Οικονομική κρίση και πολιτική

γελοιογραφία

Από την εποχή του Τρικούπη και του

Βενιζέλου στη σύγχρονη Ελλάδα

1

Σύντομη παρουσίαση της ερευνητικής εργασίας

Με αφορμή την οικονομική κρίση που βιώνει σήμερα η Ελλάδα έγινε

προσπάθεια να εξεταστούν δύο από τις σημαντικότερες περιόδους

σταθμούς στην ελληνική οικονομία: η εποχή του Χαρίλαου Τρικούπη

(1893) και του Ελευθέριου Βενιζέλου (1932).

Χρησιμοποιώντας το σατιρικό τύπο και την πολιτική γελοιογραφία κάθε

εποχής ως ιστορική πηγή διερευνήθηκαν:εποχής ως ιστορική πηγή διερευνήθηκαν:

• Οι προσωπικότητες των δύο πολιτικών

• Το ιστορικό πλαίσιο και οι συνθήκες που οδήγησαν στην πτώχευση

όπως αποτυπώθηκαν από τη σατιρική πένα δημοσιογράφων και

σκιτσογράφων της αντίστοιχης περιόδου.

Τέλος, αναζητήσαμε ομοιότητες και διαφορές με την παρούσα κατάσταση

της ελληνικής οικονομίας, κοινωνίας και πολιτικής σκηνής.

2

Αποσαφήνιση βασικών εννοιών

Η έννοια της κρίσης

Κρίση ονομάζουμε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης, μία αιφνίδια αλλαγή, που προκαλεί ένα

πιεστικό πρόβλημα, το οποίο πρέπει να λυθεί άμεσα. Η κρίση μπορεί να αφορά μία επιχείρηση

ένα σπίτι, μία κοινότητα και στην περίπτωση που εξετάζουμε, ένα ολόκληρο έθνος.

Η έννοια του όρου οικονομική κρίση

Οικονομική κρίση ενός κράτους ονομάζουμε τη διαρκή και αισθητή μείωση της οικονομικής

δραστηριότητας κυρίως στον τομέα των επενδύσεων, οι οποίες όταν αυξομειώνονται

συμπαρασύρουν και όλα τα υπόλοιπα οικονομικά μεγέθη.

Η έννοια του όρου πτώχευση-χρεοκοπία

Η κρατική πτώχευση είναι στην ουσία η εξαγγελία της κυβέρνησης με την οποία καθιστά διεθνώς

γνωστή την αδυναμία της να πληρώσει τα ληξιπρόθεσμα χρέη της χώρας ή ενός μέρους τους ή

ακόμη και των τόκων τους και η συνακόλουθη στάση πληρωμών εφόσον υπάρχουν άδεια ταμεία

και δεν υπάρχει δυνατότητα περαιτέρω δανεισμού. Η κρατική πτώχευση επιβαρύνει τους

πιστωτές μιας χώρας, το ίδιο το κράτος, την οικονομία και κυρίως τους πολίτες.

3

Αποσαφήνιση βασικών εννοιών

Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος ονομάζεται ο έλεγχος των οικονομικών ενός κράτους από άλλα,

με σκοπό τη συλλογή των χρεών του κράτους αυτού. Στην Ελλάδα ο Διεθνής Οικονομικός

Έλεγχος επιβλήθηκε για πρώτη φορά το 1898 (Commission Internationale Financière)

Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) είναι ένας διεθνής οργανισμός ο οποίος επιβλέπει το

παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα παρακολουθώντας τις συναλλαγματικές ισοτιμίες και τα

ισοζύγια πληρωμών και προσφέροντας οικονομική και τεχνική βοήθεια όταν του ζητηθεί. Το ΔΝΤ

ιδρύθηκε στις 27 Δεκεμβρίου του 1945 στην Ουάσιγκτον κατόπιν συνομολόγησης 29 χωρών που

είχαν συμβάλει στο 80% του κεφαλαίου.

Κύριος σκοπός του εν λόγω οργανισμού είναι η προώθηση της διεθνούς νομισματικής

συνεργασίας μεταξύ των κρατών-μελών με ισόρροπη ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου. Για τον

σκοπό αυτό προωθούνται συγκεκριμένα μέτρα ή κάθε φορά που κρίνεται αναγκαίο

αποφασίζονται ιδιαίτερα μέτρα.

Ως μέλη του ΔΝΤ γίνονται δεκτά μόνο ελεύθερες και κυρίαρχες χώρες. Το 2000 τα μέλη του ΔΝΤ

αριθμούσαν 182 χώρες.

4

Το γέλιο

• Το γέλιο – στη γνήσια μορφή του – είναι

κάτι αυθόρμητο. Αποτελεί εσωτερικό

μηχανισμό του ανθρώπου και ίδιον

χαρακτηριστικό του, διαφοροποιώντας

τον από τα ζώα.

• Το γέλιο είναι μια ανθρώπινη εσωτερική• Το γέλιο είναι μια ανθρώπινη εσωτερική

ορμή και μάλιστα, τόσο δυνατή, ώστε να

γίνει συνήθεια που χαρακτηρίζει την

κοινωνική ζωή.

• Το γέλιο είναι ταυτόχρονα μια

λειτουργία άσκησης κοινωνικής κριτικής,

που αποσκοπεί να συνετίσει

ταπεινώνοντας.5

Η γελοιογραφία

• Η γελοιογραφία είναι αναμφισβήτητα μια

μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης, η οποία στην

πιο εκλεπτυσμένη και αριστοτεχνικά δοσμένη

μορφή της αγγίζει τα όρια της τέχνης.

• Ο σκοπός για τον οποίο δημιουργήθηκε και

Έλληνες Γελοιογράφοι:

Ανδρέας Πετρουλάκης

Αρχέλαος

Βασίλης Χριστοδούλου

Γιάννης Ιωάννου

Γιάννης Καλαϊτζής

Γιάννης Λογοθέτης

Μποσττον οποίο υπηρετεί με όπλα της το χιούμορ,

τον σαρκασμό και το – τόσο δημοφιλές στην

Ελλάδα – σκώμμα είναι ο οραματισμός μιας

ανθρώπινης κοινωνίας ευνομούμενης και

τέλεια οργανωμένης, όπου τα πάντα

λειτουργούν για το συμφέρον του όλου.

Μποστ

Σπύρος Ορνεράκης

Βασίλης Χριστοδούλου

Ηλίας Μακρής

Στάθης Σταυρόπουλος

Κυρ

Π. Μαραγκός

6

Η γελοιογραφία

• Είναι μία λειτουργία που στόχο της έχει τη διακωμώδηση καταστάσεων

και προσώπων από τους λόγους ή τις πράξεις τους και τελικά τη διόρθωση

και μέσω αυτής την κοινωνική επανένταξη του ατόμου.

• Η γελοιογραφία είναι η γραφή του γελοίου. Εστιάζοντας στο στοιχείο

εκείνο που κάνει το άτομο να φαίνεται γελοίο ή που το «απογυμνώνει»

φανερώνοντας το γελοίο της προσωπικότητας του αποτελεί στην ουσίαφανερώνοντας το γελοίο της προσωπικότητας του αποτελεί στην ουσία

της έναν τρόπο παραγωγής κωμικού αποτελέσματος.

• Στη γελοιογραφία ο υποβιβασμός πραγματοποιείται είτε με την έμφαση

στο σύνολο της εικόνας, είτε με τη μεγαλοποίηση ενός χαρακτηριστικού,

το οποίο δεν είναι στην ουσία κωμικό, αλλά μετατρέπεται σε τέτοιο κάτω

από το γελοιογραφικό πρίσμα.

7

Πολιτική Γελοιογραφία

Με τον όρο Πολιτική

Γελοιογραφία εννοούμε τη

γελοιογραφία που έχει ως

αντικείμενο της την εμφατική

παρουσίαση στους πολίτες –παρουσίαση στους πολίτες –

αναγνώστες των εφημερίδων

κωμικών στοιχείων, που

χαρακτηρίζουν τις πράξεις ή τις

προσωπικότητες των πολιτικών

προσώπων.

8

Σύντομη ιστορία της πολιτικής γελοιογραφίας

• 1830: Η πολιτική γελοιογραφία κάνει την εμφάνιση της στην Ευρώπη και

διαμορφώνει την θέση της και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της στο

καλλιτεχνικό στερέωμα.

• 1860: Ο Ντωμιέ ξεκαθαρίζει τις σχέσεις μεταξύ γελοιογραφίας,

εικονογραφίας και ζωγραφικής.

• Ως πρώτη πολιτική γελοιογραφία του νεοελληνικού κράτους θεωρείται• Ως πρώτη πολιτική γελοιογραφία του νεοελληνικού κράτους θεωρείται

μια ζωγραφιά που φιλοτέχνησαν ο Δημήτριος Ζωγράφος και ο

στρατηγός Μακρυγιάννης και τη συμπεριέλαβαν στην Εικονογραφία του

Αγώνα. Πρόκειται για τον Αντιβασιλέα Άρμανσπεργκ, ο οποίος αφαιρεί

από την κόρη – Ελλάδα την καρδιά της. Το ύφος είναι άκρως σατιρικό, η

εικόνα αλληγορική και το αποτέλεσμα δραματικά γελοιογραφικό. Είναι

χαρακτηριστικό ότι ο Μακρυγιάννης κατέστρεψε το έργο, επειδή

φοβήθηκε την εκδίκηση του Άρμανσπεργκ. 9

• Ο Στέφανος Ξένος, εκδότης του «Βρεταννικού Αστέρος» από το 1860 ως το 1863,

επηρεάζει από το Λονδίνο τις πολιτικές και αισθητικές αντιλήψεις στην Ελλάδα

δημοσιεύοντας εξαιρετικές ξυλογραφίες και γελοιογραφίες κλασικίζουσας, αλλά

πολύ αιχμηρής αντίληψης.

• Γενικά, η ακμή της ελληνικής γελοιογραφίας εντοπίζεται στην τελευταία δεκαετία

του 19ου αιώνα με σημαντικά έντυπα όπως:

«Νέος Αριστοφάνης» του Π. Πηγαδιώτη (1871)

«Ασμοδαίος» του Θ. Άννινου (1875-1885), μετέπειτα η πολιτική εφημερίδα «Άστυ»«Ασμοδαίος» του Θ. Άννινου (1875-1885), μετέπειτα η πολιτική εφημερίδα «Άστυ»

«Ρωμηός» του Γ. Σουρή (1883-1918)

«Τράκα - Τρούκα» του Νικόλαου Μπίλλερ

«Ο διάβολος» (1867-76) του Γ.Φ. Βουργέντη

«Μικρός Ρωμηός» του Π. Θεοδοσίου (1886-1916)

«Σκριπ» του Ευάγγελου Κουσουλάκου (1893-1963)

Στο περιοδικό «Μη Χάνεσαι» (1880) και στην εφημερίδα «Ακρόπολις» (1883) του

Βλάση Γαβριηλίδη συμπεριλαμβάνονται σκίτσα του Δημήτρη Γαλάνη. 10

Πρωτοσέλιδα περιοδικών και εφημερίδων (19ος αι.)

11

ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Η περίοδος διακυβέρνησης του Χαρίλαου Τρικούπη

•1832: Ο Όθωνας καθιερώνει τη

δραχμή ως επίσημο ελληνικό

νόμισμα. Η Ελλάδα λαμβάνει δάνειο

60.000.000 φράγκα.60.000.000 φράγκα.

•1841: Ίδρυση της Εθνικής Τράπεζας.

•1842: Κυκλοφορούν τα πρώτα

τραπεζογραμμάτια.

•1830-1880: Μεταναστευτικό ρεύμα

Ελλήνων προς το εξωτερικό.

Τραπεζογραμμάτιο αξίας 25 δραχμών του

184212

• 1860-1880: Ανάπτυξη της βιοτεχνίας και εισαγωγή

καινοτομιών με την βοήθεια των παλιννοστούντων.

• Η περίοδος μετά το 1880 χαρακτηρίζεται από τη

μεγάλη διεθνή ύφεση του τέλους του 19ου αιώνα.

• 1879-1893: Υπογράφονται πολλά εξωτερικά δάνεια,

που οδήγησαν τελικά στην πτώχευση του 1893.που οδήγησαν τελικά στην πτώχευση του 1893.

• 1897: Ελληνοτουρκικός πόλεμος. Ήττα της Ελλάδας.

Καταβολή υπέρογκης πολεμικής αποζημίωσης στην

Τουρκία.

• 1898: Εγκαθίσταται στην Ελλάδα ο Διεθνής

Οικονομικός Έλεγχος.

Ο Χαρίλαος Τρικούπης

κυριάρχησε στην πολιτική

σκηνή της Ελλάδας επί 19

χρόνια, από το 1875 έως το

1894, παίρνοντας τη θέση

του πρωθυπουργού επτά

συνολικά φορές.

13

Η οικονομική κρίση και η χρεοκοπία στο σατιρικό τύπο της

εποχής

• Το πενάκι των γελοιογράφων και δημοσιογράφων της εποχής δεν μένει αδιάφορο,

αλλά με καυστικό χιούμορ σχολιάζει τα πολιτικά πρόσωπα και την κατάσταση στην

οποία έχει περιέλθει η χώρα.

• Τα δάνεια, οι φόροι και οι προϋπολογισμοί κυριαρχούν στη σχετική θεματολογία,

ειδικά στην περίοδο της διακυβέρνησης Τρικούπη. Ο Χαρίλαος Τρικούπης είναιειδικά στην περίοδο της διακυβέρνησης Τρικούπη. Ο Χαρίλαος Τρικούπης είναι

συνήθως το κεντρικό πρόσωπο των γελοιογραφιών, γεγονός λογικό εφόσον ο ίδιος

ανήγγειλε τη χρεοκοπία στα τέλη του 1893. Σε αυτόν, επίσης, αποδίδεται η διόγκωση

του εξωτερικού χρέους στα χρόνια της πρωθυπουργίας του.

• Ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης θεωρείται συνυπεύθυνος της αναξιοπιστίας του πολιτικού

συστήματος. Η αντιπαλότητα του με τον Τρικούπη σχετικά με την υπερφορολόγηση

του πληθυσμού πρόσφερε έμπνευση και δουλειά στους γελοιογράφους.

14

Ο Χαρίλαος Τρικούπης προσπάθησε να εφαρμόσει

ένα συστηματικό πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της

χώρας, που στηρίχτηκε σε οργανωτικές μεταβολές

και βελτίωση των οικονομικών του κράτους με την

αύξηση των φόρων και τη συνεχή σύναψη δανείων.

Το πρόγραμμα αυτό είχε ως αποτέλεσμα την

εξάντληση των φορολογουμένων, την υπερβολική

επιβάρυνση του προϋπολογισμού και την

πτώχευση του 1893. Στην γελοιογραφία του «Νέου

Αριστοφάνη» αποτυπώνεται με χιουμοριστικό

τρόπο η συνεχής σύναψη δανείων και ο Χ.

Τρικούπης αποκτά το χαρακτηριστικό προσωνύμιο

του «Δανειοχαύτη».

15

Στην γελοιογραφία από το

πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «Σκριπ»

(19/12/1893) παρουσιάζεται ο

Χαρίλαος Τρικούπης, πρωθυπουργός

της Ελλάδας ανάμεσα στο 1875-1895,

στον οποίο ασκήθηκε βαριά κριτική

μέσω του τύπου, αλλά και μέσω της

κοινωνίας γενικότερα λόγω της

πολιτικής που ακολούθησε και που

οδήγησε τελικά τη χώρα στη

χρεοκοπία. Έτσι, ο Τρικούπης

εμφανίζεται να σηκώνει στις πλάτες

του τις ευρωπαϊκές εφημερίδες με όλα

τα καυστικά σχόλια, ενώ το πενάκι του

γελοιογράφου σχολιάζει την επιπόλαιη

κρίση του πρωθυπουργού.

16

Στη γελοιογραφία, που δημοσιεύτηκε στο «Νέο

Αριστοφάνη» στις 18/2/1895, εμφανίζεται ο

Χαρίλαος Τρικούπης ως Καραγκιόζης με αυτιά

γαϊδάρου πάνω σε ένα γουρούνι. Στο χέρι του

κρατά το νέο οικονομικό πρόγραμμα της χώρας,

που υπόσχεται δάνεια και χρεοκοπία. Ο

ελληνικός λαός απεικονίζεται ως γουρούνι, που

με δυσκολία υπομένει τον πρωθυπουργό και

αναγκάζεται να πληρώνει τους επίπονους καιαναγκάζεται να πληρώνει τους επίπονους και

βαρείς φόρους. Το ποντίκι, που πανηγυρίζει,

αντιπροσωπεύει την αστική τάξη, που

υποστήριξε το πολιτικό πρόγραμμα του Τρικούπη

και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εκλογή του. Ο

ρόλος του βασιλιά και της βουλής

υπογραμμίζονται με το στέμμα στη σέλα και το

κουδουνάκι στο λαιμό του γουρουνιού.

17

Ο Χαρίλαος Τρικούπης που ονομάστηκε από τους σατιρογράφους και Μπουρλότος ή

Κανονιέρης ή Μιλόρδος ή Φορομπήχτης παρουσιάζεται σε γελοιογραφία του «Ρωμηού»

ψάλλοντας τα κάλαντα κάτω από το κανόνι της πτώχευσης, το Δεκέμβρη του 1893.

Στο σκίτσο απεικονίζεται ο βασιλιάς

Γεώργιος Α’ και ο Χαρίλαος Τρικούπης. Ο

υπερβολικός δανεισμός οδήγησαν τη

χώρα στη χρεοκοπία και ανάγκασαν τον

πρωθυπουργό να ‘’βαρέσει κανόνι’’. Ο

Τρικούπης κρατά στο χέρι του έναΤρικούπης κρατά στο χέρι του ένα

τρίγωνο και τραγουδάει τα κάλαντα, διότι

η χρεοκοπία ανακοινώθηκε λίγες μέρες

πριν τα Χριστούγεννα, στις 10 Δεκεμβρίου

του 1893. Το παραδοσιακό

χριστουγεννιάτικο καραβάκι «στολίζεται»

από το κανόνι, σύμβολο της κρατικής

πτώχευσης.

18

Την ίδια εποχή η εφημερίδα «Σκριπ» δημοσιεύει τα κάλαντα της

χρεοκοπίας μαζί με σατιρικά σχόλια για το «κανόνι» του Χ. Τρικούπη…

19

… σκίτσα και συγχαρητήρια τηλεγραφήματα από τους ευρωπαίους

δανειστές της χώρας, που διαβιβάζονται «κανονικώς»…

Λόγος περί ΚΑΝΟΝΙσμού των χρεών

Κύριοι Βουλευταί, ευτυχές πρέπει να θεωρηθή το κράτος διότι

εκάλεσαν εμέ δια να ΚΑΝΟΝΙσω τα οικονομικά αυτού. 20

… και ένα σατιρικό ποίημα αφιερωμένο στον «κανονιέρη»

Χ. Τρικούπη και τη χρεοκοπία.

21

Στη γελοιογραφία απεικονίζεται ο

Χαρίλαος Τρικούπης, ο οποίος βρίσκεται

ναυαγός σε μια φουρτουνιασμένη

θάλασσα μαζί με τα μέρη ενός

βυθισμένου πλοίου. Η

φουρτουνιασμένη θάλασσα, η «οργή

του λαού», είναι η αιτία της εκλογικής

αποτυχίας του Τρικούπη μετά την

πτώχευση, ενώ τα συντρίμμια γύρω τουπτώχευση, ενώ τα συντρίμμια γύρω του

χαρακτηρίζουν τη φιλόδοξη πολιτική

του: τα μονοπώλια, τις ανόητες ιδέες

(μωραί ιδέαι), την πολιτική προδοσιών

και τη φορολογία. Το αναπτυξιακό έργο

του Τρικούπη μπορεί να ήταν αξιόλογο,

αλλά ο λαός δεν μπόρεσε να αντέξει τη

βαριά φορολογική πολιτική των

κυβερνήσεών του.

22

Στη γελοιογραφία αυτή από το «Νέο Αριστοφάνη» απεικονίζεται η συνεχής διαμάχη

ανάμεσα στον Τρικούπη και στον Δηλιγιάννη για την εξουσία. Στις εκλογές της 16ης

Απριλίου 1895 νίκησε ο Δηλιγιάννης, καθώς υποσχέθηκε πως θα καταργήσει τους φόρους

και η χώρα θα πάρει νέα δάνεια, ενώ ο Τρικούπης απομακρύνθηκε οριστικά από την

πολιτική σκηνή του τόπου. Στη γελοιογραφία ο λαός απεικονίζεται ως γάιδαρος

προορισμένος να υπομείνει τα βάρη των επιλογών του.23

Ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης με στόχο την απελευθέρωση

των αλύτρωτων ελληνικών εδαφών παρέσυρε τη χώρα

στον ατυχή πόλεμο του 1897, που κατέληξε σε

ταπεινωτική ήττα από την Τουρκία και ανάγκασε την

ήδη καταχρεωμένη Ελλάδα να ζητήσει νέο δάνειο από

τις Μεγάλες Δυνάμεις, ώστε να αποδώσει στην Τουρκία

πολεμική αποζημίωση. Μετά από τα γεγονότα αυτά

επιβλήθηκε στη χώρα ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος.

Στη γελοιογραφία από το «Νέο Αριστοφάνη» ο

Θεόδωρος Δηλιγιάννης απεικονίζεται κωμικά ντυμένος

με στρατιωτική στολή ευρωπαϊκού στυλ να φορτώνει

στην Ελλάδα το βάρος του διαχειριστικού Διεθνούς

Οικονομικού Ελέγχου, που της επιβλήθηκε επί των

εσόδων των πολλών κρατικών «μονοπωλείων ΚΑΠΝΟΥ,

ΣΤΑΦΙΔΟΣ, ΑΡΤΟΥ, ΟΙΝΟΥ, ΚΡΕΑΤΟΣ, ΕΛΑΙΟΣ». Η Ελλάδα

ρακένδυτη από τα πολλαπλά προβλήματα στενάζει.

Συμβολικά της έχει απομείνει η παλιά της δόξα με το

στέμμα στο σκυμμένο κεφάλι της. 24

Το χαρακτηριστικό αυτό σκίτσο εκφράζει τη δυσαρέσκεια από την πολιτική των δύο

κυρίαρχων κομμάτων. Οι μαθητές σχολιάζουν…

Η αντιπολίτευση

ευθύνεται!! Με τις

συνεχείς επεμβάσεις

της. δεν μας άφησαν

να κάνουμε τίποτα!!

Μας οδηγήσατε στην εξαθλίωση

και στην πτώχευση!! Εξαιτίας

σας η Ελλάδα υποδουλώθηκε σε

ξένους τραπεζίτες!!!

Γι’ αυτό

ευθύνεται ο

υπερδανεισμός,

επιλογή του

Χαρίλαου..

25

Τα δάνεια της Ελλάδας από τις Ευρωπαϊκές Δυνάμεις σχολιάζει ο γελοιογράφος με

τον Τρικούπη να προσπαθεί να αρπάξει όσα εκατομμύρια καταστεί δυνατό, καθώς

έχει πιστέψει πως, αφού τον εμπιστεύονται, έχει βρει την …«κότα με τα χρυσά

αυγά»! Οι μαθητές υπογραμμίζουν το σχόλιο του σκιτσογράφου….

Ε, τι να κάνω κι

Πάλι, ρε

Χαρίλαε.. Δεν

βαρέθηκες

Ήρθα παρακαλώντας

σε για ακόμη ένα

δάνειο,

πολυαγαπημένη μου

Ευρώπη!!

Ε, τι να κάνω κι

εγώ ο άμοιρος!!

Υποσχέθηκα

λεφτά στην

Ελλάδα και

πρέπει να

γυρίσω με αυτά,

αλλιώς θα με

λιντσάρουν!!

βαρέθηκες

ακόμα, κάθε

μέρα εδώ

είσαι, ρε αγόρι

μου!!

26

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Η περίοδος διακυβέρνησης του Ελευθέριου Βενιζέλου

• Την περίοδο 1899-1911 παρατηρείται έντονη

μετανάστευση Ελλήνων στο εξωτερικό, κυρίως

στην Αμερική.

• Μέχρι το 1922 υπάρχει μεγάλος εξωτερικός

δανεισμός λόγω των στρατιωτικών δαπανών και

υποχρεώσεων της Μικρασιατικής εκστρατείας.υποχρεώσεων της Μικρασιατικής εκστρατείας.

• Η Μικρασιατική καταστροφή και η υπογραφή της

συνθήκης της Λωζάννης επέφερε νέα πλήγματα

στην οικονομική και κοινωνική ζωή της χώρας.

Ωστόσο, ήρθαν στη χώρα νέα δραστήρια

επιχειρηματικά στοιχεία και φτηνή εργατική

δύναμη, που δεν υπήρχε προηγουμένως.

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήταν Έλληνας πολιτικός

που διετέλεσε πρωθυπουργός της Κρητικής

Πολιτείας και επτά φορές πρωθυπουργός της

Ελλάδας. Ως πολιτικός διαδραμάτισε σημαντικό

ρόλο στο Κρητικό ζήτημα καθώς και στα πολιτικά

δρώμενα της Ελλάδας από το 1910 μέχρι και το

θάνατό του. 27

• Οι διαδικασίες αστικοποίησης του ελληνισμού γίνονται εντονότερες και ταχύτερες

λόγω της διεθνούς οικονομικής κρίσης του 1929. Ωστόσο, η «στενότης χρήματος», που

παρατηρείται, αποδίδεται σε διάφορους συγκυριακούς λόγους και στον «πόλεμο»

μεταξύ των τραπεζών.

• 1931: Μετά την εγκατάλειψη του «χρυσού κανόνα» από την αγγλική λίρα, η

κυβέρνηση επιλέγει τη σύνδεση με άλλο νόμισμα «χρυσής βάσης». H

μετατρεψιμότητά της γίνεται πλέον μέσω δολαρίου. Γενικεύεται η κερδοσκοπία και η

φυγάδευση κεφαλαίων στο εξωτερικό.

• 1931-1932: Αποτυγχάνουν οι προσπάθειες για σύναψη εξωτερικού δανείου.

• 1932: H «μάχη της δραχμής» χάνεται οριστικά και η δραχμή εγκαταλείπει και τυπικά το

«χρυσό κανόνα». Kηρύσσεται στάση πληρωμών και η τέταρτη χρεοκοπία στη

νεοελληνική ιστορία είναι γεγονός (πρώτη 1827, δεύτερη 1843 και τρίτη 1893).

• 1933: Οι επιπτώσεις της κρίσης καταγράφονται πλέον και στους επίσημους δείκτες.

• 1936: Δικτατορία της 4ης Αυγούστου υπό τον Ι. Μεταξά.

28

• Η Ελλάδα βαδίζει προς τις εκάστοτε πτωχεύσεις της με αρκετή δόση χιούμορ και με

χιούμορ πασχίζει να επουλώσει ορισμένες από τις κατοπινές πληγές. Η επικείμενη

πτώχευση του 1932 συνοδεύτηκε από πλήθος προτάσεων για την αντιμετώπιση της

οικονομικής κρίσης (φορολόγηση των άγαμων, κράτηση ενός τσιγάρου από κάθε

πακέτο προς ενίσχυση των ανέργων, απαγόρευση της εισόδου ξένων χορευτριών

Η οικονομική κρίση και η χρεοκοπία στο σατιρικό τύπο της

εποχής

πακέτο προς ενίσχυση των ανέργων, απαγόρευση της εισόδου ξένων χορευτριών

στην Ελλάδα, κατάσχεση των βερών, απόλυση των γυναικών από το Δημόσιο),

προτάσεις που δεν έμειναν ασχολίαστες από τα μολύβια των γελοιογράφων.

• Στο επίκεντρο της θεματολογίας βρίσκεται το πρόσωπο του Ελευθέριου Βενιζέλου,

ως πρωτεργάτη της πτώχευσης, αλλά και ο υπερβολικός δανεισμός και η

υπερφορολόγηση ως αιτίες της καταστροφής.

29

Μετά το 1922 όλες οι κυβερνήσεις στρέφονται

στον εξωτερικό δανεισμό. Ένας σύντομος

απολογισμός των εξωτερικών δανείων, που έλαβε

η Ελλάδα στην περίοδο 1922-1932 αποδεικνύει

ότι το συνολικό ονομαστικό κεφάλαιο αυτών των

δανείων ήταν περίπου 16 δισεκατομμύρια

δραχμές, ενώ το πραγματικό κεφάλαιο που

εισπράχτηκε ήταν περίπου 13 δισεκατομμύρια

δραχμές. Και ο Ελευθέριος Βενιζέλος κατέφυγε

στη σύναψη δανείων με κύριο σκοπό τη στήριξη

της ελληνικής οικονομίας και τη χρήση τους σετης ελληνικής οικονομίας και τη χρήση τους σε

δημόσια έργα.

Στη γελοιογραφία από το «Φανό των Συντακτών»

ο Βενιζέλος παραβλέπει τους απεχθείς όρους των

Ευρωπαίων δανειστών προκειμένου να εισπράξει

το δάνειο. Ο σκιτσογράφος κάνει ένα ευφυές

λογοπαίγνιο ανάμεσα στη νικήτρια των

καλλιστείων του 1932 Δανία και στην Ελλάδα που

αναδεικνύεται σε πρωταθλήτρια του δανεισμού.

Κι ενώ άλλοι κερδίζουν στα καλλιστεία, άλλοι

βυθίζονται στην ασχήμια του χρέους.30

H επιμονή της κυβέρνησης, αλλά και των άλλων αστικών κομμάτων εξουσίας, να παραμείνει η δραχμή στο «χρυσό

κανόνα» μέσω της σύνδεσής της με το δολάριο, θα συσσωρεύσει νέα δεινά. H χρηματοπιστωτική κρίση θα

κορυφωθεί την άνοιξη του 1932, ενώ τα αποθεματικά θα μειωθούν δραματικά, το συνάλλαγμα θα φυγαδεύεται στο

εξωτερικό και θα οργιάζουν κερδοσκοπικά παιχνίδια με πρωταγωνιστή την Εθνική Τράπεζα. H Ελλάδα

παρακολουθούσε απλώς την οικονομική κρίση να εξελίσσεται και μοιραία οδηγήθηκε στη χρεοκοπία του 1932,

ακριβώς την περίοδο που έτεινε να κλείσει τυπικά ο κύκλος της παγκόσμιας κρίσης. Χωρίς σχέδιο, σαν καράβι χωρίς

πανιά... Στη γελοιογραφία αυτή απεικονίζεται ο Βενιζέλος με το σπασμένο τιμόνι της διακυβέρνησης του κράτους.

Το καράβι, που αντιπροσωπεύει την Ελλάδα, βουλιάζει από τις λάθος αποφάσεις του καπετάνιου του, που

έκπληκτος ατενίζει την καταστροφή. 31

Ο Βενιζέλος τον Απρίλιο του 1932 κατέφυγε στη

Δημοσιονομική Επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών και

ζήτησε από τους κύριους πιστωτές (Αγγλία, Ιταλία, Γαλλία)

να δεχθούν την αναστολή επί πενταετία της καταβολής

των χρεολυσίων του εξωτερικού χρέους της χώρας και τη

χορήγηση ενός δανείου 50 εκατομμυρίων δολαρίων.

Όμως, το Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών στην

κρίσιμη συνεδρίαση της 11ης Απριλίου 1932 αρνήθηκε το

αίτημα. Αναπόφευκτα η χώρα έφτασε σε χρεοκοπία. Ο

Βενιζέλος παραδέχτηκε την χρεοκοπία στο βήμα της

Βουλής στις 26 Απριλίου του 1932.

Στη γελοιογραφία από την εφημερίδα «Ριζοσπάστης»

(20/4/1932) ο Βενιζέλος επιστρέφει άπραγος από την

Ευρώπη έχοντας χάσει τη «μάχη της δραχμής». Αυτό που

φέρνει στις αποσκευές του δεν είναι ένα ακόμη δάνειο,

αλλά νέα βάρη για τον ελληνικό λαό.

32

Μετά την άρνηση των Ευρωπαίων να δανείσουν την Ελλάδα, η χώρα έφυγε από

τον κανόνα του χρυσού, έγινε αναγκαστική κυκλοφορία χρήματος (χρήμα χωρίς

κάλυψη) και το εθνικό νόμισμα υποτιμήθηκε (ως το 1932 έφτασε η υποτίμηση

στο 60%), γεγονός που δυσκόλεψε τις εισαγωγές.

Στην γελοιογραφία απεικονίζεται η δραχμή ως άρρωστη με ανεβασμένο πυρετό,

ενώ οι επιστήμονες αδυνατούν να τη θεραπεύσουν.33

Οι αντιδράσεις του λαού οδήγησαν σε προκήρυξη

εκλογών το Σεπτέμβριο του 1932, κατά τις οποίες

ηττήθηκε το κόμμα των Φιλελευθέρων και την

πρωθυπουργία ανέλαβε ο Παναγής Τσαλδάρης,

ηγέτης του Λαϊκού κόμματος. Ο λαός κατά την

προτροπή του σκιτσογράφου εξόντωσε (ψόφησε)

πολιτικά τον Βενιζέλο.

Στην αντιβενιζελική προεκλογική γελοιογραφία ο

βενιζελικός τύπος προτρέπει στην εκλογή Βενιζέλου,

ενώ το φύλλο κρατά ένας αξιωματικός του στρατού,

που υποστήριζε τον Κρητικό πολιτικό. Η εικόνα, που

παραπέμπει στην επιβολή ενός δικταττορικού

καθεστώτος έρχεται σε αντίθεση με τη διαβεβαίωση

ότι η εκλογή Βενιζέλου θα διαφυλάξει τη χώρα από

την πολιτική «ανωμαλία».

Η γελοιογραφία θα αποδειχθεί προφητική με τη

δικτατορία του Μεταξά, που ακολούθησε το 1935.

34

Η εφημερίδα «Μακεδονία» δημοσιεύει στις 10/11/1929 άρθρο του

Ξενοφώντα Ζολώτα με τίτλο «Η οικονομική κρίσις της Ελλάδος: Ποια η

φύσις και τα αίτια αυτής. Ο μέγας πληθωρισμός του παρελθόντος»

35

Σύμφωνα με τον οικονομολόγο Ξενοφώντα Ζολώτα οι αιτίες

που οδήγησαν στην οικονομική κρίση είναι οι εξής:

• Οι υψηλοί τόκοι των δανείων

• Τα διαμαρτυρημένα γραμμάτια των δανειστών

• Οι πτωχεύσεις των προηγούμενων ετών

(1926: 87, 1927: 119, 1928: 187)

• Η στασιμότητα στην εσωτερική αγορά

• Ο πληθωρισμός

• Η δυσπιστία για το εθνικό νόμισμα και η ακόλουθη νομισματική κρίση

• Η λανθασμένη χρήση των κεφαλαίων και η απουσία επενδύσεων

• Η αστυφιλία που οδήγησε στην αύξηση των αστικών επαγγελματιών και

αποδυνάμωσε τους πρωτογενείς τομείς της οικονομίας

36

Η εφημερίδα «Μακεδονία»

αναδημοσιεύει στις 29/5/1932

σχόλια του τούρκικου τύπου, των

εφημερίδων «Τζουμχουριέτ» καιεφημερίδων «Τζουμχουριέτ» και

«Μιλιέτ» σχετικά με την

ελληνική οικονομική κρίση και

την παραίτηση του Βενιζέλου.

37

Συγκεκριμένα, ο τουρκικός τύπος σχολιάζει με φιλικότατο ύφος τον

Ελ. Βενιζέλο και επικρίνει τους δανειστές της Ελλάδας

• Τονίζει ότι ο Βενιζέλος κυβέρνησε την χώρα με αξιόλογο τρόπο.

• Επίσης, αναφέρει ότι εξέλιξε ιδιαίτερα την εξωτερική πολιτική της χώρας και ανέπτυξε

φιλικές σχέσεις με τις γείτονες χώρες.

• Παρόλα αυτά αναφέρεται και στην ψυχρότητα των δανειστών, γιατί αρνήθηκαν να

παράσχουν βοήθεια στην Ελλάδα.

Αποδίδει σε δυο βασικές αιτίες την κρίσιμη κατάσταση που βρίσκεται η Ελλάδα: στο• Αποδίδει σε δυο βασικές αιτίες την κρίσιμη κατάσταση που βρίσκεται η Ελλάδα: στο

γεγονός ότι οι δανειστές της ήθελαν να καταστρέψουν οικονομικά την χώρα και ότι η

αντιπολίτευση αρνήθηκε να υποστηρίξει την κυβέρνηση στις δύσκολες στιγμές και να

μοιραστεί τις ευθύνες για την διοίκηση της χώρας.

• Επιπλέον «ρίχνει» την ευθύνη στην αντιπολίτευση, αφού υποστηρίζει ότι η οικονομική

κρίση ήταν ένα πολιτικό τέχνασμα για τον πολιτικό θάνατο του Βενιζέλου και το κόμμα

του, εφόσον θα κάθονταν στο ειδώλιο του δικαστηρίου ως δημιουργοί της

κατάστασης.

38

Και σήμερα….

Η μελέτη της πολιτικής γελοιογραφίας είναι ικανή να αναδείξει τα

συστατικά της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας της

νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας. Στην περίπτωση των δημοσιονομικών

κρίσεων είναι εντυπωσιακή η ομοιότητα των αιτίων, των πολιτικών

αντιμετώπισης, της αντιπαράθεσης μεταξύ των πολιτικών ηγεσιών, της

εκτεταμένης αναξιοπιστίας του πολιτικού συστήματος.

39

40

Βιβλιογραφία - Πηγές

• Ταλιουρίδου, Σ. Οι οικονομικές κρίσεις στην Ελλάδα από την εποχή του Τρικούπη μέχρι σήμερα.

Διαφορές και ομοιότητες, Αδημοσίευτη Διπλωματική Εργασία, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας,

Θεσσαλονίκη.

• Ιστορία της Πολιτικής Γελοιογραφίας. Ανακτήθηκε από http://www.istoria.gr/oct01/3.htm

• Οικονομική κρίση και Γελοιογραφία. Ανακτήθηκε από

https://enthemata.wordpress.com/2011/12/30/kardasis/

• Πολιτικές ιστορικές γελοιογραφίες. Ανακτήθηκε από http://users.sch.gr/pchaloul/geloiografies.htm

• Ψηφιακή συλλογή εφημερίδων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος

http://www.nlg.gr/www/el/node/45

• Μουσείο Τύπου ΕΣΗΕΠΗΝ http://www.mouseiotipou.gr/arxeion-• Μουσείο Τύπου ΕΣΗΕΠΗΝ http://www.mouseiotipou.gr/arxeion-

xml/pages/esiepi/internet/tekmiria-find

• Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων http://catalog.parliament.gr

• Ψηφιοθήκη ΑΠΘ: Άρθρα Ελληνικών Εφημερίδων (1800-2000)

http://invenio.lib.auth.gr/collection/Greek%20Newspapers%20%281800-2000%29?ln=el

• Εγκυκλοπαίδεια Ελλάδα Ιστορία και Πολιτισμός (1995) Ιστορία και Οικονομία, τομ. 6ος και 8ος

• Ραφαηλίδης, Β. (1993) Ιστορία του Νεοελληνικού κράτους 1830 – 1974.

• Καρτάλη, Μ. (2011) Πολιτική και γελοιογραφία στην Ελλάδα του 19ου αιώνα: μια σχέση

παράλληλη.

• Παπαδανιήλ, Α. (2006) Ελληνική Πολιτική Γελοιογραφία: Η σοβαρή πλευρά μιας αστείας τέχνη.

• Οι γελοιογραφίες που χρησιμοποιήθηκαν ανήκουν σε εφημερίδες και περιοδικά, ανακτήθηκαν από

το διαδίκτυο και φέρουν την υπογραφή των δημιουργών τους. 41

Η παρούσα εργασία δημιουργήθηκε από τους μαθητές της Β’ Λυκείου

του 3ου ΓΕΛ Κομοτηνής στο πλαίσιο του μαθήματος της Ερευνητικής

Εργασίας το σχολικό έτος 2014-2015.

Συνεργάστηκαν οι μαθητές:

Γκαράνης Μαργαρίτης

Γκίκας Ιωάννης

Γρηγορόπουλος Δημήτριος

Δουλγέρης Χρήστος

Μπακάλης Ιωάννης

Μπεζανίδης Αντώνιος

Παπαβασιλείου Γεώργιος

Στεργιάδης ΕμμανουήλΔουλγέρης Χρήστος

Ζογκόλλι Θεοδωρής

Καλπίδης Δημήτριος

Λαγάκης Δημήτριος

Τσιτηρίδης Παναγιώτης

Στεργιάδης Εμμανουήλ

Τερζίδου Ειρήνη

Τσαούσης Αντώνιος

Τσιουμπαράκης Χαρίλαος

Επιμέλεια – επίβλεψη:

Άρτεμις Αρχοντογεώργη, Φιλόλογος42