέρους του τῆς Οὐνίας καὶ ἡπροπαγάνδισή της στὸ Γένος ἀπέδειξε τὸ μεγάλο λάθος τῆςἐπιλογῆς του, ὅπως καὶ ὅλων τῶν λατινοφρόνων.

῾Ο Βησσαρίων εἶναι ὁ ἀρχέτυπος μιᾶς ἄλλης διαστάσεως τῶνδιχασμῶν μας. ̓Αναμφίβολα δὲν ἀγαποῦσε τὸ Γένος ὅπως ὁ Πλήθων,διότι οὐσιαστικὰ τὸ παρέδιδε στὶς δυνάμεις ἐκεῖνες, ποὺ ἀπερ-γάζονταν τὴν ἱστορικὴ ἐξαφάνισή του. Ἀρκεῖ νὰ σκεφθεῖ κανεὶςτὶς χιλιάδες τῶν ἀποδεχθέντων τὸν Παπισμὸ ἢ τὴν Οὐνία στὴΜεγάλη ̔Ελλάδα, στοὺς μετέπειτα αἰῶνες. Μαζὶ μὲ τὴν ̓Ορθοδοξίαἔχασαν καὶ τὴ γλώσσα τους καὶ ἀπὸ τὸν ῾Ελληνισμό τους μόνοἡ ἀνάμνηση τοὺς ἔμεινε καὶ ἡ νοσταλγία.

Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, οὔτε ὁ ἅγιος Μᾶρκος, οὔτε ὁ Πλήθωνμποροῦν νὰ χαρακτηρισθοῦν φιλότουρκοι, μολονότι ὁ δεύτεροςγιὰ λόγους τακτικῆς προέτεινε σὲ κάποια στιγμὴ τὴν δημιουργίαδυαδικῆς αὐτοκρατορίας μεταξὺ ῾Ελλήνων καὶ ᾿Οθωμανῶν, γιὰ τὴδιάσωση τοῦ Γένους καὶ τῆς αὐτοκρατορίας. ̔Η πρόταξη τοῦ ̓́ Εθνουςστὰ παραπάνω πρόσωπα ἦταν δεδομένη ἔστω καὶ ἄν κάποιοιἀστόχησαν στὶς ἐπιλογές τους.

῾Η ταύτιση μὲ ἀλλότριες δυνάμεις καὶ μάλιστα μὲ ἐκεῖνες ποὺἐπιβουλεύονται ἢ μποροῦν νὰ βλάψουν καίρια τὸ ῎Εθνος, εἶναι

– 14 –

τὸ μεγάλο πρόβλημα. Καὶ αὐτὸ ἔπραξε λ.χ. ἀργότερα ὁ ἐπί-σκοπος Τρίκκης Διονύσιος, ὁ ἐπονομασθεὶς Σκυλόσοφος († 1611).Παρὰ τὴν φιλοπατρία του, προσχώρησε στὸν Παπισμό,περιμένοντας μάταια βοήθεια καὶ ὑποστήριξη στὶς ἐξεγέρσεις του(1601 καὶ 1611).

Σ᾿ αὐτὲς τὶς περιπτώσεις, ποὺ θὰ πληθυνθοῦν στοὺς τελευ-ταίους αἰῶνες τῆς ᾿Οθωμανοκρατίας, ἡ συνεργασία μὲ τὶς ξένεςδυνάμεις θὰ ὑπερβεῖ τὰ ὅρια τῆς συμμαχίας, μεταβαλλομένηαὐτόχρημα σὲ ὑποταγή, ποὺ σήμαινε ταυτόχρονα ἀπώλεια γιὰ τὸ῎Εθνος.

Αὐτὸ δήλωναν οἱ εἰδικοὶ ὅροι, ποὺ πλάσθηκαν στὰ χρόνια τῆςδουλείας: τουρκεύω ἢ τουρκίζω καὶ φραγκεύω ἢ φραγκίζω.Σημασία δὲ ἔχει ὅτι οἱ ὅροι αὐτοί, ποὺ καθιερώθηκαν ἀπὸ τὴνπικρὰ ἐμπειρία τοῦ ὑποδούλου Γένους μας, ὑπονοοῦσαν, ὅτι ἡταύτιση μὲ τὶς ἐχθρικὲς δυνάμεις συνετελεῖτο μὲ τὴν ἀπώλειατῆς Πίστεως-᾿Ορθοδοξίας, ἡ ὁποία (ταύτιση) συνεπέφερε καὶ τὴνἀπώλεια γιὰ τὸ Γένος.

Αὐτὸ δὲ συνέβαινε ἀκόμη καὶ στὴν περίπτωση διασώσεως τῆςγλώσσας, πού, ὅπως τὰ πράγματα ἀποδεικνύουν, δὲν ἀρκεῖ, γιὰνὰ σώσει μόνη τὴν ἐθνικὴ ταυτότητα. Οἱ Καππαδόκες λ.χ. στὴνΜικρασία ἔχασαν τὴ γλώσσα τους, ἀλλὰ μέσῳ τῆς ᾿Ορθοδοξίαςδιετήρησαν τὸν ̔Ελληνισμό τους. ̓Αντίθετα οἱ Βαλαάδες στὴ ΔυτικὴΜακεδονία διετήρησαν τὴ γλώσσα, ἀλλὰ ἐτούρκευσαν, ὅταν ἔχασαντὴν Πίστη τους, τὴν ᾿Ορθοδοξία. Τὸ 1821 δικαιώθηκε ὁ ΜᾶρκοςΕὐγενικὸς καὶ ὄχι ὁ Βησσαρίων.

6. Οἱ διχασμοὶ στὴν ἐποχὴ τῆς Ἁλώσεως, μένοντας στὰ ὅριατῆς ἰδεολογίας, δὲν ἀπέβαιναν βλαπτικοὶ γιὰ τὸ ῎Εθνος-Γένος.Τὸ ἀντίθετο, ὅμως συνέβαινε, ὅταν συνετελεῖτο προσχώρηση στὶςἐπιβουλευόμενες τὸ ῎Εθνος δυνάμεις, ποὺ προϋπέθετε καὶ τὴνἐσωτερικὴ ταύτιση μαζί τους. Αὐτὸ θὰ ἰσχύει ἔκτοτε ὡς ἀμετα-κίνητος κανόνας.

῾Η πρόταξη τοῦ ῎Εθνους παράγει ἐθνοκεντρικότητα καὶ προσ-ήλωση σ᾿ αὐτὸ μέχρις ἐσχάτων. ῾Ο Μᾶρκος ᾿Εφέσου, ὁ πατριάρ-χης Γεννάδιος, ὁ Πλήθων ἦσαν ἐθνοκεντρικοί· ὁ Βησσαρίων, κα-τὰ τὴν δική μου ἐκτίμηση, ὄχι. ̔Ο πατριάρχης Γεννάδιος, ὁ Πλήθων,ὁ ἅγιος Μᾶρκος, ὁ Λ. Νοταρᾶς προέταξαν τὸ ̓́ Εθνος, ὅπως ἀκόμηκαὶ ὁ μαρτυρικὸς αὐτοκράτοράς μας Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος.

– 15 –

῾Η ἀναζήτηση ἐξωτερικῆς βοήθειας δὲν ἦταν γι᾿ αὐτοὺς ὑποταγὴἢ σχετικοποίηση τοῦ ῎Εθνους στὴ συνείδησή τους. ῾Η ἐθνοκεν-τρικότητα, ἐξ ἄλλου, εἶναι τὸ ἀπαραίτητο θεμέλιο κάθε ἐξωτερικῆςπολιτικῆς.

῾Η συνείδηση τοῦ προτεκτοράτου, ποὺ καλλιεργήθηκε μετὰτὴν ἵδρυση τοῦ ῾Ελληνικοῦ Κράτους (1830), ὁδήγησεἐπανειλημμένα στὴν ὑπόταξη τοῦ ἐθνικοῦ συμφέροντος στὸ συμ-φέρον τῆς ὁποιασδήποτε «προστατευούσης Δυνάμεως» καὶ στὴνὑποταγὴ σὲ ξένα κέντρα λήψεως τῶν ἀποφάσεων. Καὶ αὐτὸ συχνὰμὲ τὸ πρόσχημα τοῦ διεθνισμοῦ, ποὺ σήμερα ἔγινε Οἰκουμενισμὸςκαὶ Παγκοσμιοποίηση. Ἀληθινὴ ὅμως οἰκουμενικὴ συνείδησημπορεῖ νὰ ὑπάρξει μόνον ἐκεῖ, ὅπου ἰσχύει ἡ ἀγάπη πρὸς τὸ῎Εθνος. ῾Ο ἄνθρωπος χωρὶς πατρίδα καὶ ἐθνικὴ συνείδηση δὲνεἶναι παρὰ οἰκουμενικὸς τυχοδιώκτης καὶ πλάνης στὴν ἔρημοτοῦ ἀτομισμοῦ του.

῾Η ἐφαρμογή, συνεπῶς, ἐθνοκεντρικῆς πολιτικῆς εἶναι ἰδιαί-τερα σήμερα ἀναγκαία, ὡς προϋπόθεση ἱστορικῆς ἐπιβιώσεως τόσοστὴν Εὐρωπαϊκὴ ῞Ενωση, ὅσο καὶ στὴν πλανητικὴ κοινωνία τῆςΝέας ᾿Εποχῆς καὶ τῆς Νέας Τάξεως πραγμάτων.

Οἱ Ἁλώσεις τοῦ 1204 καὶ τοῦ 1453 ἀπειλοῦσαν γεωγραφικὰσύνορα καὶ προκάλεσαν δουλεῖες σωμάτων. ῾Η ψυχὴ καὶ τὸ φρό-νημά μας, ἔμειναν ἀδούλωτα καὶ γι᾿ αὐτὸ ἐπιβιώσαμε,κατορθώνοντας νὰ φθάσουμε στὸ 1821.

Σήμερα τὰ σύνορά μας βρίσκονται στὴν ψυχή μας. Αὐτὴἀπειλεῖται μὲ νέα (τρίτη) ̔́Αλωση. ̔Η ̔Υπερδύναμη τῆς Νέας ̓Εποχῆς,μὲ ὅλες τὶς συνιστῶσες της, ἔχει ἀποβεῖ «καθολική μας μητρό-πολη» καὶ μόνιμο σημεῖο ἀναφορᾶς, καθορίζοντας καὶ προσδιο-ρίζοντας σύνολο τὸν ἐθνικό μας βίο, καὶ αὐτὸ τὸ φρόνημά μαςμὲ τὴν ἐξωπροσδιοριζόμενη παιδεία.

Χρειάζεται, συνεπῶς, παράλληλη καλλιέργεια τῆς ἐθνοκεντρι-κότητας, ὄχι ὡς σωβινιστικὴ ἐχθρότητα, ἀλλ᾿ ὡς λυτρωτικὸἀντίβαρο στὸν οἰκουμενιστικὸ ὁδοστρωτήρα (πολιτικὰ καὶ πνευ-ματικά), ποὺ ἰσοπεδώνει τὸ φρόνημα καὶ ἐκθεμελιώνει τὰ σύν-ορα τῶν ψυχῶν καὶ συνειδήσεών μας.

Ἄν τὸ ῎Εθνος καὶ ἡ Πατρίδα δὲν κυριαρχοῦν μέσα μας, ἀ-ποδεχόμεθα τὴν ἐξαφάνισή μας ἀπὸ τὸν στίβο τῆς ἱστορίας.

Καὶ αὐτὸ τὸ ἔργο (καλλιέργεια τῆς ἐθνοκεντρικότητας), μετὰ

– 16 –

τὴν ἅλωση τῆς παιδείας μας, μόνο ἡ ᾿Εκκλησία ὡς ἐν Χριστῷκοινωνία καὶ «ὁ πατριωτισμὸς τῶν ῾Ελλήνων», κατὰ τὸἀκροτελεύτιο ἄρθρο τοῦ Συντάγματός μας, μποροῦν νὰ πραγ-ματοποιήσουν.

Μέσα ἀπὸ αὐτὴ τὴν καλλιέργεια τῶν ψυχῶν θὰ φθάσουμεστὴν ἑνότητα τῶν Πατέρων μας τοῦ 15ου αἰώνα, ὑπερβαίνονταςτὶς διχοστασίες μας καὶ ἐπιτυγχάνοντας τὴν ἑνότητα τοῦφρονήματος καὶ τῶν καρδιῶν μας.

�

(*) ᾿Εφημερ. «᾿Ορθόδοξος Τύπος», ἀριθ. 1551-1553/21.5.2004-4.6.2004. ᾿Επιμελ. ἡμετ.