Οι πηγέσ τησ επιςτή ησ - NTUA · Σημειώζεις για ζπουδαζηές...

Οι πηγέσ τησ επιςτήμησ

1 Τι είναι η επιςτήμη

Η φύςη τησ επιςτόμησ αποτελεύ για αιώνεσ τώρα αντικεύμενο ϋντονησ ςυζότηςησ μεταξύ επιςτη-

μόνων φιλοςόφων ιςτορικών και ϊλλων ενδιαφερόμενων μελετητών Αν και η ςυζότηςη αυτό δεν

ϋχει οδηγόςει ςε μια γενικϊ αποδεκτό θϋςη οριςμϋνεσ αντιλόψεισ για την επιςτόμη ϋχουν αποκτό-

ςει ιςχυρϊ ερεύςματα

(1) Σύμφωνα με μια πρώτη ϊποψη η επιςτόμη εύναι το εύδοσ τησ ςυμπεριφοράσ με το οπούο τα

ανθρώπινα όντα ϋχουν αποκτόςει ϋλεγχο επύ του περιβϊλλοντοσ τουσ Σε αυτό την προοπτικό η

επιςτόμη ςυνδϋεται με τισ παραδόςεισ των τεχνιτών και την τεχνολογίαmiddot επύςησ οι προώςτορικού

λαού που ϋμαθαν πώσ να κατεργϊζονται τα μϋταλλα ό να αςχολούνται επιτυχώσ με τη γεωργύα ςυ-

νϋβαλαν ςύμφωνα με αυτό την ϊποψη ςτην ανϊπτυξη τησ επιςτόμησ

(2) Μια ϊλλη ϊποψη διακρίνει την επιςτόμη από την τεχνολογύα θεωρώντασ την επιςτόμη ωσ ϋνα

ςύνολο θεωρητικόσ γνώςησ και την τεχνολογύα ωσ την εφαρμογό τησ θεωρητικόσ γνώςησ για την

επύλυςη πρακτικών προβλημϊτων Σύμφωνα με αυτό την ϊποψη η τεχνολογύα ςχεδιαςμού και κα-

ταςκευόσ αυτοκινότων θα πρϋπει να διαχωρύζεται από τη θεωρητικό μηχανικό την αεροδυναμικό

και τουσ ϊλλουσ θεωρητικούσ κλϊδουσ που την καθοδηγούν ϊρα μόνο οι θεωρητικού κλϊδοι θα

πρϋπει να θεωρούνται laquoεπιςτόμεσraquo

Αυτού που υιοθετούν τη δεύτερη προςϋγγιςη αντιμετωπύζοντασ την επιςτόμη ωσ θεωρητικό γνώςη

δεν εύναι γενικϊ πρόθυμοι να παραδεχθούν ότι όλεσ οι θεωρύεσ (ανεξαρτότωσ χαρακτόρα ό περιεχο-

μϋνου) εύναι επιςτημονικϋσmiddot γι αυτούσ η διαδικαςύα του οριςμού ϋχει μόλισ αρχύςει Εφόςον επιθυ-

μούν να αποκλεύςουν ςυγκεκριμϋνα εύδη θεωριών θα πρϋπει να προτεύνουν κριτόρια ςτη βϊςη των

οπούων οι θεωρύεσ θα διαχωρύζονται ςε επιςτημονικϋσ και μη

(3) Μια ιδιαύτερα δημοφιλόσ προςϋγγιςη εύναι ο οριςμόσ τησ επιςτόμησ ςύμφωνα με τη μορφό των

προτϊςεων τησ -καθολικέσ προτάςεισ που ϋχουν τη μορφό νόμων και εύναι κατϊ προτύμηςη εκ-

φραςμϋνεσ ςτη γλώςςα των μαθηματικών Έτςι ο νόμοσ του Boyle (διατυπωμϋνοσ από τον Robert

Boyle τoν 17ο αι) δηλώνει ότι η πύεςη ενόσ αερύου εύναι υπό ςταθερϋσ ςυνθόκεσ αντιςτρόφωσ ανϊ-

λογη προσ τον όγκο του

(4) Αν αυτό το κριτόριο θεωρηθεύ ιδιαύτερα περιοριςτικό η επιςτόμη μπορεύ εναλλακτικϊ να ορι-

ςτεύ ςύμφωνα με τη μεθοδολογία τησ Σε αυτό την περύπτωςη η επιςτόμη ςυνδϋεται με ϋνα ςύνο-

λο διαδικαςιών ςυνόθωσ πειραματικών που ςκοπεύουν ςτη διερεύνηςη των μυςτικών τησ φύςησ

Από το βιβλίο D Lindberg 1997 laquo1 Η επιςτιμθ και οι πθγζσ τθσraquo ςτο Οι απαρχζσ τθσ Δυτικισ Επιςτιμθσ 600 π Χ ndash 1450 μ Χ+ μτφ Η Μαρκολζφασ Ακινα ΕΜΠ ςελ 1-30

Σημειώζεις για ζπουδαζηές ΕΜΠ γνώση- επιστήμη- υιλοσουία Κ Θεολόγου 2008 ζελ219

και ςτην επιβεβαύωςη ό διϊψευςη θεωριών ςχετικϊ με τη ςυμπεριφορϊ τησ Ένασ ιςχυριςμόσ εύναι

κατϊ ςυνϋπεια επιςτημονικόσ αν και μόνο αν ϋχει πειραματικό θεμελύωςη

(5) Ένασ τϋτοιοσ οριςμόσ με τη ςειρϊ του οδηγεύ εύκολα ςε προςπϊθειεσ οριςμού τησ επιςτόμησ

ςύμφωνα με τη γνωςιολογικό τησ βϊςη (το εύδοσ τησ εγγύηςησ που υποτύθεται ότι ςυνοδεύει τουσ

ιςχυριςμούσ τησ) ό ακόμη ςύμφωνα με την επιμονό με την οπούα οι επιςτόμονεσ ςυμμερύζονται

τουσ ιςχυριςμούσ τησ Έτςι ο Bertrand Russell υποςτόριξε ότι laquoδεν εύναι το τι πιςτεύει ο ϊνθρωποσ

τησ επιςτόμησ αυτό που τον χαρακτηρύζει αλλϊ το πώσ και το γιατύ το πιςτεύει Οι πεποιθόςεισ του

βρύςκονται ςυνεχώσ υπό ϋλεγχο και δεν εύναι δογματικϋσmiddot βαςύζονται ςε ςτοιχεύα και όχι ςτην αυθε-

ντύα ό την ενόραςηraquo1 Σύμφωνα με αυτό την ϊποψη η επιςτόμη εύναι ϋνασ προνομιούχοσ τρόποσ

γνώςησ και θεμελύωςησ αυτόσ τησ γνώςησ

(6) Σε διϊφορα laquoςυμφραζόμεναraquo η επιςτόμη δεν ορύζεται από τη μεθοδολογύα ό τη γνωςιολογικό

βϊςη τησ αλλϊ από το περιεχόμενο τησ Η επιςτόμη θεωρεύται ςε αυτό την περύπτωςη ωσ ϋνα ορι-

ςμϋνο ςύνολο πεποιθόςεων ςχετικών με τη φύςη λιγότερο ό περιςςότερο αυτό αποτελεύ το τρϋχον

περιεχόμενο τησ Φυςικόσ τησ Χημεύασ τησ Βιολογύασ τησ Γεωλογύασ και των ϊλλων παρόμοιων

κλϊδων Σύμφωνα με αυτό το κριτόριο η πύςτη ςτην αλχημεύα την αςτρολογύα ό την παραψυχολο-

γύα εύναι μη επιςτημονικό

(7) Οι όροι laquoεπιςτόμηraquo και laquoεπιςτημονικόσraquo χρηςιμοποιούνται ςυχνϊ για κϊθε διαδικαςύα ό πεπού-

θηςη που χαρακτηρύζεται από αυςτηρότητα ακρύβεια ό αντικειμενικότητα Σύμφωνα με αυτό τη

χρόςη των όρων ο Sherlock Holmes εύχε υιοθετόςει μια επιςτημονικό προςϋγγιςη ςτην ϋρευνα του

εγκλόματοσ

(8) Τϋλοσ οι όροι laquoεπιςτόμηraquo και laquoεπιςτημονικόσraquo χρηςιμοποιούνται ςυχνϊ απλώσ ωσ γενικού χα-

ρακτηριςμού επιδοκιμαςύασ -επύθετα που ςυνοδεύουν ότι θα θϋλαμε να επικροτόςουμε

Το ςυμπϋραςμα αυτόσ τησ ςύντομησ και ελλιπούσ επιςκόπηςησ υπόρξε ύςωσ πρόδηλο εξαρ-

χόσ πολλϋσ λϋξεισ (και μϊλιςτα αυτϋσ που μασ ενδιαφϋρουν ιδιαύτερα) ϋχουν πολλαπλϋσ ςημαςύεσ

οι οπούεσ διαφοροποιούνται ανϊλογα με τα ςυγκεκριμϋνα ςυμφραζόμενα τησ χρόςησ Αυτϋσ οι ςη-

μαςύεσ εύναι ϊλλεσ φορϋσ αμοιβαύα ςυμβατϋσ και ςυμπληρωματικϋσ και ϊλλεσ όχι Επιπλϋον θα ό-

ταν ανώφελο να προςπαθόςει κανεύσ να εξαλεύψει την ποικιλύα των χρόςεων

Η γλώςςα δεν εύναι ϋνα ςύνολο κανόνων θεμελιωμϋνων ςτη φύςη του ςύμπαντοσ αλλϊ ϋνα ςύνολο

ςυμβϊςεων υιοθετημϋνο από μια ομϊδα ανθρώπων κϊθε ςημαςύα του όρου laquoεπιςτόμηraquo που ςυζη-

τόθηκε παραπϊνω αποτελεύ μια τϋτοια ςύμβαςη αποδεκτό από μια ευμεγϋθη κοινότητα η οπούα

εύναι απύθανο να παραιτηθεύ αμαχητύ από την προςφιλό τησ χρόςη Τοποθετώντασ το ζότημα κϊ-

πωσ διαφορετικϊ η λεξικογραφύα θα πρϋπει να αςκεύται ωσ περιγραφικό και όχι ωσ κανονιςτικό

1 Russell Bertrand A History of Western Philosophy 2

θ εκδ ςελ 514


τϋχνη Πρϋπει λοιπόν να αποδεχθούμε ότι ο όροσ laquoεπιςτόμηraquo ϋχει ποικύλεσ ςημαςύεσ και καθεμύα

από αυτϋσ εύναι νόμιμη

Ακόμη κι αν μπορούςαμε να βρούμε ϋναν οριςμό τησ ςύγχρονησ επιςτόμησ ο οπούοσ θα ι-

κανοποιούςε τουσ πϊντεσ ο ιςτορικόσ θα ςυνϋχιζε να αντιμετωπύζει ϋνα δύςκολο πρόβλημα Αν ο

ιςτορικόσ τησ επιςτόμησ ερευνούςε τισ παρελθούςεσ πρακτικϋσ και πεποιθόςεισ μόνο ςτο βαθμό

που αυτϋσ μοιϊζουν με τη ςύγχρονη επιςτόμη το αποτϋλεςμα θα όταν μια παραμορφωμϋνη εικόνα

Η παραμόρφωςη θα όταν αναπόφευκτη καθώσ η επιςτόμη ϋχει αλλϊξει ωσ προσ το περιεχόμενο τη

μορφό τη μϋθοδο και τη λειτουργύα τησmiddot κατϊ ςυνϋπεια ο ιςτορικόσ δεν θα ανταποκρινόταν ςτο

παρελθόν όπωσ αυτό υπόρξε αλλϊ θα κοιτούςε το παρελθόν μϋςω ενόσ ανούκειου πλαιςύου Αν θϋ-

λουμε να εύμαςτε δύκαιοι απϋναντι ςτην προςπϊθεια ιςτορικόσ κατανόηςησ θα πρϋπει να αποδεχό-

μαςτε το παρελθόν όπωσ όταν Και αυτό ςημαύνει ότι θα πρϋπει να αντιςτεκόμαςτε ςτον πειραςμό

να διατρϋχουμε το παρελθόν ψϊχνοντασ για παραδεύγματα ό προδρόμουσ τησ ςύγχρονησ επιςτόμησ

θα πρϋπει να ςεβόμαςτε τον τρόπο με τον οπούο προηγούμενεσ γενιϋσ προςϋγγιςαν τη φύςη απο-

δεχόμενοι ότι αν και αυτόσ ο τρόποσ ενδϋχεται να διαφϋρει από το ςύγχρονο τρόπο παρουςιϊζει

ωςτόςο ενδιαφϋρον εφόςον αποτελεύ μϋροσ τησ πνευματικόσ μασ καταγωγόσ Αυτόσ εύναι ο μόνοσ

κατϊλληλοσ τρόποσ να καταλϊβουμε πώσ γύναμε αυτό που εύμαςτε Ο ιςτορικόσ κατϊ ςυνϋπεια α-

παιτεύ ϋναν ιδιαύτερα αδρό οριςμό τησ laquoεπιςτόμησraquo ϋναν οριςμό που θα επιτρϋπει τη διερεύνηςη

του τερϊςτιου αριθμού των παρελθόντων πρακτικών και πεποιθόςεων οι οπούοι μασ βοηθούν να

κατανοόςουμε τη ςύγχρονη επιςτημονικό δραςτηριότητα Απαιτεύται ςυνεπώσ ευρύτητα και περι-

εκτικότητα και όχι ςτενότητα και αποκλειςτικότηταmiddot και θα πρϋπει να αναμϋνουμε ότι όςο πιο πύ-

ςω πηγαύνουμε τόςο μεγαλύτερη ευρύτητα θα απαιτεύται2

Αυτό η παραύνεςη εύναι ιδιαύτερα ςημαντικό για όποιον ξεκινϊ τη μελϋτη του αρχαύου και

μεςαιωνικού κόςμου Αν περιορύζαμε την προςοχό μασ ςτα φαινόμενα που θα μπορούςαν να θεω-

ρηθούν προδρομικϊ τησ ςύγχρονησ επιςτόμησ θα εςτιϊζαμε το βλϋμμα μασ ςε ϋνα περιοριςμϋνο

φϊςμα δραςτηριοτότων τισ οπούεσ αναμφύβολα θα παραμορφώναμε και θα παραβλϋπαμε πολλϋσ

από αυτϋσ ακριβώσ τισ πεποιθόςεισ και πρακτικϋσ του αρχαύου και μεςαιωνικού πολιτιςμού που θα

ϋπρεπε να αποτελούν το αντικεύμενο τησ μελϋτησ μασ -αυτϋσ που θα μασ βοηθόςουν να κατανοό-

ςουμε τη μεταγενϋςτερη εξϋλιξη τησ ςύγχρονησ επιςτόμησ Στο μϋτρο του δυνατού λοιπόν υιοθε-

τούμε ϋναν οριςμό τησ επιςτόμησ εξύςου ευρύ με αυτόν που εύχαν διατυπώςει οι ιςτορικού πρωτα-

γωνιςτϋσ των οπούων τισ πνευματικϋσ προςπϊθειεσ προςπαθούμε να κατανοόςουμε Αυτό δεν ςη-

μαύνει φυςικϊ ότι όλεσ οι διακρύςεισ απαγορεύονται Μπορούμε να διακρύνουμε μεταξύ τησ τεχνικόσ

2 Η κζςθ αυτι διατυπϊκθκε με επάρκεια από τον David Pingree Hellenophilia versus the History of Science [χειρόγραφο διάλεξθσ

ςτο Πανεπιςτιμιο Harvard Νοζμβριοσ 1990]


και τησ θεωρητικόσ πλευρϊσ τησ επιςτόμησ -διϊκριςη ςτην οπούα θα εύχαν επιμεύνει και πολλού αρ-

χαύοι και μεςαιωνικού λόγιοι- και να εςτιϊςουμε την προςοχό μασ ςτη δεύτερη3

Ο αποκλειςμόσ τησ τεχνολογύασ και τησ παρϊδοςησ των τεχνιτών από τη ςυζότηςη που α-

κολουθεύ δεν πρϋπει να εκληφθεύ ωσ ςχόλιο επύ τησ ςχετικόσ τουσ ςπουδαιότητασ αλλϊ ωσ αναγνώ-

ριςη του μεγϋθουσ των προβλημϊτων που αντιμετωπύζει η ιςτορύα τησ τεχνολογύασ και του καθε-

ςτώτοσ τησ ωσ ξεχωριςτόσ ιςτορικόσ ειδικότητασ με τουσ δικούσ τησ ϋμπειρουσ θερϊποντεσ Το εν-

διαφϋρον μασ εςτιϊζεται ςτισ απαρχϋσ τησ επιςτημονικόσ ςκϋψησ και αυτό αποτελεύ μια ικανό πρό-

κληςη από μόνο του

Μια τελευταύα παρατόρηςη για την ορολογύα Μϋχρι τώρα ϋχουμε χρηςιμοποιόςει με ςυνϋ-

πεια τον όρο laquoεπιςτόμηraquo Ήρθε όμωσ η ώρα να ειςαχθούν οι εναλλακτικϋσ εκφρϊςεισ laquoφυςικό φι-

λοςοφύαraquo και laquoφιλοςοφύα τησ φύςησraquo τισ οπούεσ ςυναντϊ ςυχνϊ ο μελετητόσ ό ςπουδαςτόσ αυτού

του αντικειμϋνου Γιατύ χρειϊζονται αυτϋσ οι νϋεσ εκφρϊςεισ και ποια ςημαςύα αποδύδουν Ο όροσ

laquoεπιςτόμηraquo χαρακτηρύζεται από ςυνδηλώςεισ αρχαύεσ και ςύγχρονεσ οι οπούεσ τον διαφοροποιούν

κϊπωσ (και ςε κϊποια ςυμφραζόμενα) από τα αντικεύμενα τησ μελϋτησ μασ Ο ςύγχρονοσ όροσ χα-

ρακτηρύζεται από όλη αυτό την πολυςημύα που παρουςιϊςαμε ςύντομα παραπϊνω και οι αρχαύοι

όροι (scientia ςτα λατινικϊ επιςτόμη ςτα αρχαύα ελληνικϊ) αναφϋρονται ςε κϊθε ςύςτημα πεποι-

θόςεων που χαρακτηρύζεται από αυςτηρότητα και βεβαιότητα ανεξϊρτητα από το αν αφορϊ ό όχι

κατϊ οποιονδόποτε τρόπο τη φύςη Κατϊ τη διϊρκεια του Μεςαύωνα όταν ϋτςι ιδιαύτερα ςυνηθι-

ςμϋνο να αναφϋρεται κανεύσ ςτη θεολογύα ωσ επιςτόμη (scientia)

Η προςϋγγιςη των προςπαθειών διερεύνηςησ τησ φύςησ κατϊ την αρχαύα και μεςαιωνικό περύοδο

εύχαν ςαφό προςδιοριςμό και το όνομα αυτόσ τησ δραςτηριότητασ όταν και εύναι laquoφυςικό φιλοςο-

φύαraquo ό laquoφιλοςοφύα τησ φύςησraquo Εύναι ωςτόςο ςημαντικό να μην εκλϊβουμε τη χρόςη αυτών των

τελευταύων εκφρϊςεων ωσ υποβιβαςμό τησ μεςαιωνικόσ ϋρευνασ τησ φύςησ ςε κϊποιο καθεςτώσ

υποδεϋςτερο του laquoεπιςτημονικούraquo Θα όταν καλό να θυμηθούμε ότι η φυςικό φιλοςοφύα όταν η

πνευματικό δραςτηριότητα ςτην οπούα ϋνασ τόςο ςημαντικόσ επιςτόμονασ όπωσ ο Νεύτων (ςτα

τϋλη του 17ου αι) περιϋλαβε τη δικό του εργαςύα ονομϊζοντασ το ςπουδαύο ϋργο του μηχανικόσ και

θεωρύασ τησ βαρύτητασ The Mathematical Principles of Natural Philosophy (Οι Μαθηματικϋσ Αρχϋσ

τησ Φυςικόσ Φιλοςοφύασ) Η φυςικό φιλοςοφύα η ϋρευνα τησ φύςησ για τον Νεύτωνα όπωσ και

για τουσ αρχαύουσ και μεςαιωνικούσ προκατόχουσ του αποτελούςε οργανικό μϋροσ τησ ευρύτερησ

φιλοςοφικόσ εξερεύνηςησ τησ ςύνολησ πραγματικότητασ που αντιμετωπύζουν οι ϊνθρωποι Το ποι-

κύλο λεξιλόγιό μασ κϊνει πρακτικϋσ παραχωρόςεισ ςτην ετερογϋνεια των παραδεδομϋνων γλωςςι-

κών χρόςεων Η τακτικό χρόςη τησ ϋκφραςησ laquoφυςικόσ φιλοςοφύαraquo εύτε δηλώνει την επιςτημονικό

δραςτηριότητα ςυνολικϊ εύτε ςημαύνει την πιο φιλοςοφικό πλευρϊ τησ Ο όροσ laquoεπιςτόμηraquo χρηςι-

3 Για τισ αρχαίεσ και μεςαιωνικζσ απόψεισ ςχετικά με τθν τεχνολογία βλ Elspeth Whitney Paradise Restored


μοποιεύται επύςησ ςυχνότερα ωσ ςυνώνυμο τησ laquoφυςικόσ φιλοςοφύαraquo μερικϋσ φορϋσ για τον

προςδιοριςμό των περιςςότερο τεχνικών όψεων τησ φυςικόσ φιλοςοφύασ αλλϊ και ενύοτε απλώσ

επειδό οι γλωςςικϋσ ςυμβϊςεισ απαιτούν τη χρόςη αυτού του όρου ςε κϊποιο ςυγκεκριμϋνο πλαύςι-

ο Ακόμη και ο όροσ laquoφιλοςοφύαraquo χωρύσ ϊλλουσ προςδιοριςμούσ αναφϋρεται ςυχνϊ μιασ και δεν

μπορούμε να κατανοόςουμε τη φυςικό φιλοςοφύα αν αγνοόςουμε την ευρύτερη δραςτηριότητα

ςτην οπούα ανόκε

Αναφερόμαςτε ϊλλωςτε ςυχνϊ και ςτουσ κλϊδουσ τησ φυςικόσ φιλοςοφύασ τισ ειδικϋσ επιςτόμεσ

Μαθηματικϊ Αςτρονομύα Φυςικό Οπτικό Ιατρικό Φυςικό Ιςτορύα Σε κϊθε περύπτωςη η προςε-

κτικό εκτύμηςη των ςυμφραζομϋνων εύναι αρκετό για τη διαςϊφηςη τησ ςημαςύασ

2 Προϊςτορικέσ αντιλήψεισ για τη φφςη

Η επιβίωςθ του ανκρϊπινου είδουσ ανζκακεν ιταν εξαρτθμζνθ από τθν ικανότθτα του να αντιμετωπίηει

το φυςικό περιβάλλον Οι προϊςτορικοί λαοί δθμιοφργθςαν εντυπωςιακζσ τεχνολογίεσ για τθν απόκτθςθ

των αναγκαίων προσ το ηθν Ζμακαν πϊσ να καταςκευάηουν εργαλεία να ανάβουν φωτιζσ να βρίςκουν

καταφφγιο να κυνθγοφν να ψαρεφουν να μαηεφουν φροφτα και λαχανικά Η επιτυχισ εναςχόλθςθ με

το κυνιγι και τθ ςυλλογι τροφισ (και μετά περίπου το 7000 ι 8000 π Χ θ γεωργία ςτο πλαίςιο τθσ

μόνιμθσ εγκατάςταςθσ settled life) απαιτοφςε ςθμαντικι γνϊςθ τθσ ςυμπεριφοράσ των ηϊων και των

χαρακτθριςτικϊν των φυτϊν Σε ζνα πιο προχωρθμζνο επίπεδο οι προϊςτορικοί άνκρωποι ζμακαν να

ξεχωρίηουν τα δθλθτθριϊδθ από τα κεραπευτικά βότανα Ανζπτυξαν επίςθσ ποικιλία τεχνϊν όπωσ θ

αγγειοπλαςτικι θ υφαντικι και θ κατεργαςία των μετάλλων Γφρω ςτο 3500 π Χ είχαν ανακαλφψει τον

τροχό Είχαν ςυνείδθςθ των εποχϊν και είχαν αντιλθφκεί τθ ςχζςθ μεταξφ των εποχϊν και οριςμζνων

ουράνιων φαινομζνων Εν ολίγοισ γνϊριηαν πολλά πράγματα για το περιβάλλον τουσ

Αλλά ο όροσ laquoγνωρίηωraquo φαινομενικά τόςο ςαφισ και απλόσ είναι ςχεδόν τόςο πολφπλοκοσ

όςο και ο όροσ laquoεπιςτιμθraquo και μασ επαναφζρει ςτθ διάκριςθ μεταξφ τεχνολογίασ και κεωρθτικισ επι-

ςτιμθσ που ςυηθτικθκε παραπάνω Το να γνωρίηει κανείσ πϊσ να κάνει κάποιο πράγμα δεν είναι ιςοδφ-

ναμο με το να γνωρίηει γιατί τα πράγματα ςυμπεριφζρονται ζτςι όπωσ ςυμπεριφζρονται Μπορεί κά-

ποιοσ για παράδειγμα να εξαςκιςει με επιτυχία τθν ξυλουργικι και μάλιςτα ςε αρκετά εκλεπτυςμζνο

επίπεδο χωρίσ να ζχει κεωρθτικι γνϊςθ για τισ μθχανικζσ τάςεισ και ροπζσ που υφίςταται θ ξυλεία που

χρθςιμοποιεί Ζνασ θλεκτρολόγοσ με τθν πλζον ςτοιχειϊδθ γνϊςθ τθσ θλεκτρικισ κεωρίασ μπορεί να

δικτυϊςει χωρίσ πρόβλθμα ζνα ςπίτι Είναι δυνατόν να διακρίνει κανείσ τα δθλθτθριϊδθ από τα κερα-

πευτικά βότανα χωρίσ να κατζχει τθ βιοχθμικι γνϊςθ που κα εξθγοφςε τισ δθλθτθριϊδεισ ι τισ κερα-

πευτικζσ ιδιότθτεσ Το ςυμπζραςμα είναι ότι οι εμπειρικοί κανόνεσ είναι δυνατόν να χρθςιμοποιθκοφν

αποτελεςματικά ακόμθ και ςε ςυνκικεσ πλιρουσ άγνοιασ των κεωρθτικϊν αρχϊν που βρίςκονται πίςω

τουσ Μπορεί κάποιοσ να κατζχει τεχνογνωςία χωρίσ κεωρθτικό υπόβακρο δθλαδι κεωρθτικι γνϊςθ


Θα πρζπει να είναι φανερό λοιπόν ότι ςε πρακτικοφσ ι τεχνολογικοφσ όρουσ θ γνϊςθ των

προϊςτορικϊν ανκρϊπων ιταν ςθμαντικι και ςυνεχϊσ αυξανόμενθ Αλλά τι ςυνζβαινε με τθ κεωρθτικι

γνϊςθ Τι laquoγνϊριηανraquo ι πίςτευαν οι προϊςτορικοί άνκρωποι ςχετικά με τθν αρχι του κόςμου ςτον οποίο

ηοφςαν τθ φφςθ του και τισ αιτίεσ των πολυάρικμων και ποικίλων φαινομζνων του Είχαν κακόλου ςυ-

νείδθςθ των γενικϊν νόμων ι αρχϊν που ιςχφουν ςε κάκε ςυγκεκριμζνθ περίπτωςθ Και κατrsquo αρχάσ

ζκεταν τζτοια ερωτιματα Οι μαρτυρίεσ που διακζτουμε γιrsquo αυτό το κζμα είναι εξαιρετικά περιοριςμζ-

νεσ Ο προϊςτορικόσ πολιτιςμόσ είναι εξ οριςμοφ προφορικόσ πολιτιςμόσmiddot και οι προφορικοί πολιτιςμοί

όςο παραμζνουν αποκλειςτικά προφορικοί δεν αφινουν γραπτά μνθμεία

Ωςτόςο θ εξζταςθ των μαρτυριϊν των ανκρωπολόγων που μελζτθςαν κατά τθ διάρκεια του 19ου

και

του 20ου αι φυλζσ που δεν γνωρίηουν το γραπτό λόγο μαηί με τθν προςεκτικι κεϊρθςθ των υπολειμμά-

των τθσ προϊςτορικισ ςκζψθσ όπωσ αυτά διαςϊκθκαν ςτα πρϊτα γραπτά μνθμεία μασ επιτρζπουν να

διατυπϊςουμε οριςμζνεσ προςωρινζσ γενικεφςεισ Η κατανόθςθ των επικοινωνιακϊν διαδικαςιϊν είναι

ιδιαίτερα ςθμαντικι για τθ διερεφνθςθ του πνευματικοφ πολιτιςμοφ μιασ κοινωνίασ που δεν γνωρίηει το

γραπτό λόγο Με τθν απουςία τθσ γραφισ θ μόνθ γλωςςικι επικοινωνία είναι ο προφορικόσ λόγοσmiddot και

ο μόνοσ χϊροσ αποκικευςθσ τθσ γνϊςθσ είναι οι προςωπικζσ μνιμεσ των μελϊν τθσ κοινότθτασ Η με-

τάδοςθ ιδεϊν και πεποικιςεων ςε ζναν τζτοιο πολιτιςμό λαμβάνει χϊρα μόνο ςε ςυναντιςεισ πρόςωπο

με πρόςωπο μζςω μιασ διαδικαςίασ θ οποία ζχει χαρακτθριςκεί ωσ laquoμια μακρά αλυςίδα διαπλεκόμε-

νων ςυνομιλιϊνraquo μεταξφ των μελϊν τθσ κοινότθτασ Ζνα μζροσ αυτϊν των ςυνομιλιϊν του οποίου θ

ςθμαςία εγγυάται τθν απομνθμόνευςθ του και τθ μετάδοςθ του ςτισ επόμενεσ γενιζσ ςχθματίηει τθ βά-

ςθ μιασ προφορικισ παράδοςθσ θ οποία λειτουργεί ωσ κφριοσ χϊροσ εναπόκεςθσ τθσ ςυλλογικισ ε-

μπειρίασ και των γενικϊν πεποικιςεων αντιλιψεων και αξιϊν τθσ κοινότθτασ4

Υπάρχει ζνα ςθμαντικό χαρακτθριςτικό τθσ προφορικισ παράδοςθσ το οποίο απαιτεί ιδιαίτερθ

προςοχι θ ρευςτότθτά τθσ Η προφορικι παράδοςθ βρίςκεται ςε ςυνεχι κατάςταςθ εξζλιξθσ κακϊσ

απορροφά καινοφργιεσ εμπειρίεσ και προςαρμόηεται ςτισ καινοφργιεσ ςυνκικεσ και ανάγκεσ τθσ κοινό-

τθτασ Αυτι θ ρευςτότθτα τθσ προφορικισ παράδοςθσ κα ιταν εξαιρετικά προβλθματικι αν ςκοπόσ τθσ

προφορικισ παράδοςθσ ιταν θ επικοινωνία αφθρθμζνων ιςτορικϊν ι επιςτθμονικϊν δεδομζνων δθ-

λαδι το προφορικό ιςοδφναμο ενόσ ιςτορικοφ αρχείου ι μιασ επιςτθμονικισ αναφοράσ Αλλά ζνασ

προφορικόσ πολιτιςμόσ εφόςον δεν ζχει τθν ικανότθτα τθσ γραφισ δεν μπορεί αςφαλϊσ να δθ-

μιουργιςει αρχεία ι αναφορζσmiddot ζνασ προφορικόσ πολιτιςμόσ δεν γνωρίηει οφτε καν τθν ζννοια τθσ γρα-

4 Η παροφςα ςυηιτθςθ τθσ προφορικισ παράδοςθσ οφείλει πολλά ςτουσ Jack Goody και Ian Watt The Consequences of Literacy

(ςελ 306 για τθ φράςθ που παρατίκεται)middot Jack Goody The Domestication of the Savage Mind και Ian Vansina Oral Tradition as History Βλ επίςθσ Bronislaw Malinowski Myth in Primitive Psychology


φισ και άρα κα πρζπει να μθν ζχει οφτε τθν ζννοια του ιςτορικοφ αρχείου ι τθσ επιςτθμονικισ αναφο-

ράσ5

Η πρωταρχικι λειτουργία τθσ προφορικισ παράδοςθσ είναι εξαιρετικά πρακτικι θ εξιγθςθ και ωσ εκ

τοφτου θ δικαιολόγθςθ τθσ παροφςασ κατάςταςθσ και δομισ τθσ κοινότθτασ θ παροχι προσ τθν κοινό-

τθτα μιασ ςυνεχϊσ εξελιςςόμενθσ laquoκοινωνικισ χάρτασraquo Για παράδειγμα μια αφιγθςθ παρελκόντων

γεγονότων ενδζχεται να χρθςιμοποιθκεί για τθ νομιμοποίθςθ τρεχόντων θγετικϊν ρόλων και ιδιοκτθςι-

ακϊν δικαιωμάτων ι για τθν τρζχουςα διανομι προνομίων και υποχρεϊςεων Και για να εξυπθρετιςει

αυτι τθ λειτουργία αποτελεςματικά θ προφορικι παράδοςθ κα πρζπει να είναι ικανι να προςαρμοςτεί

με ανάλογθ ταχφτθτα ςτισ αλλαγζσ τθσ κοινωνικισ δομισ6

Αλλά εδϊ ενδιαφερόμαςτε κυρίωσ για το περιεχόμενο των προφορικϊν παραδόςεων και ιδιαί-

τερα γιrsquo αυτό το μζροσ του περιεχομζνου τουσ που αφορά ςτθ φφςθ του ςφμπαντοσ -το μζροσ δθλαδι

που κα μποροφςε να κεωρθκεί ωσ ςυςτατικό μιασ κοςμοκεϊρθςθσ ι κοςμολογίασ Τζτοια ςυςτατικά

υπάρχουν ςε κάκε προφορικι παράδοςθ αλλά ςυχνά κάτω από τθν επιφάνεια ςπάνια διαρκρωμζνα με

οποιονδιποτε τρόπο και ςχεδόν ποτζ ςυγκεντρωμζνα ςε ζνα ςυνεκτικό όλον Ζπεται λοιπόν ότι κα

πρζπει να είμαςτε εξαιρετικά απρόκυμοι να διαρκρϊςουμε για λογαριαςμό τθσ τθν κοςμοκεϊρθςθ μιασ

προφορικισ κοινωνίασ κακϊσ αυτό δεν μπορεί να γίνει χωρίσ τθν ειςαγωγι από μζρουσ μασ ςτοιχείων

ςυνεκτικότθτασ και ςυςτθματικότθτασ τα οποία παραμορφϊνουν τισ ίδιεσ τισ αντιλιψεισ που προςπα-

κοφμε να ςυλλάβουμε Μποροφμε εν πάςθ περιπτϊςει να διατυπϊςουμε οριςμζνα ςυμπεράςματα

ςχετικά με τα ςυςτατικά ι τα ςτοιχεία τθσ κοςμοκεϊρθςθσ θ οποία χαρακτθρίηει τισ προφορικζσ παρα-

δόςεισ (Τα ςυμπεράςματα που ακολουκοφν βαςίηονται ςε ζνα μείγμα μαρτυριϊν από προϊςτορικοφσ

πολιτιςμοφσ και από ςφγχρονεσ κοινωνίεσ που δεν γνωρίηουν το γραπτό λόγο Αν δεν υπάρχει ρθτι προ-

ειδοποίθςθ περί του αντικζτου τα ςυμπεράςματα ιςχφουν και για τισ δφο περιπτϊςεισ)

Είναι φανερό ότι οι άνκρωποι που ηουν ςε κοινωνίεσ που δεν γνωρίηουν το γραπτό λόγο όπωσ

και αυτοί που ηουν ςε ςφγχρονουσ επιςτθμονικοφσ πολιτιςμοφσ ζχουν τθν ανάγκθ εξθγθτικϊν αρχϊν οι

οποίεσ να προςδίδουν τάξθ ενότθτα και ιδιαίτερα νόθμα ςτθ φαινομενικά τυχαία και χαοτικι ροι των

γεγονότων Αλλά δεν κα πρζπει να αναμζνουμε ότι οι εξθγθτικζσ αρχζσ που γίνονται αποδεκτζσ ςτο

πλαίςιο προφορικϊν κοινωνιϊν είναι όμοιεσ με τισ δικζσ μασ κακϊσ οι πρϊτεσ δεν ζχουν κάποια ζννοια

των laquoνόμων τθσ φφςθσraquo ι αιτιακϊν μθχανιςμϊν κακοριςτικότθτασ θ ζννοια τθσ αιτιότθτασ που χρθςι-

μοποιοφν είναι πολφ ευρφτερθ από τθν ζννοια τθσ φυςικισ ι μθχανικισ δράςθσ που αναγνωρίηεται από

τθ νεότερθ επιςτιμθ Είναι φυςικό θ αναηιτθςθ νοιματοσ να υποχρεϊνει τισ προφορικζσ κοινωνίεσ να

5 Αυτό ιςχφει ςίγουρα για τουσ προϊςτορικοφσ πολιτιςμοφσ Οι ςφγχρονεσ κοινότθτεσ που δεν γνωρίηουν το γραπτό λόγο ενδζχεται

να ζχουν δει ι ακοφςει πράγματα ςχετικά με τθ γραφι μζςω τθσ επαφισ τουσ με τον υπόλοιπο κόςμοmiddot αλλά μζχρι οι ίδιοι να μάκουν να γράφουν είναι αμφίβολο κατά πόςο μποροφμε να ιςχυριςτοφμε ότι ζχουν κατανοιςει τθν ζννοια τθσ γραφισ 6 Goody και Watt Consequences of Literacy ςελ 307- 311 Για τθν προφορικι παράδοςθ ωσ laquoχάρταraquo βλ Malinowski B Myth in

Primitive Psychology ςελ 42-4


κινθκοφν ςτο πλαίςιο τθσ δικισ τουσ εμπειρίασ ςτθν προβολι ανκρϊπινων ι βιολογικϊν χαρακτθριςτι-

κϊν ςε αντικείμενα και γεγονότα τα οποία από τθ δικι μασ ςκοπιά εμφανίηονται χωρίσ ανκρϊπινα ι

ζμψυχα χαρακτθριςτικά Ζτςι θ αρχι του ςφμπαντοσ περιγράφεται ςυνικωσ με όρουσ γζννθςθσ ενϊ

κοςμικά γεγονότα ερμθνεφονται ωσ αποτζλεςμα τθσ διαμάχθσ μεταξφ ανταγωνιςτικϊν δυνάμεων δυ-

νάμεων του καλοφ και του κακοφ Οι κοινωνίεσ που δεν γνωρίηουν το γραπτό λόγο χαρακτθρίηονται από

μια προδιάκεςθ όχι μόνο να προςωποποιοφν αλλά και να ςυγκεκριμενοποιοφν τισ αιτίεσ να υποκζτουν

ότι πράγματα ςυμβαίνουν όπωσ ςυμβαίνουν ωσ αποτζλεςμα τθσ ςυγκεκριμζνθσ κζλθςθσ κάποιων

Αυτι θ τάςθ περιγράφεται από τουσ Η και Η A Frankfort

Η άποψθ μασ για τθν αιτιότθτα δεν κα ικανοποιοφςε τον πρωτόγονο άνκρωπο λόγω του α-πρόςωπου χαρακτιρα των εξθγιςεων τθσ Ακόμθ δεν κα τον ικανοποιοφςε λόγω τθσ γενικότθ-τασ τθσ Κατανοοφμε τα φαινόμενα όχι μζςω αυτοφ που τουσ προςδίδει τθν ιδιομορφία τουσ αλλά μζςω αυτοφ που τα κακιςτά εκδθλϊςεισ γενικϊν νόμων Αλλά ο γενικόσ νόμοσ δεν μπορεί να ςυλλάβει το ςυγκεκριμζνο χαρακτιρα κάκε γεγονότοσ Και ο ςυγκεκριμζνοσ χαρακτιρασ του γεγονότοσ είναι αυτό που ο πρϊιμοσ άνκρωποσ βιϊνει με τθ μεγαλφτερθ ζνταςθ Μποροφμε να εξθγιςουμε πϊσ κάποιεσ βιολογικζσ διαδικαςίεσ προκαλοφν το κάνατο κάποιου ανκρϊπου Ο πρωτόγονοσ άνκρωποσ ρωτά Γιατί κα ζπρεπε αυτόσ ο άνκρωποσ να πεκάνει αυτι τθ ςτιγμι Εμείσ μποροφμε να ποφμε μόνο ότι δεδομζνων αυτϊν των ςυνκθκϊν ο κάνατοσ είναι αναπό-φευκτοσ Ο πρωτόγονοσ άνκρωποσ κζλει να βρει μια αιτία τόςο ειδικι και ςυγκεκριμζνθ όςο και το προσ εξιγθςθ γεγονόσ Το γεγονόσ βιϊνεται ςε όλθ του τθν πολυπλοκότθτα και ενικότθτα και ςε αυτζσ αντιςτοιχοφν εξίςου ςυγκεκριμζνεσ αιτίεσ7

Το ςφμπαν ςφμφωνα με τισ περιςςότερεσ προφορικζσ παραδόςεισ αποτελείται από τον ουρανό και τθ

γθmiddot ςυχνά υπάρχει επίςθσ και ο κάτω κόςμοσ Ζνασ αφρικανικόσ μφκοσ περιγράφει τθ γθ ςαν μια ψάκα

που ζχει ξετυλιχκεί αλλά εξακολουκεί να γζρνει εξθγϊντασ ζτςι το ρεφμα των ποταμϊν -παράδειγμα

τθσ γενικισ τάςθσ να περιγράφεται το ςφμπαν με όρουσ οικείων αντικειμζνων ι διαδικαςιϊν Η κεότθτα

αποτελεί πανταχοφ παροφςα πραγματικότθτα ςτον κόςμο των προφορικϊν παραδόςεων αν και γενικά

μιλϊντασ δεν υπάρχουν ςαφείσ διακρίςεισ μεταξφ του φυςικοφ του υπερφυςικοφ και του ανκρϊπινουmiddot

οι κεοί δεν βρίςκονται εκτόσ του ςφμπαντοσ αλλά είναι ριηωμζνοι ςε αυτό και υπόκεινται ςτισ αρχζσ

του Η πίςτθ ςτθν φπαρξθ φανταςμάτων των νεκρϊν πνευμάτων και μιασ ποικιλίασ αόρατων δυνάμεων

οι οποίεσ μποροφν να ελεγχκοφν με τθ βοικεια μαγικϊν τελετουργιϊν είναι ζνα άλλο κακολικό χαρα-

κτθριςτικό των προφορικϊν παραδόςεων Ανάλογα διαδεδομζνθ είναι και θ πίςτθ ςτθ μετενςάρκωςθ

(ςτθν ιδζα ότι μετά το κάνατο θ ψυχι επιςτρζφει ςε ζνα άλλο ςϊμα ανκρϊπου ι ηϊου) Οι αντιλιψεισ

του χϊρου και του χρόνου δεν είναι (όπωσ αυτζσ τθσ νεότερθσ φυςικισ) αφθρθμζνεσ και μακθματικζσ

αλλά επενδφονται με ςθμαςίεσ και αξίεσ που προζρχονται από τθν εμπειρία τθσ κοινότθτασ Για παρά-

δειγμα οι κεμελιϊδεισ κατευκφνςεισ προςανατολιςμοφ μιασ κοινότθτασ τθσ οποίασ θ φπαρξθ είναι ςτε-

νά ςυνδεδεμζνθ με ζναν ποταμό κα μποροφςε να είναι laquoανάποδα από το ρεφμαraquo και laquoςτθν κατεφκυν-

ςθ του ρεφματοσraquo αντί για βορράσ νότοσ ανατολι και δφςθ Οριςμζνοι προφορικοί πολιτιςμοί δυςκο-

7 ldquoMyth and Realityrdquo (Η Frankfort Η Α Frankfort John A Wilson και Thorkild Jacobsen Before Philosophy ςελ 24-5)


λεφονται να ςυλλάβουν κάτι περιςςότερο από το εξαιρετικά πρόςφατο παρελκόν μια αφρικανικι φυλι

οι Τίο για παράδειγμα δεν μποροφν να τοποκετιςουν χρονικά κανζναν ςε κάποιο ςθμείο του παρελκό-

ντοσ που να απζχει από το παρόν χρόνο μεγαλφτερο των δφο γενεϊν8

Υπάρχει μια ιςχυρι τάςθ ςτισ προφορικζσ παραδόςεισ να ταυτίηονται τα αίτια και οι απαρχζσmiddot

αντίςτοιχα θ εξιγθςθ κάποιου πράγματοσ ταυτίηεται με τον κακοριςμό των ιςτορικϊν απαρχϊν του Σε

ζνα τζτοιο εννοιολογικό πλαίςιο θ τρζχουςα διάκριςθ μεταξφ επιςτθμονικισ και ιςτορικισ κατανόθςθσ

δεν μπορεί να γίνει με ςαφινεια και ενδζχεται να είναι ανφπαρκτθ Ζτςι όταν αναηθτοφμε χαρακτθρι-

ςτικά μιασ προφορικισ παράδοςθσ τα οποία αντιςτοιχοφν ςε μια κοςμοκεϊρθςθ ι κοςμολογία ςχεδόν

πάντα ςυναντοφμε μεταξφ των άλλων αφθγιςεισ των απαρχϊν -αφθγιςεισ για τθν αρχι του κόςμου

τθν πρϊτθ εμφάνιςθ των ανκρϊπων τισ απαρχζσ των ηϊων των φυτϊν και άλλων ςθμαντικϊν αντικει-

μζνων και τζλοσ το ςχθματιςμό τθσ κοινότθτασ Στο πλαίςιο αυτϊν των αφθγιςεων ςυναντοφμε ςυχνά

γενεά λογίεσ των κεϊν των βαςιλζων ι άλλων θρωικϊν μορφϊν του παρελκόντοσ τθσ κοινότθτασ που

ςυνοδεφονται από ιςτορίεσ για τα θρωικά κατορκϊματά τουσ κα πρζπει να ςθμειϊςουμε ότι ςε τζτοιεσ

ιςτορικζσ αφθγιςεισ το παρελκόν δεν γίνεται αντιλθπτό ωσ μια αλυςίδα αιτιϊν και αποτελεςμάτων που

παράγει βακμιαίεσ αλλαγζσ αλλά ωσ ακολουκία αποφαςιςτικϊν και μεμονωμζνων γεγονότων μζςω

των οποίων προζκυψε θ παροφςα τάξθ πραγμάτων9

Αυτζσ οι τάςεισ εικονογραφοφνται από παραδείγματα που προζρχονται και από αρχαίουσ και

από ςφγχρονουσ προφορικοφσ πολιτιςμοφσ

Σφμφωνα με τθ φυλι των Κοφμπα θ οποία ηει ςιμερα ςτθν Ιςθμερινι Αφρικι ο Μπουμ ι το πρωταρχικό νερό είχε εννζα παιδιά που ονομάηονταν όλα Γουτ τα οποία με τθ ςειρά τουσ δθ-μιοφργθςαν τον κόςμο Ήταν κατά πάςα πικανότθτα με τθ ςειρά εμφάνιςθσ ο Γουτ ο ωκεα-νόσmiddot ο Γουτ ο αναςκαφζασ που ζςκαψε κοίτεσ για τα ποτάμια και τα χαντάκια και κάνοντασ εμετό δθμιοφργθςε τουσ λόφουσmiddot ο Γουτ ο ρευςτόσ που ζκανε τα ποτάμια να κυλάνεmiddot ο Γουτ που δθμιοφργθςε τα δάςθ και τισ ςαβάνεσmiddot ο Γουτ που δθμιοφργθςε τα φφλλαmiddot ο Γουτ που δθ-μιοφργθςε τισ πζτρεσmiddot ο Γουτ ο γλφπτθσ που ζφτιαξε τουσ ανκρϊπουσ από ξφλινεσ μπάλεσmiddot ο Γουτ ο εφευρζτθσ των αγκακωτϊν πραγμάτων όπωσ τα ψάρια τα αγκάκια και τα κουπιά των κανόmiddot και ο Γουτ ο τροχιςτισ που πρϊτοσ ζδωςε τθν κόψθ τουσ ςτα μυτερά πράγματα Ο κάνα-τοσ εμφανίςτθκε για πρϊτθ φορά ςτον κόςμο όταν ζνασ καβγάσ μεταξφ των δφο τελευταίων Γουτ οδιγθςε ςτο κάνατο του ενόσ από τουσ δφο με τθ βοικεια ενόσ κοφτεροφ αντικείμενου10

Η αφιγθςθ αυτι δεν περιλαμβάνει μόνο τθν αρχι του ανκρϊπινου γζνουσ και τθν ανάδυςθ

των ςθμαντικότερων γεωγραφικϊν χαρακτθριςτικϊν του κόςμου των Κοφμπα αλλά εξθγεί επίςθσ τθν

εφεφρεςθ αυτοφ που οι Κοφμπα κεωροφν προφανϊσ ωσ ζνα εργαλείο αποφαςιςτικισ ςθμαςίασ -του

κοφτεροφ αντικείμενου (chopper ονομάηεται το πρϊτο εργαλείο των πρωτ-ανκρϊπων)

8 Jan Vansina The Children of Woot ςελ 30-1 198middot Vansina Oral Tradition ςελ 117 125-29

9 Vansina Oral Tradition ςελ 130-33

10 Vansina The Children of Woot ςελ 30- 31 Σχετικά με τουσ μφκουσ των αρχϊν και τθ ςχζςθ τουσ με τθν κοςμοκεϊρθςθ κάποιου

πολιτιςμοφ βλ επίςθσ Vansina Oral Tradition ςελ 133-37


Ανάλογα κζματα αφκονοφν ςτουσ πρϊιμουσ αιγυπτιακοφσ και βαβυλωνιακοφσ μφκουσ ςχετικά

με τθ δθμιουργία του κόςμου Σφμφωνα με μια αιγυπτιακι αφιγθςθ ςτθν αρχι ο κεόσ-ιλιοσ Ατοφμ

ζφτυςε από το ςτόμα του τον κεό του αζρα Σου και τθ κεά τθσ υγραςίασ Τεφνάτ Κατόπιν

ο Σου και θ Τεφνάτ ο αζρασ και θ υγραςία γζννθςαν το κεό τθσ γθσ Γκεμπ και τθ κεά του ου-ρανοφ Νατ Κατόπιν με τθ ςειρά τουσ ο Γκεμπ και θ Νατ θ γθ και ο ουρανόσ ηευγάρωςαν και από τθν ζνωςθ τουσ προιλκαν δφο ηευγάρια ο κεόσ Όςιρισ και θ ςφηυγοσ του Ίςισ και ο κεόσ Σθκ και θ ςφηυγοσ του Νζφκυσ Αυτοί αντιπροςωπεφουν τα πλάςματα αυτοφ του κό-ςμου ανκρϊπινα κεϊκά ι κοςμικά11

Ζνασ βαβυλωνιακόσ μφκοσ αποδίδει τθν αρχι του κόςμου ςτθ ςεξουαλικι δραςτθριότθτα του Ενκί κεοφ

των νερϊν Ο Ενκί γονιμοποίθςα τθ κεά τθσ γθσ ι του χϊματοσ Νινουρςάγκ Από τθν ζνωςθ του νεροφ

και τθσ γθσ προιλκε θ βλάςτθςθmiddot μυκολογικά μιλϊντασ γεννικθκε θ κεά των φυτϊν Νινςάρ Ο Ενκί κα-

τόπιν ηευγάρωςε πρϊτα με τθν κόρθ του και φςτερα με τθν εγγονι του και ζτςι γεννικθκαν μια ςειρά

από ςυγκεκριμζνα φυτά και φυτικά προϊόντα Η Νινουρςάγκ κφμωςε όταν ο Ενκί καταβρόχκιςε οκτϊ

από αυτά τα φυτά πριν αυτι προλάβει να τα ονομάςει και τον καταράςτθκε Οι υπόλοιποι κεοί φο-

βοφμενοι τισ ςυνζπειεσ του κανάτου του Ενκί (προφανϊσ τθν ξθραςία) ζπειςαν τθ Νινουρςάγκ να απο-

ςφρει τθν κατάρα και να κεραπεφςει τον Ενκί από τισ διάφορεσ αρρϊςτιεσ που προκάλεςε θ κατάρα Η

Νινουρςάγκ κεράπευςε τον Ενκί γεννϊντασ οκτϊ κεραπευτικζσ κεότθτεσ κακεμία ςχετιηόμενθ με ζνα

μζροσ του ςϊματοσ -και ζτςι γεννικθκαν οι κεραπευτικζσ τζχνεσ12

Είναι χριςιμο να ςταματιςουμε για λίγο ςτισ κεραπευτικζσ τζχνεσ εφόςον μασ επιτρζπουν να

διαφωτίςουμε οριςμζνα χαρακτθριςτικά των προφορικϊν κοινωνιϊν Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι κε-

ραπευτικζσ πρακτικζσ ιταν ιδιαίτερα ςθμαντικζσ ςτισ αρχαίεσ προφορικζσ κοινωνίεσ ςτισ οποίεσ οι πρω-

τόγονεσ ςυνκικεσ κακιςτοφςαν τισ αρρϊςτιεσ και τουσ τραυματιςμοφσ κακθμερινι πραγματικότθτα13

Αναμφίβολα ελάςςονα ιατρικά προβλιματα όπωσ μικροτραυματιςμοί και πλθγζσ αντιμετωπίηονταν

από τα μζλθ τθσ οικογζνειασ Τα ςοβαρότερα προβλιματα -εκτεταμζνα τραφματα κραφςεισ οςτϊν ςο-

βαρζσ και απροςδόκθτεσ αςκζνειεσ- απαιτοφςαν τθ βοικεια κάποιου με περιςςότερθ γνϊςθ και επιδε-

ξιότθτα Από τθν ανάγκθ αυτι αναδφκθκε μια πρϊτθ μορφι ιατρικισ εξειδίκευςθσ κάποια μζλθ τθσ

φυλισ ι του χωριοφ ζγιναν γνωςτά για τθν ικανότθτα τουσ να μαηεφουν βότανα τθν επιδεξιότθτα τουσ

ςτθν ανάταξθ των οςτϊν ι ςτθ κεραπεία των τραυμάτων ι για τθν εμπειρία τουσ ςτθν προςφορά βοι-

κειασ τθν ϊρα του τοκετοφ Υπό το πρίςμα μιασ τζτοιασ περιγραφισ θ πρωτόγονθ ιατρικι των κοινω-

11

John Wilson The Nature of Universe (Η Frankfort Η Α Frankfort John A Wilson και Thorkild Jacobsen Before Philosophy ςελ 63) Για μια πρόςφατθ και πλιρθ ςυηιτθςθ τθσ αιγυπτιακισ κοςμολογίασ και κοςμογονίασ βλ Marshall Clagett Ancient Egyptian Science τ 1 ςελ 263- 372 Για τθν αιγυπτιακι κρθςκεία βλ James Η Breasted Development of Religion and Thought in Ancient Egypt 12

Για τουσ βαβυλωνιακοφσ μφκουσ τθσ δθμιουργίασ του κόςμου βλ Thorkild Jacobsen Mesopotamia The Cosmos as State (H Frankfort H A Frankfort John A Wilson και Thorkild Jacobsen Before Philosophy κεφ 5)middot S G F Brandon Creation Legends of the Ancient Near East κεφ 3 13

Για τθν πρωτόγονθ ι λαϊκι ιατρικι βλ Henry E Sigerist A History of Medicine τ1 Primitive and Archaic Medicine John Scar-borough Folklore and Folk Medicines


νιϊν που δεν γνωρίηουν τθ γραφι εμφανίηεται ωσ ςτοιχειϊδθσ εκδοχι τθσ νεότερθσ ιατρικισ Μια πιο

προςεκτικι ματιά όμωσ αποκαλφπτει ότι δεν είναι δυνατόν να ξεχωρίςουμε και να διακρίνουμε τισ κε-

ραπευτικζσ τζχνεσ ςτουσ προφορικοφσ πολιτιςμοφσ από τθ κρθςκεία και τθ μαγεία Οι κεραπευτζσ τθσ

κοινότθτασ δεν ζχαιραν εκτίμθςθσ απλϊσ και μόνο για τθ φαρμακολογικι ι τθ χειρουργικι τουσ δεινότθ-

τα αλλά και για τθ γνϊςθ των κεϊκϊν και δαιμονικϊν αιτίων κάκε αςκζνειασ και των μαγικϊν και κρθ-

ςκευτικϊν τελετουργιϊν με τισ οποίεσ αυτι μποροφςε να αντιμετωπιςκεί Αν το πρόβλθμα ιταν μια ακί-

δα ζνα τραφμα ζνα ςυνθκιςμζνο εξάνκθμα μια πεπτικι ενόχλθςθ ι ζνα ςπαςμζνο άκρο ο κεραπευ-

τισ αντιδροφςε κατά τον προφανι τρόπο -αφαιροφςε τθν ακίδα επζδενε το τραφμα άπλωνε κάποια

αλοιφι (αν είχε ςτθ διάκεςθ του) για τθν καταπολζμθςθ του εξανκιματοσ ςυνιςτοφςε διαιτθτικοφσ

περιοριςμοφσ ι επανζφερε το ςπαςμζνο άκρο ςτθ ςωςτι του κζςθ και το ςτακεροποιοφςε Αν όμωσ

κάποιο μζλοσ τθσ οικογζνειασ αρρϊςταινε βαριά με μυςτθριϊδθ τρόπο οι υποψίεσ κατευκφνονταν ςτθ

βαςκανία ι τθν ειςβολι κάποιου ξζνου πνεφματοσ ςτο ςϊμα Τζτοιεσ περιπτϊςεισ απαιτοφςαν πιο δρα-

ςτικοφσ τρόπουσ κεραπείασ -εξορκιςμοφσ οιωνοςκοπίεσ κακαρμοφσ μαγικζσ ψαλμωδίεσ και άλλεσ τε-

λετουργικζσ δραςτθριότθτεσ

Υπάρχει ζνα τελευταίο χαρακτθριςτικό των πεποικιςεων των προφορικϊν πολιτιςμϊν (αρχαί-

ων και ςφγχρονων) που απαιτεί τθν προςοχι μασ -θ ταυτόχρονθ αποδοχι εναλλακτικϊν πεποικιςεων

που φαίνονται ςε μασ αςφμβατεσ χωρίσ φανερι ςυνείδθςθ του γεγονότοσ ότι μια τζτοια ςυμπεριφορά

κα μποροφςε να δθμιουργιςει κάποιο πρόβλθμα Τα παραδείγματα είναι αμζτρθτα αρκεί ίςωσ να επι-

ςθμάνουμε ότι θ ιςτορία των εννζα Γουτ που παρακζςαμε παραπάνω είναι μια από τισ επτά (ι περις-

ςότερεσ) κοςμογονικζσ μυκολογικζσ αφθγιςεισ τθσ φυλισ των Κοφμπα ενϊ και οι αρχαίοι Αιγφπτιοι

διζκεταν ποικιλία αφθγιςεων αςφμβατων με τθν ιςτορία του Ατοφμ τθσ Σου και των απογόνων τουσmiddot

και ςτισ δφο περιπτϊςεισ κανείσ δεν φαίνεται να ζχει (ι να είχε) προςζξει ι ενδιαφερκεί για το γεγονόσ

ότι όλεσ μαηί αυτζσ οι αφθγιςεισ δεν μπορεί να είναι αλθκινζσ Αν προςκζςουμε ςε αυτό τθν κατrsquo αρχάσ

laquoφανταςιακιraquo φφςθ πολλϊν από τισ πεποικιςεισ που περιγράψαμε παραπάνω τότε εγείρεται αναπό-

φευκτα το πρόβλθμα τθσ laquoπρωτόγονθσ ςκζψθσraquo Είναι ο τρόποσ ςκζψθσ των μελϊν κοινωνιϊν που δεν

γνωρίηουν το γραπτό λόγο προ-λογικόσ ι μυςτικόσ ι με κάποιο άλλο τρόπο διαφορετικόσ από το δικό

μασ Και αν ναι πϊσ ακριβϊσ μποροφμε να περιγράψουμε ι να εξθγιςουμε αυτό τον τρόπο ςκζψθσ14

Πρόκειται για ζνα εξαιρετικά πολφπλοκο και δφςκολο πρόβλθμα το οποίο ζχει αποτελζςει α-

ντικείμενο ζντονθσ ςυηιτθςθσ μεταξφ ανκρωπολόγων και άλλων κατά τθ διάρκεια του μεγαλφτερου μζ-

ρουσ του 20ου αι και προφανϊσ δεν είναι δυνατόν να επιλυκεί εδϊ Μποροφμε μόνο να επιςτιςουμε

τθν προςοχι ςε μια μεκοδολογικι πλευρά του ηθτιματοσ κα ιταν άςκοπο χάςιμο χρόνου να προχωρι-

14

Η ζννοια του laquoπρωτόγονου τρόπου ςκζψθσraquo διατυπϊκθκε από τον Lucien Leacutevy-Bruhl ςτο βιβλίο του How Natives Think για κριτικζσ αποτιμιςεισ βλ Goody Domestication of the Savage Mind κεφ 1middot G E R Lloyd Demystifying Mentalities ειςαγωγι


ςουμε ευχόμενοι ότι οι προφορικζσ κοινωνίεσ κα μποροφςαν να χρθςιμοποιιςουν (ι να είχαν χρθςιμο-

ποιιςει) γνωςιολογικζσ αντιλιψεισ και κριτιρια με τα οποία δεν ζχουν (ι δεν είχαν) ζλκει ποτζ ςε επα-

φι δθλαδι πρόκειται για αντιλιψεισ που ςτθν περίπτωςθ των προϊςτορικϊν λαϊν επινοικθκαν μετά

από αιϊνεσ

Η υπόκεςθ ότι οι προφορικζσ κοινωνίεσ προςπακοφςαν χωρίσ επιτυχία να ανταποκρικοφν ςτισ δικζσ μασ

αντιλιψεισ περί γνϊςθσ και αλικειασ δεν ςυνιςτά πρόοδο προσ τθν κατανόθςθ του ηθτιματοσ Είναι

προφανζσ ότι αυτζσ οι κοινωνίεσ κα πρζπει να λειτουργοφςαν ςε ζναν πολφ διαφορετικό γλωςςικό και

εννοιολογικό κόςμο υπθρετϊντασ διαφορετικζσ ςκοπιμότθτεσmiddot τα επιτεφγματα τουσ κα πρζπει να κρι-

κοφν ςτο φωσ αυτϊν των χαρακτθριςτικϊν

Οι αφθγιςεισ που περιλαμβάνονται ςτισ προφορικζσ παραδόςεισ ςκοπεφουν ςτθ μετάδοςθ και

ενδυνάμωςθ των αξιϊν και των αντιλιψεων τθσ κοινότθτασ ςτθ διατφπωςθ ικανοποιθτικϊν εξθγιςεων

για τα μείηονα χαρακτθριςτικά του κόςμου όπωσ αυτόσ βιϊνεται από τθν κοινότθτα και ςτθ νομιμοποί-

θςθ τθσ εκάςτοτε κοινωνικισ δομισ

Αυτζσ οι αφθγιςεισ γίνονται μζροσ τθσ προφορικισ παράδοςθσ (τθσ ςυλλογικισ μνιμθσ) λόγω τθσ απο-

τελεςματικότθτασ τουσ ςτθν εκπλιρωςθ αυτϊν των ςτόχων και για όςο διάςτθμα εκπλθρϊνουν επιτυ-

χϊσ τθν αποςτολι τουσ δεν υπάρχει λόγοσ να αμφιςβθτθκοφν Σε ζνα τζτοιο κοινωνικό πλαίςιο ο ςκε-

πτικιςμόσ δεν ανταμείβεται ενϊ δεν υπάρχουν πολλζσ δυνατότθτεσ που κα διευκόλυναν τισ προκλιςεισ

προσ το κοινωνικό κατεςτθμζνο

Πράγματι οι εξαιρετικά εκλεπτυςμζνεσ αντιλιψεισ μασ για τθν αλικεια και τα κριτιρια τα οποία κα

πρζπει να ικανοποιεί κάποιοσ ιςχυριςμόσ για να γίνει αποδεκτόσ ωσ αλθκισ (εςωτερικι ςυνζπεια για

παράδειγμα ι αντιςτοιχία με τθν εξωτερικι πραγματικότθτα) δεν υπάρχουν γενικά ςτισ προφορικζσ

κοινωνίεσmiddot αν τισ εξθγοφςαμε ςτα μζλθ κάποιασ προφορικισ κοινωνίασ κα τισ κεωροφςαν κατά πάςα

πικανότθτα μάλλον άχρθςτεσ Η αρχι που ιςχφει ςτθν περίπτωςθ κοινωνιϊν που δεν γνωρίηουν τθ

γραφι είναι θ αποδοχι επικυρωμζνων πεποικιςεων και θ ηθτοφμενθ επικφρωςθ προκφπτει εντζλει από

τθν ομοφωνία τθσ κοινότθτασ15

Τζλοσ για να κατανοιςουμε τθν εξζλιξθ τθσ επιςτιμθσ ςτθν αρχαιότθτα και τον Μεςαίωνα κα

πρζπει να εξθγιςουμε πϊσ αντικαταςτάκθκε (ι ςυμπλθρϊκθκε) αυτόσ ο τρόποσ ςχθματιςμοφ πεποικι-

ςεων από μια νζα αντίλθψθ περί γνϊςθσ και αλικειασ τθν οποία αναγνωρίηουμε ςαφζςτατα ςτισ αρχζσ

τθσ αριςτοτελικισ λογικισ και ςτθ φιλοςοφικι παράδοςθ που αυτζσ ενζπνευςαν

Η αποφαςιςτικι εξζλιξθ κα πρζπει να υπιρξε θ εφεφρεςθ τθσ γραφισ θ οποία ζλαβε χϊρα βακμθδόν

Στθν αρχι εμφανίςτθκαν εικονογραφιματα ςτα οποία το γραπτό ςθμείο εκπροςωπεί το ίδιο το αντικεί-

μενο Γφρω ςτο 3000 πΧ εμφανίςτθκε ζνα ςφςτθμα λογο-γραμμάτων ι λζξεων-ςθμείων ςτο πλαίςιο

15

Σχετικά με τθν laquoαλικειαraquo και ιδιαίτερα τθν laquoιςτορικι αλικειαraquo βλ Vansina Oral Tradition ςελ 21-4 129-33


του οποίου δθμιουργικθκαν διακριτά ςθμεία για τθν καταγραφι ςθμαντικϊν λζξεων όπωσ ςτα αιγυ-

πτιακά ιερογλυφικά Στθν ιερογλυφικι γραφι όμωσ οριςμζνα διακριτά γραπτά ςθμεία αντιςτοιχοφςαν

επίςθσ ςε ςυλλαβικοφσ ιχουσ- κι ζτςι αναδφκθκε θ ςυλλαβικι γραφι Η εξζλιξθ πλιρωσ ςυλλαβικϊν

ςυςτθμάτων γφρω ςτα 1500 πΧ (ςυςτθμάτων ςτα οποία όλα τα μθ ςυλλαβικά ςθμεία είχαν αποβλθκεί)

επζτρεψε και μάλιςτα κατά τρόπο ςχετικά εφκολο τθν καταγραφι κάκε λζξθσ που κα μποροφςε να

εκφωνθκεί Τζλοσ θ πλιρθσ αλφαβθτικι γραφι ςτθν οποία κάκε φωνθτικόσ ιχοσ αντιςτοιχεί ςε ζνα

ςθμείο (ςφμφωνο ι φωνιεν) εμφανίςτθκε ςτθν αρχαία Ελλάδα γφρω ςτα 800 πΧ και διαδόκθκε ευρζ-

ωσ ςτθν ελλθνικι κοινωνία του 6ου και 5ου αιϊνα16

Μια από τισ πιο ςθμαντικζσ λειτουργίεσ τθσ γραφισ ιδιαίτερα τθσ αλφαβθτικισ αφοροφςε ςτθ

δυνατότθτα καταγραφισ των προφορικϊν παραδόςεων αυτό που μζχρι τότε ιταν ρευςτό ςτερεοποιι-

κθκε κακϊσ τα φευγαλζα ακουςτικά ςιματα μεταφράςτθκαν ςε ςτακερά ορατά αντικείμενα17 Η γραφι

απζκτθςε ζτςι μιαν αποκθκευτικι λειτουργία αντικακιςτϊντασ τθ μνιμθ ωσ κφριο χϊρο εναπόκεςθσ

τθσ γνϊςθσ Το γεγονόσ αυτό είχε μια επαναςτατικι ςυνζπεια δθμιοφργθςε τθ δυνατότθτα εξζταςθσ

ςφγκριςθσ και κριτικισ οποιουδιποτε γνωςτικοφ ιςχυριςμοφ Αντιμετωπίηοντασ μια γραπτι εξιςτόρθςθ

γεγονότων μποροφμε να τθ ςυγκρίνουμε με άλλεσ γραπτζσ εξιςτοριςεισ των ίδιων γεγονότων (ενίοτε

παλαιότερεσ) με τρόπο αδιανόθτο ςτο πλαίςιο ενόσ αποκλειςτικά προφορικοφ πολιτιςμοφ Αυτι θ ςφ-

γκριςθ ενκαρρφνει το ςκεπτικιςμό και ςτθν αρχαιότθτα ςυνζβαλε ςτθ δθμιουργία τθσ διάκριςθσ μεταξφ

αλικειασ και μφκων ι κρφλων Αυτι θ διάκριςθ με τθ ςειρά τθσ οδιγθςε ςτθ διατφπωςθ κριτθρίων για

τθν εξακρίβωςθ τθσ αλικειασ και από τθν προςπάκεια διατφπωςθσ κατάλλθλων κριτθρίων αναδφκθκαν

ςυλλογιςτικοί κανόνεσ οι οποίοι αποτζλεςαν τα κεμζλια τθσ ςοβαρισ φιλοςοφικισ δραςτθριότθτασ18

Αλλά θ απόδοςθ ςτακερισ μορφισ ςτον προφορικό λόγο δεν ενκαρρφνει απλϊσ τθν εξζταςθ

και τθν κριτικι Επιτρζπει επίςθσ νζα είδθ διανοθτικισ δραςτθριότθτασ τα οποία δεν ζχουν αντίςτοιχο

εκτόσ ίςωσ με χαλαρό ι αςκενι τρόπο ςτισ προφορικζσ κοινωνίεσ Ο Jack Goody υποςτιριξε με επιτυχία

ότι οι πρϊτοι πολιτιςμοί που γνϊριςαν τθ γραφι παριγαγαν μεγάλεσ ποςότθτεσ γραπτϊν καταλόγων

κάκε είδουσ (πχ καταλόγουσ καταγραφισ αγακϊν) για διοικθτικοφσ ι διαχειριςτικοφσ ςκοποφσ Αυτοί

οι κατάλογοι ιςαν πολφ πιο πολφπλοκοι από οτιδιποτε ανάλογο κα μποροφςε δυνθτικά να παραγάγει

μια προφορικι κοινωνία Επιπλζον εκτόσ του ότι επιτρζπουν νζεσ μορφζσ επικεϊρθςθσ ι εξζταςθσ

τζτοιου είδουσ κατάλογοι απαιτοφν επίςθσ νζεσ διανοθτικζσ διαδικαςίεσ ι καινοφργιουσ τρόπουσ οργά-

νωςθσ τθσ ςκζψθσ

16

Goody και Watt Consequences of Literacy ςελ 311-19 Πρβλ τθν αναςυγκρότθςθ τθσ εφεφρεςθσ τθσ ελλθνικισ αλφαβθτικισ γραφισ από τον Barry Powell Homer and the Origin of Greek Alphabet 17

Goody Domestication of the Savage Mind ςελ 76 18

Όπ παρ κεφ 3


Κάκε αντικείμενο για παράδειγμα που καταγράφεται ςε ζναν κατάλογο απομακρφνεται από το πλαίςιο

που το νοθματοδοτοφςε ςε ζναν κόςμο προφορικοφ λόγου και ωσ εκ τοφτου μεταβάλλεται ςε αφαίρε-

ςθ Σε αυτι τθν αφθρθμζνθ μορφι μπορεί να ξεχωριςτεί να διαταχκεί και να ταξινομθκεί ςφμφωνα με

ποικιλία κριτθρίων -διαδικαςία που γεννά αμζτρθτα ερωτιματα τα οποία κα ιταν μάλλον απίκανο να

εγερκοφν ςε ζναν προφορικό πολιτιςμό Οι κατάλογοι αςτρονομικϊν παρατθριςεων που ςυνζλεξαν οι

Βαβυλϊνιοι δεν κα μποροφςαν ποτζ να ςυλλεχκοφν και να μεταδοκοφν ςε προφορικι μορφιmiddot θ φπαρξθ

τουσ ςε γραπτι μορφι θ οποία επιτρζπει τθ λεπτομερι εξζταςθ και ςφγκριςθ ζκανε δυνατι τθν ανακά-

λυψθ πολφπλοκων κανονικοτιτων ςτισ κινιςεισ των ουράνιων ςωμάτων θ οποία αντιςτοιχεί ςτισ απαρ-

χζσ τθσ μακθματικισ αςτρονομίασ και αςτρολογίασ19

Αυτό το επιχείρθμα οδθγεί ςε δφο ςυμπεράςματα

Πρϊτον θ εφεφρεςθ τθσ γραφισ αποτελοφςε απαραίτθτθ προχπόκεςθ για τθν εξζλιξθ τθσ φιλοςοφίασ

και τθσ επιςτιμθσ ςτον αρχαίο κόςμο Δεφτερον ο βακμόσ ςτον οποίο άνκιςαν θ φιλοςοφία και θ επι-

ςτιμθ ςτον αρχαίο κόςμο υπιρξε ςυνάρτθςθ τθσ αποτελεςματικότθτασ του ςυςτιματοσ τθσ γραφισ

(εφόςον θ αλφαβθτικι γραφι πλεονεκτοφςε ζναντι όλων των άλλων ςυςτθμάτων) και του εφρουσ τθσ

εξάπλωςθσ τθσ ςτθν κοινωνία Διακρίνουμε τισ πρϊτεσ επωφελείσ ςυνζπειεσ τθσ χριςθσ των λογο-

γραμμάτων ι λζξεων-ςθμείων ςτθν Αίγυπτο και τθ Μεςοποταμία αρχισ γενομζνθσ από το 3000 πΧ

Όμωσ θ δυςκολία και θ αναποτελεςματικότθτα αυτοφ του ςυςτιματοσ γραφισ περιόριςε τθν εξάπλωςθ

του και το κατζςτθςε ιδιοκτθςία ενόσ μικροφ κφκλου λογίων Αντίκετα ςτθν αρχαία Ελλάδα του 5ου και

του 6ου αιϊνα θ ευρεία διάδοςθ τθσ αλφαβθτικισ γραφισ ςυνζβαλε ςτθν εντυπωςιακι εξζλιξθ τθσ

φιλοςοφίασ και τθσ επιςτιμθσ Αυτό δεν ςθμαίνει ότι θ διάδοςθ τθσ γραφισ ιταν από μόνθ τθσ επαρκισ

για τθ δθμιουργία του laquoελλθνικοφ καφματοσraquo του 6ου και του 5ου αι Αναμφιςβιτθτα ςυνζβαλαν και άλ-

λοι παράγοντεσ όπωσ θ ευθμερία οι νζεσ αρχζσ κοινωνικισ και πολιτικισ οργάνωςθσ θ επαφι με τουσ

ανατολικοφσ πολιτιςμοφσ και θ ειςαγωγι ενόσ αγωνιςτικοφ ικουσ (ἃμιλλα) ςτθν αρχαία ελλθνικι πνευ-

ματικι ηωι Σίγουρα όμωσ το ςπουδαιότερο ςυςτατικό του μείγματοσ ζγκειται ςτθν ανάδυςθ για πρϊ-

τθ φορά ενόσ πολιτιςμοφ ςτον οποίο θ γραφι ιταν ευρζωσ διαδεδομζνθ20

3 Οι απαρχέσ τησ επιςτήμησ ςτην Αίγυπτο και ςτη Μεςοποταμία

Πριν εξετάςουμε τον αρχαίο ελλθνικό κόςμο ςτο επόμενο κεφάλαιο κα πρζπει να ςυηθτιςουμε

ςφντομα τισ laquoπρο-ελλθνικζσraquo εξελίξεισ ςτθν Αίγυπτο και ςτθ Μεςοποταμία (δθλαδι τθν περιοχι μεταξφ

του Τίγρθ και του Ευφράτθ κοιτίδα τθσ αρχαίασ Βαβυλωνίασ και Αςςυρίασ που αντιςτοιχεί γεωγραφικά

με περιοχι του ςθμερινοφ Ιράκ) Όςα ειπϊκθκαν παραπάνω ςχετικά με τουσ μφκουσ τθσ δθμιουργίασ

του κόςμου είναι αρκετά για να μασ αποκαλφψουν τα βαςικά χαρακτθριςτικά τθσ αιγυπτιακισ και μεςο-

ποταμιακισ κοςμολογικισ και κοςμογονικισ ςκζψθσ Εδϊ κα περιοριςτοφμε ςτθν αιγυπτιακι και μεςο-

19

Όπ παρ κεφ 5 20

Goody και Watt Consequences of Literacy ςελ 319-43middot Lloyd Demystifying Mentalities κεφ 1


ποταμιακι ςυνειςφορά ςε κάποια άλλα αντικείμενα ζρευνασ τα οποία αργότερα ςυμπεριλιφκθκαν

ςτθν αρχαία ελλθνικι και τθ μεςαιωνικι ευρωπαϊκι επιςτιμθ δθλαδι ςτα Μακθματικά ςτθν Αςτρονο-

μία και ςτθν Ιατρικι Οι μαρτυρίεσ είναι εξαιρετικά περιοριςμζνεσ αλλά αρκετζσ ϊςτε να διαμορφϊ-

ςουμε μια γενικι εικόνα Οι ίδιοι οι αρχαίοι Ζλλθνεσ πίςτευαν ότι τα μακθματικά κατάγονται από τθν

Αίγυπτο και τθ Μεςοποταμία Ο Ηρόδοτοσ (5ο αιϊνασ πΧ) αναφζρει ότι ο Πυκαγόρασ ταξίδεψε ςτθν

Αίγυπτο όπου ιερείσ τον μφθςαν ςτα μυςτιρια των αιγυπτιακϊν μακθματικϊν Από εκεί ςφμφωνα με

τθν αρχαία παράδοςθ μεταφζρκθκε ωσ αιχμάλωτοσ ςτθ Βαβυλϊνα όπου ιλκε ςε επαφι με τα βαβυ-

λωνιακά μακθματικά Τελικά κατάφερε να επιςτρζψει ςτθν πατρίδα του τθ Σάμο φζρνοντασ ςτουσ

Ζλλθνεσ το μακθματικό κθςαυρό των Αιγυπτίων και των Βαβυλωνίων Η ιςτορικι ακρίβεια αυτισ και

ανάλογων αφθγιςεων που αφοροφν άλλουσ μακθματικοφσ αποτελεί δευτερεφουςασ ςθμαςίασ ηιτθμα

ςε ςχζςθ με τθ γενικότερθ αλικεια τθν οποία αυτζσ οι αφθγιςεισ αντανακλοφν το γεγονόσ ότι οι αρ-

χαίοι Ζλλθνεσ υπιρξαν αποδζκτεσ τθσ αιγυπτιακισ και βαβυλωνιακισ μακθματικισ γνϊςθσ -και το γνϊ-

ριηαν Ήδθ γφρω ςτο 3000 πΧ οι αρχαίοι Αιγφπτιοι είχαν επεξεργαςτεί ζνα ςφςτθμα αρίκμθςθσ δεκαδι-

κοφ χαρακτιρα χρθςιμοποιϊντασ διαφορετικό ςφμβολο για κάκε δφναμθ του 10 (1 10 100 κοκ) Αυτά

τα ςφμβολα ςε παράταξθ όπωσ τα ρωμαϊκά αρικμθτικά ςφμβολα μποροφςαν να εκφράςουν κάκε επι-

κυμθτό αρικμό Ζτςι αν το | παριςτάνει το 1 και το ת παριςτάνει το 10 τότε ο αρικμόσ 34 μπορεί να εκ-

φραςτεί ωσ ||||תתת Ήδθ από το 1800 πΧ είχαν προςτεκεί ςφμβολα και για άλλουσ αρικμοφσmiddot ζτςι το

7 για παράδειγμα παριςτανόταν από ζνα δρεπανοειδζσ ςφμβολο (ϩ) και όχι από επτά κάκετεσ γραμ-

μζσ Η πρόςκεςθ και θ αφαίρεςθ αποτελοφςαν απλζσ πράξεισ ςτθν αιγυπτιακι αρικμθτικι εκτελοφμε-

νεσ όπωσ και ςτθ ρωμαϊκι αρικμθτικι αλλά ο τρόποσ εκτζλεςθσ του πολλαπλαςιαςμοφ και τθσ διαίρε-

ςθσ ιταν εξαιρετικά αδζξιοσ Η γενικι ζννοια του κλάςματοσ ιταν άγνωςτθ κακϊσ ο γενικόσ κανόνασ

επζτρεπε τθ χριςθ μόνο μοναδιαίων κλαςμάτων (κλαςμάτων με αρικμθτι τθ μονάδα) Στοιχειϊδθ προ-

βλιματα του ακόλουκου τφπου ιταν επιλφςιμα αν ςε ζναν αρικμό προςκζςουμε το ζνα ζβδομο του και

το άκροιςμα είναι 16 ποιοσ είναι ο αρικμόσ21 Η αιγυπτιακι γεωμετρικι γνϊςθ εμφανίηεται προςανατο-

λιςμζνθ ςε πρακτικά προβλιματα ίςωσ αυτά που ςχετίηονται με τθ χωρομζτρθςθ και τθν οικοδομικι Οι

αρχαίοι Αιγφπτιοι ιταν ικανοί να υπολογίςουν το εμβαδά απλϊν επίπεδων ςχθμάτων όπωσ το τρίγωνο

και το ορκογϊνιο και τον όγκο απλϊν ςτερεϊν όπωσ θ πυραμίδα Για παράδειγμα για να υπολογίςουν

το εμβαδόν ενόσ τριγϊνου πολλαπλαςίαηαν το ιμιςυ τθσ βάςθσ επί το φψοσ για να υπολογίςουν τον

όγκο μιασ πυραμίδασ πολλαπλαςίαηαν το ζνα τρίτο του εμβαδοφ τθσ βάςθσ επί το φψοσ Για τον υπολο-

γιςμό του εμβαδοφ του κφκλου οι αρχαίοι Αιγφπτιοι επεξεργάςτθκαν κανόνεσ που αντιςτοιχοφν ςε μια

τιμι του περίπου 317 Τζλοσ οι Αιγφπτιοι επεξεργάςτθκαν ζνα επίςθμο θμερολόγιο το οποίο αποτε-

21

Η απάντθςθ είναι 14 Για τα αιγυπτιακά μακθματικά βλ Otto Neugebauer The Exact Sciences in Antiquity κεφ 1middot B L Van der Waerden Science Awakening Egyptian Babylonian and Greek Mathematics κεφ 1middot G J Toomer Mathematica and Astronomy ςτθ ςυλλογι R J Harris (ed) The Legacy of Egypt ςελ 27-54middot R J Gillings The Mathematics of Ancient Egyptmiddot και Carl B Boyer A History of Mathematics κεφ 2


λείται από δϊδεκα μινεσ διάρκειασ τριάντα θμερϊν με τθν προςκικθ πζντε θμερϊν ςτο τζλοσ του χρό-

νου -ζνα θμερολόγιο κατά πολφ απλοφςτερο λόγω του ςτακεροφ του χαρακτιρα από τα ςφγχρονα βα-

βυλωνιακά θμερολόγια και από εκείνα των πρϊτων αρχαίων ελλθνικϊν πόλεων τα οποία προςπάκθςαν

να λάβουν υπόψθ και τον θλιακό και το ςελθνιακό κφκλο22 Τα ςφγχρονα μακθματικά επιτεφγματα ςτθ

Μεςοποταμία ιταν κατά μια τάξθ μεγζκουσ ανϊτερα από αυτά των αρχαίων Αιγυπτίων Οι πιλινεσ πι-

νακίδεσ που αναβρζκθκαν ςε μεγάλεσ ποςότθτεσ αποκαλφπτουν ζνα βαβυλωνιακό ςφςτθμα αρίκμθςθσ

πλιρωσ επεξεργαςμζνο γφρω ςτο 2000 πΧ που ιταν ταυτόχρονα δεκαδικό και εξθκονταδικό (βα-

ςιςμζνο ςτον αρικμό 10 και ςτον αρικμό 60 αντιςτοίχωσ) Σιμερα διατθροφμε το εξθκονταδικό ςφςτθμα

μόνο ςτθ μζτρθςθ του χρόνου ςτα εξιντα λεπτά τθσ ϊρασ και των γωνιϊν ςτα εξιντα λεπτά τθσ μοίρασ

και ςτισ 360 μοίρεσ του κφκλου23

Η ανωτερότθτα των βαβυλωνιακϊν μακθματικϊν ζναντι των αντίςτοιχων αιγυπτιακϊν γίνεται

προφανισ αν ςτρζψουμε τθν προςοχι μασ ςε δυςκολότερα προβλιματα τα οποία εμείσ κα λφναμε αλ-

γεβρικά Οι ιςτορικοί των μακθματικϊν αναφζρονται μερικζσ φορζσ ςε αυτά τα προβλιματα χρθςιμο-

ποιϊντασ τον όρο laquoάλγεβραraquo ο οποίοσ αποτελεί ίςωσ χριςιμθ ςυντομογραφία γιrsquo αυτι τθν όψθ των

βαβυλωνιακϊν μακθματικϊν αλλά γίνεται επικίνδυνοσ αν μασ οδθγιςει να πιςτζψουμε ότι οι Βαβυλϊ-

νιοι εξαςκοφςαν πραγματικά τθν άλγεβρα -ότι είχαν δθλαδι επεξεργαςτεί μια γενικι αλγεβρικι ςθμει-

ογραφία ι ότι κατανοοφςαν κανόνεσ που εμείσ ονομάηουμε αλγεβρικοφσ Αυτό που μποροφμε να ποφμε

με αςφάλεια είναι ότι οι Βαβυλϊνιοι μακθματικοί χρθςιμοποιοφςαν αρικμθτικζσ πράξεισ για τθν επίλυ-

ςθ προβλθμάτων για τα οποία εμείσ κα χρθςιμοποιοφςαμε δευτεροβάκμιεσ εξιςϊςεισ24

Μια από τισ περιοχζσ ςτισ οποίεσ οι Βαβυλϊνιοι εφιρμοςαν τισ μακθματικζσ τεχνικζσ τουσ υ-

πιρξε θ Αςτρονομία Τα άςτρα αποτζλεςαν ανζκακεν αντικείμενο ζρευνασ ςκζψθσ και εικαςιϊν Κά-

ποια από τα πρϊτα γραπτά μνθμεία που διακζτουμε θλικίασ τουλάχιςτον 4000 ετϊν ζχουν αςτρονομι-

22

Richard Parker Egyptian Astronomy Astrology and Calendrical Reckoning 23

Οι Βαβυλϊνιοι είχαν ξεχωριςτά ςφμβολα για το 1 και το 10middot αυτά μποροφςαν να ςυνδυαςτοφν όπωσ τα ρωμαϊκά αρικμθτικά για να ςχθματίςουν αρικμοφσ μζχρι το 59 Ο αρικμόσ 32 για παράδειγμα γραφόταν με τθ βοικεια τριϊν ςυμβόλων του δζκα και δφο ςυμβόλων τθσ μονάδασ Αλλά μετά το 59 εμφανίηεται μια ςθμαντικι διαφορά Αντί να ςχθματίςουν τον αρικμό 60 με τθ βοι-κεια ζξι ςυμβόλων του δζκα οι Βαβυλϊνιοι χρθςιμοποιοφςαν ζνα ςφςτθμα κζςεων ανάλογο με το δικό μασ Όταν εμείσ γράφουμε τον αρικμό 234 το αρικμθτικό 4 (που βρίςκεται ςτθ ςτιλθ των μονάδων) παριςτάνει απλϊσ τον αρικμό 4 το αρικμθτικό 3 (τοπο-κετθμζνο ςτθ ςτιλθ των δεκάδων) παριςτάνει τον αρικμό 30middot τζλοσ το αρικμθτικό 2 (τοποκετθμζνο ςτθ ςτιλθ των εκατοντάδων) παριςτάνει τον αρικμό 200 Κατrsquo αυτό τον τρόπο το 234 είναι ίςο με 200 + 30 + 4 Το βαβυλωνιακό ςφςτθμα κζςεων λειτουργοφςε ανάλογα εκτόσ από το γεγονόσ ότι οι διαδοχικζσ ςτιλεσ παριςτάνουν δυνάμεισ του 60 και όχι του 10 Ζτςι τα δφο ςφμβολα τθσ μονάδασ ςτθ ςτιλθ των εξθκοντάδων παριςτάνουν τον αρικμό 2 Χ 60 = 120middot ςτο τρίτο παράδειγμα το ςφμβολο τθσ μονάδασ ςτθ ςτιλθ του 60

2 παριςτάνει τον αρικμό 1 Χ 60

2 = 3600 Κακϊσ δεν υπιρχε αντίςτοιχο του δεκαδικοφ ςθμείου με τθ βοικεια του

οποίου να κακορίηεται θ ςτιλθ των μονάδων θ πλθροφορία αυτι ζπρεπε να ςυναχκεί από τα ςυμφραηόμενα Πίνακεσ πολλαπλα-ςιαςμοφ πίνακεσ αντίςτροφων και πίνακεσ δυνάμεων και ριηϊν χρθςιμοποιοφνταν για τθ διευκόλυνςθ των υπολογιςμϊν Ζνα από τα μεγάλα πλεονεκτιματα του εξθκονταδικοφ ςυςτιματοσ είναι θ ευκολία εκτζλεςθσ υπολογιςμϊν με τθ χριςθ κλαςμάτων Για τα βαβυλωνιακά μακθματικά βλ Neugebauer Exact Sciences in Antiquity κεφ 2-3middot van der Waerden Mathematics and Astronomy in Mesopotamia και Boyer History of Mathematics κεφ 3 24

Βρίςκουμε για παράδειγμα πολλζσ βαβυλωνιακζσ πινακίδεσ ςυμπεριλαμβανομζνων και διδακτικϊν κειμζνων που περιγρά-φουν τθν επίλυςθ προβλθμάτων όπωσ το ακόλουκο δοκζντων του γινομζνου και του ακροίςματοσ ι τθσ διαφοράσ δφο αρικμϊν να βρεκοφν οι δφο αρικμοί Για μιαν αναλυτικι ςυηιτθςθ του ηθτιματοσ τθσ αρχαίασ laquoάλγεβρασraquo βλ Sabetai Unguru History of Ancient Mathematics Some Reflections on the State of the Art και On the Need to Rewrite the History of Greek Mathematics


κό χαρακτιρα Αυτό το ενδιαφζρον για τουσ ουρανοφσ γεννικθκε για διάφορουσ λόγουσ Ζνασ από αυ-

τοφσ ςχετίηεται με τθ γεωργία κακϊσ ιταν φανερό ακόμθ και ςτον πλζον τυχαίο παρατθρθτι ότι οι γε-

ωργικζσ εποχζσ -ο καιρόσ τθσ ςποράσ και του κεριςμοφ- αντιςτοιχοφν ςτθν κίνθςθ του Ήλιου και ςτθ

κζςθ οριςμζνων άςτρων και αςτεριςμϊν ςε ςχζςθ με τον Ήλιο Ζνασ δεφτεροσ λόγοσ είναι κρθςκευτικόσ

κακϊσ οι ουρανοί και ιδιαίτερα ο Ήλιοσ και θ Σελινθ ςυςχετίηονταν ςυνικωσ με τθ κεότθτα Ζνασ τρί-

τοσ λόγοσ ιταν αςτρολογικόσmiddot ζνασ τελευταίοσ θμερολογιακόσ

Κάποιεσ από τισ πρϊτεσ αςτρονομικζσ προςπάκειεσ ιταν αφιερωμζνεσ ςτθ χαρτογράφθςθ του

ουρανοφ -ςτθν αναγνϊριςθ και ονομαςία των πιο ςθμαντικϊν άςτρων τθν παρατιρθςθ των ςχζςεων

τουσ και τθ ςφνδεςθ τθσ ορατότθτασ τουσ με τισ εποχζσ Η ςυςτθματικι αςτρονομικι παρατιρθςθ ςτθ

Μεςοποταμία λάμβανε χϊρα ςε ναοφσ για κρθςκευτικοφσ αςτρολογικοφσ και θμερολογιακοφσ ςκο-

ποφσ Οι ιερείσ αυτϊν των ναϊν όχι μόνο χαρτογράφθςαν τουσ απλανείσ αςτζρεσ αλλά αναγνϊριςαν

και τουσ laquoπλανϊμενουσ αςτζρεσraquo ι πλανιτεσ-τουσ πλανιτεσ που ονομάηονται ςιμερα Ερμισ Αφροδίτθ

Άρθσ Δίασ και Κρόνοσ (Ο Ήλιοσ και θ Σελινθ κεωροφνταν επίςθσ πλανιτεσ αφοφ κινοφνται ςε ςχζςθ με

τουσ απλανείσ αςτζρεσ) Η παρατιρθςθ ζδειξε ότι αυτοί οι επτά πλανιτεσ κινοφνται αργά ςτον ουρανό

μζςα ςτθ ςτενι λωρίδα του ηωδιακοφ κφκλου Μζχρι το 500 πΧ οι Βαβυλϊνιοι ιερείσ είχαν κακορίςει

αυτι τθ λωρίδα και είχαν αναγνωρίςει τουσ αςτεριςμοφσ που τθ χωρίηουν ςε δϊδεκα τμιματα των τριά-

ντα μοιρϊν τα ηϊδια που ζφκαςαν ωσ εμάσ Μετά τον κακοριςμό του ο ηωδιακόσ κφκλοσ μποροφςε να

χρθςιμοποιθκεί ωσ ζνα βολικό ςφςτθμα μζτρθςθσ για τθν ακριβι χαρτογράφθςθ των κινιςεων του Ήλι-

ου τθσ Σελινθσ και των άλλων πλανθτϊν και ωσ πθγι αςτρολογικϊν προβλζψεων25 Η αςτρολογικι

πλευρά τθσ βαβυλωνιακισ αςτρονομίασ απαιτεί μια ςφντομθ αναφορά Είναι ςαφζσ ότι οι αςτρολογικζσ

ανάγκεσ αποτζλεςαν ςθμαντικό κίνθτρο για τθν εξζλιξθ τθσ βαβυλωνιακισ μακθματικισ αςτρονομίασ

Ζνα ςφςτθμα ςυμβουλευτικισ αςτρολογίασ με ςκοπό τθ διατφπωςθ βραχυπρόκεςμων προβλζψεων

ςχετικά με τισ βαςιλικζσ υποκζςεισ ςτθ βάςθ των εκάςτοτε ουράνιων ςχθματιςμϊν αναδφκθκε από τθν

αςτρικι κρθςκεία -τθ ςυςχζτιςθ των άςτρων (και ιδιαίτερα των πλανθτϊν) με τουσ κεοφσ- και από τθν

προφανι ςχζςθ μεταξφ οριςμζνων ςυμβάντων ςτον ουρανό και των αλλαγϊν ςτισ εποχζσ και τθν καιρι-

κι κατάςταςθ26 Η βαβυλωνιακι αςτρολογία μεταδόκθκε ςτουσ αρχαίουσ Ζλλθνεσ οι οποίοι τθν επεξερ-

γάςτθκαν περαιτζρω και τθ μετζδωςαν με τθ ςειρά τουσ ςτον Μεςαίωνα τουσ Νεότερουσ Χρόνουσ και

τελικά ςτον 20ό αιϊνα Κατά τθ διάρκεια του μεγαλφτερου μζρουσ αυτισ τθσ μακράσ ιςτορικισ διαδρο-

25

Για τθ μεςοποταμιακι ι βαβυλωνιακι αςτρονομία βλ Neugebauer Exact Sciences in Antiquity κεφ 5middot Β L Van der Waerden και Peter Huber Science Awakening 2 κεφ 2-8middot van der Waerden Mathematics and Astronomy in Mesopotamiamiddot Asger Aaboe On Babylonian Planetary Theoriesmiddot και τα δοκίμια τθσ ςυλλογισ του Neugebauer Astronomy and History Για μια εξαιρετικά εξειδικευ-μζνθ ζκκεςθ βλ Otto Neugebauer A History of Ancient Mathematical Astronomy 1 347-555 26

Είναι επίςθσ πικανόν ότι θ ωροςκοπικι αςτρολογία θ οποία προβλζπει τθν πορεία τθσ ηωισ ενόσ ανκρϊπου από τισ κζςεισ των άςτρων κατά τθν ϊρα τθσ γζννθςθσ του διαμορφϊκθκε κατά τθ διάρκεια τθσ φςτερθσ βαβυλωνιακισ περιόδου Αυτό που ζχει ςθμαςία είναι ότι και τα δφο αυτά είδθ αςτρολογίασ απαιτοφν λεπτομερι γνϊςθ των θλιακϊν ςελθνιακϊν και άλλων πλανθτικϊν κινιςεων Βλ D Lindberg 1997 Οι απαρχζσ τθσ δυτικισ επιςτιμθσ ςελ 24


μισ θ αςτρονομικι και θ αςτρολογικι παράδοςθ ιταν ςτενά ςυνδεδεμζνεσ27

Δεν κα εξετάςουμε λε-

πτομερϊσ εδϊ τθν εξζλιξθ τθσ βαβυλωνιακισ μακθματικισ αςτρονομίασ Σθμαςία ζχει ότι κατά τθ διάρ-

κεια τθσ περιόδου 500-300 πΧ οι Βαβυλϊνιοι αςτρονόμοι-ιερείσ ζφκαςαν τθν τζχνθ τουσ ςε ςθμείο

που τουσ επζτρεπε να διαχειρίηονται μεγάλεσ ποςότθτεσ αςτρονομικϊν δεδομζνων και να προχωροφν

ςε ποικιλία αςτρονομικϊν προβλζψεων Κατείχαν αρικμθτικά μοντζλα ςε μορφι αρικμθτικϊν προό-

δων που τουσ επζτρεπαν να παρακολουκοφν τισ κακθμερινζσ κινιςεισ του Ήλιου και τθσ Σελινθσ ςτο

ηωδιακό κφκλο Από δεδομζνα τζτοιου είδουσ μποροφςαν να προβλζψουν τθν εμφάνιςθ τθσ νζασ Σελι-

νθσ (πράγμα ςθμαντικό για το θμερολόγιο κακϊσ θ νζα Σελινθ ςιμαινε τθν αρχι νζου μινα)middot μποροφ-

ςαν επίςθσ να προβλζψουν τισ εκλείψεισ τθσ Σελινθσ και τθ δυνατότθτα ι όχι θλιακϊν εκλείψεων κα

πρζπει να τονίςουμε ότι αυτζσ οι προβλζψεισ δεν βαςίηονταν ςτθ χριςθ γεωμετρικϊν μοντζλων όπωσ

ςτθν περίπτωςθ των αρχαίων Ελλινων αςτρονόμων αλλά ςτθ χριςθ αρικμθτικϊν μεκόδων οι οποίεσ

επιτρζπουν τθν αξιοποίθςθ των παρατθριςεων του παρελκόντοσ ςτο μζλλον28

Τζλοσ κα εξετάςουμε τα αιγυπτιακά και βαβυλωνιακά επιτεφγματα ςε ακόμθ μια γνωςτικι περιοχι

ςτθν Ιατρικι Μια ςειρά αιγυπτιακϊν ιατρικϊν παπφρων (γραμμζνων ςτθν περίοδο μεταξφ 2500-1200

πΧ) ζχουν διαςωκεί και προςφζρουν μιαν αποςπαςματικι εικόνα των κεραπευτικϊν τεχνϊν ςτθν αρ-

χαία Αίγυπτο Αρκετοί από αυτοφσ τουσ παπφρουσ δείχνουν κακαρά ότι οι αρχαίοι Αιγφπτιοι κεωροφςαν

τθν ειςβολι κακϊν δυνάμεων ι πνευμάτων ςτο ςϊμα ωσ μιαν από τισ κφριεσ αιτίεσ τθσ αςκζνειασ Η

ανακοφφιςθ προζκυπτε από τελετζσ που ςτόχευαν ςτον κατευναςμό ι τθν τρομοκράτθςθ των πνευμά-

των-εξορκιςμοφσ μαγικζσ ψαλμωδίεσ κακαρμοφσ ι τθ χριςθ κατάλλθλων φυλαχτϊν29 Κάποιοι κεοί

ςυςχετίςτθκαν ιδιαίτερα με κεραπευτικζσ λειτουργίεσ ι λατρείεσ ο Θωκ ο Ώροσ θ Κςισ ο Ιχμοτζπ30

Οι κεραπευτικζσ αγωγζσ ςτθν αρχαία Αίγυπτο δεν περιορίηονταν ςτθν προςευχι και ςτισ μαγι-

κζσ ψαλμωδίεσ και τελετουργίεσ Τα φαρμακολογικά ςκευάςματα προερχόμενα από ηωικζσ φυτικζσ ι

ορυκτζσ ουςίεσ ιταν επίςθσ διαδεδομζνα -αν και ςφμφωνα με τουσ αρχαίουσ Αιγυπτίουσ για να είναι

αποτελεςματικά κα ζπρεπε να παραςκευαςτοφν και να χρθςιμοποιθκοφν κάτω από κατάλλθλεσ τελε-

τουργικζσ ςυνκικεσ Ο πάπυροσ του Ebers (που χρονολογείται γφρω ςτα 1600 πΧ αλλά περιζχει υλικό

27

Για τθ βαβυλωνιακι αςτρολογία και τθ ςχζςθ τθσ με τθν αςτρονομία βλ van der Waerden και Huber Science Awakening 2 κεφ 5 28

Neugebauer Exact Sciences in Antiquity ςελ 104-9middot van der Waerden και Huber Science Awakening 2 κεφ6 Για μια πιο εκλαϊ-κευμζνθ ζκκεςθ βλ Stephen Toulmin και June Goodfield The Fabric of the Heavens κεφ 1 29

Μποροφςε κάποιοσ να επικαλεςτεί τουσ κεοφσ για προςταςίαmiddot μια προςευχι ςτο κεό Ώρο που βρίςκεται ςτον πάπυρο του Leyden περιλαμβάνει τα ακόλουκα laquoΧαίρε Ώρε Προςζρχομαι ςε εςζνα επαινϊ το κάλλοσ ςου κατάςτρεψε εςφ το κακό που βρίςκεται ςτα μζλθ μουraquo Sigerist History of Medicine 1276 Για τθν αιγυπτιακι ιατρικι εκτόσ από τον Sigerist βλ Paul Ghal-ioungui The House of Life Per Ankh Magic and Medical Science in Ancient Egyptmiddot και John R Harris Medicine ςτθ ςυλλογι Harris (ed) The Legacy of Egypt Για τθ χειρουργικι βλ Guido Majno The Healing Hand κεφ 3 30

Η πεποίκθςθ ότι ζνασ ειδικόσ κεόσ είναι υπεφκυνοσ για κάκε ςωματικό όργανο και κα μποροφςε να επικλθκεί για τθ κεραπεία αυτοφ του οργάνου εμφανίηεται ευρζωσ διαδεδομζνθ Φυςικά όλεσ αυτζσ οι τελετζσ απαιτοφςαν τθ βοικεια ενόσ ειδικοφ γνω-ςτοφ για τθν αγνότθτα του ο οποίοσ ιξερε τισ απαιτοφμενεσ ψαλμωδίεσ και μποροφςε να βεβαιϊςει ότι θ τελετουργία διεξαγόταν με τον κατάλλθλο τρόπο μζχρι τθν τελευταία λεπτομζρεια αυτόσ ιταν ο ιερζασ-κεραπευτισ Βλ D Lindberg 1997 όπ παρ ςελ 25


αντιγραμμζνο από πολφ παλαιότερα κείμενα) περιζχει ιατρικζσ ςυνταγζσ για τθν αντιμετϊπιςθ πακιςε-

ων του δζρματοσ των ματιϊν του ςτόματοσ των άκρων του πεπτικοφ και του αναπαραγωγικοφ ςυςτι-

ματοσ και άλλων εςωτερικϊν οργάνων κακϊσ και για τθ κεραπεία τραυμάτων εγκαυμάτων αποςτθμά-

των ελκϊν όγκων πονοκεφάλων διογκωμζνων αδζνων και τθ δυςοςμία τθσ αναπνοισ31

Η χειρουργικι αποτελεί αντικείμενο ενόσ άλλου παπφρου γνωςτοφ ωσ πάπυροσ του Edwin

Smith (και γραμμζνου περίπου τθν ίδια περίοδο με τον πάπυρο του Ebers) ο οποίοσ περιζχει ζνα χει-

ρουργικό εγχειρίδιο που περιγράφει ςυςτθματικά τθ κεραπεία τραυμάτων καταγμάτων και εξαρκρϊ-

ςεων32 Ζνα από τα αξιοςθμείωτα χαρακτθριςτικά των δφο παπφρων είναι θ προςεκτικι ταξινόμθςθ ι-

ςτορικϊν διαφόρων αςκενειϊν τα οποία ξεκινοφν από τθν περιγραφι του προβλιματοσ και ςυνεχίηουν

με τθ διάγνωςθ τθν ετυμθγορία (ωσ προσ το αν θ αςκζνεια είναι ιάςιμθ ι ανίατθ) και τθ κεραπευτικι

αγωγι Η μεςοποταμιακι ιατρικι παρουςιάηει πολλά από τα χαρακτθριςτικά των αιγυπτιακϊν κεραπευ-

τικϊν πρακτικϊν Οι βαβυλωνιακζσ πιλινεσ πινακίδεσ όπωσ και οι αιγυπτιακοί πάπυροι περιλαμβάνουν

ιςτορικά αςκενειϊν ςυςτθματικά ταξινομθμζνα κατά είδοσ και πολλά από αυτά αποκαλφπτουν προςε-

κτικι παρατιρθςθ των ςυμπτωμάτων και οξυδερκείσ προγνϊςεισ Οι κεραπευτζσ τθσ Μεςοποταμίασ

ιταν εξίςου επιδζξιοι ςτθ χειρουργικι και ςτθν παραςκευι των φαρμακευτικϊν ςκευαςμάτων Όπωσ

και ςτθν Αίγυπτο θ ιατρικι ειδίκευςθ αναπτφχκθκε μζχρι ζνα οριςμζνο βακμό -οι διάφορεσ κατθγορίεσ

κεραπευτϊν απζκτθςαν κάπωσ διαφοροποιθμζνεσ ειδικότθτεσ και λειτουργίεσ Και πάλι ςυναντοφμε τθ

κεραπεία ςτενά ςυνδεδεμζνθ με τθ κρθςκεία και με πρακτικζσ που ςιμερα κα κεωροφςαμε μαγικζσ Η

αςκζνεια αντιμετωπιηόταν ωσ το αποτζλεςμα τθσ ειςβολισ κακϊν πνευμάτων ςτο ςϊμα (θ οποία οφει-

λόταν ςτθ μοίρα τθν απροςεξία τθν αμαρτία ι τθ βαςκανία) Η κεραπεία ςτόχευε ςτθν εξάλειψθ του

ειςβάλλοντοσ πνεφματοσ μζςω τθσ μαντικισ (ςυμπεριλαμβανομζνθσ και τθσ ερμθνείασ αςτρολογικϊν

οιωνϊν) τθσ κυςίασ τθσ προςευχισ και των μαγικϊν τελετουργιϊν33

Αυτι θ ςφντομθ παρουςίαςθ των αιγυπτιακϊν και μεςοποταμια-κϊν ςυνειςφορϊν ςτα μακθματικά

ςτθν αςτρονομία και ςτισ κεραπευτικζσ τζχνεσ μασ προςφζρει μια ςφντομθ ματιά ςτισ απαρχζσ τθσ δυτι-

κισ επιςτθμονικισ παράδοςθσ και ζνα πλαίςιο μζςα ςτο οποίο μποροφμε να εξετάςουμε τα αρχαία ελ-

λθνικά επιτεφγματα Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι αρχαίοι Ζλλθνεσ είχαν ςυνείδθςθ του ζργου των προ-

κατόχων τουσ από τθν Αίγυπτο και τθ Μεςοποταμία και επωφελικθκαν από αυτό

Παρακάτω κα δοφμε τον τρόπο με τον οποίο αυτά τα επιτεφγματα τθσ αιγυπτιακισ και μεςοποταμιακισ

ςκζψθσ ειςιχκθςαν ςτθν ελλθνικι φυςικι φιλοςοφία και βοικθςαν ςτθ διαμόρφωςθ τθσ

31

Β Ebell The Papyrus Ebers 32

James Henry Breasted The Edwin Smith Surgical Papyrus 33

Για τθ μεςοποταμιακι ιατρικι βλ Sigerist History of Medicine1 κεφ4middot Robert Biggs Medicine in Ancient Mesopotamia Majno Healing Hand κεφ 2


και ςτην επιβεβαύωςη ό διϊψευςη θεωριών ςχετικϊ με τη ςυμπεριφορϊ τησ Ένασ ιςχυριςμόσ εύναι

κατϊ ςυνϋπεια επιςτημονικόσ αν και μόνο αν ϋχει πειραματικό θεμελύωςη

(5) Ένασ τϋτοιοσ οριςμόσ με τη ςειρϊ του οδηγεύ εύκολα ςε προςπϊθειεσ οριςμού τησ επιςτόμησ

ςύμφωνα με τη γνωςιολογικό τησ βϊςη (το εύδοσ τησ εγγύηςησ που υποτύθεται ότι ςυνοδεύει τουσ

ιςχυριςμούσ τησ) ό ακόμη ςύμφωνα με την επιμονό με την οπούα οι επιςτόμονεσ ςυμμερύζονται

τουσ ιςχυριςμούσ τησ Έτςι ο Bertrand Russell υποςτόριξε ότι laquoδεν εύναι το τι πιςτεύει ο ϊνθρωποσ

τησ επιςτόμησ αυτό που τον χαρακτηρύζει αλλϊ το πώσ και το γιατύ το πιςτεύει Οι πεποιθόςεισ του

βρύςκονται ςυνεχώσ υπό ϋλεγχο και δεν εύναι δογματικϋσmiddot βαςύζονται ςε ςτοιχεύα και όχι ςτην αυθε-

ντύα ό την ενόραςηraquo1 Σύμφωνα με αυτό την ϊποψη η επιςτόμη εύναι ϋνασ προνομιούχοσ τρόποσ

γνώςησ και θεμελύωςησ αυτόσ τησ γνώςησ

(6) Σε διϊφορα laquoςυμφραζόμεναraquo η επιςτόμη δεν ορύζεται από τη μεθοδολογύα ό τη γνωςιολογικό

βϊςη τησ αλλϊ από το περιεχόμενο τησ Η επιςτόμη θεωρεύται ςε αυτό την περύπτωςη ωσ ϋνα ορι-

ςμϋνο ςύνολο πεποιθόςεων ςχετικών με τη φύςη λιγότερο ό περιςςότερο αυτό αποτελεύ το τρϋχον

περιεχόμενο τησ Φυςικόσ τησ Χημεύασ τησ Βιολογύασ τησ Γεωλογύασ και των ϊλλων παρόμοιων

κλϊδων Σύμφωνα με αυτό το κριτόριο η πύςτη ςτην αλχημεύα την αςτρολογύα ό την παραψυχολο-

γύα εύναι μη επιςτημονικό

(7) Οι όροι laquoεπιςτόμηraquo και laquoεπιςτημονικόσraquo χρηςιμοποιούνται ςυχνϊ για κϊθε διαδικαςύα ό πεπού-

θηςη που χαρακτηρύζεται από αυςτηρότητα ακρύβεια ό αντικειμενικότητα Σύμφωνα με αυτό τη

χρόςη των όρων ο Sherlock Holmes εύχε υιοθετόςει μια επιςτημονικό προςϋγγιςη ςτην ϋρευνα του

εγκλόματοσ

(8) Τϋλοσ οι όροι laquoεπιςτόμηraquo και laquoεπιςτημονικόσraquo χρηςιμοποιούνται ςυχνϊ απλώσ ωσ γενικού χα-

ρακτηριςμού επιδοκιμαςύασ -επύθετα που ςυνοδεύουν ότι θα θϋλαμε να επικροτόςουμε

Το ςυμπϋραςμα αυτόσ τησ ςύντομησ και ελλιπούσ επιςκόπηςησ υπόρξε ύςωσ πρόδηλο εξαρ-

χόσ πολλϋσ λϋξεισ (και μϊλιςτα αυτϋσ που μασ ενδιαφϋρουν ιδιαύτερα) ϋχουν πολλαπλϋσ ςημαςύεσ

οι οπούεσ διαφοροποιούνται ανϊλογα με τα ςυγκεκριμϋνα ςυμφραζόμενα τησ χρόςησ Αυτϋσ οι ςη-

μαςύεσ εύναι ϊλλεσ φορϋσ αμοιβαύα ςυμβατϋσ και ςυμπληρωματικϋσ και ϊλλεσ όχι Επιπλϋον θα ό-

ταν ανώφελο να προςπαθόςει κανεύσ να εξαλεύψει την ποικιλύα των χρόςεων

Η γλώςςα δεν εύναι ϋνα ςύνολο κανόνων θεμελιωμϋνων ςτη φύςη του ςύμπαντοσ αλλϊ ϋνα ςύνολο

ςυμβϊςεων υιοθετημϋνο από μια ομϊδα ανθρώπων κϊθε ςημαςύα του όρου laquoεπιςτόμηraquo που ςυζη-

τόθηκε παραπϊνω αποτελεύ μια τϋτοια ςύμβαςη αποδεκτό από μια ευμεγϋθη κοινότητα η οπούα

εύναι απύθανο να παραιτηθεύ αμαχητύ από την προςφιλό τησ χρόςη Τοποθετώντασ το ζότημα κϊ-

πωσ διαφορετικϊ η λεξικογραφύα θα πρϋπει να αςκεύται ωσ περιγραφικό και όχι ωσ κανονιςτικό

1 Russell Bertrand A History of Western Philosophy 2

θ εκδ ςελ 514


















































































































και

























ράσ5

















































































































11




































14






από αιϊνεσ





























15
































16





































19



































21

























22




































25






























27



































31





















































































































και

























ράσ5

















































































































11




































14






από αιϊνεσ





























15
































16





































19



































21

























22




































25






























27



































31






ράσ5

















































































































11




































14






από αιϊνεσ





























15
































16





































19



































21

























22




































25






























27



































31





















































































11




































14






από αιϊνεσ





























15
































16





































19



































21

























22




































25






























27



































31




































14






από αιϊνεσ





























15
































16





































19



































21

























22




































25






























27



































31








από αιϊνεσ





























15
































16





































19



































21

























22




































25






























27



































31


































16





































19



































21

























22




































25






























27



































31





































19



































21

























22




































25






























27



































31




































21

























22




































25






























27



































31



























22




































25






























27



































31

































25






























27



































31































27



































31


































31




Οι πηγέσ τησ επιςτή ησ - NTUA · Σημειώζεις για ζπουδαζηές...

Documents

Transcript of Οι πηγέσ τησ επιςτή ησ - NTUA · Σημειώζεις για ζπουδαζηές...