ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ - EVANGELIA BALTA · viii ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗ...

31

Transcript of ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ - EVANGELIA BALTA · viii ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗ...

  • ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

    (18ος - 19ος αιώνας)

    ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΠΡΟΣ ΤΙΜΗΝ ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΠΟΛΙΤΗ

    Ρέθυμνο, 12-14 Απριλίου 2013

    ΕπιμέλειαΣτέφανος ΚακλαμάνηςΑλέξης Καλοκαιρινός

    Δημήτρης Πολυχρονάκης

    Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Α Κ Ε Σ Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Κ Ρ Η Τ Η ΣΙδρυτική δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής

    Η ΡΑ Κ Λ Ε Ι Ο 2 0 1 5

  • Περιεχόμενα

    Προλογικό σημείωμα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xi

    Σπύρος Ασδραχάς Για τον Αλέξη Πολίτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xiii

    Γρηγόρης Μ. Σηφάκης Χαιρετισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xv

    Mario Vitti Μια γενιά πριν, μια γενιά ύστερα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xvii

    Στέφανος Κακλαμάνης Αντίδωρο για τον Αλέξη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . xxv

    ΜΕΡΟΣ Αʹ – ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙΔημήτρης Δημητρόπουλος Το βουνό, οι κλέφτες: Δυο κρίκοι της εθνικής αφήγησης . . . . . . . . . . . . . . . 3

    Μαριλίζα Μητσού Στα χνάρια του Φωριέλ: Οι συλλογές δημοτικών τραγουδιών του κόμη de Marcellus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Ειρήνη Οικονόμου Η παρουσία του δημοτικού τραγουδιού στις ποιητικές ανθολογίες του 19ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

    Θόδωρος Χατζηπανταζής Ελληνικό θέατρο και δημοτικό τραγούδι: Το ξεκίνημα μιας δύσκολης σχέσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

  • viii ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

    ΜΕΡΟΣ Βʹ – ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ

    Στέφανος Κακλαμάνης Ο Κωνσταντίνος (Καισάριος) Δαπόντες και η φαντασία της Σαντορίνης (1650) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

    Τριαντάφυλλος Ε. Σκλαβενίτης Ιστοριογραφία και εθνικές συνειδητοποιήσεις στο τέλος του 18ου αιώνα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

    Στέση Αθήνη H παρουσία του François de Salignac de la Motte Fénelon στη νεοελληνική παιδεία (18ος-19ος αιώνας) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

    Αντώνης Γλυτζουρής Πανούργες χήρες στο περιθώριο του νεοελληνικού Διαφωτισμού . . . . . . . 143

    Peter Mackridge Περί Βουλής και Γερουσίας: Ο Πλάτων Πετρίδης και η «νεοελληνική» μετάφραση του Ιονίου Συντάγματος του 1817 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

    Κώστας Λάππας Δύο ωδές του Μιχαήλ Γ. Σχινά για την Πάργα και την Ισπανία (1819, 1820): Ποίηση και πολιτική στις παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

    Νάσια Γιακωβάκη Ο Λόγιος Ερμής ως τόπος διαμόρφωσης του ελληνικού κοινού . . . . . . . . 207

    Μιχαήλ Πασχάλης Η μυθοπλασία του Παπατρέχα και ο εκλαϊκευτικός υπομνηματισμός της Ιλιάδας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

    Εμμανουήλ Ν. Φραγκίσκος «Νόστιμος, αστείος, πράος»: Η αίσθηση του χιούμορ στον Αδαμάντιο Κοραή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

    Μίλτος Πεχλιβάνος Ο χρόνος και ο λόγος στα γαλλόφωνα προλεγόμενα του Κοραή . . . . . . . . 277

    Αλέξης Καλοκαιρινός Ο Κοραής στην «άρθρωση του 1800» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

    Δημήτρης Πολυχρονάκης Πινδαρικές αξίες και βιβλικά ιδεώδη στην αγωνιστική ποίηση της Επανάστασης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355

  • ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ix

    Δημήτρης Αρβανιτάκης Giuseppe Compagnoni: Σκηνές από τον βίο ενός «κατήγορου του γένους» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373

    ΜΕΡΟΣ Γʹ – ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΡΟΜΑΝΤΙΣΜΟΥΝίκος Χατζηνικολάου Εκδοχές του Ρομαντισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431

    Φίλιππος Παππάς Στοιχεία για τις μεταφραστικές τύχες λογοτεχνικών κειμένων του Διαφωτισμού την εποχή του ελληνικού ρομαντικού κλασικισμού (1830-1880): Μοντεσκιέ, Μαρμοντέλ, Βολταίρος ως ψυχωφελείς παραλλαγές των Φώτων (Πρόδρομη ανακοίνωση) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447

    Έρη Σταυροπούλου Κριτική στη ρομαντική κοινωνία: Δημήτριος Παπαρρηγόπουλος – Παναγιώτης Πανάς . . . . . . . . . . . . . . . 465

    ΜΕΡΟΣ Δʹ – ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΡΕΥΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΥΣΤΕΡΟ 19o ΑΙΩΝΑ

    Μαρία Μαθιουδάκη Η πώληση εντύπων «εις τας οδούς» της Αθήνας, σύμφωνα με τις αγγελίες της εφημερίδας Ακρόπολις (1883-1890) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 479

    Αγγέλα Γιώτη Διανοούμενοι σε δημοσιογραφικές αποστολές: Ο Βλάσης Γαβριηλίδης και οι συνεργάτες του . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521

    Αρετή Βασιλείου Από την οθωμανική άλωση της Πόλης έως το Μακεδονικό ζήτημα: Μια ανεξερεύνητη χειρόγραφη «Πόλεως άλωσις» του Αλ. Μωραϊτίδη . . . 541

    Ευαγγελία Μπαλτά Ο Κριμαϊκός πόλεμος και ο πόλεμος των κρινολίνων στην Πόλη: Συρμοί και παραδοσιακά ήθη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559

    Μάριος Χατζόπουλος (Απο)Τηγανίζοντας ψάρια στο Μπαλουκλί: Διάλογος για ένα θρύλο . . . . 583

    Γιάννης Παπαθεοδώρου Το «Κρυφό Σχολειό» και η ρητορική της εικόνας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599

  • x ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΗ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

    Παναγιώτης Στάθης Λογοτεχνία και ιστορική μνήμη: Το Εικοσιένα στην πεζογραφία, 1830 -1880 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 621

    Ulrich Moennig Η κατασκευή συλλογικής μνήμης στην Κωνσταντινούπολη: Οι ελληνικές και καραμανλίδικες εκδόσεις της Αλώσεως του A. D. Mordtmann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655

    Ουρανία Πολυκανδριώτη Λογοτεχνία, λαϊκότητα και παιδεία στο τέλος του 19ου αιώνα: Μια πρώτη προσέγγιση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 695

    Μιχάλης Χρυσανθόπουλος Διαμορφώνοντας τη δημόσια σφαίρα: Λογοτεχνικές διαδρομές της ιστορίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 707

    Δημήτρης Τζιόβας Περι-γράφοντας το έθνος: Μια επανεξέταση της ηθογραφίας . . . . . . . . . . 725

    Χριστίνα Ντουνιά Περικλής Γιαννόπουλος: Από τον ευρωπαϊκό αισθητισμό στην ελληνοκεντρική αισθητική . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 763

    C

    Αλέξης Πολίτης Καλά περιβάλλοντα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 791

    C

    Εργογραφία Αλέξη Πολίτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 797Ευρετήριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 817

  • Ευαγγελία Μπαλτά

    Ο Κριμαϊκός πόλεμος και ο πόλεμος των κρινολίνων στην Πόλη

    Συρμοί και παραδοσιακά ήθη

    Μια αγγελία στην εφημερίδα Τηλέγραφος του Βοσπόρου και Βυζαντίς της 31ης Αυγούστου 1857 πληροφορούσε το κοινό για την επικείμενη έκδοση της κωμωδίας Μαλακώφ1 ως εξής:

    Πολλών οικογενειών η περιουσία σπαταλάται ανεπαισθήτως εις την πολυτέλειαν ήτις ως άλλος σκώληξ καταβιβρώσκει της κοινωνίας τα σπλάχνα· η δε αένναος μεταποίησις των στολισμών, την οποίαν ονομάζουν συρμόν, είναι αλη-θώς σημαντική επίνοια της κερδαλεότητος, όπως ευκολώτερον γυμνώση τους ματαιόφρονας! Και προς τον σκοπόν αυτόν στολίζει ενίοτε και με ιστορικά ονό-ματα τας μεταποιήσεις ή εφευρέσεις, ως έκαμεν εσχάτως ονομάσασα Μ α λ α -κ ώ φ νέον τι φόρεμα· και δύναται μεν τις να εύρη και ύλην τραγωδίας εν τω συρμώ της πολυτελείας, διότι υπάρχουν δυστυχώς ουκ ολίγα τα θύματα αυτού· αλλά η σύνταξις κωμωδίας είναι πλέον ευχερής και διά τον πλεονασμόν του γε-λοίου και διά την πτωχαλαζονείαν μας· όθεν υπό το όνομα Μαλακώφ συνετά-χθη κωμωδία εις πέντε πράξεις…

    Την αγγελία υπέγραφε ο Μιχαήλ Χουρμούζης (Χουρμούζιος Τριανταφύλ-λου),2 ο οποίος είχε επιστρέψει από την Ελλάδα στην Πόλη την άνοιξη του

    Το άρθρο με τίτλο «Μodern Fashions and Traditional Customs During the years of the Crimean War» περιλαμβάνεται στο Evangelia Balta, Miscellaneous Studies on the Karamanlidika Literary Tradition, Istanbul, The Isis Press, 2013, σ. 91-108. Η παρούσα έκδοση έχει εμπλουτιστεί και με παράρτημα καραμανλίδικων κειμένων.

    1. Βλ. Μαλακώφ, κωμωδία εις πράξεις πέντε υπό Μ. Χουρμούζη, Εν Κωνσταντινου-πόλει, Imprimerie Centrale (Εκ του Κεντρικού Τυπογραφείου), 1865. Η κωμωδία επα-νεκδόθηκε τελευταία σε φωτοαναστατική έκδοση του ΠΑΘΕΓΡΑ, Ξάνθη 2008, με επιμέλεια της Λήδας Ιστικοπούλου, η οποία προέταξε εκτενέστατη εισαγωγή και τη σχετική βιβλιογραφία.

    2. Για τον Χουρμούζη και το έργο του, βλ. Δημήτρης Τ. Νάτσιος, «Βιογραφικά του Μιλτιάδη Χουρμούζη», Ηπειρωτική Εστία, 28 (1979), 25-36. Τριαντάφυλλος E. Σκλαβε-

  • 560 ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΛΤΑ

    1856 απογοητευμένος από τα ελληνικά πράγμα-τα και κυρίως από την ατυχή έκβαση της επανά-στασης στη Θεσσαλία, Ήπειρο και Μακεδονία, περιοχές των οποίων οι Ορθόδοξοι κάτοικοι τά-χθηκαν στο πλευρό των ομόδοξων Ρώσων κατά την έναρξη του Κριμαϊκού πολέμου (1854). Οι Άγγλοι και οι Γάλλοι αρνήθηκαν στην Ελλάδα να μετέχει στο συνέδριο του Παρισιού, το οποίο και καθόρισε τη συνθήκη της ειρήνης (1856), συν εχίζοντας την επιτήρηση της χώρας και την κατάληψη του Πειραιά. Ο Χουρμούζης, μετά την οριστική διάψευση των προσδοκιών του για τη δημιουργία μιας μεγαλύτερης και ισχυρότε-ρης Ελλάδας, επέστρεψε στη γενέτειρά του Πό-

    λη. Γεννημένος στον Γαλατά το 1804, είχε έρθει το 1821 στην Ελλάδα, όπως και ο συμπατριώτης του Δημήτριος Βυζάντιος, ο κωμωδιογράφος της Βα-βυλωνίας, για να πάρει μέρος στην ελληνική επανάσταση. Μετά το πέρας της επανάστασης εντάχθηκε στον στρατό και αργότερα πολιτεύθηκε. Βίω-σε τη φαυλότητα του καθεστώτος της βαυαροκρατίας, το οποίο καταγγέλ-λει στις πρώτες κωμωδίες του Τυχοδιώκτης και Υπάλληλος, που εξέδωσε στην Αθήνα το 1835 και 1836. Τα αδιέξοδα της πολιτικής κατάστασης στην Ελλάδα και το ζοφερό μέλλον, που προδιαγράφονταν από τη διεθνή συγκυ-ρία, υπαγόρευσαν την επιστροφή του στην Πόλη.

    Επιστρέφει λοιπόν στην Πόλη τον Μάρτιο του 1856 και κατάπληκτος παρακολουθεί τις αλλαγές που είχαν επέλθει. Η παλιά Πόλη είχε παρέλ-θει ανεπιστρεπτί. Με το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου ο εκσυγχρονισμός της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας πραγματοποιούνταν με ταχύτατους ρυθμούς. Η παρουσία των ξένων είχε επιφέρει καταλυτικές αλλαγές στη φυσιογνωμία της.3 Χτίζονταν θέατρα, ξενοδοχεία, η πόλη άρχισε να φωτί-

    νίτης, «Εργογραφία του Μ. Χουρμούζη», Μέλισσα των βιβλίων, 3 (1977-1981), 5-12. Δη-μήτρης Σπάθης, «Δ. Χουρμούζης», στον τόμο Σάτιρα και πολιτική στη νεώτερη Ελλάδα. Από τον Σολωμό ώς τον Σεφέρη, Αθήνα 1979, σ. 71-97 και του ίδιου, «Τα πρώτα βήματα της νεοελληνικής κωμωδίας: Η ακτινοβολία του Χουρμούζη και η παρουσία του στο βουλγαρικό θέατρο του 19ου αιώνα», Ο Πολίτης, τχ. 54 (Οκτ. 1982), 76-86. Βλ. επίσης Τάσος Λιγνάδης, Ο Χουρμούζης. Ιστορία και Θέατρο, Αθήνα 1986, καθώς και τη βιβλιο-γραφία που παραθέτει ο Walter Puchner, Η ιδέα του Εθνικού Θεάτρου στα Βαλκάνια του 19ου αιώνα. Ιστορική τραγωδία και κοινωνιοκριτική κωμωδία στις εθνικές λογοτεχνίες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, Αθήνα [1992], σ. 190, σημ. 836.

    3. Για τον ρόλο των ξένων που εγκαθίστανται στην Πόλη μετά τον Κριμαϊκό πόλε-μο, εκμοντερνίζοντας το προφίλ και τους δοικητικούς της θεσμούς, εξαιρετικά διαφω

  • Ο ΚΡΙΜΑΪΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΚΡΙΝΟΛΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ 561

    ζεται με γκάζι, έκαμε την εμφάνισή του ο τηλέγραφος, άρχισε η οδοποιία κεντρικών αρτηριών, ατμόπλοια συντόμευαν την απόσταση προς τα λιμά-νια της Μεσογείου και συνέδεαν με συχνή συγκοινωνία τα Πριγκηπόννησα όπου και εκεί είχε μεταφερθεί η κοσμική ζωή του Πέρα. Η Πόλη ξεχείλι-ζε από κόσμο.4 Στρατιώτες και αξιωματικοί πηγαινοέρχονταν στο μέτω-πο του Κριμαϊκού μέσω Πόλης, πρόσφυγες και φυγάδες κατέφθαναν στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας αναζητώντας μια καλύτερη τύχη, όπως και λογής λογής πληθυσμοί από την Κριμαία κατέφευγαν στην Οθωμανι-κή αυτοκρατορία και την πρωτεύουσά της.5 Η ευρωπαϊκή διπλωματική παρουσία είχε ενισχυθεί καθώς οι Μεγάλες Δυνάμεις έλεγχαν την οθωμα-νική πολιτική, εκδηλώνοντας ζωηρό ενδιαφέρον για επενδύσεις σε ορυχεία, κατα σκευές σιδηροδρόμων, λιμανιών κλπ. στην οθωμανική επικράτεια, η οποία λόγω Τανζιμάτ εκμοντερνιζόταν. Παράλληλα αναπτυσσόταν και μια εγχώρια επιχειρηματική τάξη, κυρίως στην Πόλη, αποτελούμενη από Έλ-ληνες, Αρμένηδες, Εβραίους και Λεβαντίνους εμπόρους και τραπεζίτες, οι οποίοι παρεμβάλλονταν στην εισαγωγή ευρωπαϊκών κεφαλαίων στην Οθω-μανική αυτοκρατορία είτε ως μεσάζοντες είτε ως διαχειριστές των κεφα-λαίων αυτών, καθώς ήσαν protegés, υπήκοοι ξένων δυνάμεων.6 Στα επόμενα χρόνια από την εγχώρια αυτή επιχειρηματική κοινωνία, της οποίας τα κε-φάλαια προέρχονταν από το εμπόριο, τραπεζικές επενδύσεις και ανώνυμες εταιρείες, θα προβάλλει η γενιά των Ελλήνων τραπεζιτών της Πόλης7 αλ-λά και μια γενιά πλουσίων ομογενών, όπως ο Ανδρέας Συγγρός, ο οποίος

    τιστική είναι η μελέτη του Steven Rosenthal, «Foreigners and Municipal Reform in Istanbul: 1855-1865», International Journal of Middle East Studies, 11 (1980), 227-245.

    4. Για τους αριθμούς, οι οποίοι μαρτυρούν την αύξηση του πληθυσμού της πόλης ανάμεσα στα έτη 1844 και 1856, βλ. Stanford Shaw, «The Population of Istanbul in the Nineteenth Century», International Journal of Middle East Studies, 10 (1979), 266 (Ta-ble I).

    5. Σχετικά με τη μεταναστευτική κίνηση από την Κριμαία προς την Οθωμανική αυ-τοκρατορία, βλ. Hakan Kırımlı, «Emigrations from the Crimea to the Ottoman Empire dur-ing the Crimean War», Middle Eastern Studies, 44, τχ. 5 (Σεπτ. 2008), 751-773.

    6. Ο ιατρός Αλέξανδρος Πασπάτης περιλαμβάνει στατιστικά στοιχεία του πληθυ-σμού της Πόλης κατά περιοχές στα μέσα του 19ου αιώνα, όπως καταγράφηκαν από ξένους επισκέπτες· βλ. Αλέξανδρος Πασπάτης, Υπόμνημα περί του Γραικικού Νοσοκο-μείου των Επτά Πύργων, Αθήνα 1862, σ. 44-45. Επίσης, βλ. Kemal H. Karpat, Ottoman population, 1830-1914: Demographic and Social characteristics, Madison, Wis., University of Wisconsin Press, 1985, σ. 97 κ.ε.

    7. Βλ. Χάρης Εξερτζόγλου, Προσαρμοστικότητα και πολιτική ομογενειακών κεφα-λαίων. Έλληνες τραπεζίτες στην Κωνσταντινούπολη. Το κατάστημα «Ζαρίφης Ζαφειρόπου-λος», 1871-1881, Αθήνα 1989.

  • 562 ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΛΤΑ

    ιδού τι γράφει στα Απομνημονεύματά του για τον πλούτο που εισέρρευσε στη διάρ κεια του Κριμαϊκού πολέμου:

    Πας φόβος περί ζημίας ένεκα του επελθόντος πολέμου διεσκεδάσθη, απ’ εναντίας το εμπόριον της εισαγωγής ανυψώθη, ένεκα της αυξήσεως της κατανα-λώσεως υπό των πληρωμάτων των στόλων και του αγγλογαλλικού στρατού, ο κόσμος δε ήτο εν γένει εύθυμος… Η Κωνσταντινούπολις από της ενάρξεως του Κριμαϊκού πολέμου ήλλαξε καθ’ όλα όψιν δηλαδή και εμπορικώς και οικονομι-κώς ως και υπό κοινωνικήν και πολιτειακήν έποψιν.8

    Ο Βερναρδάκης, ωστόσο, αρκετά χρόνια μετά τη λήξη του Κριμαϊκού πο-λέμου, αναφερόμενος στον πλούτο που εισέρρευσε κατά τη διάρκειά του, θα υποστηρίξει ότι από τα βραχυπρόθεσμα κέρδη του πολέμου επωφελήθηκαν ορισμένοι μόνο έμποροι και ίσως μερικοί εξ αυτών μόνο για κάποια πολύ λίγα χρόνια, όχι όμως και οι υπόλοιποι υπήκοοι της αυτοκρατορίας, των οποίων η εργασία ή τα εισοδήματα δεν επαρκούσαν πλέον ούτε για να καλύ-ψουν τις στοιχειώδεις ανάγκες τους, λόγω της υπερτίμησης των τροφίμων. Και το χαρτονόμισμα που τέθηκε σε κυκλοφορία αμέσως μετά, ήταν ο επί-λογος στην αναστάτωση των τιμών, με συνέπεια η ζωή στην Πόλη να γίνει ακριβότερη από την αντίστοιχη στο Λονδίνο και το Παρίσι. Οι υπέρογ κοι φόροι που επιβλήθηκαν, οι μεγάλες δαπάνες του κράτους συν η πολυτέλεια εμπόδισαν την οικονομική ανάκαμψη της Οθωμανικής αυτοκρατο ρίας. Οι σελίδες που αφιερώνει ο Βερναρδάκης στο θέμα ουσιαστικά αποτελούν μά-θημα πολιτικής οικονομίας για τις αρνητικές επιπτώσεις του Κριμαϊκού πολέμου στην οικονομία, στην κοινωνία και στο πολιτικό σύστημα της αυτοκρατο ρίας. Υπογραμμίζει ότι αφού ηθελήσαμεν να φραγκεύσωμε, ήτοι να αλλάξωμεν τρόπον του ζην και ενδύεσθαι, ο μεγάλος όγκος εισαγόμενων ειδών που καταναλώνονταν κατέστρεψε την ντόπια παραγωγή και βιοτε-χνία, εξάλειψε τέχνες και επαγγέλματα των ντόπιων, σταδιακά την παρα-γωγή, εγκλωβίζοντας την οικονομία της αυτοκρατορίας. Η ανάλυσή του, απλή και καίρια, δείχνει ότι οι Ευρωπαίοι, από φαινομενικά αθώους δρό-μους, είχαν περάσει τις κυριαρχικές τους επιδιώξεις.9

    Τα κέρδη όμως στα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου είχαν δημιουργή-σει κλίμα ευφορίας και οι δυσκολίες που θα έρχονταν ήταν ακόμη μακρινές. Ιδιαι τέρως ο Συγγρός σχολιάζει τους χορούς και τις βεγγέρες στις διπλω-ματικές πολυτελέστατες οικίες του Σταυροδρομίου, τα πλούσια δείπνα με τον άφθονο καμπανίτη οίνο, πολυτέλεια την οποία πολύ γρήγορα θα μιμη-

    8. Βλ. Ανδρέας Συγγρός, Απομνημονεύματα, επιμ. Άλκης Αγγέλου και ΜαρίαΧρι-στίνα Χατζηιωάννου, τ. Ι, Αθήνα 1998, σ. 231 και 246.

    9. Βλ. Αθ. Ν. Βερναρδάκης, Περί πολυτελείας, ανεγνώσθη εν τω Ελλην. Φιλολογικώ Συλλόγω, Μετατύπωσις Επταλόφου, εν Κωνσταντινουπόλει 1872, σ. 22-25.

  • Ο ΚΡΙΜΑΪΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΚΡΙΝΟΛΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ 563

    θούν και οι πλούσιοι της εποχής, όπως χαρακτηριστικά υπογραμμίζει, κα-λώντας ξένους των στρατιωτικών επιμελητειών της Γαλλίας και Αγ γλίας και αξιωματικούς μάχιμους που παρεπιδημούσαν στην Πόλη στα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου.10 Οι Ρωμιοί, την ίδια εποχή, μετακινούνταν από το παραδοσιακό Φανάρι στο κοσμικό και πολύβουο Σταυροδρόμι με τις κατοι-κίες των Ευρωπαίων, τις πρεσβείες, τα προξενεία, τις χοροεσπερίδες. Λού-σα και μόδα είναι απόρροια της νέας πολιτικής και κοινωνικής κατάστασης που ενέσκηψε.11

    Η παρουσία των Ευρωπαίων στην Οθωμανική αυτοκρατορία και η τα-χεία εξοικείωση των Οθωμανών με τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής είχαν άμε-ση επίπτωση στις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις του 19ου αιώνα. Ας μην ξεχνούμε π.χ. το Ιslahat Fermanı. Όλα απέρρεαν από τις εξελίξεις του Κριμαϊκού πολέμου, ο οποίος έπαιξε σημαντικό ρόλο στον εκμοντερνισμό της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο πόλεμος είχε εισαγάγει πολλά καινοφα-νή καταρχάς στις ανώτερες κοινωνικά τάξεις της Πολίτικης κοινωνίας και κατ’ επέκταση σε ολόκληρη την κοινωνία.12

    Η κωμωδία Μαλακώφ, αστική ηθογραφία, περιγράφει τη ζωή της εμπο-ρικής τάξης των εξευρωπαϊσμένων Ρωμιών της Πόλης μετά τη λήξη του Κριμαϊκού πολέμου. Εξάλλου η έκδοσή της έχει προαγγελθεί το 1857, δηλα-δή ένα χρόνο μετά τη λήξη του. Ωστόσο ως βιβλίο θα κυκλοφορήσει το 1865 και σε συνέχειες θα δημοσιευθεί την ίδια χρονιά (6 Μαρτίου 14 Αυγούστου 1865) στην εφημερίδα Αρμονία, την οποία ο Χουρμούζης εξέδιδε στην Πόλη. Ο τίτλος της κωμωδίας είναι απόρροια κι αυτός της εποχής. Φέρει το όνομα Μαλακώφ από την περίφημη τότε φούστα (είδος κρινολίνου), της οποίας η μόδα λανσάρεται μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο, παίρνοντας την ονομασία της από το ομώνυμο φρούριο της Σεβαστούπολης που κατέλαβαν οι Γάλλοι.13 «Τέτοιο όνομα του έδωσαν, γιατί είναι λέει στρογγυλό και φουντωτό σαν το Μαλακώφ», εξηγεί η μοδίστρα Τερεζίνα της ομώνυμης κωμωδίας. Και είχε γίνει τόσο του συρμού, ώστε ο πατριάρχης το 1864 αποφάσισε, εξαιτίας του προβλήματος που δημιουργήθηκε από τη μαζική προσέλευση γυναικών με μαλακώφ κατά την τελετή των αποφοίτων της Θεολογικής Σχολής, να

    10. Βλ. Συγγρός, Απομνημονεύματα, ό.π., σ. 256 και 259.11. Βλ. Nancy Micklewright, Women’s Dress in Nineteenth-Century Istanbul: Mirror of

    a Changing Society, University of Pennsylvania 1986, σ. 8-9.12. Βλ. Candan Badem, The Ottoman Crimean War (1853-1856), Leiden 2010, σ. 329

    κ.ε.13. Βλ. Μαλακώφ, ό.π., σ. 60. Βλ. σχετικά Onur Inal, «Women’s Fashions in Transi-

    tion: Ottoman Borderlands and the AngloOttoman Exchange of Custumes», Journal of World History, 22, τχ. 2 (2011), 269.

  • 564 ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΛΤΑ

    απαγορευθεί πλέον η είσοδος γυναικών στη Σχολή εκτός της μητέρας του αποφοίτου και εφόσον αυτή δεν έφερε μαλακώφ.14 Ενδιαφέρουσες είναι οι μετρήσεις, οι οποίες δείχνουν ακριβώς την υπερβολή που επήλθε κατά την υιο θέτηση της μόδας αυτού του μεσοφοριού.15 Τις υπερβολές αυτές διακω-μωδούν με σκίτσα, σατιρικά ποιήματα και κείμενα τα ευρωπαϊκά περιοδικά της εποχής, π.χ. το αγγλικό περιοδικό Punch, or the London Charivari των ετών 1857-1859, όπου δημοσιεύονται cartoons και έξυπνα κείμενα, όπως εκείνο με τον τίτλο «Crinoline viewed as a depopulating influence».16 Σατιρι-κά ποιήματα για το κρινολίνο δημοσιεύονταν και σε ελληνικά φύλλα, όπως στον Ανατολικό Αστέρα (Οκτώβριος του 1862) και διακωμωδούσαν τις ενδυ-ματολογικές υπερβολές του γυναικείου πληθυσμού στη ρωμέικη κοινωνία της Πόλης.17 Δηκτικότατα είναι και τα σχόλια Ευρωπαίων γυναικών για το κακό γούστο των Ρωμιών γυναικών της Πόλης. Η εμφάνισή τους απο-τελούσε με κάποιες σπάνιες εξαιρέσεις καρικατούρα του χειρότερου στυλ γαλλικού φορέματος.18 Η συντριπτική πλειονότητα των κωνσταντινουπο-

    14. Την πληροφορία παραθέτει στην εισαγωγή της η Λήδα Ιστικοπούλου· βλ. Μαλα-κώφ, ό.π., σ. Α 44, σημ. 65.

    15. «When our record opens in 1844, it finds evening toilettes of moderate skirt width, 57 per cent of the body length. For several years the proportion fluctuates mildly, gradu-ally rising. In 1851, having attained a percentage of 61, the width of skirt suddenly begins to mount rapidly and continuously, until the plotted curve skyrockets to the extreme maxi-mum of 116 in 1859. This is the apex of the crinoline hoop skirt fashion, when the flare of the skirt exceeds the height of the person. In eight years the skirt diameter has nearly doubled»· βλ. Alfred L. Kroeber, «On the Principle of Order in Civilization as Exemplified in Changes of Fashion», American Anthropologist, 21 , τχ. 3 (1919), 247-248.

    16. Βλ. Punch, 32 (1857), 171. Τη σχετική αρθρογραφία στο εν λόγω περιοδικό επε-σήμανε ο μεταπτυχιακός φοιτητής Aytek Soner Aplan, εκπαιδευόμενος το 2011-2013 με υποτροφία στο πρόγραμμα Οθωμανικών Σπουδών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

    17. Βλ. Σπάθης, «Τα πρώτα βήματα της νεοελληνικής κωμωδίας», ό.π., σ. 85.18. Βλ. Lady Edmund Hornby, Constantinople during the Crimean War, Λονδίνο 1863,

    σ. 458. Για την κακογουστιά και την υπερβολή των Αρμενισσών και Ρωμιών γυναικών στην υιοθέτηση της ευρωπαϊκής μόδας εκτενώς αναφέρεται στη διδακτορική της δι-ατριβή η Nancy Micklewright, Women’s Dress in Nineteenth-Century Istanbul, ό.π. Βλ. επίσης της ίδιας, «LateNineteenthCentury Ottoman Wedding Costumes as Indicators of Social Change», Muqarnas, 6 (1989), 161-174. Στη διατριβή της υποστηρίζει ότι ο χρι-στιανικός γυναικείος κόσμος της Πόλης υιοθέτησε το ευρωπαϊκό ένδυμα πολύ γρηγορό-τερα από τον αντίστοιχο μουσουλμανικό, διότι είχε προσλαμβάνουσες του ευρωπαϊ κού στυλ ενδυμασίας όχι μόνο από τη φυσική παρουσία των Ευρωπαίων γυναικών που ζού-σαν ή επισκέπτονταν την Πόλη, αλλά και από το θέατρο, τη μουσική, τη λογοτεχνία και τον περιοδικό τύπο. Και υπογραμμίζει ότι Ελληνίδες και Αρμένισσες υιοθέτησαν αμέ-σως το ευρωπαϊκό ένδυμα διότι οι επαφές τους με την ξένη κοινότητα της Πόλης ήταν πιο συχνές. Ωστόσο πολύ πιο νωρίς, από τα μέσα του 18ου αιώνα, είχε αρχίσει στη Μολ-

  • Ο ΚΡΙΜΑΪΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΚΡΙΝΟΛΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ 565

    λίτικων περιοδικών και εφημερίδων της εποχής αφιέρωνε μια σειρά άρθρων στο ζήτημα αυτό και κατηγορούσε τις γυναίκες για την υιοθέτηση των επι-φανειακών, καταστρεπτικών και ανήθικων στοιχείων του πολιτισμού. Και ο ίδιος ο Χουρμούζης είχε δημοσιεύσει το 1864 στην εφημερίδα του Αρμονία κείμενα υπό τον τίτλο Η μόδα ή λόγος κατά πολυτελείας.19 Είχε δημοσιεύσει και τον Διάλογο Ανδρογύνου, πρόγευση της κωμω δίας Μαλακώφ που ακο-λουθεί, στον οποίον ο Χουρμούζης βάζει ένα ζευγάρι να καυγαδίζει. Αιτία του καυγά είναι τα υπερβολικά ποσά, τα οποία η σύζυγος καταθέτει στη μοδίστρα της, για να προμηθευτεί «καπελίνο» και «φουστάνι της μόδας μεταξωτό με ντεκολτέ». Τον επόμενο χρόνο, το 1865, η Σαπφώ Λεοντιάς δημο σιεύει τον Λόγο περί πολυτελείας που είχε εκφωνήσει στο Παρθεναγω-γείο της Αγίας Φωτεινής στη Σμύρνη.20 Ιδού ορισμένα παραδείγματα που

    δοβλαχία ο εξευρωπαϊσμός της γυναικείας ενδυμασίας των Φαναριωτισσών· βλ. Angela Jianu, «Women, Fashion, and Europeanization: The Romanian Principalities, 1750-1830», στον τόμο Women in the Ottoman Balkans, επιμ. Amila Buturović & İrvin Cemil Schick, ΛονδίνοΝέα Υόρκη 2007, σ. 201-230.

    19. Κυκλοφόρησαν και ως ανεξάρτητο φυλλάδιο: Μ. Χουρμούζης, Η μόδα ή λόγος κα-τά πολυτελείας, Εν Κωνσταντινουπόλει, εκ της εφημερίδος η Αρμονία, 1864.

    20. Βλ. Σαπφώ Λεοντιάς, Περί πολυτελείας: Λόγος εκφωνηθείς την 14 Μαρτίου 1865 εν τω Παρθεναγωγείω της Αγίας Φωτεινής υπό της διευθυνούσης κυρίας Σ. Λεοντιάδος. Εκδί-δεται δαπάνη της Εφορίας του Παρθεναγωγείου, Εν Σμύρνη, Τυπογραφία της Αμαλ-θείας, 1865.

  • 566 ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΛΤΑ

    σκιαγραφούν το κλίμα της εποχής21 και ερμηνεύουν τη γένεση της κωμω-δίας Μαλακώφ, η οποία, όσο γνωρίζουμε, δεν ανέβηκε στη σκηνή καθ’ όλο τον 19ο αιώνα.22 Αποτέλεσε ανάγνωσμα, καθώς ο θεατρικός λόγος για την εποχή αυτή ήταν λόγος που λειτουργούσε κυρίως μέσα από το έντυπο. Η δηλωμένη πρόθεση του Χουρμούζη στην προαγγελία της έκδοσης του έρ-γου στην εφημερίδα Τηλέγραφος του Βοσπόρου και Βυζαντίς είναι ηθικής φύ-σεως. Θέλει να σατιρίσει το πάθος της πολυτέλειας, την αλόγιστη σπατάλη και τις μανίες του συρμού που επιβάλλει μια κοινωνία καταναλωτική και επιδεικτική.

    Με αφορμή την κωμωδία Μαλακώφ του Χουρμούζη, παράλληλα με την ει-κονογραφία της αστικής ελληνόφωνης ρωμέικης οικογένειας, η οποία σπεύ-δει να ακολουθήσει τον συρμό που προέκυψε με την ευρωπαϊκή παρουσία στην Πόλη, παρακολουθούμε και τη στάση της τουρκόφωνης ορθόδοξης κοινότητας απέναντι στις νέες αυτές συνθήκες και ήθη που εισέβαλαν ορ-μητικά. Η λογοτεχνική παραγωγή εκείνης της εποχής χρησιμεύει σήμερα ως ιστορικό υλικό για τις πολύτιμες πληροφορίες που παρέχει σχετικά με την εξέλιξη των αντιλήψεων, για τις μεταβολές των δομών σκέψης και των συλλογικών φαντασιώσεων. Αποτελεί προνομιακό υλικό για να συλλάβει κανείς στη γένεσή τους αξίες οι οποίες, παρόλο που δεν είναι ρητά διατυ-πωμένες και δεν έχουν ενσωματωθεί στην κυρίαρχη ιδεολογία συμβάλλουν ωστόσο στην κατανόηση των προσδοκιών και αιτημάτων ορισμένων κοινω-νικών κατηγοριών.

    Η υπόθεση του Μαλακώφ ξετυλίγεται σε επεισόδια φορτωμένα με μο-νολόγους όπου περιγράφεται κλιμακούμενα η γελοία κατασπατάληση των χρημάτων μιας καλοστεκούμενης οικογένειας της Πόλης, ενώ από την άλλη οι μονόλογοι της τουρκόφωνης ρωμιάς Φεταής απεικονίζουν τη σύγχρονη ζωή των λαϊκότερων στρωμάτων της Πόλης ή των μεσοαστικών στρωμά-των σε προηγούμενες εποχές. Η υπόθεση της κωμωδίας έχει ως εξής: Ο Παυλάκης είναι ένας συνετός οικογενειάρχης που έχει πλουτίσει πρόσφα-τα από τον Κριμαϊκό πόλεμο, κατά τη διάρκεια του οποίου του δόθηκε η ευ-καιρία να συσσωρεύσει χρήμα. Γνωρίζοντας την πρώην μέτρια οικονομική του κατάσταση και την προέλευσή του, μάταια προσπαθεί να βάλει φραγμό

    21. Βλ. Έφη Κάννερ, «Λόγοι περί γυναικών στην ελληνορθόδοξη εγγράμματη κοινό-τητα της Κωνσταντινούπολης (1856-1912)», Τα Ιστορικά, τχ. 35 (2001), 299-334.

    22. Δεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο των παραστάσεων που κατήρτησε η Χρυ-σόθεμις ΣταματοπούλουΒασιλάκου, Το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη το 19ο αιώνα, 2 τόμοι, Αθήνα 1994-1996.

  • Ο ΚΡΙΜΑΪΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΚΡΙΝΟΛΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ 567

    στην πολυέξοδη υστερία της γυναίκας του Σμαράγδας, στην οποία σε κά-ποια σκηνή της κωμωδίας, λέει τα εξής:

    Και μην θαρρείς πως έχω κανένα θησαυρόν ατέλειωτον, μήτε πως κάθε λίγο και κομμάτι θα ξαναγίνεται πόλεμος στο Κρίμι να ξανακερδίζω και άλλα γρόσια· μόνο για περιμάζευσε ολίγον τα έξοδά σου και μην εξακολουθείς αυτά τα ανόη-τα έξοδα, γιατί θα εύρη η κορφή τον πάτον!23

    Τη ματαιοδοξία της εκμεταλλεύονται ο έμπορος των νεωτερισμών Καζαμίας και η μοδίστρα Τερεζίνα —το όνομά της ενδεικτικό του επαγγέλματός της (στα τουρκικά terzi είναι ο ράφτης)— οι οποίοι κυριολεκτικά την κα-ταληστεύουν δημιουργώντας από το τίποτα σημαντική κτηματική περιου-σία. Έρμαιο των συρμών της εποχής και ο γιος της οικογένειας, ο Αλέκος, ο τύπος του χαρακτηριστικού κηφήνα που δεν εργάζεται, αλλά κατασπατα-λά την πατρική περιουσία σε πολυδάπανες διασκεδάσεις, χαρτοπαιξίες, μι-μούμενος τους αριστοκράτες ξένους δανδήδες, απαξιώνοντας την έννοια της εργασίας. Στα πρωταγωνιστικά πρόσωπα της κωμωδίας εντάσσεται και η γηραιά τουρκόφωνη υπηρέτρια Φεταή, κόρη του μπακάλη Τσελεπή Πρό-δρομου Χατζή Αβράμογλου.24 Στον ρόλο της αντιπαραβάλλει τα νεό κοπα δυτικά ήθη που είχαν εισβάλει στην παλιά παράδοση. Και είναι φανερό ότι βάζει τη Φεταή να εκπροσωπεί την Ανατολή και να κριτικάρει την εισβολή των δυτικών μοντέλων ζωής που σπεύδουν να μιμηθούν οι νεόπλουτοι Ρω-μιοί Πολίτες.

    Οι πρωταγωνιστές πλαισιώνονται από μια σειρά δευτερεύοντες χαρα-κτήρες της παραδοσιακής κωμωδίας. Κατ’ αρχάς, τον Δανίλη, μάγειρα της οικογένειας, τη δούλα Φλουρού, η οποία φροντίζει το νοικοκυριό του σπι-τιού μαζί με τη γηραιά Φεταή. Αυτοί ανήκουν στο σπιτικό, εντασσόμενοι στη ζωή της οικογένειας. Εξωτερικά πρόσωπα είναι ο τσαρλατάνος μολιερικός γιατρός Πεκουακάνας, ο επίτροπος της εκκλησίας Γρηγοράσκος, ο οποίος μαζεύει εισφορές για την εκκλησία, η επίσης σπάταλη φίλη της Σμα-ράγδας, η κομψευόμενη Δουδού με την κόρη της Ραλού, και ο κάτοχος του

    23. Βλ. Μαλακώφ, σ. 95. Ο Βερναρδάκης θα το διατυπώσει αλλιώς: «παν ό,τι άλλο, όπερ άμα αποβαίνει δαπάνη ανωτέρα των δυνάμεων και των μέσων μας, είναι κατακρι-τέον»· βλ. Αθ. Ν. Βερναρδάκης, Περί πολυτελείας, ό.π., σ. 18.

    24. Ο Τάσος Λιγνάδης υποστηρίζει, χωρίς όμως να το τεκμηριώνει, ότι η Φεταή είναι Αρμένισσα· βλ. Τάσος Λιγνάδης, Ο Χουρμούζης, ό.π., σ. 393. Ωστόσο δεν είναι μόνο το όνομα του πατέρα της που μαρτυρεί την καραμανλίδικη καταγωγή της, αλλά και τα λοιπά ονόματα των συγγενών της, τα οποία αναφέρει σε διάφορες σκηνές του έργου, εί-ναι ονόματα ρωμέικα, όπως: Βλασίτσα η γιαγιά της, Κυριακίτσα η θεία της, Χατζηαγά-πιος ο θείος της, και Χατζή Μηνάς Κατίρογλου ο νουνός της· βλ. Μαλακώφ, σ. 21 και 24.

  • 568 ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΛΤΑ

    καζίνου Ζαφείρης, ο οποίος θα κλείσει στη φυλακή τον Αλέκο για τα χρέη του στη χαρτοπαιξία.

    Η οικογένεια ζει στο Φανάρι, αλλά οι γυναίκες του σπιτιού επιθυμούν να μετακομίσουν στο Σταυροδρόμι γιατί «εκεί και μπάλλοι γίνονται συχνά και θέατρον είναι και τόσες άλλες διασκεδάσεις», όπως λέει η Κατίγκω, για να συμπληρώσει η Τερεζίνα: «Ό,τι μόδα βγει στο Παρίσι, την ίδια μέρα την έχουνε στο Σταυροδρόμι».25 Με εξαίρεση τον Παυλάκη, ο οποίος διάγει τον συνετό βίο του καλού χριστιανού, με φιλανθρωπίες, συνδρομές στις εκκλησίες και τη ρωμέικη κοινότητα της Πριγκίπου, και με μόνη πολυτέ-λεια την καλοφαγία του, τα άλλα μέλη της οικογένειας ακολουθούν τους ξέφρενους ρυθμούς της σπατάλης και της επίδειξης της εποχής, μη δίνοντας σημασία στις συμβουλές και τις προτροπές του, αλλά ούτε και στην πιστή γριά υπηρέτρια Φεταή, η οποία συνεχώς εξανίσταται με όσα βλέπει γύρω της και μονολογεί αναφερόμενη στη νοικοκυρεμένη, λιτή ζωή της δι-κής της εποχής και του δικού της περίγυρου. Ο αρχηγός της οικογένειας Παυλάκης θα αντιληφθεί την καταστροφική πορεία της οικογένειάς του την τελευταία στιγμή, όταν τον επισκέπτεται ο φίλος του Στεφανάκης, ο οποίος είχε χάσει όλη του την περιουσία από παρόμοιες άφρονες ενέργειες της οικο γένειάς του. Συνειδητοποιεί λοιπόν ότι κινδυνεύει και το δικό του σπιτικό από παρόμοια οικονομική καταστροφή, όταν μαθαίνει ότι η γυ-ναίκα του μεταβίβασε ένα σπίτι, που είχε κληρονομήσει, στον προμηθευτή από τον οποίο ψώνιζε τα λούσα της και ότι χρωστά υπέρογκα ποσά και στη μοδίστρα Τερεζίνα. Αποφασίζει να βάλει δυναμικά πλέον τάξη στην οικο-γένειά του, που έχει ξεφύγει από τον δρόμο της αρετής. Σχίζει τα φορέμα-τα των γυναικών, απαιτώντας υποταγή και φρόνηση, και υποχρεώνει τον γιο του να εργαστεί.

    Η Φεταή, παρούσα στις περισσότερες σκηνές του έργου, δίνει τον τόνο της λογικής στα παράλογα που συμβαίνουν με τις παραγγελίες φουστανιών, κα-πέλων, κορσέδων κλπ. που απομυζούν την περιουσία του αφεντικού της Παυ-λάκη. Ιδού ένα παράδειγμα:

    Χαρά ήτανε θυμούμαι Εντρενέ Καπού, και πάντρευε υιό του Τσελεπή Μητά-κο με κορίτσι Χατζή Ναούμη από Κουμ Καπί και πήγαμε με αραμπά, και θυ-μούμαι φορούσε μοναχά νύφη εντερί και σαλβάρι τζαμφέσι σουτ μαβί, βελακίμ τώρα ούλαις μεταξωτά βάνουνε! Στήθια, ράχι τσιτσιμπλάκ (sic), σεργιάνι πάνε αγκαλιασμέναις με άντρους! γελούνε μες τα σοκάκια, πάνε καφενέδες, κάθονται κάρμα καρισίκ με άντρους.26

    25. Βλ. Μαλακώφ, σ. 51.26. Ό.π., σ. 40.

  • Ο ΚΡΙΜΑΪΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΚΡΙΝΟΛΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ 569

    Η Φεταή με τις αναφορές της στις θείτσες της γίνεται ο θεματοφύλακας των παλαιών σεμνών ηθών και εθίμων του γυναικείου φύλου, κοροϊδεύοντας τους ευρωπαϊκούς χορούς, τα φανταχτερά λούσα, τα ογκώδη μεταξωτά φο-ρέματα. Κι όχι μόνο. Μιλά για ιμάμ μπαϊλντί, παπάζ γιαχνισί, γιαλαντζί ντολμάδες με μπόλικα κρεμμύδια,27 τα οποία η αφέντρα της Σμαράγδα έχει εξοβελίσει από την κουζίνα της ως μη σικ και δεν καταδέχεται να κατέβει στο μαγειρειό του σπιτιού της, γιατί τα ρούχα της καταβρομίζουν κρομ-μυδίλες, όπως διατείνεται στον άνδρα της Παυλάκη.28 Η Φεταή βρίσκεται στον αντίποδα της Σμαράγδας. Για χαμάμ, οικογενειακά γλέντια στις εξο-χές της Πόλης μιλάει η Φεταή, για θαλάσσια μπάνια, καζίνα και χοροεσπε-ρίδες η Σμαράγδα, την οποία γελοιοποιεί ο Χουρμούζης βάζοντάς την να μπερδεύει τη γαλλική λέξη guipure (= είδος δαντέλας) με την τουρκική λέξη küfür (= βρισιά).29 Όπως γελοιοποιεί και τη μοδίστρα Τερεζίνα, η οποία το γκάζι το λέει γαζί (μοδίστρα γαρ) και τον τηλέγραφο, ντελήγραφο. Και είναι εξαιρετικά κωμική η σκηνή όπου την βάζει να εξηγεί στη Φεταή τη λειτουρ-γία του τηλέγραφου:

    Είναι τσατσά Φεταή ένα τέλι, που φτάνει απ’ εδώ ίσια με το Παρίζι, κι ό,τι θέ-λεις να μηνύσεις εκεί, το γράφεις σ’ ένα χαρτί και το βάζεις απάνου στο τέλι και πάει το χαρτί ίσια εκεί που θέλεις.30

    Η Τερεζίνα, αδαής, αλλά από την άλλη εξαιρετικά επιτήδεια να παρασέρνει τις πελάτισσές της σε λούσα για τα οποία απαιτούσε υπέρογκα ποσά, εκμε-ταλλευόμενη τη φιλαρέσκεια και τη ματαιοδοξία τους, συσσωρεύει μεγάλη περιουσία και ανέρχεται κοινωνικά. Στο πρόσωπό της ο Χουρμούζης δεί-χνει την ανάδυση των νέων κοινωνικών τάξεων από τις συγκυρίες που δημιούργησε ο Κριμαϊκός πόλεμος.

    Τα αλλοιωμένα ελληνικά της Φεταής με άφθονες και ποικίλες τουρκι-κές λέξεις και εκφράσεις, τις οποίες και επεξηγεί ο Χουρμούζης στην έκδο-σή του, έρχονται να αντιπαραβληθούν με τα γαλλικά, που είχε υιοθετήσει η ρωμέικη κοινότητα της Πόλης, τα οποία η πλειονότητα μιλούσε ανεπαρκώς και λανθασμένα μιμούμενη τη φράγκικη κοινότητα.31 Μέσω της τουρκόφω-

    27. «Θείτσα μου συχωρεμένη κοκκώνα Κυριακίτσα μαγέρευε φαγητά που έγλυφες τα δάκτυλά σου! έκαμε εκείνους γιαλαντσί ντολμάδες πούτανε γιουβαρλάκικοι σαν ποντικοί χωρίς ουρά! μια βολά τραπέζι μας έφαγε άιο Αρχιμανδρίτη και θείτσα μου ζα-βάλισσα είχε όλο γιαγλίδικα φαγιά κι ο βούτυρας χαρίρ χαρίρ από τα γένια του άιου Αρχιμανδρίτη έτρεχε. Ζαβάλισσα!»· βλ. Μαλακώφ, σ. 108.

    28. Ό.π., σ. 20.29. Ό.π., σ. 67.30. Ό.π., σ. 52.31. Βλ. επίσης τα σχόλια που κάνει ο Χουρμούζης για τα γαλλικά των Ρωμιών

  • 570 ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΛΤΑ

    νης Φεταή, με καταγωγή, όπως υποθέτουμε, από κάποιον μαχαλά της Πό-λης με τουρκόφωνους ορθόδοξους κατοίκους, ο Χουρμούζης τάσσεται υπέρ της λιτότητας σε όλα τα επίπεδα της ζωής και υπέρ της διατήρησης των πα-ραδόσεων που βλέπει να απειλούνται από την εισβολή των δυτικών νεωτερι-στικών ηθών. Οι σκηνές και οι διάλογοι που στήνει στην κωμωδία Μαλακώφ αντανακλούν τη σύγκρουση ανάμεσα στις παραδοσιακές αξίες και αντιλή-ψεις από τη μια πλευρά και στα νέα ήθη, τις συνήθειες του κοσμοπολίτικου αστικού τρόπου ζωής από την άλλη, όπου οι επιρροές από τα ξένα πρότυπα συμπεριφορών προκαλούν σοβαρές ρωγμές στην παράδοση και αναστατώ-νουν την καθιερωμένη τάξη πραγμάτων.

    Ουσιαστικά πρόκειται για το τέλος μιας εποχής. Αυτό δηλώνει η φράση της Σμαράγδας «Αμ τώρα να πάρωμεν την Αμαρτωλών Σωτηρία32 στο χέ-ρι;», με την οποία ανταπαντά στον άνδρα της, ο οποίος την ψέγει ότι στον ύπνο και στον ξύπνιο της μόδες ονειρεύεται.33 Στην υπερβολή της, ωστόσο, η φράση περιγράφει την αλλαγή των ηθών. «Πιο πολλοί συχνάζουν στα θέατρα παρά στις εκκλησίες», παραδέχεται κι ο άνδρας της ο Παυλάκης.34 Το τέλος εποχής βλέπει και η Φεταή, όταν λέει ότι «Σλατ αλά φράγκα κοπή-κανε ούλα τώρα!», φράση η οποία δεν αναφέρεται μόνο στην υιοθέτηση της ευρωπαϊκής ενδυμασίας αλλά και στην εισβολή των νέων ηθών σ’ όλες τις εκφάνσεις της ζωής.35

    Η κωμωδία Μαλακώφ μας επέτρεψε να ακολουθήσουμε τα ίχνη και την εξέ-λιξη ορισμένων Ρωμιών γυναικών της Πόλης στη νέα εποχή που εγκαινια-ζόταν στην Οθωμανική αυτοκρατορία, μετά τις δομικές αλλαγές που έφερε ο Κριμαϊκός πόλεμος στην πολιτική και κοινωνική ζωή της. Πρόκειται για δύο ομάδες Πολίτισσες: από τη μια οι ελληνόφωνες ρωμιές, οι οποίες, στον βαθμό που μπορεί να καθοριστεί η κοινωνική τους προέλευση ανήκαν στη νεφελώδη κοινωνική κατηγορία των μεσαίων στρωμάτων, και των οποίων η ανάπτυξη είναι παράλληλη με τον εξαστισμό και τον εξευρωπαϊσμό· και από την άλλη, παρακολουθούμε, με δείγμα τη Φεταή, την αντίδραση των

    κατοίκων της Αντιγόνης (σήμερα Burgazada), στο έργο του Η νήσος Αντιγόνη, Εν Κων-σταντινουπόλει, Τυπογραφείον I. Α. Βρετού, 1869, σ. 88.

    32. Πρόκειται για το δημοφιλές ανάγνωσμα σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής πε-ριόδου, Βιβλίον ωραιότατον καλούμενον Αμαρτωλών σωτηρία συντεθέν εις κοινήν των Γραι-κών διάλεκτον παρά Αγαπίου μοναχού του Κρητός…, Βενετία 1641, το οποίο μέχρι και το 1820 είχε κάνει 28 εκδόσεις.

    33. Βλ. Μαλακώφ, σ. 100. 34. Ό.π., σ. 26.35. Ό.π., σ. 17.

  • Ο ΚΡΙΜΑΪΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΚΡΙΝΟΛΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ 571

    λαϊκότερων στρωμάτων στα νέα ήθη, τη συντηρητική στάση των τουρκό-φωνων οικογενειών με καταγωγή από την Ανατολή, που ζούσαν μακριά από το μοντέρνο Μπέογλου σε μαχαλάδες όπως η Βλάγκα, το Εντίρνε κα-πού και το Κουμ καπού (Κοντοσκάλι):

    Θυμούμαι μια βολά, τσικνοπέφτη ήτανε, και πήρ’ από το Μπέγιογλου από μια φιληνάδα της, ένα φουστάνι μπασμά αλλά φράγκα κομένο, κι έβανε για να γε-λάσουμε, κι αζ καλτί θειο μου Τσελεπή Μημίκο, να σπάση τσιμπούκι του ράχη της, κι έκανε τρεις μέρες να κλαίη.36

    Είναι όμως όμοια η συμπεριφορά όλων των Ανατολιτών της Πόλης, έχουν όλοι τις ίδιες συντηρητικές απόψεις και την ίδια αρνητική στάση απέναντι στον εκμοντερνισμό της οθωμανικής κοινωνίας; Τα πράγματα δείχνουν να είναι πιο πολύπλοκα από αυτό που αφήνει ο Χουρμούζης να εννοηθεί διά του ρόλου της Φεταής. Αυτό αποδεικνύει μια επιστολογραφία που εντοπίσαμε στα φύλλα της καραμανλίδικης εφημερίδας Ανατολή37 του Ευαγγελινού Μι-σαηλίδη τα ίδια χρόνια που κυκλοφορεί η κωμωδία Μαλακώφ και γίνεται η συζήτηση περί μόδας και υιοθέτησης του ευρωπαϊκού lifestyle. Είναι φανε-ρό ότι υπήρχε διάσταση απόψεων και μέσα στους κύκλους των Ανατολιτών της Πόλης, οι οποίοι θεωρούνταν a priori η πιο συντηρητική ομάδα των ορ-θοδόξων με μεγάλη προσκόλληση στην εκκλησία και την παράδοση. Ας πα-ρακολουθήσουμε λοιπόν τις απόψεις των ίδιων των Ανατολιτών, όπως τις διατυπώνουν στις σελίδες της εφημερίδας τους.38

    Στις 11 Ιουνίου του 1867 (φύλλο αρ. 1100) δημοσιεύεται επιστολή ανα-γνώστη, ο οποίος υπογράφει ως Βατανή σεβέν πιρισί (= φιλόπατρις). Με αφορμή τον θάνατο κάποιου που δηλητηριάστηκε από το φιλί που έδωσε στο μάγουλο μιας μακιγιαρισμένης νιόπαντρης Ρωμιάς γυναίκας, καταφέ-ρεται ενα ντίον των Ανατολιτισσών της Πόλης, που βλέπει να υιοθετούν κι αυτές φράγκικα ήθη. Γράφει ότι οι Πολίτισσες «κεράτσες» χλεύαζαν τις εκ Καραμανίας καταγόμενες κυρίες και δεσποινίδες (Καραμανλή Μαδάμα βε μαδμαζελλερί ) ως ακαλλιέργητες, βάρβαρες και αφιλόκαλες, οι οποίες, ακριβώς επειδή αισθάνθηκαν μειονεκτικά, πάσχισαν να τις μοιάζουν, δη-λαδή να γίνουν κι αυτές κοκόνες. Κι άρχισαν να φορούν καπέλα με κοκορό-φτερα, να μακιγιάρονται με στρώματα σουβά, να βάζουν κορσέδες και να κυκλοφορούν με μαλακώφ τεράστια σαν τις τέντες των Τουρκμένων. «Θα

    36. Βλ. Μαλακώφ, σ. 18.37. Για την εφημερίδα Ανατολή, βλ. Evangelia Balta, «Catalogue of the Karamanlidika

    Press», στον τόμο της ίδιας, Beyond the Language Frontier: Studies on the Karamanlis and the Karamanlidika Studies, Analecta Isisiana CX, İstanbul, The Isis Press, 2010, σ. 124.

    38. Λόγω του εξαιρετικού τους ενδιαφέροντος τις δημοσιεύουμε στο Παράρτημα της μελέτης. Τα φύλλα βρέθηκαν στο Scrapbook 76.2 της Γενναδείου Βιβλιοθήκης.

  • 572 ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΛΤΑ

    γίνουμε κοκκώνες κι ας καταχρεώσουμε και μπατηρήσουμε τους άνδρες μας», είπαν και το ’καναν, διατείνεται ο ανώνυμος επιστολογράφος, κατα-λήγοντας ότι θα ήταν καλύτερα να παρέμεναν οι επαρχιώτισσες που ήταν. Συμπληρώνει επίσης ότι, για να μην παραζαλίσει τους αναγνώστες της Ανατολής, δεν θα γράψει και για τους Ανατολίτες άνδρες για τους οποίους χρησιμοποιεί τη λέξη τζόβενο, ειρωνευόμενος το νεάζον ή μοντέρνο στυλ που έχουν κι αυτοί υιοθετήσει.39

    Η απάντηση στα λεγόμενα του φιλοπάτριδος επιστολογράφου έρχεται καταπέλτης. Σε ένα από τα αμέσως επόμενα τεύχη της Ανατολής, στο υπ’ αρ. 1104 (20 Ιουνίου 1867), δημοσιεύεται επιστολή με υπογραφή μια Ανα-τολίτισσα που κατοικεί στην Πόλη, η οποία εξαρχής υπογραμμίζει ότι δεν έχει δικαίω μα ο εν λόγω φιλόπατρις από την περίπτωση μιας μακιγιαρισμέ-νης γυναίκας όπως αυτήν που περιγράφει στην επιστολή του με τον τίτ-λο Ζεχιρλί Πουσέ (Zehirli Bûse) «ΦιλίΔηλητήριο», να γενικεύει και να μιλά για όλες τις γυναίκες ανεξαιρέτως καθώς «όλα τα δάκτυλα δεν είναι ίδια». Και εξαρχής ξεκαθαρίζει και το θέμα του διαχωρισμoύ των γυναικών της Πόλης σε ντόπιες και Ανατολίτισσες, λέγοντας ότι δεν μπορεί να μιλά κα-νείς για ντόπιους και επήλυδες, γιατί ως γνωστόν ο πληθυσμός της πρω-τεύουσας της αυτοκρατορίας σχηματίστηκε από μετανάστες είτε από την Ανατολή είτε από τη Ρούμελη. «Όλοι από κάπου ήρθαμε»,40 υπογραμμίζει χαρακτηριστικά. Δεν υπάρχει αριστοκρατία ρωμέικη στην Πόλη και ανά-μεσα στις φημισμένες οικογένειες περιλαμβάνονται κι αρκετές με καταγω-γή από την Ανατολή. Η Ανατολίτισσα αρθρογράφος υποστηρίζει σθεναρά ότι οι Ανατολίτισσες, όσο κι αν είναι αγράμματες ή χωρίς εκλεπτυσμένους τρόπους, είναι βέβαιο ότι έχουν αγωγή και αρχές. Και είναι παντελώς ανώ-φελο να θέλει ο εν λόγω επιστολογράφος να τις αποτρέψει να ακολουθήσουν κι αυτές τη μόδα των καπέλων και του μαλακώφ. «Ο άνθρωπος πρέπει να προσαρμόζεται κάθε φορά στις συνθήκες στις οποίες ζει, γιατί λοιπόν να μην προσαρμοστούν κι οι Ανατολίτισσες στο δυτικοποιημένο περιβάλλον της Πόλης, γιατί θα έπρεπε αυτές να υστερούν σε σχέση με όλες τις άλλες, οι οποίες λίγοπολύ ακολουθούν τον συρμό;» υποστηρίζει στην επιστολή της. Και σε ύφος αυστηρότερο διαβεβαιώνει τον φιλόπατρι ότι δεν αλλάζει το ήθος της Ανατολίτισσας της Πόλης επειδή θα φορέσει μοντέρνα ρούχα.

    39. Για μια ακόμη φορά, διαπιστώνει κανείς πόσο πιο εύκολη ήταν και είναι πάντα η κριτική του γυναικείου φύλου.

    40. Στο καραμανλίδικο κείμενο χρησιμοποιεί μεταφορικά τη λέξη fare, λέξη που θα χρησιμοποιήσει ο Ευαγγελινός Μισαηλίδης και στο Τεμασάι Δουνιά· βλ. Evangelinos Misailidis, Seyreyle Dünyayı (Temaşa-i Dünya ve Cefakâr-u Cefakes) 1872, επιμ. Robert Anhegger – Günyol Vedat, İstanbul, Cem Yayınevi, 1986, σ. 574-575.

  • Ο ΚΡΙΜΑΪΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΚΡΙΝΟΛΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ 573

    Δυστυχώς για την επίμαχη δεκαετία, δηλαδή από το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου και το Φιρμάνι του 1856 ώς τα χρόνια της κυκλοφορίας της κωμωδίας Μαλακώφ (1865), δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε άλλα φύλλα της καραμανλίδικης εφημερίδας Ανατολή, ώστε να παρακολουθήσουμε τη συνέχεια αυτής της αντιπαράθεσης. Ωστόσο άλλες πηγές παρέχουν εμμέσως υλικό, το οποίο πιστοποιεί τις αλλαγές των συνειδήσεων στη νέα εποχή που εγκαινιαζόταν όπως και τις ζυμώσεις που συντελούνταν στο εσωτερικό της ορθόδοξης κοινότητας.41 Τελικώς τεκμηριώνεται ότι οι κραδασμοί των αλ-λαγών που έφερε η νέα εποχή είχαν φτάσει και στην καραμανλίδικη κοινό-τητα της Πόλης και άλλων μεγάλων αστικών κέντρων της αυτοκρατορίας.

    Η ομώνυμη κωμωδία του Π. Ρ. Σλαβέικοφ Μαλακώφ (1864), λ.χ., δεί-χνει την αντίδραση και των άλλων ορθόδοξων βαλκάνιων λαών στην υιοθέ-τηση της δυτικής γυναικείας ένδυσης πέραν της όποιας επίδρασης άσκησε και η κωμωδία του Χουρμούζη. Η δράση του Μαλακώφ του Σλαβέικοφ λαμ-βάνει χώρα στη βουλγαρική επαρχία. Ένας χωρικός βρίσκει μια φούστα μαλακώφ στο χωράφι του και την πάει δώρο στη γυναίκα του, η οποία δεν καταλαβαίνει σε τι μπορεί να της χρησιμεύσει αυτό το περίεργο αντικείμε-νο. Περαστικοί της εξηγούν περί τινος πρόκειται και με την ευκαιρία ειρω-νεύονται τις γυναίκες που ξελογιάζονται με τα λούσα και τις μόδες.

    Ένας επίσης καλός μάρτυρας των αλλαγών που συντελέστηκαν στους Ορθόδοξους χριστιανούς υπηκόους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας είναι η καραμανλίδικη βιβλιοπαραγωγή. Δεν είναι τυχαίο ότι η παραγωγή του κοσμικού βιβλίου αυξάνει στις δεκαετίες 1845-1865 ξεπερνώντας σε αριθ-μό τις θρησκευτικές, οι οποίες και συνιστούν την πλειονότητα της παραγω-γής σε όλη τη διάρκεια της παρουσίας του καραμανλίδικου εντύπου. Από τις 88 εκδόσεις που καταμετρήθηκαν την περίοδο αυτήν οι 55 ανήκουν στην κατηγορία του κοσμικού βιβλίου και είναι λεξικά, μεταξύ αυτών και ελ-ληνοτουρκοαγγλικογαλλικά, ημερολόγια, μουσικές ανθολογίες. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο μεγαλύτερος αριθμός μουσικών ανθολογιών εκδόθηκε τα χρόνια αυτά, προφανής απόδειξη των διασκεδάσεων που πύκνωναν και δείκτης των αλλαγών που επήλθαν στην καθημερινή ζωή των Ρωμιών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στα ίδια χρόνια κάνουν την πρώτη τους εμφά-νιση και οι μεταφράσεις γαλλικών μυθιστορημάτων και τα πρώτα ιστορικά βιβλία, όπως μια σύντομη παγκόσμια ιστορία (Τεβαριχάτι ουμουμιέ ιδζμαλί

    41. Βλ. Σπάθης, «Τα πρώτα βήματα της νεοελληνικής κωμωδίας», ό.π. (σημ. 2). Η έκδοση και μιας άλλης κωμωδίας του Μ. Χουρμούζη με τίτλο Ο Οψίπλουτος (1878), η οποία επαναλαμβάνει σε πολλά σημεία την κωμωδία Μαλακώφ, αποδεικνύει ότι δι-αρκούσε η συζήτηση για τον εκμοντερνισμό στους κύκλους της ρωμέικης κοινότητας.

  • 574 ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΛΤΑ

    ολούπ, 1863), η ιστορία της Κωνσταντινουπόλεως (Χεϊέτι σαπηκάϊ Κωνστα-ντινιέ, 1863) οι μύθοι του Αισώπου, ο νέος Ποινικός Νόμος και άλλα.42

    Μηνύματα για τον εξευρωπαϊσμό της καραμανλίδικης κοινότητας έρχονται κι από τη Σμύρνη του 1850. Ο Ευαγγελινός Μισαηλίδης αναγκάζεται μετά από πέντε συνέχειες να διακόψει τη δημοσίευση του μυθιστορήματος Χίλιες και μια νύχτες στο καραμανλίδικο περιοδικό Μεκτεπούλ Φεννούνι Μεσ-ρηκή που εξέδιδε στη Σμύρνη κατ’ απαίτηση των αναγνωστών του, οι οποίοι προτιμούσαν να διαβάζουν, αντί της Ιστορίας της Χαλιμάς, δυτικά μυθιστο-ρήματα, ανέκδοτα ή μικρά κείμενα σε ανάλαφρο ύφος για αξιοπερίεργα κα-θημερινά συμβάντα.43 Η κυριαρχία της δυτικής κουλτούρας στη Σμύρνη, ένα από τα μεγαλύτερα σε εμπορική κίνηση λιμάνια της Μεσογείου, με τη μεγάλη κοινότητα ξένων εμπόρων, δεν άφησε ανεπηρέαστους τους τουρκό-φωνους ορθοδόξους της Σμύρνης, την τάξη των εσναφιών, που, έστω και καθυστερημένα σε σχέση με τους υπόλοιπους κατοίκους, συντάχθηκαν επί-σης με τον συρμό.44

    Και ενώ όλα αυτά συνέβαιναν στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανι-κής αυτοκρατορίας όπου ζούσαν οι Καραμανλήδες, τελείως διαφορετικός συνέχιζε να είναι ο κόσμος της Ανατολίτισσας γυναίκας, αυτής που έμενε πίσω στα χωριά της Καππαδοκίας, περιμένοντας τον ξενιτεμένο για χρόνια σύζυγο στην Πόλη συνήθως. Μέτραγε και χρονολογούσε τη γέννηση των παιδιών της με αναφορά τα ταξίδια του άνδρα της: το πρώτο παιδί ήταν της χρονιάς της παντρειάς, το δεύτερο παιδί, αυτό που γεννήθηκε μετά το πρώ-το ταξίδι, το τρίτο παιδί μετά το δεύτερο ταξίδι, κ.ο.κ.45 Η Ανατολίτισσα ανάσταινε τα παιδιά, για να χάσει τα αρσενικά μόλις τέλειωναν τις πρώτες τάξεις του σχολείου, καθώς ακολουθούσαν τον πατέρα τους στην ξενιτιά, για να επαναληφθεί ο ίδιος κύκλος.46 Φρόντιζε τα ζώα, έσπερνε, μάζευε τη σοδειά, φρόντιζε το σπιτικό και απαντούσε στα γράμματα που έφταναν από

    42. Βλ. Evangelia Balta, «Périodisation et typologie de la production des livres kara-manlis», Revue du monde musulman et de la Méditerranée, 87-88 (1999), 251-275.

    43. Βλ. Μεκτεπούλ Φεννούνι Μεσρηκή (1849), σ. 77. 44. Βλ. Evangelia Balta, «The first family periodical in the Ottoman Empire: A

    Κaramanli Μagazine in Smyrna (1849-1850)», στον τόμο της ίδιας, Miscellaneous Studies on the Karamanlidika Literary Tradition, ό.π., σ. 109-152.

    45. Βλ. Σεραφείμ Ν. Ρίζος, Η Σινασός, τ. II, επιμ. Σταύρος Θ. Ανεστίδης – Μίρκα ΤζεβελέκηΚονδάκη, εισαγωγή Ιωάννα Πετροπούλου, Αθήνα 2007, σ. 66.

    46. «Όταν τα τσιράκια μεγάλωναν και μάθαιναν τη δουλειά, άνοιγαν δικό τους μα-γαζί. Τότε πήγαιναν στο χωριό τους για να παντρευτούν την κοπέλα που τους ξεχώριζε η μάνα τους, έμεναν εκεί ένα χρονικό διάστημα και επέστρεφαν πάλι στην Πόλη. Όταν μετά τέσσεραπέντε χρόνια ξαναπήγαιναν στο χωριό τους, έβλεπαν για πρώτη φορά και τον πεντάχρονο γιο ή κόρη τους. Ξανάφευγαν για την Πόλη, αφήνοντας τη γυναίκα τους

  • Ο ΚΡΙΜΑΪΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΚΡΙΝΟΛΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ 575

    τον ξενιτεμένο μαζί με τις πόλιτσες για να πληρωθούν οι κρατικοί φόροι και οι κοινοτικές εισφορές. Σπάνια έβγαινε από την πόρτα της.47 Ζούσε μα-ζί με τις συννυφάδες της υπηρετώντας τα πεθερικά της με τυφλή υπακοή. Άλλος κόσμος! Καμιά ιδέα για το τι είναι μαλακώφ. Καμιά παράσταση από τα στολισμένα καπέλα με φτερά, τα μεταξωτά κρινολίνα, τους δαντελένιους γιακάδες, τα σαμούρια και τα μοντέρνα γοβάκια που φορούσαν και απαι-τούσαν οι συντοπίτισσές τους στην Πόλη και τη Σμύρνη. Στο καππαδοκικό χωριό, το γυναικείο ντύσιμο παρέμενε το παραδοσιακό, κοινό από αιώνες για Ρωμιές και Τούρκισσες, ενώ το αντρικό είχε αλλάξει, καθώς οι άνδρες στην ξενιτιά υιοθέτησαν το παντελόνι, σημειώνει ο Θανάσης Κωστάκης. Τη γυναικεία φορεσιά ώς τα τέλη του 19ου αιώνα την αποτελούσαν το ιμάτι, το σαλβάρι, το εντερί, το κιρλίκ (η ποδιά για τις δουλειές) και τον χειμώνα η σάλ-τα (επανωφόρι) από τσόχα συνήθως. Τις γούνινες σάλτες, κοντές ή μακριές, τις έστελναν οι άνδρες από την Πόλη, όπως και τις κεντημένες τσόχινες προ-στέλλες που φορούσαν οι γυναίκες πάνω από το εντερί στις γιορτές.48

    Πρώτες, λένε οι Ανακιώτες (το χ. Ανακού ή Enegi και σήμερα Kaymaklı), φόρε-σαν κοινό φουστάνι γύρω στα 1870. Πρώτη η Κοκόνα, που έβγαζε και δόντια στο χωριό, και του Γιομτζή η νύφη που είχαν έρθει από την Πόλη. Η δεύτερη μάλιστα φορούσε κάποτε φουστάνια πού ήταν φουσκωτά πίσω —τουρνούρια — σύμφωνα με τη μόδα της εποχής, που παραξένευαν τα παιδιά.49

    Οι γυναίκες της Ανακού φόρεσαν κοινά φουστάνια με απόφαση του χω-ριού και με την έγκριση του μητροπολίτη Ικονίου Αθανασίου (7 Σεπτεμβρίου 1892), μαρτυρεί το πρακτικό της συνεδρίασης της Δημογεροντίας στον κοινοτικό κώδικα της Ανακού.50 Είναι φανερό ότι η φορεσιά της Ρω-μιάς της Καππαδοκίας ήταν συνάρτηση του μεταναστευτικού ρεύματος

    σε ενδιαφέρουσα για το δεύτερο»· βλ. Νίκος Αποστολίδης, Αναμνήσεις από την Πόλη, ει-σαγωγή Νεοκλής Σαρρής, Αθήνα 1996, σ. 73.

    47. Δραματικές διηγήσεις γυναικών για τη δύσκολη, μονήρη ζωή τους στο χωριό περιλαμβάνει το αρχειακό υλικό της προφορικής παράδοσης του Κέντρου Μικρασιατι-κών Σπουδών, αντίστοιχες μ’ αυτήν που συμπεριέλαβε ο Ευαγγελινός Μισαηλίδης στο Τεμασάι Δουνιά: την ιστορία του Δημήτρη Αγά, που έφυγε νιόπαντρος από την Καισά-ρεια το 1808 και, αφού δούλεψε στο Μισίρι και στην Πόλη, γύρισε μετά από 35 ολόκλη-ρα χρόνια, πλούσιος, στην πατρίδα του, κοντά στη γυναίκα του, την οποία είχε αφήσει έναν μήνα μετά τον γάμο χωρίς να προλάβουν να κάνουν παιδί. Στο καραμανλίδικο αυ-τό μυθιστόρημα ο Μισαηλίδης συχνά αναφέρεται στο ήθος και στις αρετές της γυναίκας της Ανατολής.

    48. Βλ. Θανάσης Κωστάκης, Η Ανακού, Εισαγωγή Μέλπω Μερλιέ, Αθήνα 1963, σ. 94-102.

    49. Ό.π., σ. 99.50. Ό.π., σ. 99 σημ. 2.

  • 576 ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΠΑΛΤΑ

    προς τα μεγάλα αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας. Διότι πέραν της όποιας πολιτισμικής επίδρασης μπορούσαν να ασκήσουν στον γενέθλιο τόπο οι μετανάστες, το χρήμα που εισέρρεε διαφοροποιούσε την οικονομική ζωή των χωριών και μαζί μ’ αυτήν και την ενδυμασία των κατοίκων. Στο Μι-στί (σήμερα Konaklı), όπου οι κάτοικοί του δεν είχαν μεταναστεύσει, αλ-λά εξακολουθούσαν να ασχολούνται με τις αγροτικές εργασίες, η ενδυμασία παρέμενε η παλιά παραδοσιακή, τόσο στους άντρες όσο και στις γυναίκες.51 Για μια ακόμη φορά διαπιστώνεται ότι οι ενδυματολογικές αλλαγές συνδέ-ονται στενά και με άλλους παράγοντες και αποτελούν ένα είδος βαρόμετρου των κοινωνικών ανακατατάξεων που είχαν στο μεταξύ συντελεστεί.

    51. Βλ. Θανάσης Κωστάκης, Το Μιστί της Καππαδοκίας, τ. Α΄, Αθήνα 1977, σ. 141-153.

  • Ο ΚΡΙΜΑΪΚΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΩΝ ΚΡΙΝΟΛΙΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ 577

    ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

    ΑΝΑΤΟΛΗ (Νουμ. 1100)

    (Σαλί, πεντζ σενπέ, βε τζουμά ιρτεσί πασηλούρ)

    Ταρίχι Ρουμί 1867 Μάιος (Μαΐς) 30 – Εφρεντζί Ιούνιος 11, Ταρίχι Οσμανί 1284 Σαφέρ 8

    Ζεχιρλί πουσέ

    Πεγιάν ιδέριμκι Ιστανπολούν … μαχαλλεσινδέ Σιόρ … Ιλέ Μαδμαζέλ �