Η ρωμαϊκή διδακτική ποίηση Το διδακτικό ποίημα θέλει να πείσει (βρίσκεται μεταξύ ποίησης και ρητορικής). Οι Ρωμαίοι συγγραφείς διδακτικών ποιημάτων μαθήτευσαν στη σχολή της

ρητορικής.

Ελληνικό υπόβαθροΑρχαϊκή εποχή Αρχηγέτης είναι ο Ησίοδος. Το αφηγηματικό στοιχείο υπερτερεί στις ορφικές

Καταβάσεις, αλλά υπάρχει και το διδακτικό στοιχείο. Θεογονικά και μυθικάποιήματα αποδίδονται επίσης στο Μουσαίο και τον Επιμενίδη.

Οι μεγάλοι Ελεάτες φιλόσοφοι Παρμενίδης και Εμπεδοκλής γνωστοποίησαν τηφιλοσοφική τους διδασκαλία με στίχους.

Ελληνιστική περίοδος Ποικιλία θεμάτων είτε για σχολικούς σκοπούς είτε για επίδειξη πολυμάθειας Άρατος Φαινόμενα Νίκανδρος Θηριακά και Αλεξιφάρμακα

Ρωμαϊκή εξέλιξηΈννιος: Hedyphagetica (γαστρονομικά θέματα)Λουκρήτιος: De rerum naturaΒεργίλιος: Georgica Αυγούστεια εποχήΟράτιος: Ars poetica Αυγούστεια εποχήΟβίδιος: Ars amatoria Αυγούστεια εποχήΜανίλιος: Astronomica αυτοκρατορικοί χρόνοιΓερμανικός: Carmina Aratea αυτοκρατορικοί χρόνοιΓράττιος: Cynegetica αυτοκρατορικοί χρόνοιΑκολουθούν στην ύστερη αρχαιότητα χριστιανικά-διδακτικά έργα (Κομμοδιανός,Προυδέντιος, Τερεντιανός Μαύρος, Νεμεσιανός, Αβιανός).

Λογοτεχνική τεχνικήΣυνήθως γράφεται σε δακτυλικό εξάμετροΑντί για το μύθο: επιστημονική αλήθειαΣχέση δάσκαλου-μαθητή (προσφώνηση, παρότρυνση, παραίνεση)Εκτενή προοίμια στην αρχή κάθε βιβλίου (θέμα και επίκληση μιας τουλάχιστονθεότητας αρμόδιας για το θέμα). Ακολουθεί μια αφιέρωση προς τον παραλήπτη, οοποίος στη Ρώμη, αντίθετα προς τους αρχαϊκούς Έλληνες, είναι κατά κανόναανώτερης κοινωνικής τάξης από το συγγραφέα.

[2]

Το διδακτικό ποίημα ως εκτενής κατασκευή με περισσότερα βιβλία αποτελεί ρωμαϊκόεπίτευγμα.

Titus Lucretius CarusΖωή: 94 π.Χ. - 55 π.Χ. Δε γνωρίζουμε πολλά για τη ζωή του. Πιθανότατα προέρχεταιαπό ένα νεώτερο κλάδο της οικογένειας των Λουκρητίων.Αποδέκτης του έργου του είναι κάποιος Μέμμιος, όχι ιδιαίτερα διαπρεπής. Αυτός είχεαγοράσει το οικόπεδο όπου ήταν χτισμένο το σπίτι του Επίκουρου και ήθελε να τογκρεμίσει. Υπήρχε ένας θρύλος ότι ο Λουκρήτιος πήρε ένα ερωτικό φίλτρο καιτρελάθηκε, έγραφε ποίηση σε στιγμές εκλάμψεων και τελικά αυτοκτόνησε.

Επίκουρος: (341-270 π.Χ.). Το φιλοσοφικό του σύστημα στηρίζεται στην ατομική θεωρία του Δημόκριτου. Τίποτα δεν είναι άυλο. Ο κόσμος προέρχεται από τυχαία συνάθροιση ατόμων

της ύλης. Όλα υπόκεινται σε διάλυση εκτός από: α) τα άτομα, β) το κενό που δεν έχει

ουσία και γ) τα σώματα των θεών, που βρίσκονται ανάμεσα στους κόσμους. Οι θεοί δεν ενδιαφέρονται για τον κόσμο, άρα δεν πρέπει να τους φοβάται ο

άνθρωπος. Δεν πρέπει να φοβόμαστε το θάνατο, γιατί αυτός κι εμείς δε συνυπάρχουμε.

Στο θάνατο υπάρχει απουσία οποιασδήποτε μορφής συνείδησης.Ο Επίκουρος έχει ιδανικό του την αταραξία, την αοχλησία, την ηδονή, το

φιλοσοφικό στοχασμό και τη μελέτη.Ο Επικουρισμός απάλλαξε τον άνθρωπο από το φόβο του θανάτου και το φόβο

του υπερφυσικού.

Έργο ΛουκρητίουDe rerum natura (6 βιβλία).Διδακτικό-φιλοσοφικό έπος. Εκθέτει την επικούρεια φιλοσοφία.Εξετάζει τη δομή του σύμπαντος με βάση τη θεωρία του ατόμου και παράλληλαεπιχειρεί να δείξει το δρόμο προς την ήρεμη ευτυχία μέσω της ελευθερίας από τοφόβο των θεών και του θανάτου. Έμεινε ατελές και δεν αναθεωρήθηκε πριν τηδημοσίευσή του.

Διακρίνεται σε τρία τμήματα από δύο βιβλία το καθένα:Τα βιβλία 1 και 2 θέτουν τις θεωρητικές βάσεις (θεωρία του ατόμου)

[3]

Τα βιβλία 3 και 4 πραγματεύονται το Επικούρειο δόγμα για την ψυχή, τις αισθήσεις,το νου και τη θέληση.Τα βιβλία 5 και 6 μιλάνε για τους ουρανούς και τους θεούς.Κάθε βιβλίο έχει δικό του προοίμιο (εκτός από το 4ο).

Πρότυπα-Πηγές Επίκουρος και Δημόκριτος Χαμένα έργα νεότερων επικούρειων και έργα άλλων φιλοσοφικών σχολών ή

επιστημονικά εγχειρίδια Παρμενίδης (5ος αι. π.Χ.) και ο Εμπεδοκλής (~423 π.Χ.) Ιατρικά συγγράμματα, Θουκυδίδης Έννιος, Όμηρος, Ευριπίδης, Καλλίμαχος, επιγραμματοποιοί, Ησίοδος,

Αισχύλος, Αριστοφάνης Για την ποίηση πιστεύει ότι απλώς γλυκαίνει τα διδάγματά του (ποτήρι

φάρμακο με αλειμμένο χείλος με μέλι). Έτσι ο Λουκρήτιος αισθάνεται ωςγιατρός και όχι ως vates.

Ο Επίκουρος ήταν αντίθετος στην ποίηση, γιατί πίστευε ότι η λάμψη τηςποίησης και η υπερβολή της ρητορικής βλάπτει την αλήθεια. Έτσι ο Λουκρήτιοςγράφοντας ποίηση έκανε κάτι ανορθόδοξο για έναν επικούρειο.

Χρησιμοποιεί το μύθο (προσπαθώντας να τον εκλογικεύσει), τη μεταφορά, τοναναλογικό συλλογισμό, την εις άτοπον απαγωγή, παρομοιώσεις καθώς καιπολλές επαναλήψεις, για να αποτυπωθούν οι θεωρίες του στο μυαλό τουαναγνώστη.

Φιλοσοφικός στοχασμός Ελπίζει να βρει την ηρεμία στην επικούρεια φιλοσοφία, μια θεωρία με

απελευθερωτικό μήνυμα. Η ταραγμένη περίοδος στην οποία έζησε εξηγεί την απέχθειά του για την

πολιτική φιλοδοξία. Ο Επικουρισμός δίνει τη λύση προτείνοντας την αποφυγήτης ανάμιξης με την πολιτική.

Το μήνυμα του Λουκρήτιου δεν είναι η εθνική αναγέννηση αλλά η προσωπικήλύτρωση.

Δεν είναι άθεος. Αναγνωρίζει το δόγμα της ύπαρξης των θεών, αλλά πολεμάτη θρησκευτική πρακτική και τη religio. Στόχος του η απελευθέρωση τουανθρώπου από τη δεισιδαιμονία.

Είναι ο περισσότερο φροϋδικός από τους Λατίνους συγγραφείς (κόσμος τωνονείρων, σεξουαλικό πάθος).

Καινοφανές ενδιαφέρον για τη φυσική επιστήμη (πρβλ. Λουκίλιος).

[4]

Γλώσσα-Ύφος Γλωσσοπλάστης (δε μεταγραμμάτιζε ελληνικές λέξεις στα λατινικά). Στα λατινικά καταλογίζει πενία (egestas) και τα εμπλουτίζει. Στο Λουκρήτιο (και

στον Κικέρωνα) αποδίδεται η επινόηση του φιλοσοφικού λεξιλογίου τηςλατινικής.

Τυπικά χαρακτηριστικά: αρχαϊσμοί (γενική θηλυκού σε -ai, γενική πληθυντικούσε -um αντί -orum, δακτυλικό απαρέμφατο σε -ier), περιφράσεις, παρηχήσεις,σύνθετα επίθετα, εικόνες, μεταφορές, έντονη παρουσία ρητορικών στοιχείων.

[5]

Η ρωμαϊκή λυρική ποίηση• Τρία βασικά είδη ποίησης: Έπος, Λυρική ποίηση, Δράμα• Ετυμολογία: «λυρικός» < «λύρα»• Αδόμενη ποίηση συνοδεία λύρας γραμμένη σε λυρικά μέτρα.• Αντίθετα ο ίαμβος και η ελεγεία έγιναν από νωρίς απαγγελλόμενοι στίχοι.• Η λυρική ποίηση διακρίνεται σε:

Α) χορική Β) μονωδική• Τέτοια διάκριση μάλλον δεν ίσχυε κατά την αρχαιότητα, μολονότι βέβαια

ανταποκρίνεται σε γενικές διαφοροποιήσεις μορφής και περιεχομένου.

Ελληνικό υπόβαθροΑρχαϊκή ποίηση: Αρχίλοχος (7ος αι. π.Χ.), Σαπφώ (600 π.Χ.), Αλκαίος (600 π.Χ.),Πίνδαρος (μετά το 446 π.Χ.). Πιο καθοριστική απ’ ό,τι η αρχαϊκή λυρική ποίηση υπήρξεγια τους Ρωμαίους η ελληνιστική ποίηση.

Ρωμαϊκή εξέλιξη. Υπήρχαν ρωμαϊκά φολκλορικά τραγούδια και αρχαία λατρευτικάτραγούδια. Λυρική ποίηση βρίσκεται και στα χορικά του Πλαύτου (cantica). OΚάτουλλος συνθέτει πολύμετρα λυρικά ποιήματα, αλλά με τον Οράτιο γεννιέταιπραγματικά η ρωμαϊκή λυρική ποίηση. Ακολουθεί ο χριστιανός Προυδέντιος.Διάφοροι τύποι ποιημάτων: ύμνος στους θεούς, εγκώμιο, επινίκιο και θριαμβικό,επιθαλάμιο, επικήδειο και παραμυθητικό, προπεμπτικό-αντιπροπεμπτικό καισυνοδευτικό, συμποτικό, ποίημα φιλίας.

Η ρωμαϊκή επιγραμματική ποίησηΓενικά. Επίγραμμα = επιγραφή. Βασικά χαρακτηριστικά α) η συντομία και β) ηακρίβεια. Το ελεγειακό δίστιχο είναι το βασικό μέτρο.Ελληνικό υπόβαθρο. Αναθηματικές και επιτύμβιες επιγραφές, συμποτικά καιερωτικά επιγράμματα. Για τη Ρώμη μεγάλη σημασία έχουν οι ελληνιστικές συλλογές(Καλλίμαχος, Στέφανος του Μελέαγρου).Ρωμαϊκή εξέλιξη. Επιτύμβιες και αναθηματικές επιγραφές. Στην καμπή του 2ου προςτον 1ο αι. εκπρόσωποι της ρωμαϊκής αριστοκρατίας γράφουν επιγράμματα: ΠόρκιοςΛικίνιος, Βαλέριος Αιδίτουος, Λουτάτιος Κάτουλος.

[6]

Οι νέοι ποιητές (poetae novi)Νέες συνθήκες στη Ρώμη το πρώτο μισό του 1ου π.Χ. αιώνα (εξάπλωση και

δημιουργία ενός μεγάλου κράτους, επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό, δημιουργίαενός υψηλότερου επιπέδου ζωής)

Κύκλος καλλιεργημένων πολιτών γύρω από το φτωχό γραμματικό ΒαλέριοΚάτωνα που δεν ενδιαφερόταν για ενεργό συμμετοχή στην πολιτική ζωή, αλλάεπέδειξε έντονο ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία γενικά και ιδιαίτερα για την ποίηση.

Νεωτερικοί ποιητές (poetae novi)Αφομοίωσαν τα διδάγματα των Αλεξανδρινών.Οι Αλεξανδρινοί ποιητές με ηγετική τους φυσιογνωμία τον Καλλίμαχο απέρριψαντη στείρα και δουλική μίμηση των ομηρικών επών(Ησίοδος = άξιος μιμήσεως, Όμηρος = πέραν μιμήσεως).

Στον πρόλογο των Αιτίων ο Καλλίμαχος διατυπώνει το λογοτεχνικό μανιφέστοτου: απάρνηση του έπους, στροφή σε μικρότερης κλίμακας συνθέσεις, αποτέλεσμαμακρόχρονης καλλιτεχνικής επεξεργασίας και επίπονης έρευνας.

H ποίηση θα πρέπει να κρίνεται από την τέχνη της και όχι από το μέγεθός της. Προτίμηση για δύσκολα και σκοτεινά θέματα, μακριά από τα τετριμμένα. Προβάλλεται το μοντέλο του ποιητή-λόγιου (ποιητής άμα και κριτικός), ο οποίος

συνθέτει τα λεπτοδουλεμένα ποιήματά του ύστερα από βαθιά μελέτη στιςβιβλιοθήκες.

Ποίηση δύσκολη και ελιτίστικη, με μεγάλες απαιτήσεις τόσο από τη μεριά τουποιητή όσο και του αναγνώστη.

Οι poetae novi απέρριψαν τον Έννιο και την παράδοσή του. Ο Κικέρωνας τους υποτιμούσε και υπερασπιζόταν τον Έννιο.

Calvus Macer82-47 π.Χ. Eξαίρετος ρήτορας. Πολυμάθεια και σκοτεινό ύφος αλεξανδρινού τύπου.Επύλλιο (μικρογραφία έπους κατά τα αλεξανδρινά πρότυπα) για το μύθο της Ιώς, ένατουλάχιστον επιθαλάμιο, επιγράμματα και ένα θρηνητικό ποίημα για το θάνατο τηςΚοϊντιλίας, πιθανόν της γυναίκας του.

Furius BibaculusΣκωπτικά και αιχμηρά ποιήματα, iambi, στο ύφος και τον τόνο του Αρχίλοχου.Επιτέθηκε πιθανόν κατά του Ιουλίου Καίσαρα. Σώζονται και δύο ήπια και τρυφεράποιήματά του για τη φτώχεια του δασκάλου του, Βαλέριου Κάτωνα.

[7]

Helvius CinnaΣε αντίθεση με τους υπολοίπους του κύκλου του Κάτουλλου, ήταν υποστηρικτής τουΙουλίου Καίσαρα. Συνέθεσε ένα επύλλιο με τον τίτλο Zmyrna (Myrrha), καθώς και έναπροπεμπτικό για τον Ασίνιο Πολλίωνα.

Varro AtacinusΜετέφρασε τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου (σώζεται αποσπασματικά).

SueiusΕπηρεασμένος από το Θεόκριτο. Ειδύλλιο με τον τίτλο Moretum.Άλλοι λιγότερο γνωστοί: Ticida, Cornificius, Caecilius.

Gaius Valerius CatullusΖωή. Ηγετική φυσιογνωμία του κύκλου των Νέων ποιητών (Βερόνα 87-Ρώμη 55).Δε συμμετείχε στη δημόσια ζωή, εκτός από το ότι σατίρισε τον Καίσαρα και τουςοπαδούς του. Ο πατέρας του ήταν ευκατάστατος και ευυπόληπτος (στο σπίτι τουσύχναζε και ο Καίσαρας).

Παρά τη μεταγενέστερη συμφιλίωσή τους τον χώριζε μεγάλη απόσταση απότην κορυφαία πολιτική φυσιογνωμία του καιρού του, τον Καίσαρα.

Κεντρικά γεγονότα στη ζωή του: ο θάνατος του αδερφού του η συνάντησή του με τη Lesbia (λογοτεχνικό ψευδώνυμο της Clodia, αδερφής

του εχθρού του Κικέρωνα, Πόπλιου Κλώδιου Pulcher, και συζύγου του ΚόιντουΚαικίλιου Μέτελλου Celer).

Βασικό ρόλο στη ζωή και την ποίησή του παίζουν οι φίλοι του, νέοι ποιητές κιαυτοί.

Γνωριζόταν με επιφανείς συγχρόνους του: Κορνήλιο Νέπωτα, Κικέρωνα,Καίσαρα, Ορτήνσιο Ορτάλο και το Ρωμαίο πατρίκιο Μάνλιο.

Έργο. Διαθέτουμε 116 ποιήματά του [τα συντομότερα λυρικά (πολύμετρα) 1-60, ταμεγάλα (carmina maiora) 61-68 και τα επιγράμματα 69-116], τα οποία ποικίλλουν σεέκταση, θέματα και μέτρο.

Η ποικιλία (variatio) και η αντίθεση είναι οι σημαντικότερες αρχές διάταξηςτων ποιημάτων. Κάποιοι ερευνητές μίλησαν για «κύκλους» ποιημάτων (για τη

[8]

Λεσβία, για τους φίλους). Πρόκειται για διάσπαρτα ποιήματα συγγενικής θεματικήςχωρισμένα μεταξύ τους από άλλα, εντελώς διαφορετικής υφής ποιήματα.

Πηγές-ΠρότυπαΕίναι λυρικός, επικός, ελεγειακός, σκωπτικός-ιαμβικός, επιγραμματικός. Βασίζεταιστην ελληνιστική παράδοση (Καλλίμαχος, Απολλώνιος Ρόδιος, επίγραμμα), αλλάαντλεί και από την αρχαϊκή ελληνική λυρική ποίηση (Σαπφώ: c.51, ψευδώνυμοαγαπημένης του).

Επίδραση από τη σκωπτική-ιαμβική ποίηση (Αρχίλοχος, Ιππώνακτας) και τηΝέα κωμωδία (Μένανδρος).

Στηρίζεται και στη ρωμαϊκή παράδοση: παρωδεί τον Έννιο και είναι γνήσιαΡωμαίος στις ηθικολογίες του, στο ότι διαποτίζει ξένα στοιχεία με προσωπικόσυναίσθημα.

Πιθανή επίδραση από ερασιτέχνες Ρωμαίους επιγραμματοποιούς (100 π.Χ.:Πόρκιος Λικίνιος, Βαλέριος Αιδίτουος, Λουτάτιος Κάτουλος).

Γλώσσα και ύφοςΗ γλώσσα του έχει τη δύναμη της καθομιλουμένης και διαθέτει ποικιλία τόνων.Πολυάριθμα υποκοριστικά, στοιχεία από τη διάλεκτο της πατρίδας του (basia), πολλέςτραχιές εκφράσεις, ελληνικές λέξεις. Επαναλήψεις, προσφώνηση, ιδιαίτερα ηαυτοπροσφώνηση (διάλογος με τον εαυτό του). Συχνές είναι και οι ρητορικέςερωτήσεις και οι ερωτήσεις αγανάκτησης.

Λογοτεχνικός στοχασμόςΚαλλιμαχικό ιδεώδες. (lusus, nugae, lepidus και novus, facetus, iocosus, bellus, dicax, dulcis,delicatus, elegans, facetus, molliculus, otiosus, tener, venustus, doctus, laboriosus.)Δεν είναι φιλόσοφος.Καθοριστική η σχέση του με τη Λεσβία, μια συναρπαστική γυναίκα, ικανή για όλα.Χρησιμοποιεί παραδοσιακές έννοιες (π.χ. pietas και fides) σε νέα συμφραζόμενα και μενέα, αντισυμβατική σημασία.

Κατά μία έννοια ήταν ο θεμελιωτής της ελεγείας στη Ρώμη, αν και δεσυμπεριλαμβάνεται στον κανόνα των ελεγειακών [τα υπ’ αριθμ. 68 και 76 carminaπλησιάζουν πολύ στο ύφος και τη θεματική της μεταγενέστερης ερωτικής ελεγείας].Θέματα που επανέρχονται στην ερωτική ελεγεία απαντούν ήδη εδώ: η αγάπη καιαφοσίωση του ποιητή, η αγάπη ως συμβόλαιο πίστης, το μαρτύριό του, οιπροσπάθειές του να ξεφύγει.

[9]

Ωστόσο, αυτές οι απόπειρες του Κάτουλλου μάλλον ήταν μεμονωμένα πειράματαπρος την κατεύθυνση της ερωτικής ελεγείας, τα οποία άλλωστε δε χαρακτηρίζονταιαπό την ίδια γκάμα θεμάτων ούτε και από τη μετρική τελειότητα τωνμεταγενέστερων ελεγειακών.