Ένας κινηματογραφιστής μέσα στην τάξηΓιώργος Διδυμιώτης

Εισαγωγή

Τα Βιντεομουσεία είναι ένα πρόγραμμα Οπτικοακουστικής Παιδείας στο οποίο μαθητές 12-18 ετών μαθαίνουν να χρη-σιμοποιούν τα εκφραστικά μέσα του κινηματογράφου και φτιάχνουν ένα μικρού μήκους ντοκιμαντέρ. Η εκπαιδευτική διαδικασία στην οποία συμμετείχα ως κινηματογραφιστής πραγματοποιήθηκε στο σχολείο, σε 10-12 συναντήσεις και κάθε συνάντηση διήρκησε περίπου 3 ώρες. Σε αυτό το χρο-νικό διάστημα συνεργάστηκα με μια εκπαιδευτικό και στό-

χος μας ήταν να αποκτήσουν οι μαθητές βασικές γνώσεις της γλώσσας του κινηματογράφου. Κύρια επιδίωξή μας ήταν ο συνδυασμός θεωρίας και πρακτικών ασκήσεων, ώστε να μπορούν οι μαθητές να εφαρμόζουν άμεσα όσα διδάσκονται. Κατά τη διάρκεια της συμμετοχής ενός κινηματογραφιστή στο πρόγραμμα των Βιντεομουσείων προκύπτουν ποικίλα συμπεράσματα για τη σχέση των μαθητών με την Οπτικοα-κουστική Παιδεία και κυρίως με την τέχνη του κινηματογρά-

Μαθητές σε γύρισμα, Αθήνα/Μαραθώνας, 2012.

40 Βιντεομουσεία: αποτυπώνοντας ίχνη της προσωπικής μας κουλτούραςMια πρόταση Οπτικοακουστικής Παιδείας για νέους

φου. Στο κείμενο που ακολουθεί γίνεται μια προσπάθεια κα-ταγραφής τέτοιων συμπερασμάτων, με σκοπό να αναδείξει ότι η Οπτικοακουστική Παιδεία δεν είναι μόνο χρήσιμη αλλά και βασική ανάγκη των σύγχρονων κοινωνιών.

Ο κινηματογράφος είναι ομαδική δουλειά

Κατά τη διάρκεια παραγωγής μιας ταινίας όσοι συμμετέχουν δρουν ομαδικά, έχοντας ένα κοινό όραμα. Στην περίπτωση του ντοκιμαντέρ, όπως είναι τα Βιντεομουσεία, υπάρχει η δυ-νατότητα συμμετοχής πολλών παιδιών σε διαφορετικά στά-δια της παραγωγής, στην έρευνα, στη συλλογή αρχειακού υλικού, στο σενάριο, στη σκηνοθεσία, στο μοντάζ κ.α. Κάθε κατηγορία περιλαμβάνει υποκατηγορίες, παρέχοντας τη δυ-νατότητα σε όλους όσους συμμετέχουν να διαλέξουν ποιο πεδίο τους ενδιαφέρει, τι τους ταιριάζει και με ποιο τρόπο μπορούν να φανούν χρήσιμοι στην υπόλοιπη ομάδα. Αυτό το γεγονός ενισχύεται από τη διαπίστωση, η οποία προέκυψε ύστερα από προσωπική παρατήρηση, κατά τη διαδικασία δι-ανομής ρόλων και καθηκόντων και διασταυρώθηκε σε συζη-τήσεις με τους εκπαιδευτικούς: Στη διάρκεια του προγράμμα-τος ξεχωρίζουν μαθητές που ως εκείνη τη στιγμή βρίσκονταν στο περιθώριο της μικρής κοινωνίας μιας σχολικής τάξης. Ο κινηματογράφος στο σχολείο ως κάτι καινούργιο, που ανοίγει νέους ορίζοντες και δίνει νέες ευκαιρίες συμμετοχής στα κοι-νά, είναι μια πολύ καλή ευκαιρία για μαθητές που βρίσκονται στο περιθώριο να αναπτύξουν δεξιότητες και να δείξουν τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντά τους. Βρίσκουν έτσι ένα ρόλο, πολλές φορές πρωταγωνιστικό, που όχι μόνο τους καθιστά ισότιμους με τους συμμαθητές τους, αλλά τους συνοδεύει και στις υπόλοιπες δραστηριότητες και στην καθημερινότητα της σχολικής ζωής.

Η τέχνη ως συμμετοχή στην κοινωνία

Η διαδικασία παραγωγής μιας ταινίας μικρού μήκους από μα-θητές στο πλαίσιο του προγράμματος των Βιντεομουσείων όχι μόνο αντανακλά την κουλτούρα και τις απόψεις των δη-μιουργών, αλλά και εκπαιδεύει τα παιδιά στην καλύτερη ανά-γνωση και αποκωδικοποίηση των οπτικοακουστικών προϊό-ντων. Δημιουργούνται με αυτό τον τρόπο άμυνες απέναντι στον καταιγισμό εικόνων που προβάλλονται στις σύγχρονες κοινωνίες. Με την ταινία που φτιάχνουν οι νεαροί κινηματο-γραφιστές ανακαλύπτουν τον κόσμο, τον ερμηνεύουν, κατα-θέτουν την άποψή τους και τις προτάσεις τους. Η ταινία είναι μια παρέμβασή τους στην κοινωνία, ένας τρόπος να συμμε-τέχουν στα κοινά. Παρεμβαίνουν και συμμετέχουν μέσα από μια πρωτόγνωρη και γοητευτική διαδικασία, χρησιμοποιώ-ντας μια νέα γλώσσα, τη γλώσσα της κινηματογραφικής τέ-χνης. Φυσικά, η εκμάθηση της γλώσσας και της αισθητικής του κινηματογράφου, όπως γίνεται στο πρόγραμμα των Βι-ντεομουσείων, δεν έχει στόχο να φτιάξει κινηματογραφιστές. Η χρονική διάρκεια του προγράμματος δεν επιτρέπει την περαιτέρω εμβάθυνση στην κινηματογραφική εκπαίδευση. Άλλωστε, αυτός είναι στόχος των κινηματογραφικών σχολών σε ανώτερες βαθμίδες εκπαίδευσης.

Μαθητές σε γύρισμα, Αθήνα/Παλλήνη, 2012.

Ο κινηματογραφιστής και ο μαθητής ως συν- δημιουργοί

Είναι σημαντικό για έναν καλλιτέχνη να έρχεται σε επαφή με μαθητές και να μπαίνει στη διαδικασία της συν-δημιουργίας. Η σχέση που δομείται είναι ευεργετική και για τις δύο πλευ-ρές, καθώς ο κινηματογραφιστής προσφέρει γνώσεις και εμπει-ρία, ενώ ταυτόχρονα οι μαθητές τον τροφοδοτούν με ιδέες, φαντασία, αγνά και ειλικρινή αισθήματα για την τέχνη, απαλ-λαγμένοι από όποια εμπορική ή άλλη σύμβαση.

41

A’ ΜΕΡΟΣ – Βιντεομουσεία: το πρόγραμμα και η Σύμπραξη

Ο κινηματογραφιστής που μπαίνει σε μια τάξη για να δι-δάξει σινεμά πρέπει να είναι ενεργός επαγγελματικά, με άλλα λόγια να δουλεύει σε ταινίες ή τηλεοπτικές παραγωγές. Έτσι έχει την ευκαιρία να μεταφέρει μια πιο σωστή και επίκαιρη ει-κόνα της κινηματογραφικής πραγματικότητας. Τα παραδείγ-ματα που δεν αναφέρονται στο παρελθόν αλλά στο παρόν αναγνωρίζονται άμεσα από τους μαθητές και τους επιτρέ-πουν να προσεγγίζουν γρήγορα τους στόχους των συναντή-σεων με τον κινηματογραφιστή. Ουσιαστικά, ο κινηματογρα-φιστής μιλάει για κάτι που συμβαίνει, είναι ζωντανό γι’ αυτόν και τους συνεργάτες του. Μιλάει για κάτι που τον αφορά και δεν τον υποχρεώνει να ανασύρει εικόνες, θεωρίες, πρακτικές και παραδείγματα από το παρελθόν.

Ο δραστήριος και ενεργός κινηματογραφιστής έχει συ-νείδηση του ρόλου του μέσα στην τάξη. Δεν αντικαθιστά τον εκπαιδευτικό, καθώς γνωρίζει ότι η δουλειά του έχει δια-φορετική στοχοθεσία. Επίσης, οι μαθητές αναγνωρίζουν το ρόλο αυτό και τον αντιμετωπίζουν ανάλογα. Δεν τον συνδέ-ουν και δεν τον συγκρίνουν με τους εκπαιδευτικούς, γεγονός που επιτρέπει να δημιουργηθεί μια σχέση συνεργασίας με-ταξύ ειδικού και εκπαιδευόμενου, επαγγελματία και ερασιτέ-χνη, η οποία έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά από τη σχέση εκπαιδευτικού και μαθητή. Αυτή η σχέση εξασφαλίζει αρμο-νική και υγιή συνεργασία κατά τη διάρκεια παραγωγής μιας

ταινίας, όπως αυτής του προγράμματος των Βιντεομουσείων. Οι μαθητές εμπιστεύονται τον κινηματογραφιστή, ζητούν τη συμβουλή του και δρουν απαλλαγμένοι από το άγχος της εξέτασης ή της βαθμολόγησης. Έχουν την ευκαιρία να δη-μιουργήσουν και να εκφραστούν έχοντας ένα σύμμαχο που γνωρίζει πρακτικές και μέσα επίλυσης προβλημάτων και εί-ναι δίπλα τους όποτε τον χρειαστούν.

Η δράση ενός κινηματογραφιστή σε μια τάξη αποκτά προστιθέμενη αξία χάρη στις γνώσεις του για την τεχνολο-γική εξέλιξη στους τομείς της εικόνας και του ήχου. Ο ενερ-γός κινηματογραφιστής χρησιμοποιεί την τεχνολογία και στην καθημερινότητά του βιώνει την εξέλιξή της. Γι’ αυτό το λόγο έχει τη δυνατότητα να δίνει άμεσες και κατατοπιστικές απαντήσεις στα ερωτήματα των μαθητών. Επιπλέον, οι πολύ γρήγοροι ρυθμοί ανάπτυξης στην τεχνολογία των οπτικοα-κουστικών μέσων συναρπάζουν τους μαθητές, ειδικότερα σήμερα που μια μαθητική ταινία μπορεί να γυριστεί, να μο-νταριστεί και να προβληθεί σε όλες τις γωνίες της γης πιο εύ-κολα και κυρίως πιο γρήγορα από ποτέ άλλοτε. Τα ψηφιακά μέσα δίνουν τη δυνατότητα στους νέους κινηματογραφιστές να υλοποιήσουν τις ιδέες τους άμεσα και με απτά αποτελέ-σματα.

Ο κινηματογραφιστής μυεί τους μαθητές στη σωστή χρήση της τεχνολογίας, ώστε αυτή να απομυθοποιείται και

Μαθητές σε γύρισμα, Αθήνα/Παλλήνη, 2012.

42 Βιντεομουσεία: αποτυπώνοντας ίχνη της προσωπικής μας κουλτούραςMια πρόταση Οπτικοακουστικής Παιδείας για νέους

να γίνεται απλό εργαλείο στην υπηρεσία της τέχνης, απλό μέσο στην υπηρεσία της έκφρασης. Ωστόσο, όσο τα ομο-λογουμένως εντυπωσιακά εργαλεία του κινηματογράφου συγκινούν τους μαθητές και κλέβουν την παράσταση, τόσο θα πρέπει να υπενθυμίζεται ότι παραμένουν απλά εργαλεία. Η συνεργασία, η ανάπτυξη δεξιοτήτων και η δυνατότητα δημιουργίας και επικοινωνίας μέσω της κινηματογραφικής γλώσσας αναδεικνύονται σημαντικότερα εργαλεία στη διάρ-κεια των συναντήσεων, και κυρίως κατά την παραγωγή της ταινίας. Επίσης, όσο πιο καλά γνωρίζουν τη γλώσσα του σι-νεμά τόσο προτιμούν τη γνήσια, χειροποίητη κατασκευή από τα τεχνάσματα ή τα εφέ που τους προσφέρουν απλόχερα οι ψηφιακές μηχανές. Αυτό συμβαίνει όσο η ομάδα αισθάνεται ότι παράγει ένα δικό της προϊόν, εκμεταλλευόμενο τις ψηφια-κές ευκολίες αλλά ανεξάρτητο από αυτές, λειτουργώντας αυ-τόνομα, χωρίς να χειραγωγείται από τον κινηματογραφιστή ή τον εκπαιδευτικό. Εντέλει, αυτό που συγκινεί πραγματικά τους μαθητές είναι ότι συνθέτουν κάτι με τα ίδια τους τα χέ-ρια από την αρχή ως το τέλος.

Ο κινηματογραφιστής και ο εκπαιδευτικός

Κάθε ταινία στο πλαίσιο του προγράμματος Βιντεομουσεία δίνει στους μαθητές την ευκαιρία να δουλέψουν συλλογικά, προσπερνώντας τις όποιες διαφορές μπροστά στην πρόκλη-ση της δημιουργίας. Στο σχολείο μέσω του προγράμματος στόχος είναι να πουν οι μαθητές μια δική τους ιστορία, να εκ-φράσουν τις δικές τους ανάγκες και να στείλουν το δικό τους μήνυμα στους μικρούς και μεγάλους θεατές. Για να γίνει αυτό, πρέπει κινηματογραφιστής και εκπαιδευτικός να συνεργάζο-νται αρμονικά, αναγνωρίζοντας ο καθένας τα όρια παρεμ-

βολής του στο χώρο του άλλου. Ο κινηματογραφιστής δεν μπορεί να είναι εκπαιδευτικός, αλλά ούτε και ο εκπαιδευτικός να είναι κινηματογραφιστής. Φυσικά, κάποιες στιγμές κατά τη διάρκεια των συναντήσεων ο κινηματογραφιστής είναι πιθανό και θεμιτό να λειτουργεί ως εκπαιδευτικός, αλλά και ο εκπαιδευτικός να αναλάβει ένα μέρος της διαδικασίας, όπως για παράδειγμα την υλοποίηση ασκήσεων ή το συντονισμό των συζητήσεων και την καταγραφή ιδεών και απόψεων. Παρ’ όλα αυτά, οι ρόλοι είναι διακριτοί και πρέπει να φαίνο-νται ως τέτοιοι, ώστε οι μαθητές να έχουν μπροστά τους ένα ζωντανό παράδειγμα αποτελεσματικής συνεργασίας. Έτσι, και ίδιοι με τη σειρά τους δουλεύουν ομαδικά μπαίνοντας σε μια διαδικασία, αυτή της κινηματογραφικής δημιουργίας, που είναι στο σύνολό της συλλογική.

Το ντοκιμαντέρ ως γέφυρα ανταλλαγής

Η περίπτωση της παραγωγής ενός ντοκιμαντέρ και συγκε-κριμένα των Βιντεομουσείων όμως έχει και άλλες διαστάσεις. Το ντοκιμαντέρ ως κινηματογραφικό είδος επιχειρεί να κατα-γράψει με δημιουργικό τρόπο την πραγματικότητα. Επιχειρεί να συλλάβει «τη ζωή επ’ αυτοφώρω», όπως έλεγαν οι πρώτοι κινηματογραφιστές. Είναι δηλαδή το μέσο που δίνει τη δυνα-τότητα στον κινηματογραφιστή να μιλήσει για κάτι που τον αφορά, για τη ζωή του, τις ανάγκες, τις απορίες του και ό,τι άλλο θέλει, χρησιμοποιώντας πραγματικές εικόνες. Μπορεί να παρουσιάσει την άποψή του για τον κόσμο που τον περι-βάλλει και για το ρόλο του μέσα σε αυτόν. Οι δημιουργοί των Βιντεομουσείων όχι μόνο έχουν την ευκαιρία να φτιάξουν το δικό τους ντοκιμαντέρ, αλλά ταυτόχρονα έρχονται σε επαφή με τις ταινίες συνομηλίκων τους από άλλες χώρες. Η γλώσσα

Επιμόρφωση εκπαιδευτικών, άσκηση εγγραφής σπικάζ, Αθήνα, 10/2010.

43

A’ ΜΕΡΟΣ – Βιντεομουσεία: το πρόγραμμα και η Σύμπραξη

του σινεμά συνδέει πλέον και γίνεται γέφυρα επικοινωνίας μεταξύ νέων από την Ελλάδα και τη Γερμανία. Η αμεσότητα της κινηματογραφικής εικόνας, και μάλιστα του ντοκιμαντέρ, προσπερνά τα σύνορα και όποιες κοινωνικές και πολιτιστικές διαφορές υπάρχουν και καθιστά επιτυχημένη τη διαδικασία της επικοινωνίας και της ανταλλαγής ιδεών. Με αυτή την ανταλλαγή οι μαθητές αντιλαμβάνονται ότι όσο διαφορετικό και αν είναι το πλαίσιο της καθημερινότητας ενός νέου στη Γερμανία από εκείνο ενός νέου στην Ελλάδα, τόσο οι ανάγκες είναι κοινές: η ανάγκη για ερμηνεία του κόσμου, η ανάγκη για επικοινωνία, η ανάγκη για αγάπη και αποδοχή. Ο ρόλος του κινηματογραφιστή σε αυτή τη διαδικασία είναι να ενθαρρύ-νει τους μαθητές να αναδείξουν τα θέματά τους και να τους βοηθήσει να τα αναπτύξουν χρησιμοποιώντας τα εκφραστι-κά μέσα του κινηματογράφου.

Επίλογος

Η επικοινωνία και η καλλιέργεια δεσμών μεταξύ των ανθρώ-πων θέτουν τη βάση για να γίνει ο κόσμος καλύτερος. Η τέ-χνη δημιουργεί δίαυλους επικοινωνίας, τους οποίους ανοίγει διάπλατα ο κινηματογράφος με τα εκφραστικά του μέσα. Στο πρόγραμμα των Βιντεομουσείων ενεργοποιούνται πεδία διά-δρασης σε τέτοιο βαθμό, ώστε δομούνται αυτοί οι δίαυλοι, οι οποίοι πρέπει πάση θυσία να διατηρούνται ανοιχτοί. Βα-σίζονται σε αξίες όπως ο σεβασμός στη διαφορετικότητα και η ομαδικότητα και ουσιαστικά κάνουν πράξη το ζητούμενο για τη σύγχρονη Ευρώπη, τη διαπολιτισμική συνεργασία. Οι μαθητές/κινηματογραφιστές ως ερασιτέχνες είναι έτοιμοι να φτιάξουν τις «πραγματικά μεγάλες ταινίες, σκηνοθετημένες με αλήθεια και τέχνη», οι οποίες «θα είναι έργο ερασιτεχνών με την κατά λέξη έννοια που υποδεικνύει κάποιον, ο οποίος είναι παθιασμένος με αυτό που κάνει και το συντηρεί για να

έχει την ικανοποίηση να το πραγματώνει, όχι με εμπορικό σκοπό», όπως έγραψε ο Robert Flaherty. Η συμβολή του κι-νηματογράφου στην εκπαιδευτική διαδικασία είναι φανερό πως ξεπερνά τα όρια της καλλιτεχνικής δραστηριότητας. Οι μαθητές έχουν ένα όπλο στα χέρια τους και είναι στην κρίση τους αν θα το χρησιμοποιήσουν όχι μόνο για να κάνουν τον κόσμο καλύτερο, αλλά και για να τον αλλάξουν. Γιατί όχι;

ΒιβλιογραφίαAndersen D., Hansen S., Jensen J. (1975), Το Κόκκινο Βιβλιαράκι των

Μαθητών, Βέργος, ΑθήναSadoul G. (1985), Το Ντοκυμαντέρ, Από τον Βερτώφ στον Ρους, Κάμερα-

Μάτι και Κάμερα-Στυλό, Αιγόκερος, Αθήνα

Ο Γιώργος Διδυμιώτης κατάγεται από τα Κύθηρα και ζει στον Πειραιά. Σπούδασε κινηματογράφο και Μ.Μ.Ε. στην Αγγλία. Από το 1999 εργάζεται ως σκηνοθέτης και μοντέρ σε κινηματογραφικές και τηλεοπτικές παραγωγές. Από το 2002 διδάσκει σκηνοθεσία και μοντάζ σε σχολεία, εργαστήρια και σεμινάρια λαϊκής επιμόρφωσης.

Μαθητές σε άσκηση ντοκιμαντέρ, Αθήνα, 10/2011.