Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4,...

11
229 ΤΟΜΟΣ 62 ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017 Ερευνητική Εργασία (Ιστορία της Μικροβιολογίας) Περίληψη Η εργασία παρουσιάζει το βιβλίο «Ο Αγών κατά της Φθίσεως» το οποίο εκδόθηκε από τον μικρο- βιολόγο Παναγιώτη Παμπούκη, το 1927. Ο Παναγιώτης Παμπούκης ανήκει στη γενιά των πρωτο- πόρων Ελλήνων μικροβιολόγων των αρχών του 20ού αιώνα που ασχολήθηκαν με τα προβλήματα της δημόσιας υγείας. Το 1925, ο Παμπούκης θα ιδρύσει την Ελληνική Αντιφθισική Εταιρεία και το βιβλίο του θα αποτελέσει ένα μέσο εκλαΐκευσης των ιατρικών γνώσεων για τη φυματίωση. Το βι- βλίο κατέρριπτε τη «μυθολογία» της φυματίωσης και τις κοινωνικές εμμονές, δίνοντας απαντήσεις σε ερωτήματα σχετικά με τη μετάδοση της νόσου, την προφύλαξη, τη συμβίωση υγειών και ασθε- νών ατόμων κ.ά. «Ο Αγών κατά της Φθίσεως» δεν στοχοποιούσε ούτε κατηγορούσε κάποια κοι- Ο Παναγιώτης Παμπούκης και το βιβλίο του «Ο Αγών κατά της Φθίσεως» (1927), ως παράδειγμα εκλαϊκευμένης ιατρικής γνώσης Κων/νος Τσιάμης 1 , Γεωργία Βρυώνη 1 , Καλλιόπη Θεοδωρίδου 1 , Γεώργιος Ισμαήλος 2 , Αθανάσιος Τσακρής 1 1 Εργαστήριο Μικροβιολογίας, Ιατρική Σχολή, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 2 Ερευνητικό και Πειραματικό Κέντρο ELPEN A.E.

Transcript of Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4,...

Page 1: Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017 Ερευνητική Εργασία (Ιστορία

229

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017

Ε ρ ε υ ν η τ ι κ ή Ε ρ γ α σ ί α( Ι σ τ ο ρ ί α τ η ς Μ ι κ ρ ο β ι ο λ ο γ ί α ς )

Περίληψη

Η εργασία παρουσιάζει το βιβλίο «Ο Αγών κατά της Φθίσεως» το οποίο εκδόθηκε από τον μικρο-βιολόγο Παναγιώτη Παμπούκη, το 1927. Ο Παναγιώτης Παμπούκης ανήκει στη γενιά των πρωτο-πόρων Ελλήνων μικροβιολόγων των αρχών του 20ού αιώνα που ασχολήθηκαν με τα προβλήματατης δημόσιας υγείας. Το 1925, ο Παμπούκης θα ιδρύσει την Ελληνική Αντιφθισική Εταιρεία και τοβιβλίο του θα αποτελέσει ένα μέσο εκλαΐκευσης των ιατρικών γνώσεων για τη φυματίωση. Το βι-βλίο κατέρριπτε τη «μυθολογία» της φυματίωσης και τις κοινωνικές εμμονές, δίνοντας απαντήσειςσε ερωτήματα σχετικά με τη μετάδοση της νόσου, την προφύλαξη, τη συμβίωση υγειών και ασθε-νών ατόμων κ.ά. «Ο Αγών κατά της Φθίσεως» δεν στοχοποιούσε ούτε κατηγορούσε κάποια κοι-

Ο Παναγιώτης Παμπούκης και το βιβλίο του «Ο Αγών κατά της Φθίσεως»(1927), ως παράδειγμα εκλαϊκευμένης ιατρικής γνώσης

Κων/νος Τσιάμης1, Γεωργία Βρυώνη1, Καλλιόπη Θεοδωρίδου1, Γεώργιος Ισμαήλος2, Αθανάσιος Τσακρής1

1Εργαστήριο Μικροβιολογίας, Ιατρική Σχολή, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών2Ερευνητικό και Πειραματικό Κέντρο ELPEN A.E.

Page 2: Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017 Ερευνητική Εργασία (Ιστορία

Εισαγωγή

Η ανεύρεση του μυκοβακτηριδίου της φυματίωσης σεσκελετικά υπολείμματα ηλικίας σχεδόν 3.500 ετών,αποδεικνύει τη διαχρονικότητα της νόσου σε όλο τοχρονολογικό φάσμα της ανθρώπινης ιστορίας.1 Μετην εμφάνιση νέων επιβαρυντικών παραγόντων στοπέρασμα των αιώνων, όπως η αστυφιλία και οι τραγι-κές συνθήκες διαβίωσης των μεγάλων πόλεων τηςΒιομηχανικής Επανάστασης, το πρόβλημα της φυμα-τίωσης γιγαντώθηκε. Επιπλέον, με την έναρξη της κα-ταγραφής της νοσηρότητας και της θνησιμότητάς τηςκατά το 18ο και 19ο αιώνα, οι αριθμοί προσέδωσαντη λαθεμένη εντύπωση μιας αστικού τύπου νοσολο-γικής οντότητας με ιδιαίτερο ταξικό χαρακτήρα. Όσοπλήθαιναν οι μετρήσεις στο δυτικό εκβιομηχανισμένοκόσμο, τόσο πλήθαιναν και οι καταγραφές του όρου«consumption» ως συνώνυμο της φυματίωσης και ωςπρώτη αιτία θανάτου στους άντρες εργάτες νεαρήςηλικίας.2-6

Τα χαμηλά ποσοστά της νόσου εκτός των πόλεων,έδωσαν επίσης λαθεμένα την αβίαστη εντύπωση γιατο υγιεινό της υπαίθρου. Τα ευρήματα αυτά αξιολο-γήθηκαν λαθεμένα, αφού η κύρια αιτία των χαμηλώνποσοστών ήταν η διαφυγή της καταγραφής των δια-γνώσεων των ασθενών, αλλά και η μη καταγραφή τηςνόσου ως αιτία θανάτου. Αν και σταδιακά κατέστη σα-φές ότι δεν νοσούν μόνο τα άτομα των εργατικών τά-ξεων, αλλά οποιοδήποτε από τα μέλη μιας κοινωνίας,η φυματίωση περιβαλλόταν από μια ιδιαίτερη «μυθο-λογία». Αυτή ακριβώς η «μυθολογία», ως αποτέλεσμα

αβάσιμων ιατρικών θεωριών του 19ου και των αρχώντου 20ού αιώνα, αποτελούσε ένα ιδιαίτερο πρόβλημαστη διαχείριση της νόσου. Έτσι, φθάνοντας στο Με-σοπόλεμο, η ιατρική επιστήμη, εκτός από τη νόσο είχενα πολεμήσει την άγνοια ή παρανόηση των πολιτών,την οποία όμως εν πολλοίς είχε δημιουργήσει η ίδια ηεπιστήμη. Αν κάποιος ρωτούσε έναν άνθρωπο τουΜεσοπολέμου τι είναι η φυματίωση, θα διαπίστωνετην καθολική πεποίθηση ότι: α’) από τη φυματίωσηνοσούν μόνο οι φτωχοί και οι εργάτες, β’) η αποφυγήσυγχρωτισμού με τα μέλη των κατώτερων τάξεωναποτελεί προφυλακτικό μέσο κατά της νόσου, γ’) ηφυματίωση είναι νόσος κληρονομική, δ’) η φυματίωσηείναι νόσημα ασύμβατο με το γάμο, και ε’) ο εγκλει-σμός στο σανατόριο μπορεί να σώσει έναν ασθενή.7

Η φυματίωση στην Ελλάδα(αρχές 20ού αιώνα - Μεσοπόλεμος)

Η Ελλάδα δεν αποτέλεσε εξαίρεση και η νόσος εξελίχ-θηκε σε κοινωνική μάστιγα αλλά και αντικείμενο έν-τονης ιατρικής μελέτης σε επίπεδο θεραπείας καιπροφύλαξης. Κατά τις εργασίες του 1ου ΠανελλήνιουΙατρικού Συνεδρίου, το 1901, κυριάρχησαν οι ανακοι-νώσεις για την ελονοσία και τη φυματίωση. (Εικόνα 1)

Στο συνέδριο αυτό για πρώτη φορά παρουσιάσθη-καν τα πρώτα δεδομένα, ορθότερα οι πρώτες εκτιμή-σεις, σχετικά με το μέγεθος του προβλήματος. Ηανάγκη έναρξης δράσεων κατά της φυματίωσης ήτανκαθολική απαίτηση των συνέδρων, ενώ έγινε ομόφωνα

230

Κ. ΤΣΙΑΜΗΣ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ, Κ. ΘΕΟΔΩΡΙΔΟΥ, Γ. ΙΣΜΑΗΛΟΣ, Α. ΤΣΑΚΡΗΣ

VOL. 62 • ISSUE 4, October-December 2017

Λέξεις κλειδιάΕλλάδα, Ιστορία Μικροβιολογίας, Παναγιώτης Παμπούκης,Φυματίωση

Υπεύθυνος αλληλογραφίαςΑθανάσιος Τσακρής

Καθηγητής ΜικροβιολογίαςΔιευθυντής Εργαστηρίου ΜικροβιολογίαςΙατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών

Μ. Ασίας 75, 115 27 ΑθήναΤηλ.: 210-7462011Fax: 210-7462210

e-mail: [email protected]

νωνική ομάδα, αλλά έθετε προ των ευθυνών τους ασθενείς και υγιείς. Επίσης, ο Παμπούκης δίνειτο στίγμα για το πρόβλημα της λανθάνουσας φυματίωσης και το ρόλο της ως δεξαμενή της φυ-ματίωσης. Ενενήντα χρόνια μετά την έκδοση, το βιβλίο αποδεικνύει τη διαχρονική αξία της σωστήςενημέρωσης των πολιτών σε θέματα υγείας στο πλαίσιο της προαγωγής υγείας.

Page 3: Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017 Ερευνητική Εργασία (Ιστορία

δεκτή η πρόταση για τη σύσταση ενός ΠανελληνίουΣυνδέσμου που θα μεριμνούσε για τα προφυλακτικάμέτρα κατά της νόσου, αλλά και την κατασκευή σανα-τορίων. Μετά το τέλος του 1ου Πανελλήνιου Ιατρικού

Συνεδρίου, θα γίνει πραγματικότητα η απόφαση τωνσυνέδρων με την ίδρυση του «Πανελληνίου Συνδέσμουκατά της Φυματιώσεως». Ο Σύνδεσμος εξαπλώθηκεμε παραρτήματα σε όλη την επικράτεια, αλλά απο-δείχθηκε δυσλειτουργικός λόγω της εμπλοκής δια-φόρων φορέων και κυρίως λόγω της έλλειψης ειδι-κευμένων νοσηλευτικών ιδρυμάτων. Η ίδρυση τουθεραπευτηρίου-σανατορίου «Η Σωτηρία» (1905) ση-ματοδότησε την έναρξη της ίδρυσης και άλλων σα-νατορίων σε όλη την Ελλάδα αλλά σύντομα αποκα-λύφθηκε το μέγεθος του προβλήματος της φυματίωσηςστη χώρα. Παντού οι κλίνες ήταν ελάχιστες σε σχέσημε τον αριθμό των ασθενών, γεγονός που σε μεγάλοβαθμό διαμόρφωσε και τον αντίστοιχο χρόνο νοση-λείας, προκειμένου να μπορούν να νοσηλευθούν όσοτο δυνατό περισσότεροι ασθενείς στα ιδρύματα. Επι-πλέον, λόγω οικονομικών δυσχερειών, τα σανατόριαστην Ελλάδα δεν μπορούσαν να ανταγωνιστούν τηνπολυπλοκότητα και το μέγεθος των αντίστοιχων Ευ-ρωπαϊκών. (Εικόνα 2) Το 1906, θα μεταφραστεί και θαεκδοθεί στην Ελλάδα από το Σύλλογο προς ΔιάδοσινΩφελίμων Βιβλίων το σύγγραμμα «Η φυματίωσις, υπότου Δρος Σ.Α. Κνωπφ». Οι προσπάθειες των Ελλήνωνιατρών, σε επίπεδο επιστημονικής αφύπνισης, θα εν-τατικοποιηθούν και μέχρι την έναρξη του Α΄ Παγκο-σμίου Πολέμου θα διοργανωθούν δύο θεματικά συ-νέδρια για τη φυματίωση (Αθήνα 1909, Βόλος 1912).(Εικόνα 3)

Στα συνέδρια αυτά, η θεματική των εισηγήσεωνδεν αφορούσε μόνο αμιγώς ιατρικά θέματα αλλά επε-κτεινόταν και στις κοινωνικές πτυχές της φυματίωσηςόπως, η εξασφάλιση της νοσηλείας των άπορων ασθε-νών, ο ρόλος του Σχολείου στον αντιφυματικό αγώνακ.ά. Ιδιαίτερης σημασίας, και ενδεικτικής του κλίματοςτης εποχής, χαρακτηρίζεται η εισήγηση της Άννας Κα-τσίγρα-Μελά, μιας εκ των πρώτων Ελληνίδων ιατρών,στο συνέδριο του 1912 με τίτλο «Τις η δράσις της γυ-ναικός εις τον κατά φυματιώσεως αγώνα». Στην εισή-

231

Ο ΑΓΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΦΘΙΣΕΩΣ

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017

Εικόνα 1 Αναμνηστική φωτογραφία των συνέδρων του 1ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Ιατρικής («Ιατρικός Μη-νύτωρ», Αρ. 6, 13 Απριλίου 1901).

Εικόνα 2 Κάτοψη ισογείου Γερμανικού σανατοριακού συγκροτή-ματος εκ του Ernst Meissen, Lungentuberculose, Weis-baden 1901 (Ιστορικό Αρχείο Εργαστηρίου Μικροβιολο-γίας, Ιατρικής Σχολής, ΕΚΠΑ).

Page 4: Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017 Ερευνητική Εργασία (Ιστορία

γηση εκείνη αναδυόταν ουσιαστικά όλη η ιατρο-κοι-νωνική αντίληψη για τη νόσο που ξεπηδά από «τ’ ανή-λια υπόγεια των μεγαλουπόλεων, όπου δυστυχία, όπουσκότος, όπου μούχλα εξαποστέλλει εκείθεν ως μυθολο-γικόν τέρας» αλλά και το πρόβλημα της ελλιπούς ενη-μέρωσης των πολιτών. Οι γυναίκες της πόλης ή τουαγρού, οι σύζυγοι και οι μητέρες, έπρεπε να επιφορτι-στούν μια αποστολή αγάπης και κοινωνικής αλληλεγ-γύης. Όμως, ήταν αρκετός ο ενθουσιασμός των γυ-ναικών ή ο ζήλος που επιδείκνυαν «αι Κυρίαι τηςΠρωτευούσης και του Πειραιώς» όταν υπήρχε παντελήςέλλειψη πληροφόρησης της κοινωνίας για τη φοβερή

μάστιγα; Οι γυναίκες ήταν εξ ορισμού αποκλεισμένεςαπό τα θέματα της Πολιτείας και του Κράτους, αλλάμε την κατάλληλη εκπαίδευση θα μπορούσαν να με-τατραπούν σε «απόστολους της υγιεινής» κατά της φυ-ματίωσης που έπαιρνε πλέον εκρηκτικές διατάσεις.

Δυστυχώς, η αγωνία της κοινωνίας επιβεβαιωνότανμε το χειρότερο τρόπο από τις επιδημιολογικές με-τρήσεις. Οι απόλυτοι αριθμοί που εμφανίζονταν σταεπιδημιολογικά δεδομένα λίγο πριν τον Α΄ ΠαγκόσμιοΠόλεμο, και αφορούσαν τους θανάτους σε δώδεκαμεγάλες ελληνικές πόλεις άνω των 10.000 κατοίκων,άγγιζαν τους 15.000 για την περίοδο 1896-1914. Η αν-

232

Κ. ΤΣΙΑΜΗΣ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ, Κ. ΘΕΟΔΩΡΙΔΟΥ, Γ. ΙΣΜΑΗΛΟΣ, Α. ΤΣΑΚΡΗΣ

VOL. 62 • ISSUE 4, October-December 2017

Εικόνα 3 Τόμος Πρακτικών του Β΄ Πανελλήνιου Συνεδρίου κατά της Φυματιώσεως(αρχείο Γ. Ισμαήλου).

Page 5: Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017 Ερευνητική Εργασία (Ιστορία

τίστοιχη συλλογή δεδομένων της δεκαετίας του 1920θα εκτοξευόταν στις 30.000 θανάτους.8-9 Ο επιπολα-σμός της νόσου θα αυξηθεί κατά την περίοδο του Με-σοπολέμου. Ο Ελληνικός Μεσοπόλεμος ήταν μια απότις δυσκολότερες περιόδους της ιστορίας του Ελληνι-σμού, με προεξάρχουσα τη Μικρασιατική Κατα-στροφή. Η εγκατάσταση των προσφύγων σε ακατάλ-ληλες περιοχές θα οδηγήσει σταδιακά σε τραγικάποσοστά νοσηρότητας από ελονοσία, εξανθηματικότύφο και φυματίωση, ενώ εκτινάχθηκαν και τα αντί-στοιχα ποσοστά της θνησιμότητας.

Άκρως εντυπωσιακό θα είναι το εύρημα της περιό-δου 1925-1929, όπου η θνησιμότητα της φυματίωσηςστην Ελλάδα (1925:16%, 1926:16,1%, 1927:17,2%,1928:16,8%, 1929: 17,2%) θα ξεπερνούσε πλέον τηναντίστοιχη θνησιμότητα των εκβιομηχανισμένων χω-ρών όπως της Αγγλίας (μ.ο. 9,5%), της Γαλλίας (μ.ο.16,8%) και της Γερμανίας (μ.ο. 9,8%).9 Οι Ελληνικές υγει-ονομικές αρχές κλήθηκαν ουσιαστικά να διαχειριστούντο θέμα της αναδιοργάνωσης των υγειονομικών φο-ρέων και την οργάνωση μεγάλων υγειονομικών εκ-στρατειών για νοσήματα όπως η ελονοσία, η φυμα-τίωση και η σύφιλη. Όμως, οι υπηρεσίες ήταν άρρηκτασυνδεδεμένες με την υπάρχουσα διεθνή νοοτροπία καιαδυνατούσαν να ξεφύγουν από το δόγμα της κρατικήςφιλανθρωπίας. Το Υπουργείο Υγιεινής, όπως και τα υπό-λοιπα υπουργεία αλλά και οι Δημόσιες Υπηρεσίες, φαί-νονταν σαν ακυβέρνητα πλοία μέσα στην πολιτική τρι-κυμία που ακολούθησε τα χρόνια της ΜικρασιατικήςΚαταστροφής. Για τη διαχείριση των μεγάλων υγειονο-μικών προβλημάτων, το κράτος βρήκε αρωγούς επι-φανείς Έλληνες ιατρούς και επιστημονικούς συλλόγους.Χαρακτηριστικά αναφέρεται η περίπτωση του Καθη-γητή Υγιεινής και Μικροβιολογίας της Ιατρικής ΣχολήςΑθηνών Κωνσταντίνου Σάββα και του Συλλόγου προςΠεριστολήν των Ελωδών Νοσημάτων που ανέλαβαντον ανθελονοσιακό αγώνα, η περίπτωση του ΚαθηγητήΔερματολογίας-Αφροδισιολολογίας Γεώργιου Φωτει-νού και η συνεισφορά του στον αγώνα κατά των αφρο-δισίων νοσημάτων και τέλος η περίπτωση του Πανελ-λήνιου Συνδέσμου κατά της Φυματιώσεως. Ουσιαστικά,οι επιστημονικοί φορείς αντικατέστησαν σε πολλές πε-ριπτώσεις τους κρατικούς φορείς με τους οποίους συ-νεργάζονταν σε καθαρά υπηρεσιακό και οικονομικόεπίπεδο, όποτε το κράτος μπορούσε να συνδράμει στοκόστος των υγειονομικών εκστρατειών. Πέρα από τοεπιστημονικό σκέλος, η συνεισφορά τους ήταν ιδιαί-τερη αφού ξεκινούν ουσιαστικά μια προσπάθεια ενη-μέρωσης των πολιτών μέσω της εκλαΐκευσης των υγει-ονομικών προβλημάτων. Το σκέλος της προαγωγήςυγείας αποτέλεσε σημαντικό πυλώνα όλων των επι-στημονικών εταιρειών που συνέδραμαν διαχρονικά τοκράτος. Ενδεικτικά αναφέρονται οι εκλαϊκευμένες εκ-δόσεις «Σωθήτε από τα Αφροδίσια Πάθη, σύφιλιν, βλεν-

νόρροιαν, μαλακά έλκη» (Φωτεινός, 1921), και «Ο Αγώνκατά της Φθίσεως» (Παμπούκης, 1927). Επίσης, σύνηθεςήταν και το φαινόμενο των εκδόσεων με μικρές προ-τάσεις-συμβουλές προς τους πολίτες οι οποίες έφερανσυνήθως τον τίτλο «Δέκα απλαί συμβουλαί…» ή «Δε-κάλογος…». (Εικόνα 4). Τέλος, κατά τη διεθνή τακτικήτων υγειονομικών εκστρατειών και των Εκθέσεων Υγι-εινής, διαχέονταν στους πολίτες μικρά εικονογραφη-μένα μηνύματα για την αποφυγή της νόσου. Ενδεικτικά,αναφέρονται τα ταχυδρομικά δελτάρια του ΕλληνικούΕρυθρού Σταυρού με μηνύματα όπως «Κάτω η φθίσις!»ή «Μη πτύετε καταγής!». (Εικόνα 5)

Ο Παναγιώτης Παμπούκης και «Ο Αγών κατάτης Φθίσεως»

Ο Παναγιώτης Παμπούκης γεννήθηκε στην Ακράτα το1858 και φοίτησε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστη-μίου Αθηνών. Εργάστηκε στο Δημοτικό ΝοσοκομείοΑθηνών και μετά την εκπλήρωση της στρατιωτικής

233

Ο ΑΓΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΦΘΙΣΕΩΣ

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017

Εικόνα 4 Ο «Δεκάλογος κατά της Φθίσεως» του Πανελλήνιου Συν-δέσμου κατά της Φυματιώσεως.

Page 6: Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017 Ερευνητική Εργασία (Ιστορία

του θητείας, μετέβη το 1883 στο Παρίσι για εξειδίκευσηόπου κατά την περίοδο 1885-1888 εργάσθηκε στοπλευρό του Louis Pasteur. Με την επιστροφή του στηνΕλλάδα ίδρυσε το 1893 το πρώτο ιδιωτικό μικροβιο-λογικό εργαστήριο και από το 1894 αυτός και οι συ-νεργάτες του επιδόθηκαν στην παραγωγή αντιδιφθε-ριτικού ορού. Το 1896 θα ξεκινήσει η λειτουργία τουΛυσσιατρείου της οδού Πατησίων 232.Υπήρξε ιδρυτικόμέλος της Εταιρείας Υγιεινής (1915), ενώ διετέλεσεΠρόεδρος της Ιατροχειρουργικής Εταιρείας (1924).10

Το 1925 ίδρυσε και προήδρευσε μιας νέας επιστη-μονικής εταιρείας, της Ελληνικής Αντιφθισικής Εται-ρείας. Έως το έτος ίδρυσης της Ελληνικής ΑντιφθισικήςΕταιρείας, αν και είχε καταστεί σαφής ο στόχος και ηουσία ενός αντιφυματικού αγώνα, εντούτοις το Κράτοςαδυνατούσε να οργανώσει μια υγειονομική εκστρατείακατά τα διεθνή πρότυπα. Ο λόγος ήταν καθαρά οικο-νομικός αφού το πλήρες φάσμα των δράσεων ήτανπολυδάπανο και θα απορροφούσε μεγάλο τμήμα τωνκρατικών προϋπολογισμών.11 Ως εκ τούτου, πέρα απότις φιλοδοξίες και τον ενθουσιασμό που έφερε η ψή-φιση του νόμου 1979/1920 «Περί Οργάνωσης του Αντι-φυματικού Αγώνα», οι προσπάθειες έπρεπε να είναι όσοτο δυνατό πιο στοχευμένες. Η ίδρυση της ΕλληνικήςΑντιφθισικής Εταιρείας έδωσε μια επιπλέον ώθηση στηδιάθεση όλων των εμπλεκομένων για την οργάνωσηενός αποτελεσματικότερου αντιφυματικού αγώνα.

Η έννοια του αντιφυματικού αγώνα περιλάμβανετο σύνολο των δράσεων που έπρεπε να κάνει μια χώραστο πλαίσιο ελέγχου και περιστολής της νόσου. Βέ-βαια, η επιτυχής έκβαση ενός τέτοιου εγχειρήματοςπροϋπόθετε την ύπαρξη εξειδικευμένων φυματιολό-γων και οικονομικών πόρων. Η Ελλάδα μπορεί να διέ-θετε τους πρώτους, υστερούσε όμως στους δεύτε-ρους. Οι διεθνείς συστάσεις του Γραφείου Υγιεινής τηςΚοινωνίας των Εθνών είχαν ήδη θέσει ως στόχο τηδιαπαιδαγώγηση των πολιτών σχετικά με τον τρόπομετάδοσης της νόσου, τα προφυλακτικά μέσα, τονπροφυλακτικό εμβολιασμό των βρεφών, καθώς καιτην ενθάρρυνση των χωρών για την ίδρυση σανατο-ρίων, αντιφυματικών ιατρείων, αλλά και την ψήφισηειδικών νόμων στο πλαίσιο των εθνικών αντιφυματι-κών εκστρατειών.12

Όμως, όπως στον υπόλοιπο κόσμο, έτσι και στην Ελ-λάδα, οι κοινωνικές απόψεις για τη φυματίωση ήτανσχεδόν παγιωμένες, ενώ εμφανής ήταν και η άγνοιατων πολιτών σχετικά με τα χαρακτηριστικά της νόσου.Έτσι, η νεοσύστατη επιστημονική εταιρεία, σύμφωναμε τα πρότυπα των διεθνών επιστημονικών εταιρειών,έθεσε ως στρατηγικό στόχο την ενημέρωση των πολι-τών. Αυτόν ακριβώς το στόχο επιχείρησε να καλύψει οΠαμπούκης με την έκδοση ενός πονήματος, εύχρη-στου και κατανοητού στις πλατιές μάζες, το οποίο θαέφερε τον τίτλο «Ο Αγών κατά της φθίσεως». (Εικόνα 6)

234

Κ. ΤΣΙΑΜΗΣ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ, Κ. ΘΕΟΔΩΡΙΔΟΥ, Γ. ΙΣΜΑΗΛΟΣ, Α. ΤΣΑΚΡΗΣ

VOL. 62 • ISSUE 4, October-December 2017

Εικόνα 5 Ταχυδρομικό Δελτάριο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (αρχείο Γ. Ισμαήλου).

Page 7: Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017 Ερευνητική Εργασία (Ιστορία

Η διάρθρωση το βιβλίου ουσιαστικά ακολουθεί τιςδιεθνείς συστάσεις για την οργάνωση ενός αντιφυμα-τικού αγώνα και παρείχε σε σύντομα κεφάλαια απλέςοδηγίες και πληροφορίες προς τους αναγνώστες. ΟΠαμπούκης χώρισε το βιβλίο σε δύο μεγάλα μέρη ταοποία αφορούσαν την προφύλαξη και τη θεραπείατης νόσου. Ο ίδιος ο Παμπούκης στην εισαγωγή τουκαθορίζει και τους αποδέκτες του πονήματός του.Όπως χαρακτηριστικά έγραφε: «Το βιβλίον απευθύνε-ται και θα αποβή χρήσιμον εις τα λαϊκάς τάξεις, εις τηνμαθητιώσαν νεολαίαν, εις τους οπλίτας του στρατούξηράς και θαλάσσης και εις το πλήθος των ιατρών εκεί-

νων, οίτινες δεν παρακολουθούν τα ειδικώς επί της φυ-ματιώσεως εκάστοτε ανακοινούμενα…».

Όπως αναφέρθηκε, οι πολίτες διεθνώς είχαν μιαδιαστρεβλωμένη άποψη για τη νόσο. Για το λόγο αυτόδε θεωρείται τυχαίο ότι ο Παμπούκης ξεκινάει το βι-βλίο με την επιθυμία να καταρρίψει τους μύθους τηςεποχής του: Κεφάλαιον 1ον «Η φθίσις δεν είναι κληρο-νομική, αλλά μεταδοτική και αποφευκτή». Στις δύοπρώτες κιόλας γραμμές έχει δώσει το στίγμα και θέτειξεκάθαρα ότι: «…αν οι γονείς και ιδίως η μητέρα έπαθεναπό φθίσιν, το βρέφος όταν γεννηθή δεν είναι μολυ-σμένο, αλλά γεννάται σχεδόν πάντοτε υγιές, όπως και τα

235

Ο ΑΓΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΦΘΙΣΕΩΣ

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017

Εικόνα 6 «Ο Αγών κατά της Φθίσεως», 1927 (επανεκδόθηκε το 2011 με την ευγενικήχορηγία της ELPEN A.E.).

Page 8: Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017 Ερευνητική Εργασία (Ιστορία

άλλα βρέφη τα οποία προέρχονται από υγιείς γονείς».Στα επόμενα κεφάλαια ο Παμπούκης μεταδίδει βα-

σικές γνώσεις σχετικά με το πως αντιδρά ο οργανι-σμός όταν εισβάλλει το μικρόβιο, πότε επικρατεί οοργανισμός, πότε και υπό ποιες προϋποθέσεις ο μι-κροοργανισμός «νικάει» την άμυνα του οργανισμού.Είναι χαρακτηριστικό ότι ο τρόπος γραφής του είναιαπλός και γλαφυρός: «άμα εισέλθει το μικρόβιον τηςφθίσεως, δεν κατορθώνει να προκαλέση αμέσως την εκ-δήλωσιν της νόσου, καθ’ όσον τούτο αιχμαλωτίζεται υπότων φρουρών της υγείας του οργανισμού… αμέσως δεμετά την αιχμαλωσία του μικροβίου αρχίζει ένας πόλε-μος, μια πάλη ανάμεσα στο μικρόβιο και των ειδικώντούτων κυττάρων…».

Ο Παμπούκης έπρεπε να κάμψει τις αμφιβολίες τωνπολιτών οι οποίες λόγω άγνοιας οδηγούσαν σε λαθε-μένα συμπεράσματα. Για το λόγο αυτό αναφέρει ότι:«Κατά τα τελευταία έτη απεδείχθει ότι όλοι σχεδόν οι κά-τοικοι των πόλεων (95-98:100) είναι μολυσμένοι με τομικρόβιον της φθίσεως. Εκ των μολυσμένων όμως υπότου μικροβίου της νόσου, ελάχιστοι προσβάλλονται υπόταύτης, διότι των περισσοτέρων ο οργανισμός παλαίει,αγωνίζεται και ανθίσταται κατά της βλαβεράς δράσεως,προσβάλλονται δε συνήθως μόνον εκείνοι των οποίωνο οργανισμός ένεκα διαφόρων αιτιών είναι εξασθενη-μένος, αδύνατος και ανίκανος να αμυνθεί…». Επιπλέον,ο Παμπούκης έθετε ξεκάθαρα τους επιβαρυντικούςπαράγοντες που μείωναν την αντίσταση του οργανι-σμού, όπως την επαναλαμβανόμενη έκθεση στο μυ-κοβακτήριο, τη χρόνια ελονοσία, τα παιδικά νοσήματα(ιλαρά, κοκκύτη, οστρακιά) και τον αλκοολισμό. Ανα-φορικά με το μεγάλο άγχος των συγγενών των μελ-λόνυμφων και την περιρρέουσα άποψη για την φυ-ματίωση, περί ασύμβατης νόσου με το γάμο, θέτει τοθέμα σε μια ορθολογική βάση. Ο Παμπούκης, ο οποίοςμετέφερε στο βιβλίο του τα τελευταία επιστημονικάδεδομένα της εποχής του, δήλωνε ότι σε περίπτωσηενεργής νόσου καλό θα ήταν να αποφεύγεται ο γάμος.Όμως, μετά την πάροδο ενός έτους χωρίς κλινικά συμ-πτώματα ή υποτροπές, μπορούσε να τελεστεί έναςγάμος. Παραδόξως, αλλά πάντα σύμφωνα με τα επι-στημονικά δεδομένα και τις αντιλήψεις της εποχής,συνιστάται προφυλακτικά η εφαρμογή της ακτινοθε-ραπείας «επί εξησθενημένων φυματικών γυναικών«προς παρακώλυσιν της εγκυμοσύνης, δι’ ακτινοβολίαςεπί των ωοθηκών, μετά μεγίστης προσοχής, ίνα μη προ-κληθή μόνιμος στείρωσις».

Ο Παμπούκης έθιξε επίσης και το πολύ σοβαρόθέμα της συμβίωσης υγειών και ασθενών στον ίδιοχώρο. Επισήμανε ότι ο βασικός λόγος για τον οποίοένας ασθενής πρέπει να προσέχει την συμπεριφοράτου «και να μην φτύνη κατά γης» είναι για να μην χειρο-τερέψει ο ίδιος αλλά και για να μην νοσήσουν και οισυγγενείς του γιατί αυτοί τον προσέχουν και τον περι-

ποιούνται. Στο σημείο αυτό ο Παμπούκης ξεκαθάριζεάπαξ και διαπαντός ότι για την απολύμανση τωνσκευών των ασθενών αρκούσε η απολύμανση μεβρασμό μέσα σε διάλυμα σόδας (1-2%).

Στο γενικότερο προφυλακτικό επίπεδο ο Παμπού-κης προάγει τον εμβολιασμό των ενηλίκων, εξηγεί τηναξία του προφυλακτικού εμβολιασμού των βρεφών(εμβόλιο Calmette), τη σωστή διατροφή τους αλλά καιτο ενδεχόμενο απομάκρυνσής τους από την οικογέ-νεια. Το τελευταίο ήταν πάντα ένα πολύ ευαίσθητοθέμα για τις οικογένειες όπου κάποιο μέλος έπασχεαπό τη νόσο. Στο βιβλίο αναφέρεται βέβαια το ενδε-χόμενο απομάκρυνσης, ως προφύλαξη για τα παιδιά,δίνει όμως ταυτόχρονα και απλές οδηγίες για τις περι-πτώσεις όπου ένα παιδί πρέπει να παραμείνει στηνίδια οικία με τους γονείς του.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αφορούσε τη θερα-πεία της νόσου με τις διαθέσιμες θεραπευτικές προ-σεγγίσεις της εποχής. Ο Παμπούκης εξηγούσε τηνωφέλεια του εμβολίου Calmette και της φυματίνης,της οροθεραπείας, αλλά και αυτήν της υγιεινοδιαιτη-τικής θεραπείας στα σανατόρια. Τέλος, εξηγούσε μεαπλά λόγια τις χειρουργικές επεμβάσεις της εποχής,όπως η πρόκληση τεχνητού πνευμοθώρακα. Η θερα-πευτική αντιμετώπιση της νόσου εκείνη την εποχήήταν σίγουρα αμφισβητήσιμη με βάση τα σύγχροναδεδομένα. Όμως, ο Παμπούκης είχε γίνει κοινωνόςόλων των διεθνώς αποδεκτών ιατρικών γνώσεωνπρος τους πολίτες.

Το βιβλίο του Παμπούκη, με την οικονομική υπο-στήριξη της Διεύθυνσης Υγιεινής του Υπουργείου Παι-δείας, τυπώθηκε και διανεμήθηκε σε χιλιάδες αντίτυπαστα σχολεία και το λαό. Αξίζει να σημειωθούν δύοσυμβάντα που έλαβαν χώρα κατά το έτος έκδοσηςτου «Αγώνα κατά της Φθίσεως». Το ίδιο έτος με τηνέκδοση του βιβλίου του Παμπούκη, ο Σύλλογος προςΠεριστολήν των Ελωδών Νοσημάτων εγκαινίαζε έναπρωτοπόρο, για τα ελληνικά δεδομένα, πρόγραμμαεκλαϊκευμένης ενημέρωσης των πολιτών μέσω κινη-ματογραφικών προβολών. Πιο συγκεκριμένα, πραγ-ματοποιήθηκαν 57 προβολές σε 18 πόλεις, κυρίως στηΒόρεια Ελλάδα και τους προσφυγικούς καταυλισμούς,της ελληνικής ταινίας με τίτλο «Ελονοσία».13 Σύμφωναμε τα πεπραγμένα του Συλλόγου, τις προβολές παρα-κολούθησαν 66.700 πολίτες, 4.200 μαθητές και 9.500στρατιώτες. Το ίδιο έτος θα ξεσπάσει στην Ελλάδα καιη μεγάλη επιδημία του δάγκειου πυρετού με σχεδόνένα εκατομμύριο κρούσματα, που έμελλε να αλλάξειτην κρατική νοοτροπία, η οποία τελικά μετουσιώθηκεστην πρώτη προσπάθεια υγειονομικής ανασυγκρότη-σης της χώρας υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο.14 Και στηνπροσπάθεια αυτή, οι επιστημονικοί φορείς της χώραςστάθηκαν αρωγοί με την εμπειρία τους στο πλευρότων κρατικών υγειονομικών φορέων.

236

Κ. ΤΣΙΑΜΗΣ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ, Κ. ΘΕΟΔΩΡΙΔΟΥ, Γ. ΙΣΜΑΗΛΟΣ, Α. ΤΣΑΚΡΗΣ

VOL. 62 • ISSUE 4, October-December 2017

Page 9: Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017 Ερευνητική Εργασία (Ιστορία

Επίλογος

Το βιβλίο του Παμπούκη αποτελούσε ένα μέσο δια-φώτισης του λαού στο πλαίσιο της προαγωγής τηςυγείας. Διαβάζοντας το πόνημα αυτό αναδύεται έωςένα βαθμό και η προσωπικότητα του Παμπούκη. Στοπόνημα είναι διάχυτο το ήθος του συγγραφέα. Ο Παμ-πούκης σε κανένα σημείο δε ψέγει, δεν προσβάλλει,ούτε στοχοποιεί τους ασθενείς. Η διαύγεια του λόγουτου δεν τρομάζει τους υγιείς και ταυτόχρονα λύνει τιςπαρεξηγήσεις που πλανιόνταν στην κοινωνία. Βασικόστοιχείο του «Αγώνα κατά της φθίσεως» ήταν η κατα-πολέμηση του φόβου των υγειών, ενώ το πλήθος τωνθεραπευτικών μεθόδων που παρέθετε γέμιζε ελπίδατους ασθενείς και τους οικείους τους. Σημαντική ήτανεπίσης η συνεισφορά του στην αποσαφήνιση της συ-νύπαρξης υγειών και ασθενών ατόμων στον ίδιοχώρο.

Σε αμιγώς ιατρικό επίπεδο, ο Παμπούκης ξεκαθαρί-ζει κάτι το οποίο είναι λογικό και διαχρονικό: ο κάθεένας από τους πολίτες κατά τη διάρκεια της ζωής τουμπορεί να έρθει σε επαφή με το μυκοβακτηρίδιο τηςφυματίωσης. Όσο σημαντικές είναι οι γνώσεις που πα-ρέχει για τους ασθενείς, άλλο τόσο σημαντικές είναι καιαυτές που αναφέρονται σε ένα ιδιαίτερο σύνολο ατό-μων ως δεξαμενή της φυματίωσης. Ουσιαστικά, το πό-νημα του Παμπούκη προειδοποιούσε για το πρόβληματης λανθάνουσας φυματίωσης ως ένα θέμα ειδικήςδιαχείρισης στο πλαίσιο ενός αντιφυματικού αγώνα. Ηδιαχείριση της λανθάνουσας φυματίωσης αποτελείεξάλλου στις μέρες μας το μεγάλο στοίχημα των διε-θνών και εθνικών επιστημονικών φορέων. (Εικόνα 7)

Η προσπάθεια του Παμπούκη αποδεικνύει τη δια-χρονικότητα της αξίας της σωστής ενημέρωσης τωνπολιτών. Γιατί το φαινόμενο της άγνοιας δυστυχώςείναι επίσης διαχρονικό. Ποιος μπορεί να λησμονήσειτα φαινόμενα των πρώτων χρόνων της εξάπλωσης τουAIDS όπου κάποιος δυσκολεύονταν να χαιρετίσει διαχειραψίας έναν ασθενή, επειδή «λένε ότι κολλάει και μετα χέρια…»; Δυστυχώς, στις μέρες μας, παρά την τεχνο-λογική πρόοδο και την απίστευτη ταχύτητα μετάδοσης

των πληροφοριών, παρουσιάζεται ακόμα το φαινό-μενο της αναπαραγωγής «ιατρικών μύθων» από τιςπλατιές μάζες λόγω άγνοιας ή ελλιπούς ενημέρωσης.Σε τέτοιου είδους φαινόμενα το μοναδικό αντίδοτο συ-νίσταται στη σωστή ενημέρωση των πολιτών από τουςεπίσημους κρατικούς και επιστημονικούς φορείς. Το βι-βλίο του Παναγιώτη Παμπούκη «Ο Αγών κατά της Φθί-σεως», επανεκδόθηκε το 2011 με την ευγενική χορηγίατης φαρμακευτικής εταιρείας ELPEN A.E.

237

Ο ΑΓΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΦΘΙΣΕΩΣ

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017

Εικόνα 7 Αφίσα ευαισθητοποίησης του Αμερικανικού CDC γιατο πρόβλημα του «κρυμμένου παγόβουνου της λανθάνου-σας φυματίωσης».

Page 10: Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017 Ερευνητική Εργασία (Ιστορία

238

Κ. ΤΣΙΑΜΗΣ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ, Κ. ΘΕΟΔΩΡΙΔΟΥ, Γ. ΙΣΜΑΗΛΟΣ, Α. ΤΣΑΚΡΗΣ

VOL. 62 • ISSUE 4, October-December 2017

Summary

Panagiotis Pampoukis and his book “The Struggle against Tuberculosis”(1927) as an example of popularized medical knowledge

Constantinos Tsiamis1, Georgia Vrioni1, Kalliopi Theodoridou1, Georgios Ismailos2,Athanassios Tsakris1

1Department of Microbiology, Medical School, National and Kapodistrian University of Athens, Athens, Greece 2Exprerimental & Research Center - ELPEN Co. Inc.

The study presents the book “The struggle against Tuberculosis” published by the microbiologistPanagiotis Pampoukis in 1927. Panagiotis Pamboukis belongs to the generation of the pioneersGreek microbiologists of the early 20th century dealing with the problems of public health. In1925, Pampoukis will establish the Greek Anti-Tuberculosis Society and his book will be a meansof the popularization of the medical knowledge on tuberculosis. The book degraded the “mythol-ogy” of tuberculosis and the social obsessions, answering to questions concerning the transmis-sion of the disease, the prophylaxis, the cohabitation of sick and sick people, etc. “The struggleagainst Tuberculosis”" did not target or accuse a social group but put the patients and the healthyones in charge. Also, Pampoukis points to the problem of latent tuberculosis and its role as areservoir of tuberculosis. Ninety years after publishing, the book proves the value of the properinformation of citizens on health issues in the context of health promotion.

Key wordsGreece, History of Microbiology,Panayotis Pampoukis, Tuberculosis

Page 11: Ερευνητική Εργασία - hms.org.gr · 229 ΤΟΜΟΣ 62 •ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017 Ερευνητική Εργασία (Ιστορία

239

Ο ΑΓΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΦΘΙΣΕΩΣ

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 4, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2017

1. Donoghue H. Palaeomicrobiology of Tuberculosis. In:Didier Raoult, Michel Drancourt (Eds).Paleomicrobi-ology-Past Human Infections. Springer, Berlin 2008:75-97.

2. Watt A. The vital statistics of Glasgow for the years1843-1844 under the authority of the Lord Provost,Magistrates, and Town Council. A. & C. Black, Edin-burgh 1846.

3. Stattuck L. The Vital Statistics of Boston and Bills ofMortality. A general view of the population and thehealth of the city. Lea & Blanchard, Philadelphia 1841.

4. A collection of the yearly bills of mortality from 1657to 1758. London 1759.

5. Black W. A comparative view of mortality of thehuman species at all ages. London 1788.

6. Marshall J. Mortality of the Metropolis. A statisticalview of the number of persons reported to have diedof each of more than 100 kinds of disease and casual-ties. London 1832.

7. Παναγιωτάκος Π. Φυματίωσις και Σανατόρια - Έγκαι-ρος διάγνωσις και θεραπεία της πνευμονικής φυμα-τιώσεως (μετάφρασις εκ του Γερμανικού πρωτοτύπουεις Φρανκφούρτη). Φρανκφούρτη 1922.

8. Βογιατζάκης Ε. Η Φυματίωση ως πρόβλημα Δημό-

σιας Υγείας-Αντιφυματικός αγώνας. Εθνική ΣχολήΔημόσιας Υγείας (ΕΣΔΥ), Αθήνα 1988.

9. Κοπανάρης Φ. Η Δημόσια Υγεία εν Ελλάδι. Αθήναι1933.

10. Βλαδίμηρος Λ. Παναγιώτης Παμπούκης, Πρωτοπό-ρος Μικροβιολόγος-Ιδρυτής του Λυσσιατρείου. Εκδ.Επτάλοφος, Αθήνα 2002 (έκδοση εκτός εμπορίου, μετην ευγενική χορηγία της φαρμακευτικής εταιρείαςELPEN A.E.)

11. Παμπούκης Π. Ο Αντιφθισικός Αγών εν Ελλάδι. Κλι-νική 1928;8:250.

12. Χαριτάκης Κ. Τα νεώτατα δεδομένα επί της Κοινωνι-κής Υγιεινής. Αρχαί και κριτήρια οργανώσεως της Δη-μόσιας Υγιεινής. Εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, ενΑθήναις 1929.

13. Σάββας Κ., Καρδαμάτης Ι. Η ελονοσία εν Ελλάδι καιτα Πεπραγμένα του Συλλόγου (1914-1928). ΣύλλογοςΠρος Περιστολήν των Ελωδών Νοσημάτων. Τυπο-γραφείον Λεώνη Π. Εν Αθήναις 1928.

14. Τσιάμης Κ., Βρυώνη Γ. Η επιδημία του δάγγειου πυ-ρετού στην Ελλάδα (1927-1928) ως μοντέλο για τημελέτη της ανοσίας λοιμώξεων από αρμποϊούς. Δελ-τίον Ελληνικής Μικροβιολογικής Εταιρείας 2010; 55:413-419.

Βιβλιογραφία