Αντιμετώπιση της κοινωνικής ... enotites/5.9.pdf · ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ...

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ

Αντιμετώπιση της κοινωνικής κρίσης στην καθημερινή ζωή

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΝΤΡΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ

Συγγραφέας Νικόλαος Φωτόπουλος

Υπεύθυνος διαμόρφωσης επιστημονικών προδιαγραφών του εκπαιδευτικού

υλικού Γεώργιος Κουλαουζίδης

ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΑΠΟ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Επιστημονικός Υπεύθυνος για τις εκπαιδευτικές προδιαγραφές του υλικού Αλέξης Κόκκος

Αναπληρωτής Επιστημονικός Υπεύθυνος

Μάνος Παυλάκης

Επιμέλεια Κειμένων Έφη Κωσταρά

Το παρόν δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του υποέργου 8 με τίτλο «Συγγραφή και αξιολόγηση και αξιοποίηση υφιστάμενων εκπαιδευτικών υλικών προγραμμάτων εθνικής και τοπικής εμβέλειας» των πράξεων «Κέντρα Δια Βίου Μάθησης-Προγράμματα Εθνικής Εμβέλειας & Προγράμματα Τοπικής Εμβέλειας ΑΠ7» και «Κέντρα Δια Βίου Μάθησης-Προγράμματα Εθνικής Εμβέλειας & Προγράμματα Τοπικής Εμβέλειας ΑΠ8» οι οποίες έχουν ενταχθεί στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» (ΕΠΕΔΒΜ) του ΕΣΠΑ (2007-2013), Άξονας Προτεραιότητας 7: «Ενίσχυση της Δια Βίου Εκπαίδευσης Ενήλικων στις 8 Περιφέρειες Σύγκλισης» με κωδικό MIS 375686 και Άξονας Προτεραιότητας 8: «Ενίσχυση της δια βίου εκπαίδευσης ενηλίκων στις 3 Περιφέρειες σταδιακής εξόδου» με κωδικό MIS 375687 και οι οποίες συγχρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο - ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους, μέσω του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ) του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων.

1

Περιεχόμενα

Σκοπός ................................................................................................................................. 3

Προσδοκώμενα αποτελέσματα ........................................................................................... 3

Λέξεις-Κλειδιά ...................................................................................................................... 3

Εισαγωγικές παρατηρήσεις ................................................................................................ 3

1 Κατανοώντας την έννοια της κρίσης στην καθημερινότητα ...................................... 5

1.1 Η έννοια της κρίσης ................................................................................................. 5

1.2 Κατανοώντας την κρίση .......................................................................................... 7

1.3 Κρίση και καθημερινότητα .................................................................................... 11

2 Οι επιπτώσεις της κρίσης στην καθημερινή ζωή ...................................................... 12

2.1 Οι επιπτώσεις της κρίσης στο σύγχρονο οικογενειακό περιβάλλον .................... 12

2.2 Οι αλλαγές στον εργασιακό βίο και οι επιπτώσεις τους ....................................... 21

2.3 Η κρίση και οι ευρύτερες κοινωνικές της επιπτώσεις .......................................... 24

3 Αντιμετωπίζοντας την κρίση: «Σχέδια επιβίωσης» σε συνθήκες κρίσης ................. 25

3.1 Αλλαγές στις πρακτικές της καθημερινής κατανάλωσης: το πρώτο βήμα ενάντια στην κρίση ......................................................................................................................... 25

3.2 Εναλλακτικές δυνατότητες και «σχέδια επιβίωσης» σε συνθήκες κρίσης ........... 26

4 «Καλές πρακτικές» και καινοτόμες ιδέες για την αντιμετώπιση της κρίσης στην καθημερινότητα ................................................................................................................ 38

4.1 Αναγνωρίζοντας τις καλές πρακτικές αντιμετώπισης της κρίσης στην καθημερινή ζωή ................................................................................................................. 38

4.2 Σκέψου παγκόσμια δράσε τοπικά ......................................................................... 53

Σύνοψη .............................................................................................................................. 56

Βιβλιογραφία ..................................................................................................................... 57

3

Σκοπός Σκοπό του εγχειριδίου αυτού αποτελεί η ανάδειξη και η κατανόηση του ζητήματος της

κοινωνικοοικονομικής κρίσης, δίνοντας έμφαση στον τρόπο με τον οποίο αυτή μπορεί να

αντιμετωπιστεί στο επίπεδο της καθημερινότητας. Ειδικότερα, η ενότητα αυτή εστιάζει σε

στρατηγικές αντιμετώπισης της κρίσης μέσα από το πρίσμα του επαναπροσδιορισμού των

κοινωνικών στάσεων αλλά και πρακτικών μας απέναντι σε βασικά ζητήματα του τρόπου με

τον οποίο βιώνουμε αλλά και οργανώνουμε την καθημερινότητά μας.

Προσδοκώμενα αποτελέσματα Ολοκληρώνοντας τη μελέτη της ενότητας αυτής, οι εκπαιδευόμενοι θα είναι σε θέση :

να αναγνωρίζουν και να κατανοούν τα βασικά χαρακτηριστικά της

κοινωνικοοικονομικής κρίσης,

να ερμηνεύουν ορθολογικά τις παραμέτρους που συνθέτουν την

κοινωνικοοικονομική κρίση, τοποθετώντας συντεταγμένα τον εαυτό τους μέσα στο

ευρύτερο κοινωνικό σύνολο,

να συνειδητοποιούν την ανάγκη μιας κριτικής «ανάγνωσης» της κρίσης μέσα από το

πρίσμα της καθημερινότητάς τους.

Λέξεις-Κλειδιά - κοινωνικοοικονομική κρίση

- καθημερινότητα

- ορθολογισμός

- λαϊκισμός

- δημιουργική αντιμετώπιση της καθημερινότητας

- επαναπροσδιορισμός στάσεων

- κοινωνική συνείδηση

Εισαγωγικές παρατηρήσεις Στο Εγχειρίδιο αυτό επιχειρείται η προσέγγιση του ζητήματος της κοινωνικοοικονομικής

κρίσης μέσα από την πρόκληση της αντιμετώπισής της στο επίπεδο της καθημερινότητας.

Ειδικότερα, το εγχειρίδιο αυτό χωρίζεται σε τέσσερις Ενότητες. Στην πρώτη γίνεται μια

σύντομη αναφορά στον εννοιολογικό προσδιορισμό αυτού που αποκαλούμε σήμερα

4

κοινωνικοοικονομική κρίση σε μια προσπάθεια να χαρτογραφήσουμε το πλαίσιο στο οποίο

αναφερόμαστε. Η δεύτερη Ενότητα εστιάζει στο ζήτημα των επιπτώσεων της κρίσης στην

καθημερινή ζωή, ενώ η τρίτη Ενότητα αναφέρεται σε πρακτικές αντιμετώπισης και

«σχέδια επιβίωσης» σε συνθήκες κρίσης. Η τέταρτη και τελευταία Ενότητα αναφέρεται σε

καλές και εφαρμοσμένες στην πράξη πρακτικές αντιμετώπισης της κρίσης σε μια

προσπάθεια να διαμορφώσουμε την προοπτική μια ενεργητικής απάντησης απέναντι στις

αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης. Η μελέτη του συγκεκριμένου Εγχειριδίου δεν

προϋποθέτει και δεν απαιτεί προηγούμενες γνώσεις σε σχέση με το επίπεδο της κοινωνικής

κρίσης. Κι αυτό γιατί η κρίση δεν μας ενδιαφέρει τόσο ως προς τη βαθιά ανάλυση της

προέλευσης και της δημιουργίας της, όσο ως προς την ανάγκη να συνειδητοποιήσουμε ότι

απέναντι σε μια αντικειμενικά προσδιοριζόμενη κοινωνική πραγματικότητα, τα υποκείμενα

οφείλουν να αντιδράσουν ενεργητικά, δυναμικά και πολλές φορές με αίσθημα

αλληλεγγύης και δημιουργικότητας.

5

1 Κατανοώντας την έννοια της κρίσης στην καθημερινότητα

1.1 Η έννοια της κρίσης Ο όρος «κρίση», σύμφωνα με τη νεωτερική του ερμηνεία, περιστρέφεται γύρω από το

νόημα της ασθένειας και της νοσηρότητας, την έννοια της αμφιταλάντευσης των δυνάμεων

που συγκρούονται σε μια κοινωνία, της παρακμής, της αποδιοργάνωσης, του κλονισμού,

της κατάστασης πριν από την κατάρρευση και τον αφανισμό.

H κρίση ως έννοια που υποδηλώνει ασθένεια ευδοκίμησε στο χώρο της φιλοσοφίας με

αναφορές στην παρακμή του ευρωπαϊκού πολιτισμού και της ευρωπαϊκής συνείδησης. Υπό

μια άλλη διάσταση, η κρίση αναφέρεται στην απορρύθμιση των αξιών σε μία κοινωνία, την

ηθική έκπτωση, την αδυναμία των ανθρώπων να προσαρμοστούν στις νέες και ραγδαίες

κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές μεταβολές. H ύπαρξη της κρίσης, πέρα από το αν

αυτή υφίσταται αντικειμενικά ή όχι, ή ανεξάρτητα από το πώς την αντιλαμβάνεται ο

καθένας, τεκμηριώνεται και μόνο στο γεγονός ότι ο σύγχρονος άνθρωπος τη βιώνει ως

αίσθημα απογοήτευσης και ματαιοδοξίας. Η ματαίωση που πολλές φορές οι πολίτες

νιώθουν, η απογοήτευση από τις πολιτικές και οικονομικές τους ηγεσίες, συνιστούν στην

ουσία την ίδια τη φύση της κρίσης (Καστοριάδης, 2000).

Στις μέρες μας η έννοια της κρίσης χρησιμοποιείται για να περιγράψει καταστάσεις οι

οποίες συγκροτούν το αίσθημα μιας γενικότερης απειλής, καθώς και την παθολογία μιας

πραγματικότητας που έχει ξεφύγει από τα φυσιολογικά όρια μέσα στα οποία θα έπρεπε

αυτή να κινείται. Στην οικονομική της διάσταση, η κρίση ορίζεται ως μία κατάσταση όπου η

οικονομία χαρακτηρίζεται από μια συνεχή μείωση της οικονομικής της δραστηριότητας υπό

την έννοια πως βασικά μεγέθη όπως η απασχόληση, το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν, οι

επενδύσεις, το δημόσιο χρέος αντιμετωπίζουν πρόβλημα. Ειδικότερα, η οικονομική κρίση

με βάση τη θεωρία των οικονομικών διακυμάνσεων παρεμβάλλεται ανάμεσα στη φάση της

ανόδου και της καθόδου με τρόπο κυκλικά και διαδοχικά επαναλαμβανόμενο, χωρίς

ωστόσο να γνωρίζει κανείς εκ των προτέρων το μέγεθος και τη χρονική διάρκειά της

(Γεωργακόπουλος, κ.ά 1998).

Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια έννοια εξαιρετικά σύνθετη, με πολλές χρήσεις και

ερμηνείες και σε ορισμένες περιπτώσεις καταλήγει απροσδιόριστη και ασαφής.

6

Σχεδιάγραμμα 1. Οι τέσσερις φάσεις του επιχειρηματικού κύκλου σύμφωνα με τη θεωρία

των οικονομικών διακυμάνσεων. Πηγή: Γεωργακόπουλου, Θ κ.ά. (1998) Εισαγωγή στην

Πολιτική Οικονομία. Αθήνα: Μπένος, σελ.440.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 1

Με βάση τη σύντομη εννοιολόγηση του όρου «κρίση» και αφού διαβάσετε με προσοχή το

παρακάτω κείμενο, να αναπτύξετε σε μία παράγραφο των 10-15 γραμμών το δικό σας

προβληματισμό για το φαινόμενο της κρίσης και την προοπτική της ελληνικής κοινωνίας.

«Η ιστορία των οικονομικών κρίσεων και των ραγδαίων οικονομικών ανισορροπιών είναι

γεμάτη από καυτά παραδείγματα συγκρούσεων και απρόβλεπτων αλλαγών. Βόρειος

Αμερική και Δυτική Ευρώπη προσφέρουν σειρά από ιστορίες με συγκρούσεις και

κοινωνικές αλλαγές που εκδηλώθηκαν μέσα στη βία που ακολούθησε την κάμψη της

οικονομικής δραστηριότητας. (…) Αναφέρομαι κυρίως στις απότομες διαταράξεις των

κοινωνικών ισορροπιών που συμβαίνουν ή ακολουθούν τις βαθιές οικονομικές κρίσεις. Πώς

δηλαδή θα αντιδράσουν οι πολίτες, και μάλιστα κάποιες ιδιαίτερες ομάδες, στη σκληρή,

παρατεταμένη οικονομική δυσπραγία; Πώς θα προσδιορίσουμε τα σημεία πέραν των

οποίων η πίεση ανοίγει δρόμους επικίνδυνης ανομίας και ανισορροπίας;

Έτσι, το ερώτημα που θέτω είναι απλό: Όταν αυτή η περιπέτεια θα πλησιάζει προς το τέρμα

της, ποιοι θεσμοί, ποιες κοινωνικές και προσωπικές συμπεριφορές θα έχουν αλλάξει, θα

έχουν καταστεί ανενεργές; Θεωρώ, επομένως, πρόβλημα προτεραιότητας η ερευνητική

7

κοινότητα του τόπου να καταπιαστεί χωρίς χρονοτριβές με το θέμα.

Είναι κατεπείγον, τα πολιτικά κόμματα, η κυβέρνηση, τα πανεπιστήμια να φωτίσουν με

εναλλακτικές υποθέσεις τι θα μπορούσαμε να κάνουμε από τώρα, ώστε να διαχειριστούμε

τις πιο ακραίες από τις αναδυόμενες εκρήξεις. Ερευνητικές ομάδες από οικονομολόγους,

κοινωνιολόγους, ψυχολόγους, θεολόγους, ιστορικούς πρέπει να σχηματισθούν για εντατική

μελέτη του προβλήματος. (…)

Με ανησυχεί που η Ελλάδα, ενώ δεν βαδίζει σε μια ομαλή πορεία, δεν προετοιμάζεται για

τις επιπτώσεις που θα εμφανισθούν π.χ. το 2020 ή το 2025. Πού θα βρίσκεται τότε το

σημείο ισορροπίας και πώς θα επηρεάζει τη λειτουργία της κοινωνίας; Τι σοβαρά

προβλήματα θα έχουμε να αντιμετωπίσουμε; (…)»

Απόσπασμα από το άρθρο του Αδαμάντιου Πεπελάση, «Από την οικονομική στην κοινωνική

κρίση», Εφημ. Βήμα, 29/4/2012

Να προσπαθήσετε σε 10-15 γραμμές να καταγράψετε στοιχεία/εμπειρίες/ εντυπώσεις

γύρω από το πώς αποτυπώνεται η κρίση στην ελληνική κοινωνία στα 4 αυτά επίπεδα.

1.2 Κατανοώντας την κρίση Είναι σαφές ότι το πρόβλημα της κρίσης, δεν αποτελεί ένα θεωρητικό ή φιλολογικού τύπου

εφεύρημα. Αντίθετα, υφίσταται με αντικειμενικό τρόπο, πέρα και πάνω από τις δυνάμεις

των ανθρώπων με οδυνηρές συνέπειες και αρνητικά αποτελέσματα σε επίπεδο

καθημερινότητας. Για το λόγο αυτό, η οποιαδήποτε προσπάθεια αντιμετώπισης της κρίσης

προϋποθέτει την κατανόηση και την ερμηνεία της, με βάση τα πραγματικά δεδομένα και

τις ρεαλιστικές της διαστάσεις.

Κι αυτό κρίνεται αναγκαίο προκειμένου να μην υιοθετούμε μεταφυσικές ή ανορθολογικές

ερμηνείες οι οποίες χωρίς δεύτερη σκέψη μας οδηγούν σε εσφαλμένες εκτιμήσεις που

προωθούν τον ανορθολογισμό, τις προκαταλήψεις, τις ακραίες συμπεριφορές.

Είναι σημαντικό να δούμε με αναλυτική ματιά την ανατομία της κρίσης, με τρόπο κριτικό

και ορθολογικό, ώστε να αναπτύξουμε μια πρακτική και εφαρμοσμένη γνώση η οποία να

μας φανεί χρήσιμη και επωφελής απέναντι σε όλες τις αντιξοότητες και τις δυσκολίες της

καθημερινότητας.

Είναι σαφές ότι μόνο μέσα από την κατανόηση της κρίσης στις πραγματικές της διαστάσεις

θα μπορέσουμε να παρέμβουμε αποτελεσματικά και στοχευμένα, προκειμένου να

8

αντιμετωπίσουμε τις αρνητικές της συνέπειες σε όλες τις εκδηλώσεις της καθημερινής μας

ζωής. Σε διαφορετική περίπτωση, θα συμπεριφερόμαστε μοιρολατρικά παραμένοντας

παθητικοί δέκτες των όσων συμβαίνουν γύρω μας. Η κατανόηση της κρίσης αποτελεί το

βασικό προαπαιτούμενο για τη σταδιακή υπέρβασή της κι αυτό γιατί όσο σημαντικό είναι

να αναληφθεί συλλογική δράση σε θεσμικό επίπεδο, άλλο τόσο σημαντικό είναι να

αναλάβει ο καθένας μας την ατομική ευθύνη που του αναλογεί σε επίπεδο

καθημερινότητας.

Χωρίς αμφιβολία, η ανάληψη δράσης απέναντι σε ό,τι διαταράσσει την ισορροπία της

καθημερινότητάς μας αποτελεί μορφή υγιούς αντίδρασης κάθε σκεπτόμενου και ενεργού

πολίτη. Είναι προσωπική υπόθεση του καθενός να αντιδράσει με τα όποια μέσα διαθέτει σε

επίπεδο καθημερινότητας, στη δουλειά, στο σπίτι, στο σχολείο, στην οικογένεια, στις

φιλικές συναναστροφές. Είναι σαφές ότι απέναντι σε ένα βαθιά νοσηρό κοινωνικό

οικονομικό μοντέλο ζωής, οφείλουμε να προτάξουμε ένα διαφορετικό κώδικα αξιών και να

επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με ό,τι μας οδήγησε μέχρι εδώ.

ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ

Αφού πρώτα διαβάσετε το παρακάτω κείμενο, να αναπτύξετε περαιτέρω τον

προβληματισμό σας για το πώς κατά τη γνώμη σας ο ανορθολογισμός αυτός εμφανίζεται

στην περίπτωση της ελληνικής κρίσης. Μπορείτε να βρείτε αντιστοιχίες σε σχέση με την

ελληνική πραγματικότητα;

“…Είναι προφανές -και τεκμηριωμένο ιστορικά- ότι σε περιόδους μεγάλων κοινωνικών και

οικονομικών ανακατατάξεων αφθονούν οι ανορθολογικές θεωρήσεις της πραγματικότητας.

Τα τελευταία είκοσι χρόνια, η ελληνική περίπτωση δεν αποτελεί εξαίρεση στην άνθηση

τέτοιου είδους θεωριών. Σε γενικές γραμμές μπορούμε να ισχυρισθούμε ότι αυτές οι

θεωρήσεις «ήταν πάντοτε εδώ», παρούσες κάτω από την επιφάνεια του εκσυγχρονισμού

των θεσμών και των δομών της ελληνικής κοινωνίας. Επαναλαμβάνουμε τον ισχυρισμό ότι

σε περιόδους τεράστιων ανακατατάξεων και κρίσεων, όπως η σημερινή, αυξάνεται η πίστη

σε εκδοχές του ανορθολογικού, σε θρησκευτικές και παρά-θρησκευτικές δοξασίες, σε

θεωρίες που αποτυπώνουν αυτό που ο Ταγκιέφ ονομάζει «συνωμοσιολογικό φαντασιακό».

Αποτυπώνοντας μια γενικότερη ευρωπαϊκή και, ενδεχομένως, πλανητική τάση, οι

θεωρήσεις που εμμένουν στην ύπαρξη πανίσχυρων μυστικών εταιρειών που κινούν τα

νήματα της ιστορίας και στην ερμηνεία του κόσμου με βάση εκδοχές του εσωτερισμού-

αποκρυφισμού ήταν στην πραγματικότητα ενεργές. Οι θεωρήσεις αυτές είναι ευρύτατα

9

διαδεδομένες στους χώρους του ακροδεξιού underground, του πολιτικού εξτρεμισμού της

άκρας δεξιάς. Έλαβαν μεγάλη διάδοση μέσω της τηλεόρασης και του διαδικτύου, και, όπως

έχει αναδείξει o Ταγκιέφ, η παγκοσμιοποιημένη κουλτούρα κατασκευάζεται με ψήγματα

αποκρυφισμού, εσωτερισμού και συνωμοσιολογίας…”

άρθρο του BΑΓΓΕΛΗ ΤΖΟΥΚΑ, Θεωρίες Συνωμοσίας, πολιτικός ανορθολογισμός και

ελληνική κρίση, Εφημ. Αυγή, 4-11-12

Είναι σημαντικό λοιπόν να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η κρίση γίνεται αντιληπτή

από τον καθένα, αφού η ερμηνεία της έννοιας διαφέρει από τον τρόπο με τον οποίο ο

καθένας τη χρησιμοποιεί. Αυτό σημαίνει πως η κρίση, σε πολλές περιπτώσεις,

αποδεικνύεται μια έννοια ιδεολογικά φορτισμένη και χρήση της γίνεται συνώνυμη

ιδεολογικών και πολιτικών ερμηνειών. Με άλλα λόγια, αυτό που για μια ομάδα

συμφερόντων αποτελεί κρίση, για μια άλλη ομάδα ενδεχομένως να συνιστά ευκαιρία ή μια

κατάσταση ικανοποίησης ή εξυπηρέτησης συμφερόντων. Υπό την έννοια αυτή, η κρίση για

να κατανοηθεί στην ολότητά της είναι αναγκαίο να «διαβαστεί» από πολλές όψεις

προκειμένου να καταλήξουμε σε μία περισσότερο πλήρη και αναλυτική εικόνα για την

προέλευση, την ουσία και το περιεχόμενό της.


Με αφορμή τα όσα διαβάσατε και ειδικότερα πάνω στο κείμενο που ακολουθεί να

καταγράψετε μερικές από τις όψεις του σύγχρονου λαϊκισμού, ο οποίος συνέβαλε κατά τη

γνώμη σας στην όξυνση της κοινωνικής κρίσης.

«Η σημερινή κρίση της κοινωνίας και των αξιών δυναμώνει φαινόμενα παραπλανητικά και

επικίνδυνα. Ο λαϊκισμός ως φαινόμενο συνοδεύει στη δημοκρατία πάντα τα κόμματα και

τα σωματεία. Σημαίνει πριν απ’ όλα την έκπτωση, τη φτήνια, το δημαγωγικό εκτροχιασμό

των θεσμών και των συνειδήσεων. Σε περίοδο κρίσης ο λαϊκισμός εντείνεται και οδηγεί σε

φανατισμό και σε πόλωση, ιδιαίτερα σε χώρες και σε κοινωνικές ομάδες όπου κυριαρχεί ο

ανορθολογισμός και ανεύθυνος, απλοϊκός συναισθηματισμός.

Ο λαϊκισμός είναι σήμερα τόσο αποτέλεσμα όσο και αιτία της κρίσης. Πολλοί διανοούμενοι

τον προτείνουν, ωστόσο, ως θεραπεία της κρίσης, αποσιωπώντας το ότι ήταν ο (δεξιός και ο

αριστερός) λαϊκισμός των τελευταίων 30 ετών ο οποίος επέφερε το σημερινό αδιέξοδο. Το

πελατειακό σύστημα προνομίων, οι συντεχνίες στο δημόσιο και στον ιδιωτικό χώρο, η

10

αδικία συνεπεία αυτού του συστήματος, η συρρίκνωση της οικονομικής παραγωγής,

συνδέονται άμεσα με τον λαϊκισμό»

Θάνος Λίποβατς, “Η Δημοκρατία ή λαϊκισμός», Καθημερινή, 9-12-12

Μια άλλη διάσταση που αξίζει να επισημανθεί είναι η «μη συνειδητοποίηση της κρίσης».

Αυτό σημαίνει ότι πολλές φορές η ύπαρξη της κρίσης δεν αμφισβητείται ευθέως. Αντίθετα,

αυτό που διαπιστώνεται είναι η κατά κόρον έλλειψη της επίγνωσης της σοβαρότητας που

διέπει την υπάρχουσα κατάσταση. Και είναι γεγονός ότι η προσέγγιση της κρίσης γίνεται

από πολλές οπτικές ενώ παράλληλα διαθέτει «πολλές αναγνώσεις»: «κρίση του

πολιτισμού», «οικονομική κρίση», «κρίση χρέους», «ηθική κρίση», «κρίση αξιών», «κρίση

της θρησκείας», «κρίση των ανθρωπίνων σχέσεων», κ.ο.κ. Ανεξάρτητα λοιπόν από το

πρίσμα υπό το οποίο προσεγγίζουμε την κρίση, το πού δίνουμε έμφαση ή όχι, οφείλουμε

να υπερβούμε τις υποκειμενικές εκτιμήσεις και να διαμορφώσουμε όσο το δυνατόν

αντικειμενικότερα μια ορθολογική εικόνα για το μέγεθος και τις πραγματικές διαστάσεις

της κρίσης σήμερα.

Λαμβάνοντας υπόψη :

α) τη διεθνή οικονομική συγκυρία, όπως αυτή διαμορφώνεται στο πλαίσιο της παγκόσμιας

πραγματικότητας,

β) τη δεινή θέση στην οποία έχει περιέλθει η χώρα μας λόγω του δημοσιονομικού της

αδιεξόδου και της κρίσης χρέους,

μπορούμε εύκολα να αντιληφθούμε το πραγματολογικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο

δομείται η σημερινή κρίση, προκαλώντας μια σειρά από ραγδαίες μεταβολές σε ατομικό

αλλά και ευρύτερα κοινωνικό επίπεδο. Και είναι βέβαιο ότι οι μεταβολές αυτές, εκτός από

το αφηρημένο επίπεδο των ανακατατάξεων σε θεσμικό επίπεδο, αναφέρονται σε όλο το

φάσμα των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων (εργασιακός χώρος, οικογένεια, εκπαίδευση,

ψυχαγωγία, κοινωνικές σχέσεις) με σημείο αιχμής την καθημερινότητα των ανθρώπων, η

οποία τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει δραματικά.

Ανεξάρτητα λοιπόν από το βαθμό εσωτερίκευσης του προβλήματος, την ιδεολογική οπτική

ή την πολιτική διάσταση κάτω από την οποία λαμβάνει χώρα η «ανάγνωση» της κρίσης, το

κρίσιμο σημείο της θεματικής αυτής εστιάζει στο πώς η κοινωνική και γενικότερα η

11

συστημική αυτή κρίση μπορεί να καταστεί αντικείμενο αποτελεσματικής αντιμετώπισης σε

επίπεδο καθημερινότητας.

1.3 Κρίση και καθημερινότητα Η έννοια της καθημερινότητας στη διεθνή βιβλιογραφία έχει πολλούς ορισμούς και

διαφορετικές ερμηνείες. Χωρίς όμως να μπορούμε να υπεισέλθουμε στις εξαιρετικά βαθιές

αναλύσεις για το «τι εστί καθημερινότητα», θα προσεγγίσουμε έναν πιθανό ορισμό

σύμφωνα με τον οποίο η καθημερινότητα δεν είναι αυτό που ο καθένας ατομικά έχει

επιλέξει να διάγει το βίο του αλλά το ότι «διαφορετικές ομάδες ανθρώπων κάνουν κοινές

επιλογές, ακολουθούν κοινές καθημερινές πρακτικές, δίνουν κοινές ερμηνείες, έχουν κοινά

ήθη και αξίες, καθώς όλα καθορίζονται από την αέναη διαπλοκή των προσωπικών

βιωμάτων (ατομική ιστορία) με την ευρύτερη συλλογική Ιστορία» (Μαυρίδης, 2004: 27).

Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι σε σχέση με την κοινωνικοοικονομική κρίση, οφείλουμε να

δούμε συνολικότερα ποια από εκείνα τα κοινά στοιχεία της (κυρίαρχης) καθημερινής

πραγματικότητας έχουν αλλάξει και σε ποια επίπεδα έχουν συντελεστεί μεταβολές και

ραγδαίες ανακατατάξεις.


Με αφορμή το ζήτημα της καθημερινότητας να αναφέρετε μερικές από τις βασικότερες αλλαγές που έχουν προκληθεί λόγω της κρίσης σε επίπεδο καθημερινής ζωής. Και ειδικότερα:

α)στον εργασιακό χώρο: ………………………………………………………………................................ ……………………………………………………………………………………………………………………………………………….………………………………………………………………………………………………………………………………………………

β)στην οικογένεια ………………………………………………………………………………………………………………….

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

γ)στην ψυχαγωγία…………………………………………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………………………………………………………………….……………………………………………………………………………………………………………………………………………….

12

2 Οι επιπτώσεις της κρίσης στην καθημερινή ζωή

2.1 Οι επιπτώσεις της κρίσης στο σύγχρονο οικογενειακό περιβάλλον

Η κοινωνικοοικονομική κρίση στην Ελλάδα απεικονίζεται και μέσα στο οικογενειακό

περιβάλλον, το οποίο επηρεάζεται σημαντικά από τις αλλαγές που πραγματοποιούνται στο

ευρύτερο εξωτερικό περιβάλλον. Δυστυχώς, η κρίση αυτή γίνεται δυσκολότερα

αντικείμενο διαχείρισης και αποτελεσματικής αντιμετώπισης από τις οικογένειες εκείνες

που αδυνατούν λόγω της κοινωνικής τους θέσης να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τις

«μεταλλάξεις» της εποχής. Είναι σαφές ότι οι οικογένειες με χαμηλό κοινωνικοοικονομικό

υπόβαθρο αντιμετωπίζουν σημαντικότερες δυσκολίες στον τρόπο αντιμετώπισης της

κρίσης σε καθημερινό επίπεδο κι αυτό λόγω της έλλειψης τόσο των υλικών όσο και των

γνωστικών μέσων που έχουν στη διάθεσή τους για μια περισσότερο αποτελεσματική και

ορθολογική αντιμετώπιση των δυσχερειών.


Οι εκπαιδευόμενοι να χωριστούν σε ομάδες των πέντε ατόμων και με βάση το αρνητικό

κλίμα που έχει διαμορφωθεί στην ελληνική κοινωνία να καταγράψουν ποιες κατά τη γνώμη

τους θεωρούνται οι σημαντικότερες επιπτώσεις της κοινωνικοοικονομικής κρίσης. Στη

συνέχεια η κάθε ομάδα να παρουσιάσει τη δική της προσέγγιση και να γίνει μια

διευρυμένη συζήτηση πάνω στο θέμα αυτό.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………..

13

Ας δούμε όμως αναλυτικότερα με ποια προβλήματα έρχεται αντιμέτωπη σήμερα η

σύγχρονη οικογένεια. Πολλές οικογένειες, λόγω περικοπής των εισοδημάτων τους,

αλλάζουν αισθητά τον τρόπο ζωής τους είτε μετακομίζοντας σε φθηνότερες γειτονιές, είτε

επιλέγοντας κατοικίες με λιγότερες δαπάνες ενοικίων ή εξόδων συντήρησης. Σε κάποιες

περιπτώσεις, ορισμένες οικογένειες επιστρέφουν στις πατρογονικές εστίες και στους

τόπους καταγωγής σε μια προσπάθεια να μειώσουν αισθητά τα έξοδα διαμονής. Σε άλλες

περιπτώσεις, ορισμένες οικογένειες αλλάζουν σημαντικά το προϋπάρχον μοντέλο

κατανάλωσης. Κυνηγούν τις εκπτώσεις, τις οικονομικές προσφορές και τις χαμηλές τιμές

στην αγορά και στο διαδίκτυο, βγαίνουν λιγότερες φορές έως και καθόλου για φαγητό,

σινεμά ή ποτό, αγοράζουν αποκλειστικά τα απαραίτητα και μόνο όταν έχουν χρήματα

διαθέσιμα αποφεύγοντας τις αγορές μέσω πιστωτικών καρτών όπως πολλές φορές

συνέβαινε στο παρελθόν. Επίσης, δεν πάνε καθόλου διακοπές, δεν καλούν στο σπίτι

φίλους, αποφεύγουν τις κοινωνικές συναναστροφές για να μην μπαίνουν σε περιττά έξοδα,

μειώνουν τις μετακινήσεις τους και ό,τι σχετίζεται με εξόδους για διασκέδαση και

κοινωνικές συναναστροφές. Σε άλλες περιπτώσεις, προχωρούν σε μειώσεις δαπανών οι

οποίες αφορούν στην εκπαίδευση των παιδιών τους (ξένες γλώσσες, φροντιστήρια) ή στο

ρουχισμό της οικογένειας, και σε κάποιες περιπτώσεις υποβαθμίζουν ακόμα και ολόκληρο

το διατροφικό μοντέλο της οικογένειας (π.χ κατανάλωση υποκατάστατων αγαθών ή

αγαθών «δεύτερης κατηγορίας» κ.λπ). Αξίζει, επίσης, να επισημανθεί ότι πολλές

οικογένειες οι οποίες αδυνατούν να αντεπεξέλθουν στα πάγια έξοδα διαβίωσης υιοθετούν

ακόμα πιο οδυνηρές επιλογές, καταφεύγοντας είτε στο δανεισμό και την ελεημοσύνη

φίλων και συγγενών, είτε στις κοινωνικές υπηρεσίες που παρέχουν οι Δήμοι, οι Μη

κυβερνητικές οργανώσεις, η εκκλησία, διάφοροι φιλανθρωπικοί φορείς και οργανισμοί.

Πρόκειται για τα νοικοκυριά, που είτε είναι υπερ-χρεωμένα, είτε έχουν χάσει σημαντικό

μέρος των υπαρχόντων τους λόγω κατασχέσεων και χρεοκοπίας.


Αν ήσασταν αναγκασμένοι να προχωρήσετε σε περικοπές δαπανών, λόγω της οικονομικής

κρίσης, από πού θα αρχίζατε; Να καταγράψετε ιεραρχικά στις επόμενες σειρές τις

περικοπές στις οποίες θα προχωρούσατε με βάση το δικό σας σκεπτικό και να

τεκμηριώσετε τις επιλογές σας.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

14

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………

Είναι σαφές ότι οι αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης στην οικογένεια στο πλήθος των

περιπτώσεων προκαλούνται από τη μείωση των εισοδημάτων η οποία κατά κανόνα

οφείλεται είτε στη δραματική μείωση του μισθού (ή άλλων πηγών εισοδημάτων) είτε στην

απώλεια μιας θέσης εργασίας.

Αναμφίβολα η μείωση του οικογενειακού εισοδήματος, η οποία μπορεί να οφείλεται είτε

στην ανεργία, είτε στις περικοπές μισθών, είτε σε άλλους λόγους, έρχεται να αναδείξει και

να εντείνει ήδη υπάρχουσες προβληματικές καταστάσεις επιφέροντας διαπροσωπικές

συγκρούσεις, άγχος, αρνητική διάθεση, ανασφάλεια, ψυχική απομάκρυνση του ενός από

τον άλλον.

Σε πολλές περιπτώσεις, η αρνητική αυτή κατάσταση ενδέχεται να εντείνει την αντιπαλότητα

και τη σύγκρουση μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον, την ασυνεννοησία, τις ψυχικές

διαταραχές, την ενδο-οικογενειακή βία και ειδικότερα τη βίαιη συμπεριφορά απέναντι στα

παιδιά, τη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών, τον αλκοολισμό και τη χρήση ναρκωτικών ουσιών,

την υιοθέτηση προβληματικών συμπεριφορών (π.χ τζόγος, στοιχήματα, άλλες άνομες

πράξεις κ.λπ).

Ως λογικό επακόλουθο των καταστάσεων αυτών, το οικογενειακό περιβάλλον βιώνει

καταστάσεις άγχους, έντασης και αποξένωσης με συνέπεια σε ορισμένες περιπτώσεις να

οδηγείται στην πλήρη αποδιοργάνωση και τη διάλυση. Αυτό έχει ως συνέπεια είτε την

αύξηση του αριθμού των διαζυγίων, είτε τη δημιουργία άλλων μορφών οικογενειακής

συμβίωσης (π.χ μονογονεϊκές οικογένειες, ελεύθερη συμβίωση κ.ά.), είτε πολλές φορές τη

συμβατική διατήρηση ενός γάμου λόγω οικονομικής αδυναμίας των γονιών να πάρουν

διαζύγιο.

Είναι ευνόητο λοιπόν, πως σε όλες τις περιπτώσεις οι σχέσεις των ανθρώπων

τραυματίζονται και η ψυχολογική αποξένωση διαλύει την καθημερινότητα όλων των μελών

15

μιας οικογένειας. Επιπλέον, κάτι που δεν γίνεται πολλές φορές άμεσα αντιληπτό,

αποδυναμώνεται διαρκώς η εικόνα και το πρότυπο μιας φυσιολογικής ζωής, κυρίως στα

μάτια των παιδιών, αφού πολλές φορές τα ίδια τα παιδιά γίνονται μάρτυρες

προβληματικών καταστάσεων και αρνητικών συμπεριφορών μέσα στο οικογενειακό

περιβάλλον.


(…)Εμείς οι μεγάλοι αναρωτιόμαστε τι πρέπει να ξέρει ένα παιδί. Σε κάθε περίπτωση δεν

μπορούμε να αφήνουμε τα παιδιά έξω απ’ την πραγματικότητα της ζωής μας . Τα παιδιά

αντιλαμβάνονται, ακούν, διαισθάνονται. Άλλωστε «πώς να κρυφτείς απ’ τα παιδιά, έτσι κι

αλλιώς τα ξέρουν όλα…». Ανάλογα με το οικογενειακό περιβάλλον όπου μεγαλώνουν,

ζουν την κρίση με διαφορετικό τρόπο. Τα παιδιά χρειάζονται απαντήσεις για αυτά που

συμβαίνουν γύρω τους με απλά λόγια και προσαρμοσμένα στην ηλικία τους. Το βασικό

είναι να ειπωθεί και να κουβεντιαστεί, γιατί ό,τι εκφράζεται με λόγια είναι λιγότερο

απειλητικό στα παιδιά. Χρειάζεται, λοιπόν, να είμαστε ειλικρινείς με τα παιδιά μας για την

υπάρχουσα οικονομική κρίση, να έχουμε ανοικτό διάλογο, να μην κρύβουμε την αλήθεια

αλλά να λέμε όσα είναι κατανοητά για την ηλικία τους, φροντίζοντας ταυτόχρονα να

μεταφέρουμε και αισιόδοξα –αλλά ρεαλιστικά- μηνύματα για βελτίωση της ζωής στο

μέλλον. Επομένως, λέμε αναμφίβολα ναι στη γνωστοποίηση της κατάστασης με τρόπο

ανάλογο με την ηλικία τους, χωρίς να τα πανικοβάλλουμε, να τα αποθαρρύνουμε, να τα

απογοητεύουμε. Ας μη δίνουμε μια ψεύτικη εικόνα στα παιδιά για να μην τα πληγώσουμε,

διότι μοιραία θα αντιμετωπίσουν κάποια στιγμή την πραγματικότητα και αν δεν είναι

έτοιμα, τότε θα είναι πιο ευάλωτα. «Μιλάω στην 10χρονη κόρη μου για την κρίση. Δεν

μπορώ να πω ότι ένα παιδί αυτής της ηλικίας κατανοεί πλήρως τη νέα οικονομική

πραγματικότητα αλλά της είχα μάθει από πιο μπροστά ότι δεν τα παίρνουμε όλα, ότι το πάν

δεν είναι τα υλικά αγαθά, της είχα μάθει να ιεραρχεί τις προτεραιότητες και να είναι

υπεύθυνη και έτσι τώρα ζητάει όλο και λιγότερα. Και από αυτά τα λίγα που παίρνει, δίνει

και σε άλλα παιδάκια. Δεν ξέρω αν πρέπει να της πω ότι όλοι αυτοί οι περιορισμοί είναι

προσωρινοί και ότι γρήγορα θα φτιάξουν τα πράγματα. Θέλω να της δημιουργώ αισιοδοξία

χωρίς να της λέω ψέματα….». Τα παιδιά πρέπει και έχουν το δικαίωμα να γνωρίζουν, να

συμμετέχουν σε όλα αυτά αλλά και δική μας υποχρέωση είναι να διασφαλίσουμε ότι

μπορούν, παρόλα αυτά, να συνεχίσουν να αισθάνονται ότι είναι παιδιά και να ζουν ως

παιδιά. Εκτός από το να ξέρουν την κατάσταση, πρέπει να φροντίσουμε τα παιδιά μας να

16

αποκτήσουν τη ψυχική ανθεκτικότητα έτσι ώστε να αντιμετωπίζουν τις αντιξοότητες –αυτές

ή άλλες.«Αυτό που προσωπικά θεωρώ πιο σημαντικό είναι να παρέχουμε στα παιδιά μας

τα απαραίτητα ψυχικά εφόδια, δηλαδή να τα κάνουμε ανθεκτικά ψυχικά έτσι ώστε

σήμερα που είναι παιδιά και αύριο ενήλικες να μπορούν να χειρίζονται τις δυσκολίες με

ασφάλεια και αυτοπεποίθηση». Η συστηματική προώθηση μιας παιδείας ψυχικής

ανθεκτικότητας σε όλα τα επίπεδα θα βοηθήσει τα παιδιά να μάθουν πώς να

μετασχηματίζουν ένα εμπόδιο σε μια ευκαιρία για ωρίμανση και μάθηση, να αποκτήσουν

μια θετική προσέγγιση στη ζωή, θάρρος και αισιοδοξία για να αντιμετωπίσουν τις

δυσκολίες και τις αντιξοότητες της ζωής.(…)»

Πηγή. Δήμητρα Κογκίδου, «Γονείς και παιδιά σε περίοδο οικονομικής κρίσης»

http://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/goneis-kai-paidia-se-periodo-oikonomikis-krisis-tis-

dimitras-kogkidoy

Με βάση την παραπάνω τοποθέτηση να τοποθετηθείτε κριτικά απέναντι στο σκεπτικό της

συγγραφέως. Καταγράψτε τη δική σας άποψη, προκειμένου να διεξαχθεί μια συζήτηση

πάνω στο θέμα αυτό.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

H οικονομική κρίση επηρεάζει βαθιά τη σχέση των δύο φύλων. Παρόλο που οι γυναίκες

εργαζόμενες υφίστανται σε μεγαλύτερο βαθμό τις ανισότητες στις αμοιβές ή στις ευκαιρίες

απασχόλησης και σταδιοδρομίας, η οικονομική κρίση τις πλήττει περισσότερο, αφού

γίνονται ευκολότερα θύματα είτε των απολύσεων (λόγω μητρότητας και οικογενειακών

υποχρεώσεων), είτε μειωμένων αμοιβών, είτε φαινoμένων εκμετάλλευσης, ακόμα και

διακρίσεων ή σεξουαλικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας.

Σε περιπτώσεις που σε μια οικογένεια τύχει να χάσει ο άνδρας τη δουλειά του και η

γυναίκα να συνεχίζει κανονικά την εργασία της, ακόμα και στην περίπτωση αυτή, η

ισορροπία ανατρέπεται, αφού εμφανίζεται σύγκρουση ανάμεσα στο παραδοσιακό

17

στερεότυπο που θέλει τον άνδρα κοινωνικά και επαγγελματικά ισχυρό ενώ τη γυναίκα

προσανατολισμένη σε ρόλους περισσότερο κοντά στο σπίτι, την οικογένεια και την

ανατροφή των παιδιών της.

Είναι σαφές ότι στις περιπτώσεις αυτές, οι σχέσεις των δύο φύλων γίνονται περισσότερο

άνισες, ανταγωνιστικές και αποξενωμένες, ενώ τα ζευγάρια δυσκολεύονται να

διαμορφώσουν την οικογενειακή τους προοπτική με σταθερότητα, ψυχική ηρεμία και

συναισθηματική ασφάλεια.


Σύμφωνα με πολλές εκτιμήσεις, μελέτες και έρευνες, οι γυναίκες πλήττονται

περισσότερο από τις επιπτώσεις της κοινωνικοοικονομικής κρίσης. Συμφωνείτε με την

άποψη αυτή ή θεωρείτε πως αποτελεί μια υπερβολική εκτίμηση; Να τεκμηριώσετε

αναλυτικά τα επιχειρήματά σας.

…………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………

Γενικότερα, όμως, η κοινωνικοοικονομική κρίση βαθαίνει το χάσμα που ήδη υπάρχει

ανάμεσα στα δύο φύλα, αφού εντείνει τη φτώχεια και την εξάρτηση των γυναικών από

τους άνδρες. Η κατάσταση αυτή επιδεινώνεται και από την αδύναμη παρουσία δομών και

υπηρεσιών κοινωνικής φροντίδας και στήριξης της εργαζόμενης μητέρας (βρεφονηπιακοί

σταθμοί, ολοήμερα νηπιαγωγεία, κ.λπ) με συνέπεια ο βαθμός υποβάθμισης να εντείνεται.

Αυτό συνηγορεί και στην ενδυνάμωση της εξάρτησης του ζευγαριού από τους παππούδες

και τις γιαγιάδες, οι οποίοι είτε παρέχουν στέγη, είτε φροντίζουν τα παιδιά με συνέπεια

πολλές φορές τον έντονο παρεμβατισμό, τη βαθιά εξάρτηση της οικογένειας, την έλλειψη

ανεξαρτησίας και αυτό-καθορισμού του ζευγαριού.

18


Αφού πρώτα διαβάσετε το παρακάτω κείμενο, να αναπτύξετε περαιτέρω τον

προβληματισμό σας για το πώς κατά τη γνώμη σας η κρίση πλήττει ευθέως την ισότητα των

δύο φύλων.

«Σε "Γυναίκες προμηθευτές" μετατρέπονται σήμερα χιλιάδες γυναίκες στην Ελλάδα, καθώς

εξαιτίας της αυξημένης ανεργίας στους άνδρες επωμίζονται το βάρος της συντήρησης της

οικογένειας, όπως προκύπτει από την παρουσίαση που έγινε σε ημερίδα του Εθνικού

Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών. Παρά το γεγονός ότι στις γυναίκες η ανεργία ανέρχεται

πλέον στο 31% και σε αυτές κάτω των 25 ετών στο 65%, παρατηρείται αναδιάταξη των

πόλων εξουσίας, με τους άνδρες να μετατρέπονται σε "house husbands", καθώς αδυνατούν

να βρουν εργασία, ενώ πολλά ακόμα είναι τα ορατά και μη αποτελέσματα που έχει

προκαλέσει η εποχή της λιτότητας. "Ή θα στηρίξουμε τις γυναίκες ή θα πεθάνουμε σαν

κοινωνία" ήταν μία από τις φράσεις που ακουστήκαν στην ημερίδα και έδειχνε την ανάγκη

που υπάρχει για αλλαγή κατεύθυνσης στις πολιτικές πρακτικές που ακολουθεί η κυβέρνηση

και οξύνουν τόσο τις διαφορές που εξακολουθούσαν να υπάρχουν -αλλά σε μικρότερο

βαθμό- μεταξύ των δύο φύλων, ενώ μεγεθύνει τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν προ

κρίσης ήδη οι γυναίκες. Οι προοπτικές απασχόλησης των μορφωμένων γυναικών στο

Δημόσιο, όπου μέχρι πρότινος οι αμοιβές και οι συνθήκες εργασίας ήταν καλύτερες από

τον ιδιωτικό τομέα και εξασφάλιζαν την ισότητα μεταξύ των δύο φύλων, είναι πλέον

περιορισμένες, με αποτέλεσμα είτε πολλές γυναίκες να μένουν χωρίς δουλειά είτε να

εργάζονται υπό καθεστώς ελαστικής εργασίας. Το άγχος της επιβίωσης, που γίνεται ακόμα

μεγαλύτερο για τις "Γυναίκες προμηθευτές", προκαλεί σημαντική αύξηση λήψης

ψυχοφαρμάκων και ενδο-οικογενειακής βίας, ενώ οδηγεί στη μείωση της γονιμότητας. O

κίνδυνος φτωχοποίησης των γυναικών έχει φτάσει στο 21,5% (στους άντρες αγγίζει το

18,1%), τη στιγμή που είναι κατά μέσο όρο 10% στις υπόλοιπες χώρες της Ευρωπαϊκής

Ένωσης. Σε όλα αυτά προστίθεται ακόμα η ασφαλιστική μεταρρύθμιση, η οποία πλήττει

σοβαρά τις γυναίκες, περισσότερο από τους άνδρες, καθώς πλέον για 4.500 ένσημα οι μεν

θα συνταξιοδοτούνται στα 67 αντί στα 63 και οι άνδρες στα 67 αντί στα 65, ενώ

εκτεταμένες είναι οι παραβιάσεις της εργατικής νομοθεσίας, ακόμα και για την προστασία

της μητρότητας, όπως φανερώνει ο ανησυχητικά μεγάλος αριθμός των καταγγελιών στα

εργατικά δικαστήρια. Περικοπές, παύση μισθοδοσίας αλλά και απολύσεις συνθέτουν τη

μεταχείριση που αντιμετωπίζουν από τους εργοδότες πολλές έγκυες γυναίκες. Στη νέα

19

υποβάθμιση της θέσης της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία συμβάλλει σημαντικά η

σταδιακή κατάργηση των μηχανισμών προώθησης της ισότητας, που μοιάζει απροστάτευτη

σε όλα τα επίπεδα, καθώς και τα κρούσματα σεξουαλικής βίας τα οποία βρίσκονται σε

συνεχή ανοδική τροχιά».

Πηγή: Παπαντωνίου Κ., «Η κρίση αλλάζει τη σχέση των δύο φύλων» Εφημ. Αυγή,

19/02/2013, http://archive.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=753175

Σε άλλες περιπτώσεις, η εξάρτηση των μελών της οικογένειας παίρνει διαφορετική μορφή

αφού πολλοί νέοι λόγω της αδυναμίας τους να βρουν εργασία, παρατείνουν την παραμονή

τους στο οικογενειακό περιβάλλον ανήμποροι να διαγράψουν τη δική τους διαδρομή σε

επίπεδο προσωπικό, επαγγελματικό, κοινωνικό κ.ο.κ. Είναι σαφές ότι στις περιπτώσεις

αυτές το ψυχολογικό stress εντείνεται, ενώ ταυτόχρονα κυριαρχεί ή αίσθηση της

ματαίωσης, της κατωτερότητας, της αδυναμίας ανάληψης πρωτοβουλιών με ό,τι αρνητικό

αυτό συνεπάγεται. Σε άλλες περιπτώσεις, οι προσοντούχοι νέοι οι οποίοι αδυνατούν να

βρουν εργασία και μη αντέχοντας την καθημερινότητα στη χώρα τους, αναζητούν εργασία

σε άλλες χώρες ως μετανάστες με συνέπεια η χώρα να χάνει το υψηλά καταρτισμένο

δυναμικό το οποίο θα μπορούσε να συμβάλει θετικά στην προοπτική ανάπτυξης και

ευημερίας. Πρόκειται για το φαινόμενο της «διαρροής εγκεφάλων» (brain drain) το οποίο

στη χώρα μας κερδίζει έδαφος διαρκώς, αν αναλογιστεί κανείς ότι η ανεργία των νέων

αγγίζει το 60 %.


«Προφίλ των Ελλήνων πτυχιούχων που δούλεψαν και δουλεύουν στο εξωτερικό

Οι πτυχιούχοι που εργάζονται στο εξωτερικό έχουν κάνει πολλές και πολύ καλές σπουδές.

Συγκεκριμένα, το 73% έχει και μεταπτυχιακό τίτλο (master), ενώ το 51,2% έχουν και

διδακτορικό. Όταν έπιασαν την πρώτη δουλειά τους στο εξωτερικό το 80,6% είχαν

τουλάχιστον μεταπτυχιακό τίτλο. Συγκεκριμένα, τα τυπικά προσόντα πριν από έναρξη της

πρώτης εργασίας στο εξωτερικό έχουν ως εξής: 1ο Πτυχίο: 17,3%, 2ο Πτυχίο: 2,2%, 1ο

Master: 43,9%, 2ο Master: 11,4%, PhD:25,3%. Το 41% έχουν κάνει πάρα πολύ καλές

σπουδές, σπούδασαν στα 100 καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου! Συγκεκριμένα, η

συνολική εικόνα έχει ως εξής: 1ο Πτυχίο: 27,0%, 2ο Πτυχίο: 21,9%, 1ο Master: 39,4%, 2ο

Master: 45,0%, PhD: 53,1, μέσος όρος: 40,9%. Σχεδόν όλοι όσοι δουλεύουν στο εξωτερικό

20

(90%) έχουν κάνει μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό, ενώ το 29% έχει

πραγματοποιήσει το σύνολο των σπουδών του σε ξένα ιδρύματα.

Μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό (14,3%) εργάστηκαν στο εξωτερικό χωρίς προηγουμένως να

έχουν κάνει κάποιες σπουδές εκεί. Οι περισσότεροι, (60,9%) προτού αποφασίσουν να

φύγουν ή να παραμείνουν στο εξωτερικό για εργασία, δεν αναζήτησαν καν δουλειά στην

Ελλάδα. Μάλιστα και οι υπόλοιποι, που αναζήτησαν εργασία, το έκαναν για μικρό σχετικά

διάστημα. Συγκεκριμένα, το 62% για λιγότερο από 6 μήνες, το 19,5% για 6-12 μήνες, ενώ το

18,5% για διάστημα μεγαλύτερο του ενός έτους. Η ένταση της απογοήτευσης των

πτυχιούχων για τη δυνατότητα εύρεσης ικανοποιητικής εργασίας στην Ελλάδα φαίνεται και

από το γεγονός ότι 47,3% των ατόμων που πήραν όλα τα πτυχία τους στην Ελλάδα δεν

αναζήτησαν καθόλου δουλειά στη χώρα. Οι επιστήμονες που δουλεύουν στο εξωτερικό

συγκεντρώνονται κυρίως (81%) σε τρία επιστημονικά πεδία:

α) οικονομικά, διοίκηση επιχειρήσεων, νομικά κλπ. (33%),

β) προγραμματισμός ηλεκτρονικών υπολογιστών, φυσική, χημεία κλπ. (25%) και

γ) μηχανικοί, μηχανικοί ηλεκτρονικών υπολογιστών, κλπ (23%).

Αναμενόμενα, ένα πολύ σημαντικό ποσοστό (46,5%) αυτών που εργάστηκαν στο εξωτερικό

έχουν μη Έλληνα σύντροφο. Η σχέση με μη Έλληνα σύντροφο λειτουργεί αποτρεπτικά για

την επιστροφή: από αυτούς που επέστρεψαν μόνο το 13,7% έχει μη Έλληνα σύντροφο, ενώ

σε αυτούς που δεν επέστρεψαν το αντίστοιχο ποσοστό είναι 52,4%.Εργάζονται σε 74 χώρες,

όμως το 91% συγκεντρώνεται σε 10 χώρες, κυρίως τη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Συγκεκριμένα:

Βρετανία: 31,7%, ΗΠΑ: 28,7%, Γερμανία: 6,6%, Ελβετία: 5,4%, Γαλλία: 4,4%, Βέλγιο: 4,3%,

Καναδάς: 3,3%, Ολλανδία: 2,6%, Ιταλία: 2,3%, Ισπανία: 1,8%, Λοιπές:9,0%. Εργάζονται σε

532 πόλεις, όμως υπάρχει υπερεκπροσώπηση σε ελάχιστες πολύ μεγάλες πόλεις: Λονδίνο:

16,9%, Νέα Υόρκη: 3,9%, Βρυξέλλες: 3,9%, Βοστόνη: 3,7%, Παρίσι: 2,8%, Γενεύη: 2,1%,

Μόναχο: 2,0%, Ουάσιγκτον: 1,8%, Ζυρίχη: 1,5%, Σικάγο: 1,4%, Λοιπές:60,0%. Οι αμοιβές

εργασίας αυτών που έχουν επιστρέψει στην Ελλάδα είναι πολύ κατώτερες σε σχέση με

όσους εξακολουθούν να δουλεύουν στο εξωτερικό. Συγκεκριμένα, από όσους ζουν σήμερα

στην Ελλάδα το 39,4% έχουν εισόδημα μικρότερο από 25.000 ευρώ και 34,4% μεγαλύτερο

από 40.000 ευρώ. Πολύ διαφορετική είναι η εικόνα για όσους ζουν στο εξωτερικό, καθώς

μόνο ποσοστό 9,2% έχει εισόδημα μικρότερο από 25.000 ευρώ, ενώ το 68,4% έχει

21

εισόδημα μεγαλύτερο από 40.000 ευρώ.(…)

Με βάση το παραπάνω απόσπασμα από άρθρο του καθηγητή Λόη Λαμπριανίδη «Η

διαρροή εγκεφάλων από την Ελλάδα» το οποίο δημοσιεύτηκε στην Κυριακάτικη Αυγή, στις

23/05/2010 να καταγράψετε τη δική σας εκτίμηση για το ποιες είναι οι βασικές αιτίες για τη

διαρροή εγκεφάλων από τη χώρα μας προς τις αναπτυγμένες χώρες του εξωτερικού και στη

συνέχεια να παρουσιάσετε την άποψή σας σε μια διευρυμένη συζήτηση.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………..

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

2.2 Οι αλλαγές στον εργασιακό βίο και οι επιπτώσεις τους Είναι σαφές ότι η κοινωνικοοικονομική κρίση έχει επηρεάσει ευθέως το χώρο της

απασχόλησης και ειδικότερα τις εργασιακές σχέσεις που τον διέπουν. Χωρίς να είμαστε σε

θέση να αναλύσουμε το σύνολο των μεταβολών που έχουν επέλθει τα τελευταία χρόνια

είναι σημαντικό να επισημάνουμε ορισμένες σημαντικές αλλαγές που έχουν προκληθεί

λόγω των ραγδαίων ανακατατάξεων σε ολόκληρο το εργασιακό φάσμα. Ειδικότερα, οι

αλλαγές αυτές οι οποίες σχετίζονται με πρακτικές όπως η μείωση των μισθολογικών

απολαβών, η κατάργηση θέσεων απασχόλησης, η υπαγωγή χιλιάδων υπαλλήλων σε

καθεστώς διαθεσιμότητας και μετακίνησης, οι αλλαγές στο πλαίσιο που ρυθμίζει τις

εργασιακές σχέσεις για το καθεστώς των συλλογικών διαπραγματεύσεων, τις απολύσεις, τις

αποζημιώσεις και τις διαδικασίες συνταξιοδότησης, καθώς και η απώλεια κεκτημένων

κοινωνικών και εργασιακών δικαιωμάτων δημιουργούν ένα ιδιαίτερα ανασφαλές και

αβέβαιο περιβάλλον για όλους. Ταυτόχρονα, η αμφισβήτηση της αξίας και της κοινωνικής

αποτελεσματικότητας των δημόσιων πολιτικών μέσα από την ανάδυση της τάσης για

ενίσχυση της ιδιωτικοποίησης βασικών πυλώνων της δημόσιας σφαίρας δημιουργεί την

22

προοπτική μιας κοινωνίας που η βίαιη αλλαγή των κοινωνικών της δομών προκαλεί

τεράστιο ψυχικό κόστος και αίσθημα ανασφάλειας στους πολίτες της.


Με βάση τις δικές σας εμπειρίες, να καταγράψετε και να παρουσιάσετε ποιες αλλαγές

έχουν συμβεί στο δικό σας εργασιακό σας χώρο τα τελευταία τρία χρόνια οι οποίες

επηρέασαν σημαντικά την καθημερινότητά σας. Κατά τη γνώμη σας οι αλλαγές αυτές ήταν

επιβεβλημένες ή θα μπορούσαν να έχουν αποφευχθεί; Προσπαθήστε να εξηγήστε με τρόπο

κριτικό και όσο το δυνατόν αμερόληπτο την απάντησή σας.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………….

Είναι σαφές ότι η εσωτερίκευση αυτού του αρνητικού πλαισίου αποτελεί μια ιδιαίτερα

πολύπλοκη διαδικασία η οποία απαιτεί ψυχραιμία και κυρίως ορθολογισμό ως προς την

αντιμετώπισή της. Δυστυχώς πολλοί συμπολίτες μας και κυρίως οι κοινωνικά, οικονομικά

και πολιτισμικά ασθενέστεροι, δεν είναι σε θέση να αντεπεξέλθουν δυναμικά στους

περιορισμούς και στις κοσμογονικές αλλαγές που επιβάλλει η κρίση με συνέπεια την

εξώθησή τους στο κοινωνικό περιθώριο, τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό.

Οι επιπτώσεις των αλλαγών αυτών, εκτός από το έντονο ψυχολογικό stress που προκαλούν,

εντείνουν το αίσθημα της φοβίας και της ανασφάλειας για το μέλλον με συνέπεια το άγχος

και η απαισιοδοξία να κυριεύουν τη ζωή των ανθρώπων.

23


Υποθέστε ότι ο/η καλύτερος/η φίλος/η σας, σας τηλεφωνούν και σας ανακοινώνουν την

ξαφνική απόλυση από την εργασία τους. Πώς θα αντιμετωπίζατε την είδηση αυτή; Να

καταγράψετε τις πρώτες σας ενέργειες στις επόμενες σειρές.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………..

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Παράλληλα, η σφαίρα της απασχόλησης μετατρέπεται σ’ έναν ιδιαίτερα ανταγωνιστικό

χώρο στον οποίο δημιουργούνται πρόσφορες συνθήκες για την ευδοκίμηση φαινομένων

εκμετάλλευσης και νοσηρού ανταγωνισμού με συνέπεια την απώλεια της κοινωνικής

αλληλεγγύης μέσα στους χώρους εργασίας.

Είναι σαφές ότι μέσα σε τέτοιες συνθήκες δεν είναι καθόλου εύκολο να αναπτυχθούν

υγιείς επιχειρηματικές δυνάμεις οι οποίες θα συμβάλλουν στην ανάπτυξη και την κοινωνική

συνοχή. Τα φαινόμενα αυτά σε συνδυασμό με την αύξηση της ανεργίας, την αδυναμία των

νέων να βρουν απασχόληση αντίστοιχη των προσόντων τους, τη μετανάστευση των

πτυχιούχων, καθώς και τις αρνητικές εκτιμήσεις για την πορεία συνολικότερα της ελληνικής

οικονομίας, συνθέτουν το πλαίσιο ενός προβληματικού κοινωνικού περιβάλλοντος μέσα

στο οποίο οι πολίτες δυσανασχετούν καθημερινά. Αν μάλιστα λάβει κανείς υπόψη και τις

φορολογικές επιβαρύνσεις των εργαζομένων με βάση το πρόγραμμα δημοσιονομικής

προσαρμογής, είναι ευνόητο πως το φορτίο που έχουν επωμιστεί οι Έλληνες εργαζόμενοι

είναι εξαιρετικά βαρύ.

24

2.3 Η κρίση και οι ευρύτερες κοινωνικές της επιπτώσεις Οι αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης δεν αφορούν μόνο στο μικρόκοσμο του καθενός. Είναι

ιδιαίτερα σημαντικό να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η καθημερινότητα

συνδέεται με το ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, αφού «άτομο» και «κοινωνία» βρίσκονται σε

αμοιβαία αλληλεπίδραση. Αυτό σημαίνει πως όλες οι μεγάλες κοινωνικές αλλαγές

επηρεάζουν σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βιώνουν την καθημερινότητά

τους, αλλά και η καθημερινή ζωή των ανθρώπων με τη σειρά της επηρεάζει τον τρόπο με

τον οποίο διαμορφώνονται και δρομολογούνται όλες οι σημαντικές κοινωνικές αλλαγές.

Είναι σαφές ότι η κοινωνικοοικονομική κρίση, η οποία αντανακλάται στα φαινόμενα

φτώχειας, ανεργίας, μετανάστευσης και κοινωνικού αποκλεισμού, εκτός από προβλήματα

όπως ο αλκοολισμός, η χρήση ναρκωτικών, η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών εντείνει την

επιθετικότητα, τη βία, το ρατσισμό και τη ξενοφοβία, με συνέπεια τη γενίκευση αυτού που

στις κοινωνικές επιστήμες αποκαλούμε «κοινωνική αλλοτρίωση» (Giudicelli, 1984).

Στην προέκταση των φαινόμενων αυτών δημιουργούνται πρόσφορες συνθήκες για την

ανάπτυξη ακραίων πολιτικών εθνικιστικών και ρατσιστικών ιδεολογιών οι οποίες εκτός από

τον αποπροσανατολισμό και τη σύγχυση που δημιουργούν, ανατροφοδοτούν το μίσος και

την επιθετικότητα εναντίον των μειονοτήτων, των κοινωνικά και πολιτισμικά διαφορετικών,

των κοινωνικά ανυπεράσπιστων.

25

3 Αντιμετωπίζοντας την κρίση: «Σχέδια επιβίωσης» σε συνθήκες κρίσης

3.1 Αλλαγές στις πρακτικές της καθημερινής κατανάλωσης: το πρώτο βήμα ενάντια στην κρίση

Η ελληνική οικογένεια καθημερινά έρχεται αντιμέτωπη με αυξανόμενες οικονομικές

υποχρεώσεις, ιδιαίτερα σε μια οικονομική συγκυρία όπου τα έσοδα μειώνονται και οι

δαπάνες λόγω φόρων, πρόσθετων εισφορών και επιβαρύνσεων αυξάνονται. Η ανεργία, ο

πληθωρισμός, η φτώχεια διαμορφώνουν ένα ασφυκτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο οι πολίτες

είναι αναγκασμένοι να διαμορφώσουν το μοντέλο μιας άλλης καταναλωτικής

συμπεριφοράς. Αναμφίβολα, επειδή η προσαρμογή αυτή γίνεται με βίαιο τρόπο, θεωρούμε

ιδιαίτερα σημαντικό να κατανοηθεί η ανάγκη μιας δυναμικής στάσης απέναντι στην κρίση

με τρόπο όχι παθητικό αλλά ενεργητικό και δυναμικό. Αυτό προϋποθέτει την εγρήγορση

και την ορθολογική αντίδραση προκειμένου να μειωθεί, όσο αυτό είναι εφικτό, η ένταση με

την οποία βιώνονται οι αρνητικές επιπτώσεις της κρίσης.

Για εκατομμύρια ‘Ελληνες, οι οικογενειακές δαπάνες επαναπροσδιορίζονται καθημερινά με

σκοπό τη μεγαλύτερη συμπίεση του κόστους οικογενειακής διαβίωσης. Ειδικότερα, οι

δαπάνες για τα καθημερινά είδη πρώτης ανάγκης, (τρόφιμα, απορρυπαντικά, χαρτικά και

οικιακά είδη) τα έξοδα μετακίνησης, τους λογαριασμούς των ΔΕΚΟ και της κινητής και

σταθερής τηλεφωνίας, τα καταναλωτικά δάνεια, κ.ά αποτελούν μερικά από τα πρώτα είδη

που έχουν μπει σε άμεση διαδικασία αναθεώρησης. Ωστόσο, και οι επιχειρήσεις βλέποντας

την οικονομική στενότητα και τη μείωση της αγοραστικής δύναμης των καταναλωτών,

ειδικότερα στα μεγάλα πολυκαταστήματα, παρέχουν εκπτώσεις και προσφορές, ενώ στο

χώρο των τροφίμων έχει εισαχθεί η πρακτική τόσο του «private label» με στόχο τη μείωση

των τιμών έως και 40% για βασικά αγαθά και είδη πρώτης ανάγκης όσο και της προσφοράς

προϊόντων κοντά στην ημερομηνία λήξης . Σημαντικό μερίδιο της αγοράς πια αποτελούν οι

εμπορικές συναλλαγές μέσω διαδικτύου. Τα εμπορικά καταστήματα ενθαρρύνουν τις

αγορές μέσω διαδικτύου προσφέροντας χαμηλότερες τιμές, ενώ φαίνεται πως κερδίζει

διαρκώς έδαφος η προσφορά εκπτωτικών κουπονιών με στόχο την προσέλκυση πελατών σε

ευρύ φάσμα καταναλωτικών δραστηριοτήτων (ένδυση, καλλωπισμός, γυμναστήρια,

νυχτερινές έξοδοι κ.λπ).

26

Αναφορικά με τους λογαριασμούς των ΔΕΚΟ πολλοί αρχίζουν να κάνουν χρήση των

νυχτερινών τιμολογίων και γενικότερα όλων των προσφορών που αφορούν μειωμένα

τιμολόγια στην τηλεφωνία σε κλήσεις προς κινητά, αστικές ή υπεραστικές συνδέσεις.

Πολλά νοικοκυριά, επίσης, στην προσπάθειά τους να αποφύγουν την κατανάλωση του

πετρελαίου θέρμανσης, εγκαταλείπουν τη χρήση των συμβατικών καλοριφέρ και υιοθετούν

τη χρήση κλιματιστικών, ενώ σταδιακά φαίνεται πως πυκνώνει σε ολόκληρη τη χώρα η

εγκατάσταση φωτοβολταϊκών στις στέγες ή στις ταράτσες των πολυκατοικιών καθώς και

στις αγροτικές εκτάσεις. Αναφορικά με τον τρόπο επικοινωνίας, στις υπηρεσίες της

τηλεφωνίας, αρχίζει να κερδίζει έδαφος η χρήση των «οικογενειακών πακέτων»

ενδοσυνεννόησης, καθώς και η στροφή προς τα καρτοκινητά τηλέφωνα για τη μείωση του

μηνιαίου κόστους.

Στα εξοχικά σπίτια επιλέγονται εποχικά πακέτα τηλεφωνικής κάλυψης (μόνο για την

περίοδο των διακοπών) ενώ σε πολλές περιπτώσεις η σταθερή τηλεφωνία καταργείται

εντελώς. Αξιοσημείωτη, επίσης, είναι η επιλογή του διαδικτύου στις επικοινωνίες (skype,

facebook κ.λπ) καθώς και άλλων μέσων κοινωνικής δικτύωσης τα οποία προσφέρουν άμεση

και ανέξοδη επικοινωνία.

Σημαντικές αλλαγές, ωστόσο, έχουν προκληθεί και στον τρόπο μετακίνησης. Ήδη πολλοί,

λόγω της αύξησης των τελών κυκλοφορίας, έχουν καταθέσει τις πινακίδες των αυτοκινήτων

τους ενώ κάποιοι άλλοι επιλέγουν σε σταθερή βάση τα μέσα μαζικής μεταφοράς. Στη

δεύτερη περίπτωση, ιδιαίτερα συμφέρουσα αποδεικνύεται η χρήση της ετήσιας κάρτας

απεριορίστων διαδρομών ενώ σε άλλες περιπτώσεις επιλέγεται η ενεργειακή μετατροπή

των αυτοκινήτων από βενζίνη σε υγραέριο το οποίο μειώνει το κόστος καυσίμων στο μισό.

3.2 Εναλλακτικές δυνατότητες και «σχέδια επιβίωσης» σε συνθήκες κρίσης

Στην Ελλάδα της κρίσης όλοι μας βιώνουμε τις συνέπειες ενός, κατά κοινή ομολογία,

χρεοκοπημένου μοντέλου κοινωνικής και οικονομικής λειτουργίας το οποίο πλήττει

καθημερινά εκατομμύρια οικογένειες, νέους, εργαζομένους, ανέργους, συνταξιούχους.

Είναι ανάγκη λοιπόν να στοχαστούμε κριτικά πάνω στην αναζήτηση εναλλακτικών

διαδρομών αντιμετώπισης της κρίσης με τρόπο που να τηρήσουμε ως κοινωνία πολιτών μια

δυναμική στάση απέναντι στην παθογένεια και την απαισιοδοξία που γεννά η κρίση αυτή.

Σε πολλά αστικά κέντρα, κυρίως τα τελευταία χρόνια, αναπτύχθηκαν σε επίπεδο τοπικής

27

κοινωνίας διαφόρων ειδών συλλογικότητες μέσω των οποίων οι πολίτες ήρθαν σε επαφή

μεταξύ τους προκειμένου να ενώσουν τις δυνάμεις τους για την αντιμετώπιση των

συνεπειών της κρίσης σε επίπεδο συλλογικό. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι προσπάθειες

αυτές είχαν τη στήριξη της τοπικής αυτοδιοίκησης ενώ σε άλλες όχι. Η δημιουργία

κοινωνικών και συνεταιριστικών παντοπωλείων, η απευθείας αγορά προϊόντων από τους

παραγωγούς και η διάθεσή τους σε τιμές πραγματικού κόστους, η απευθείας ανταλλαγή

προϊόντων και αγαθών (ανταλλακτική οικονομία), η δημιουργία κοινωνικών καφενείων και

άλλων συλλογικών χώρων αυτό-μόρφωσης, ψυχαγωγίας και παροχής ψυχο-κοινωνικής

στήριξης και φροντίδας αποτελούν μερικές από εκείνες τις ενεργητικές πρακτικές

ορθολογικής αντίδρασης απέναντι στην απαισιοδοξία και τη μοιρολατρία. Παρά το γεγονός

ότι η υγιής αντίδραση στην κρίση περνάει και μέσα από τη συλλογική οργάνωση των

πολιτών, η καθημερινότητά μας απαιτείται να επαναπροσδιορισθεί και σε ατομική βάση να

ιδωθεί μέσα από ένα εναλλακτικό πρίσμα.

Πηγή: Στάθης,Ελευθεροτυπία,2007


28

Με αφορμή το σκίτσο ποιες ιδέες σας δημιουργούνται πάνω στο ζήτημα του

επαναπροσδιορισμού των στάσεων και των αντιλήψεών μας απέναντι στο κυρίαρχο

κοινωνικοοικονομικό μοντέλο. Να τεκμηριώσετε την άποψή σας.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Για το λόγο αυτό είναι σημαντικό να επανεξετάσουμε συνολικότερα τη στάση μας απέναντι

στο κυρίαρχο καταναλωτικό πρότυπο και σε προσωπικό ή οικογενειακό επίπεδο να

διαχειριζόμαστε τα οικονομικά βάσει ενός μηνιαίου προϋπολογισμού για το νοικοκυριό το

οποίο συντηρούμε. Μερικές χρήσιμες συμβουλές σχετικά με το ζήτημα αυτό θα μπορούσαν

να είναι:

η καταγραφή των βασικών μας εξόδων σε μηναία βάση (ενοίκιο, ηλεκτρικό, νερό,

κοινόχρηστα, τρόφιμα, καύσιμα, δίδακτρα, ασφάλιστρα), ο χωρισμός των δαπανών σε

ανελαστικές (πάγιες δαπάνες) και ελαστικές (μεταβλητές δαπάνες), o ακριβής υπολογισμός

των μηνιαίων μας εσόδων (αφού αφαιρεθεί ο ετήσιος φόρος που έτσι κι αλλιώς θα πρέπει

να καταβάλλεται στο κράτος), ο περιορισμός της χρήσης των πιστωτικών καρτών και η

πληρωμή με πραγματικό και υπαρκτό χρήμα και όχι με χρήμα που ενδεχομένως να

διαθέτουμε στο μέλλον.


Να καταγράψετε σε εβδομαδιαία βάση τα ατομικά ή τα οικογενειακά σας έξοδα σε μια

29

προσπάθεια να τα υπολογίσετε με ακρίβεια. Στη συνέχεια προσπαθήστε να κάνετε την

αναγωγή σε μηνιαία βάση και να υπολογίσετε τη σχέση τους με τα μηναία σας έσοδα. Σε

περίπτωση που υπάρχει αρνητική διαφορά ποιες περικοπές θα μπορούσατε να κάνετε;

Διαμορφώστε ένα υποθετικό σενάριο με 2-3 εναλλακτικές προτάσεις.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Σημαντικό επίσης είναι να ψωνίζουμε έξυπνα και οικονομικά. Αυτό προϋποθέτει ότι θα

πρέπει να περιορίσουμε τις «ενστικτώδεις αγορές» και να υιοθετήσουμε ορθολογικές

αγορές. Όχι δηλαδή με βάση τη συνήθεια, τη μίμηση ή τις διαφημίσεις στις τηλεοπτικές

οθόνες και τις γιγαντοαφίσες στις λεωφόρους, αλλά αγορές με βάση την αξία χρήσης ενός

προϊόντος, τη σύγκριση της τιμής και της ποιότητας και τέλος τις πραγματικές δυνατότητες

του εισοδήματός μας. Πολλοί είναι επίσης αυτοί οι οποίοι καταφεύγουν στις εκπτωτικές

προσφορές, καθώς και τα κουπόνια τα οποία προσφέρονται από τα πολυκαταστήματα με

βάση συστήματα συγκέντρωσης, μεταφοράς και εξαργύρωσης μονάδων κατανάλωσης.

Ιδιαίτερα οικονομικό μέτρο αποδεικνύεται η αποφυγή των έτοιμων γευμάτων στη δουλειά

στο σχολείο ή στο σπίτι. Είναι πιο υγιές και οικονομικό να παρασκευάζουμε μικρο-γεύματα

στο δικό μας χώρο, αφού εκτός του ότι ωφελούμαστε οικονομικά, ταυτόχρονα,

διαμορφώνουμε μια διαφορετική κουλτούρα διατροφής και κατανάλωσης εντελώς μακριά

από τη μαζική κουλτούρα του fast ή του junk food. Ωφέλιμο, επίσης, αποδεικνύεται το να

αγοράζουμε σε μεγαλύτερες ποσότητες τα προϊόντα που χρησιμοποιούμε συχνά

φροντίζοντας να τα αγοράζουμε σε τιμές προσφοράς.


Με βάση το παραπάνω σκεπτικό και με βάση τις δικές σας διατροφικές προτιμήσεις να

30

επινοήσετε συνδυασμούς και να προτείνετε 2 προγράμματα μικρο-γευμάτων

παρασκευασμένα από εσάς (όχι από κατάστημα) σε πενθήμερη βάση : α) για το σχολείο

(σε περίπτωση που είστε γονείς) και β) για τη δουλειά.

Προσπαθήστε να μην στοιχίζουν περισσότερο από τρία - τέσσερα ευρώ την ημέρα.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………….

Θεμιτό, επίσης, είναι να απευθυνόμαστε για την αγορά ρούχων είτε σε βιοτεχνίες είτε σε

πολυκαταστήματα «outlet» σε μια προσπάθεια να επωφεληθούμε από τις εκπτώσεις και τις

προσφορές αλλά και να απαλλαγούμε από το άγχος της αγοράς επώνυμων ρούχων, τα

οποία σε πολλές περιπτώσεις δεν διαφέρουν σε τίποτα από τα συμβατικά ρούχα.

Η πρόκληση είναι να ασχοληθούμε περισσότερο με τη διερεύνηση των τιμών και την

αναζήτηση της ποιότητας στις πιο συμφέρουσες και ανταγωνιστικές τιμές, αγοράζοντας

πάντα με γνώμονα ένα σαφή προϋπολογισμό με βάση τις πραγματικές ανάγκες.

Καλούμαστε ουσιαστικά να λειτουργήσουμε ως ορθολογικοί καταναλωτές με διπλό

κριτήριο τόσο τη μεγιστοποίηση της χρησιμότητας του εισοδήματός μας όσο και την

πληρέστερη κάλυψη των αναγκών μας (Γεωργακόπουλος, Θ κ.ά. 1998).

Είναι σημαντικό λοιπόν να εξετάσουμε ποιες δυνατότητες υπάρχουν πάνω σε καίρια

σημεία της καθημερινότητάς μας όπως η στέγη, η ενέργεια, η διατροφή. Για παράδειγμα,

αναφορικά προς τα ζήτημα της ενέργειας, οφείλουμε να δούμε σοβαρά όλες εκείνες τις

πρωτοποριακές τεχνικές οι οποίες περιλαμβάνουν καινοτόμους μεθόδους με στόχο τη

βελτίωση των μικροκλιματικών συνθηκών, μετατρέποντας τα κτίρια σε λιγότερο

ενεργοβόρα, αναφορικά προς την ενεργειακή τους συμπεριφορά.

31

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 13η

Να αναφέρετε με βάση τη δική σας εμπειρία, αν έχετε εφαρμόσει στο δικό σας χώρο (κύρια

κατοικία, γραφείο, εξοχικό) καινοτόμους και πρωτοποριακές πρακτικές εξοικονόμησης

ενέργειας. Αν ναι, εξηγήστε ποιες. Αν όχι εξηγήστε τα εμπόδια που έχετε συναντήσει ή

άλλους λόγους στους οποίους αποδίδετε την αδυναμία σας .

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………..

Στις μέρες μας έχει αναπτυχθεί μια ολόκληρη σχολή σκέψης και δράσης σχετικά με τη

δημιουργία βιοκλιματικών κτιρίων με στόχο τόσο την εξοικονόμηση ενέργειας και τη

μείωση του κόστους όσο και την προστασία του περιβάλλοντος. Θέματα και τεχνικές όπως

η ηλιοπροστασία, η θερµοµόνωση, η θερµική µάζα, οι ηλιακές καμινάδες, οι ηλιακοί

θερµοσίφωνες, τα ηλιακά κρεβάτια, οι ηλιακές καµινάδες, τα ηλιακά θερμοκήπια

αποτελούν οικονομικά έξυπνες και οικολογικά φιλικές πρακτικές σχετικά με την ενεργειακή

θωράκιση των κτιρίων σε μία προσπάθεια να πετύχουμε τη μέγιστη αποθήκευση ηλιακής

ενέργειας την οποία μπορούμε να την αξιοποιήσουμε σύμφωνα με τις ανάγκες μας.

Αναφορικά προς το ζήτημα της διατροφής, μια οικολογική λύση αποτελεί η δημιουργία

βιοκαλλιεργειών οι οποίες αποφεύγουν τη χρήση συνθετικών χημικών ουσιών, όπως τα

λιπάσματα, τα φυτοφάρμακα ή τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς με στόχο την

αγροτική ανάπτυξη, την αξιοποίηση καλλιεργήσιμων εκτάσεων, τη δημιουργία νέων

θέσεων εργασίας, την παραγωγή νέων καλλιεργειών. Στην προέκταση της λογικής αυτής

σημαντική επίσης θεωρείται η προσπάθεια εξοικονόμησης χρημάτων μέσω της

καλλιέργειας βιολογικών προϊόντων σε δικό μας λαχανόκηπο είτε στη βεράντα μας είτε

στην αυλή μας, ακόμα και στην ταράτσα μας (πράσινες στέγες). Είναι σαφές ότι το όφελος

από μια τέτοια πρακτική είναι σημαντικό γιατί εκτός της εξοικονόμησης πόρων,

δημιουργούμε τη δυνατότητα παραγωγής και κατανάλωσης αγροτικών προϊόντων με

φυσικό και οικολογικό τρόπο.

32

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό εκτός από το ζήτημα εξοικονόμησης ενέργειας να δούμε και άλλα

σημαντικά θέματα της αντιμετώπισης της καθημερινότητας τα οποία μπορούν σημαντικά

να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής μας.

Για παράδειγμα, το ζήτημα της μετακίνησης μπορεί να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά με

τη χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς. Η επιλογή αυτή κρίνεται πολλαπλά επωφελής

γιατί: μειώνει το καθημερινό μας κόστος μετακίνησης (φθηνά εισιτήρια, μείωση καυσίμων,

δεν πληρώνουμε parking), αποτελεί μια λύση οικολογική, αφού μειώνονται οι ρύποι από τη

χρήση των αυτοκινήτων, μειώνει το κυκλοφοριακό πρόβλημα των πόλεων, ενισχύει το ρόλο

των δημόσιων μέσων μεταφοράς, δημιουργώντας θέσεις εργασίας για τους συμπολίτες

μας.


Να καταγράψετε τον τρόπο με τον οποίο μετακινείστε καθημερινά στη δουλειά σας και να

τεκμηριώσετε γιατί έχετε επιλέξει τον τρόπο αυτό. Στη συνέχεια να συζητήσετε με τους

άλλους εκπαιδευόμενους τα υπέρ και τα κατά των διαφόρων τρόπων μετακίνησης.

Ακολούθως, να επιχειρήσετε να φτιάξετε έναν σύντομο «οδηγό μετακίνησης» που να

περιλαμβάνει όλους τους δυνατούς και ρεαλιστικούς τρόπους μετακίνησης με κριτήριο την

εξοικονόμηση πόρων και ενέργειας.

Σε περίπτωση όμως που η χρήση τους δεν καθίσταται αποτελεσματική και εφικτή, θα

πρέπει η ίδια η χρήση του αυτοκινήτου να γίνει περισσότερο ορθολογική και πιο

οικονομική. Αυτό συνεπάγεται, για παράδειγμα, τη χρήση της υγραεριοκίνησης η οποία

μειώνει σημαντικά το κόστος μετακίνησης σχεδόν στο 50%, ενώ ταυτόχρονα δεν

καταργείται η δυνατότητα του να χρησιμοποιεί κάποιος και τη βενζίνη ως καύσιμο.


Με βάση το αυτοκίνητο που κατέχετε να προσπαθήσετε (σε μηναία βάση) να υπολογίσετε

πόσο περίπου σας στοιχίζει η κατοχή και η χρήση του μέσου αυτού. Στον υπολογισμό αυτό

να υπολογίσετε τα εξής: ετήσια ασφάλιστρα, πάγια σέρβις, πάγιες καθημερινές διαδρομές

και κατανάλωση βενζίνης ανά χιλιόμετρο, τέλη κυκλοφορίας, φόρος πολυτελείας για Ι.Χ

πάνω από 2.οοο κυβικά, μια μέση εκτίμηση χιλιομέτρων για έκτακτες χιλιομετρικές

αποστάσεις το χρόνο (π.χ εκδρομές, επίσκεψη σε συγγενείς, επαγγελματικά ταξίδια

33

κ.λπ),έκτακτες φθορές κ.ά.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Μια επιπλέον πρακτική μείωσης των εξόδων του αυτοκινήτου σας είναι η αναζήτηση μιας

πιο οικονομικής λύσης σχετικά με τα ασφάλιστρα. Είναι σημαντικό να πληρώνουμε τις

καλύψεις που είναι αναγκαίες και όχι αυτές που είναι περιττές ή δεν τις χρειαζόμαστε. Οι

ασφαλιστικές εταιρείες είναι υποχρεωμένες να προσαρμόζουν τα συμβόλαιά τους στις

ανάγκες των πελατών τους. Είναι σημαντικό λοιπόν να γίνεται μία έρευνα αγοράς και σε

ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν και εκπτώσεις είτε μέσω πιστωτικής είτε μέσω πακέτων

προσφοράς. Επίσης, σε περίπτωση που ένα αυτοκίνητο έχει πουληθεί, ο ασφαλιζόμενος

μπορεί να ζητήσει την επιστροφή μέρους των ασφαλίστρων του. Ανεξάρτητα όμως από όλα

αυτά, το κόστος κυκλοφορίας ενός αυτοκινήτου μπορεί να μειωθεί ακόμα και από την

υιοθέτηση ενός «οικονομικού» τρόπου οδήγησης. Αυτό μπορεί να συμβεί μέσα από

τεχνικές όπως το: να μην αυξομειώνετε απότομα το γκάζι (επιτάχυνση, επιβράδυνση), να

έχετε τη σωστή πίεση στα ελαστικά, να δουλεύει ο κινητήρας σε χαμηλές στροφές, να μην

χρησιμοποιείτε άσκοπα τον κλιματισμό, να μειώνετε όσο το δυνατόν περισσότερο το βάρος

του αυτοκινήτου, να κάνετε τα σέρβις σε τακτική βάση, να σβήνετε τον κινητήρα σε στάσεις

μεγαλύτερες του ενός λεπτού, να αποφεύγετε άσκοπα τα ανοικτά παράθυρα γιατί

μειώνουν την αεροδυναμική του αυτοκινήτου.

Για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κρίσης ιδιαίτερα σημαντική

είναι η γνώση των δικαιωμάτων μας και των δυνατοτήτων που μας δίνονται λόγω της

επαγγελματικής και εισοδηματικής μας κατάστασης. Σημαντικό επίσης είναι οι πολίτες να

γνωρίζουν τις ευκαιρίες που τους δίνονται μέσω των κοινωνικών παροχών είτε αυτές

αφορούν εκδρομές και ολιγοήμερες διακοπές, είτε κουπόνια για τη δωρεάν χορήγηση

34

βιβλίων, είτε εκδρομικά προγράμματα για εξορμήσεις στη φύση. Ειδικότερα, οι

ωφελούμενοι οι οποίοι μπορεί να είναι συνταξιούχοι του ΟΓΑ, συνταξιούχοι του

Λογαριασμού Ανασφάλιστων Υπερήλικων, ασφαλισμένοι του Κλάδου Κύριας Ασφάλισης

Αγροτών (ασφαλιστικά ενήμεροι κατά το χρόνο υποβολής της αίτησης), προστατευόμενα

μέλη των οικογενειών τους (σύζυγοι, παιδιά), χήρες και ορφανά που λαμβάνουν σύνταξη

λόγω θανάτου ασφαλισμένου ή συνταξιούχου ΟΓΑ έχουν το δικαίωμα συμμετοχής σε

προγράμματα κοινωνικού τουρισμού ή εκδρομών επωφελούμενοι μια σημαντική παροχή

ιδιαίτερα σήμερα που οι διακοπές ή οι εκδρομές φαντάζουν για πολλές οικογένειες

άπιαστο όνειρο.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ 16η

Προτείνεται να συλλέξετε στοιχεία και πληροφορίες για όλα τα προγράμματα κοινωνικού

τουρισμού που ισχύουν στη χώρα μας για την τρέχουσα περίοδο 2013-2014 και να φτιάξετε

ένα σύντομο ενημερωτικό οδηγό για τους δικαιούχους, τα κριτήρια συμμετοχής, τις

προϋποθέσεις, τις ειδικές κατηγορίες, τους προορισμούς. Στη συνέχεια να αναφέρετε τον

τρόπο με τον οποίο εργαστήκατε.

Σημαντικό επίσης σε συνθήκες κρίσης είναι να είμαστε σε θέση να διαχειριστούμε τη σχέση

μας με τις τράπεζες και ειδικότερα τα χρέη που ενδεχομένως έχουμε. Ειδικότερα στην

περίπτωση της Ελλάδας εμφανίστηκε το φαινόμενο σημαντικός αριθμός καταναλωτών να

είναι υπέρογκα χρεωμένος σε πιστωτικές κάρτες, πράγμα που δεν είναι καθόλου εύκολο να

ξεπεραστεί, ιδιαίτερα σε περιόδους που οι μισθοί και τα εισοδήματα έχουν μειωθεί

αισθητά. Αξίζει λοιπόν να έχουμε στο μυαλό μας μερικές γενικές πάγιες αρχές προκειμένου

να αντεπεξερχόμαστε στις υποχρεώσεις που έχουμε δημιουργήσει και γενικότερα να μην

υποκύπτουμε στη λογική της ψυχαναγκαστικής κατανάλωσης, που το κυρίαρχο τραπεζικό

σύστημα επιχειρεί να επιβάλλει με χίλια δυο μέσα.

Σε ό,τι αφορά τις πιστωτικές κάρτες, η χρήση τους θα πρέπει να συνδέεται με την

πεποίθηση πως θα πρέπει να αγοράσουμε ό,τι είμαστε σίγουροι πως μπορούμε να

ξεπληρώσουμε τοις μετρητοίς. Είναι επίσης αναγκαίο να υπολογίζουμε με προσοχή τα

επιτόκια των καρτών και ιδιαίτερα στις περιπτώσεις καθυστέρησης αποπληρωμής τους.

Είναι επίσης σημαντικό να μην χρησιμοποιούμε κάρτες αν τα ήδη υπάρχοντα χρέη μας

ξεπερνούν το 1/3 του μηναίου εισοδήματός μας. Σε περιπτώσεις στις οποίες αδυνατούμε

να καλύψουμε τα οφειλόμενα είναι καλό να επιχειρήσουμε μια συνεννόηση με το

35

τραπεζικό ίδρυμα και να εφαρμόσουμε περικοπές σε όλες τις δαπάνες μας από 10-20% με

στόχο από την περικοπή αυτή να είμαστε σε θέση να πληρώνουμε τις δόσεις μας.

Μια εξίσου άλλη σημαντική παράμετρος που θα πρέπει να ιδωθεί με προσοχή είναι η

αλλαγή της συμπεριφοράς μας σε επίπεδο επιχειρηματικής δραστηριότητας. Αυτό αφορά

κατά κανόνα τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις, οι οποίες δέχτηκαν και το μεγαλύτερο

πλήγμα από εργοδοτικής πλευράς, καθώς και τα μικρά και μεσαία εμπορικά καταστήματα

σε όλη την Ελλάδα. Είναι σημαντικό λοιπόν οι σοβαροί επαγγελματίες, χωρίς να

υποβαθμίσουν την ποιότητα και την αξία των υπηρεσιών και των εμπορευμάτων που

προσφέρουν να δουν με προσοχή εναλλακτικές πρακτικές οι οποίες θα συμβάλουν στην

επιβίωση της επιχείρησής τους. Ειδικότερα, θα πρέπει να ελέγχουν τις δαπάνες τους σε

τακτική βάση, προκειμένου να έχουν μια σαφή και ελεγχόμενη εικόνα των πάγιων εξόδων

τους. Είναι αναγκαίο να επαναξιολογήσουν τις δαπάνες που έχουν και να προχωρήσουν σε

επαναπροσδιορισμό χωρίς αυτό να υποβαθμίζει την ποιότητα του έργου που παράγεται.

Ειδικότερα, αυτό μπορεί να αφορά είτε στην επαναδιαπραγμάτευση του ενοικίου, είτε στις

συμφωνίες με τους προμηθευτές των πρώτων και άλλων υλών, είτε στη μείωση των

επιτοκίων, είτε ευκολίες δανεισμού και αποπληρωμής δανείων, είτε εκπτώσεις, είτε πιο

συμφέρουσες προσφορές. Όλοι οι επιχειρηματίες οφείλουν να διερευνήσουν τις νέες

ευκαιρίες που παρέχονται και να αναζητήσουν νέες και εναλλακτικές μεθόδους

επιχειρηματικής δραστηριότητας (π.χ leasing, factoring, e-marketing, δημιουργία e-shop) με

στόχο όχι τη συρρίκνωση και την υποβάθμιση, αλλά την ανάπτυξη σε νέες αγορές και

διευρυμένα πελατολόγια.

Η αντιμετώπιση της καθημερινότητας σε συνθήκες κρίσης δεν αφορά μόνο οικονομικού

τύπου ζητήματα και πρακτικές μείωσης του καθημερινού κόστους διαβίωσης. Είναι πολύ

σημαντικό μέσα σε αυτές τις ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες να αντιδράσουμε θετικά, με

αισιοδοξία και ενεργητικότητα. Αυτό σημαίνει πως είναι αναγκαίο να διαθέτουμε καλή

ψυχολογική διάθεση, ψυχική και σωματική υγεία, ευεξία και κυρίως αισιοδοξία για το

μέλλον. Όλα αυτά όμως δεν μπορούν να έλθουν από μόνα τους, εάν δεν ενδιαφερθούμε

προσωπικά για την καθημερινή σωματική μας άσκηση, για την ατομική μας υγιεινή, για τις

διατροφικές μας συνήθειες, για τη διεύρυνση της κοινωνικότητάς μας, για την ανάπτυξη

ουσιαστικών σχέσεων με τους γύρω μας σε καθημερινή βάση.

Είναι σαφές ότι η σωματική άσκηση (περπάτημα, γυμναστική, ποδήλατο, κολύμπι) διατηρεί

το σώμα και τις φυσικές του λειτουργίες σε καλή κατάσταση (καρδιο-αναπνευστικό

36

σύστημα, μυϊκό σύστημα) ενώ ταυτόχρονα προσφέρει ευεξία και καλή ψυχολογική

διάθεση. Επιπλέον, οι πρακτικές αυτές δημιουργούν ένα πλέγμα πρόληψης και προστασίας

του οργανισμού μας από διάφορες ασθένειες, ιδιαίτερα σημαντικό στις μέρες που λόγω της

κρίσης η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και οι ποιοτικές υπηρεσίες υγείας αποδεικνύονται

εξαιρετικά δαπανηρές και απρόσιτες για τους πολλούς και ειδικότερα για τους κοινωνικά

ασθενέστερους, οι οποίοι αδυνατούν να έχουν πρόσβαση σε ιδιωτικά προγράμματα

ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Είναι ευνόητο πως για λόγους και μόνο πρόληψης και

αποφυγής της αναζήτησης ιατρικών υπηρεσιών την εποχή αυτή, είναι εξαιρετικά σημαντική

η διατήρηση της καλής φυσικής και ψυχικής μας κατάστασης.


Άγχος και στρες

«Το άγχος είναι η δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση, που περιλαμβάνει αισθήματα

φόβου σε περιπτώσεις κινδύνου του οποίου η πηγή είναι σε μεγάλο βαθμό άγνωστη ή μη

αναγνωρίσιμη (Μάνος, 1998). Συνήθως το άγχος είναι μια κοινή αντίδραση που σε κάποιο

βαθμό υπάρχει στους περισσοτέρους ανθρώπους με τη μορφή της υπερβολικής αντίδρασης

σε ήπια στρεσογόνα γεγονότα. Όταν το στρες συνεχίζει για μεγάλο διάστημα ή εμφανίζεται

συχνά, μπορεί να συνδεθεί με αρνητικές επιδράσεις στην ποιότητα ζωής και με

προβλήματα στην υγεία των ατόμων. Το στρες συνδέεται με την κατάθλιψη, την οξυθυμία,

την επιθετικότητα το νευρωτισμό και την αίσθηση της προσωπικής δυστυχίας

(Θεωδοράκης, 2010). Το άγχος μπορούμε να το διαχωρίσουμε: α) στο άγχος προδιάθεσης

που αποτελεί βασικό γνώρισμα της προσωπικότητας και β) το άγχος κατάστασης που

αποτελεί μια πρόσκαιρη συναισθηματική διαταραχή (Cattell & Sheier, 1961). Τα

αποτελέσματα μιας μετα-ανάλυσης (Petrouzello κ.ά. 1991) από 124 μελέτες που

αφορούσαν το άγχος κατάστασης, το άγχος προδιάθεσης και διάφορες άλλες

ψυχοφυσιολογικές μεταβλητές έδειξαν ότι ανεξάρτητα με το είδος ή τη μέθοδο εκτίμησης

του άγχους, η άσκηση σχετίζεται με τη μείωση του άγχους. Σύμφωνα με τη μετα-ανάλυση, η

σχέση άσκησης και άγχους σε ημερήσιες και χρόνιες μορφές άσκησης είναι θετική, ενώ δεν

υπάρχουν διαφορές στη μείωση του άγχους μεταξύ άσκησης και τεχνικών ψυχολογικής

παρέμβασης, όπως π.χ. η χαλάρωση, ο διαλογισμός και η ανάπαυση. Ανάλογα ήταν και τα

αποτελέσματα ορισμένων ανασκοπήσεων που πραγματοποιήθηκαν από τους Morgan

(1987) και Tuson & Sinyor (1993). Συγκεκριμένα, συμπέραναν ότι η άσκηση συμβάλλει στη

37

μείωση του άγχους σε άτομα όλων των ηλικιών και στα δυο φύλα και ότι η κατάσταση αυτή

διατηρείται για 2-4 ώρες μετά την άσκηση. Γενικώς, διάφορα πειράματα και μετα-

αναλύσεις έδειξαν ότι τα άτομα που γυμνάζονται ανταποκρίνονται καλύτερα στην

αντιμετώπιση στρεσογόνων ερεθισμάτων και έχουν καλύτερη ψυχική διάθεση

(Θεοδωράκης, 2010)».

Απόσπασμα από το άρθρο του Γ. Αναγνώστου: ‘Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην

ψυχική υγεία και η θετική επίδραση της άσκησης’ στο 12ο Συνέδριο Παιδαγωγικής

Εταιρείας Κύπρου

http://www.pek.org.cy/Proceedings_2012/papers/fysiki_agogi/Anagnostou.pdf

Εξίσου σημαντική αποδεικνύεται και η ψυχολογική υποστήριξη από το φιλικό ή το

συγγενικό περιβάλλον με το οποίο μπορούμε να μοιραζόμαστε τις ανησυχίες μας, τις

δυσκολίες, τα εμπόδια, τις ανατροπές που έχει υποστεί η ζωή μας λόγω των συνθηκών της

κρίσης. Αυτό σημαίνει πως μπορούμε να μοιραζόμαστε πράγματα, να καλλιεργούμε τις

συνευρέσεις και τις φιλικές συντροφιές στη λογική της συνεισφοράς, να προσφέρουμε

δωρεάν υπηρεσίες ο ένας στον άλλον με βάση τις ειδικότητες μας, ή τις επαγγελματικές ή

προσωπικές ικανότητες, να δημιουργούμε με όσους αισθανόμαστε άνετα και φιλικά μικρές

κοινότητες αλληλοβοήθειας και αλληλοϋποστήριξης με στόχο τη μείωση των αρνητικών

συνεπειών της κρίσης.


Προτείνεται οι εκπαιδευόμενοι να χωριστούν σε ομάδες και να συζητήσουν τη διοργάνωση

και την προετοιμασία με φίλους ενός γεύματος στη βάση της κοινής συνεισφοράς. Να

καταγράψουν σε ποιες ενέργειες θα πρέπει να προβούν για να δημιουργήσουν μια βραδιά

οικονομική και ταυτόχρονα φιλική και ευχάριστη. Στη συνέχεια να συζητήσουν τα

πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα σε σχέση με μια νυχτερινή έξοδο.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

38

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

4 «Καλές πρακτικές» και καινοτόμες ιδέες για την αντιμετώπιση της κρίσης στην καθημερινότητα

4.1 Αναγνωρίζοντας τις καλές πρακτικές αντιμετώπισης της κρίσης στην καθημερινή ζωή

Η αντιμετώπιση της κρίσης στην καθημερινή ζωή με τρόπο αποτελεσματικό δεν είναι κάτι

απλό. Απαιτεί υψηλό βαθμό συνειδητοποίησης, ωριμότητα, αίσθηση ευθύνης,

εφευρετικότητα και πολλές φορές την ανάληψη ρίσκου. Είναι σαφές ότι όλα αυτά είναι

αναγκαίο να συνδυάζονται με τις απαραίτητες γνώσεις, τις δεξιότητες και τις ικανότητες

που απαιτούνται για την ανάπτυξη καινοτόμων δράσεων απέναντι στην κρίση.

Στο σημείο αυτό όμως είναι σημαντικό να αναλυθεί μία σημαντική επισήμανση. Η

κοινωνικοοικονομική κρίση δεν αποτελεί μία μεταφυσική και θεόσταλτη κατάσταση σε μια

κοινωνία. Είναι το αντικειμενικό αποτέλεσμα συγκεκριμένων οικονομικών, κοινωνικών,

πολιτικών και πολιτισμικών διεργασιών το οποίο οφείλεται αποκλειστικά στους

ανθρώπινους χειρισμούς, στις πολιτικές αποφάσεις, στις ιδεολογικές επιλογές, στις

οικονομικές στρατηγικές που επιλέγονται από τις κυρίαρχες ομάδες ή καλύτερα από τις

κυρίαρχες πολιτικές και οικονομικές elites οι οποίες κανοναρχούν μια κοινωνία. Είναι

σαφές ότι στις διαδικασίες αυτές σημαντικό μερίδιο ευθύνης έχουν και οι απλοί πολίτες, οι

οποίοι είτε με την ψήφο τους, είτε με την ανοχή τους, είτε με την απάθειά τους, δίνουν τη

δύναμη και τη δικαιοδοσία σε άλλους να καθορίζουν συλλογικά τους όρους της

διαδικασίας που λέγεται «οργάνωση της κοινωνίας» σε όλα τα επίπεδα. Καταλαβαίνουμε

λοιπόν ότι δίπλα στη συλλογική ευθύνη για τη δημιουργία μιας κατάστασης κρίσης, δεν θα

πρέπει να παραγνωρίζεται και ο ρόλος της ατομικής ευθύνης των πολιτών.

Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τους τρόπους υπέρβασης της κρίσης. Όσο σημαντικό

είναι να διαμορφωθούν συλλογικοί όροι υπέρβασης και αναστροφής του αρνητικού

κλίματος, άλλο τόσο σημαντικό είναι να αντιδράσουν και τα ίδια τα άτομα απέναντι στην

κρίση παρεμβαίνοντας στην καθημερινότητά τους. Με άλλα λόγια, δίπλα στις θεσμικές και

δομικές αλλαγές που πρέπει να υλοποιηθούν σε πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό

επίπεδο, προκειμένου η κρίση να ξεπεραστεί, είναι αναγκαίο να αναληφθεί δράση σε

39

ατομική βάση και οι ίδιοι οι πολίτες να δρομολογήσουν αλλαγές προς όφελος της δικής

τους καθημερινότητας. Μία σημαντική προσπάθεια υπέρβασης της κρίσης είναι η νέα

επιχειρηματικότητα η οποία μπορεί να αναπτυχθεί στη γεωργία, στον τουρισμό, στη

βιοτεχνία, στις νέες τεχνολογίες.

Ενδεικτικά, η γυναικεία επιχειρηματικότητα σήμερα αποτελεί μια κερδοφόρα και πρακτική

λύση για πολλές γυναίκες που έμειναν άνεργες. Για παράδειγμα οι χειροτεχνικές εργασίες

αποτελούν μια από τις προσοδοφόρες λύσεις αυτό-απασχόλησης μέσα στο σπίτι και

αποτελούν μια επαγγελματική λύση η οποία μπορεί να συνδυάζει τις οικιακές εργασίες με

την επιχειρηματική δραστηριότητα, αφού τόσο το διαδίκτυο όσο και τα άλλα μέσα

κοινωνικής δικτύωσης συμβάλλουν στο να διευκολυνθεί η άσκηση επιχειρηματικού έργου

μέσα στο σπίτι. Αν και η πρακτική αυτή έχει την καταγωγή της στην ελληνική παραδοσιακή

οικοτεχνία, η οποία αναπτύχθηκε στις ελληνικές πόλεις και κυρίως στην ελληνική ύπαιθρο,

στη διεθνή ορολογία οι εργαζόμενες νοικοκυρές ονομάζονται «μητέρες που εργάζονται στο

σπίτι» (W.A.H.M: Work at home mothers) και αφορά κατά κανόνα γυναίκες οι οποίες,

αφού έχασαν τη δουλειά τους και είχαν δημιουργήσει δική τους οικογένεια, αποφάσισαν

από το δικό τους χώρο να στήσουν μικρά εργαστήρια χειροτεχνίας μέσα στο ίδιο τους το

σπίτι. Οι χειροτεχνικές αυτές δημιουργίες κατά κανόνα περιλαμβάνουν παιδικές

χειροποίητες κορνίζες, λαμπάδες, βραχιόλια, πίνακες ζωγραφικής, βρεφικά ήδη,

προσωπικά accessories, χειροποίητα υφαντά, εργόχειρα, κοσμήματα. Σε πολλές

περιπτώσεις αυτή η επιχειρηματική δραστηριότητα υποστηρίζεται και από τους συζύγους ή

άλλα μέλη μέσα στην οικογένεια, αφού αποτελεί μια προσοδοφόρα πηγή εισοδήματος για

όλη την οικογένεια.


Να κάνετε μία έρευνα δυνατοτήτων στην περιοχή σας και να σκεφτείτε πιθανά σενάρια

συνεταιριστικής επιχειρηματικότητας. Στη συνέχεια διαμορφώστε ένα υποθετικό σχέδιο

δράσης το οποίο να περιλαμβάνει όλα τα προαπαιτούμενα για την επιτυχή εφαρμογή του.

(προϊόντα, υπηρεσίες, τρόποι χρηματοδότησης, πληθυσμοί - στόχοι στους οποίους

απευθύνεστε κ.ά)

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Αγροτοτουριστικής Συνεταιριστικής Οργάνωσης

«Νέα Κύζικος» στη Νέα Αρτάκη με κύρια δραστηριότητα τα παραδοσιακά γλυκά και ο

Γυναικείος Αγροτουριστικός Συνεταιρισμός «Αρτάκεια Κρήνη» στη Νέα Αρτάκη Ευβοίας

40

όπου μια παρέα γυναικών, απόγονοι προσφύγων από την Αρτάκη της Μικράς Ασίας,

συνένωσαν τις δυνάμεις τους, τις γνώσεις και τις δεξιότητές τους πάνω στα παραδοσιακά

προϊόντα και έφτιαξαν ένα πρότυπο συνεταιρισμό που περιλαμβάνει εργαστήριο,

παραδοσιακό καφενείο, πρατήριο συμμετέχοντας σε πολλές άλλες δραστηριότητες στη ζωή

της τοπικής και όχι μόνο κοινωνίας.

Άλλο παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του Αγροτοτουριστικού Συνεταιρισμού Γυναικών

Μεσοτόπου, ο οποίος ιδρύθηκε το Δεκέμβρη του 1998 με κύριο αντικείμενο την παρασκευή

παραδοσιακών εδεσμάτων και πλήθος πολλαπλών δραστηριοτήτων. Από τότε μέχρι

σήμερα απασχολεί ικανοποιητικά τις 36 γυναίκες μέλη του, ενώ κατάφερε να γίνει μια

συνεχώς αναπτυσσόμενη επιχείρηση με δυναμική προοπτική και συνέπεια στο χώρο της

Λεσβιακής αγοράς.

Σε άλλες περιπτώσεις, η γυναικεία επιχειρηματικότητα μπορεί να πάρει τη μορφή ενός

μικρού συνεταιρισμού στο πλαίσιο της τοπικής κοινωνίας. Πρόκειται ουσιαστικά για μία

παραδοσιακή πρακτική η οποία έχει εφαρμοστεί και στο παρελθόν σε πολλά χωριά και

κωμοπόλεις της χώρας. Η διαφορά με το χθες έγκειται στο ότι οι γυναικείοι συνεταιρισμοί

στις μέρες μας έχουν στη διάθεσή τους τις νέες τεχνολογίες και τα μέσα κοινωνικής

δικτύωσης που μπορούν να ενισχύσουν σημαντικά τη διάδοση και προώθηση των

προϊόντων τους κυριολεκτικά σε όλο τον κόσμο. Ειδικότερα, τα προϊόντα που οι γυναικείοι

συνεταιρισμοί παράγουν και προωθούν περιλαμβάνουν σκευάσματα τα οποία έχουν

παραχθεί με παραδοσιακό τρόπο, όπως ζυμαρικά, αλίπαστα, ελιές, κάπαρη, ρίγανη,

θυμάρι, χαμομήλι, τσάι του βουνού, γλυκά του κουταλιού, λάδι, τσίπουρο, ρακί, ρακόμελο

κ.ά. Περιλαμβάνουν επίσης παραδοσιακά εργόχειρα, υφαντά, είδη ρουχισμού, είδη

διακόσμησης και οικιακής χρήσης.

Νέα Βύσσα Έβρου

«Η αντεπίθεση του Ελληνικού σκόρδου: Πώς ένας ακριτικός σκορδοπαραγωγικός

συνεταιρισμός, ο πρώτος στην Ελλάδα, «έβαλε» ξανά στην αγορά ένα απαξιωμένο προϊόν.»

(…)«Τα τελευταία χρόνια, μανάβικα και σούπερ μάρκετ είχαν κατακλυστεί από κινέζικα

σκόρδα. Ελληνικά σπάνια έβρισκες.Ακόμη και στο νομό Έβρου όπου καλλιεργείται συνολικά

το 70% της εγχώριας παραγωγής, πουλούσαν εισαγόμενα.Η κυριότερη αιτία ήταν ότι τα

ελληνικά, ελλείψει των απαραίτητων υποδομών, δεν μπορούσαν να διατηρηθούν πάνω

από 4 μήνες. (…)Τα πράγματα άρχιζαν να αλλάζουν από το 2009. Εκείνη τη χρονιά, στη Νέα

41

Βύσσα Έβρου ένα προσφυγικό χωριό των 2.500 κατοίκων που απέχει μόλις τέσσερα

χιλιόμετρα από τα σύνορα με την Τουρκία και παράγει 20.000.000 κεφάλια σκόρδων

ετησίως, ιδρύθηκε ο πρώτος συνεταιρισμός σκορδοπαραγωγών στην Ελλάδα. Πρώτο

μέλημα του ΑΣΠΕΕ (Αγροτικός Συνεταιρισμός Παραγωγής- Επεξεργασίας Εμπορίας Σκόρδου

Βύσσας), όταν κατόρθωσε να σταθεί στα πόδια του δίχως ευρωπαϊκές επιδοτήσεις, ήταν να

νοικιάσει ψυκτικούς θαλάμους για να αποθηκεύσει τη σοδειά του. Το ελληνικό σκόρδο

εκείνη τη χρονιά παρέμεινε στα καταστήματα και την άνοιξη. Ένα χρόνο αργότερα ο

συνεταιρισμός έφτιαξε τους δικούς του ψυκτικούς θαλάμους χωρητικότητας 2.000.000

κεφαλών στην αποθήκη του. Εκεί τα σκόρδα διατηρούνται σε ιδανικές συνθήκες. Από την

στιγμή που προστατεύονταν από τη χειμωνιάτικη υγρασία και η περίοδος διάθεσής τους

παρατάθηκε στους 12 μήνες, οι παραγωγοί άρχισαν να σπέρνουν περισσότερα χωράφια. Η

κατακόρυφη αύξηση της καλλιεργημένης έκτασης (το 2009 ήταν 250 στρέμματα και σήμερα

έχουν φτάσει τα 1000) έδωσε τη δυνατότητα στο συνεταιρισμό να κλείσει το 2012 για

πρώτη φορά συμφωνίες με μεγάλα σούπερ μάρκετ, αλλά και με μικρότερες τοπικές

αλυσίδες (Κρήτη, Κέρκυρα κ.ά.) (…)’’

Αγροτικός Συνεταιρισμός Παραγωγής- Επεξεργασίας Εμπορίας Σκόρδου Βύσσας

Ίδρυση: 2009 Μέλη:35, Παραγωγή:7.000.000 κεφάλια/1000 στρέμματα

Εκτιμώμενος τζίρος 2013: 1.200.000 ευρώ

Πηγή: Γ. Παπαδημητρίου, Από το «Κ» της Καθημερινής 4 /8/2013

Μια σημαντική επίσης επαγγελματική κίνηση στο χώρο της νέας επιχειρηματικότητας είναι

οι βιολογικές καλλιέργειες. Σε μια εποχή που όλοι ανησυχούν για τη χρήση των χημικών

ουσιών στις καλλιέργειες και ειδικότερα για την κατάχρηση των φυτοφαρμάκων και των

γενετικώς τροποποιημένων προϊόντων, η ανάπτυξη βιολογικών καλλιεργειών αποτελεί μια

εναλλακτική για πολλούς επιχειρηματική δραστηριότητα η οποία προσφέρει σημαντικές

επαγγελματικές ευκαιρίες.

Βιολογικό κρέας, βιολογικά πουλερικά, βιολογικά αυγά, βιολογικά γαλακτοκομικά,

βιολογικά φρούτα και λαχανικά, ακόμα και βιολογικά καλλυντικά, αποτελούν τα προϊόντα

τα οποία μπορούν να παραχθούν με τη βιολογική μέθοδο. Πρόκειται ουσιαστικά για μία

μέθοδο η οποία παράγει χρησιμοποιώντας τα ζώα και τα φυτά χωρίς όμως να χρησιμοποιεί

42

ορμόνες ανάπτυξης, αντιβιοτικά, χημικά και συνθετικά λιπάσματα, ζιζανιοκτόνα, παράγωγα

λημμάτων και άλλα μεταλλαγμένα προϊόντα.


Καλείστε να κάνετε μία μικρή έρευνα τιμών στην τοπική αγορά της γειτονιάς σας ανάμεσα

σε προϊόντα συμβατικής γεωργίας και σε βιολογικής. Να καταγράψετε τις τιμές, να τις

συγκρίνετε και να καταλήξετε σε ένα δικό σας συμπέρασμα για τη σχέση τιμής και

ποιότητας των προϊόντων.

Ενδεικτικός πίνακας

ντομάτες αγγούρια μαρούλια πατάτες πορτοκάλια

Τιμή/kg

προϊόντος

συμβατικής

γεωργίας

Τιμή/kg

προϊόντος

βιολογικής

γεωργίας

Διαφορά

τιμής

Είναι σαφές ότι δεν φτάνει ένα προϊόν να αναγορευθεί από μόνο του σε βιολογικό. Οι

βιολογικές καλλιέργειες απαιτούν πιστοποίηση και οι εγκαταστάσεις τους ελέγχονται με

βάση συγκεκριμένες προδιαγραφές και πρότυπα. Πρόκειται ουσιαστικά για μια

αναδυόμενη αγορά η οποία σε συνδυασμό με τα διατροφικά σκάνδαλα που κατά καιρούς

ακούγονται στα ΜΜΕ δημιουργούν ένα συνεχώς αυξανόμενο ρεύμα καταναλωτών προς τα

βιολογικά προϊόντα σε μια προσπάθεια να αποφευχθεί - όσο αυτό είναι εφικτό - η έκθεση

στις αρνητικές και επιβλαβείς συνέπειες της μαζικής βιομηχανικής παραγωγής τροφίμων.

43


Αναφορικά προς τα βιολογικά προϊόντα και την κριτική που τους ασκείται, λόγω της

αυξανόμενης ζήτησης και της κερδοφορίας που αυτό συνεπάγεται, εκφράζονται φόβοι πως

αυτό θα επηρεάσει την ποιότητά τους. Επιπλέον, εκφράζεται προβληματισμός σχετικά με

το κατά πόσο η πιστοποίησή τους είναι έγκριτη καθώς και με το αυξημένο τίμημα που

απαιτεί η κατανάλωσή τους σε σχέση με τα συμβατικά προϊόντα. Με βάση αυτούς τους

προβληματισμούς να διεξάγετε μία μικρή έρευνα στο διαδίκτυο και να συνθέσετε ένα δικό

σας συμπέρασμα.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Άλλη σημαντική και ιδιαίτερα διαδεδομένη πρακτική αποτελεί η επιχειρηματικότητα στο

πλαίσιο της «κοινωνικής οικονομίας». Πρόκειται για ένα είδος δραστηριότητας που

υιοθετεί την καινοτομία και βασίζεται στις αρχές της βιώσιμης διοίκησης και ανάπτυξης.

Αποτελεί ουσιαστικά μια μορφή επιχειρηματικότητας η οποία συνδυάζει το επιχειρηματικό

πνεύμα από τη μια και την κοινωνική ωφέλεια από την άλλη. Συνήθως αναπτύσσεται εκεί

που είτε γιατί η κρατική παρέμβαση αδυνατεί να λειτουργήσει με αποτελεσματικότητα, είτε

γιατί η αμιγής ιδιωτική πρωτοβουλία δεν δείχνει άμεσο και ζωτικό ενδιαφέρον. Το κύριο

χαρακτηριστικό της είναι ο κοινωνικός της προσανατολισμός σε μία προσπάθεια να

αντιμετωπιστεί η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός και να παραχθούν αγαθά και

υπηρεσίες που καλύπτουν βασικές κοινωνικές ανάγκες μέσα από την προώθηση της

απασχόλησης και τη δημιουργία ήπιων και σχετικά προστατευόμενων θέσεων εργασίας

(Αδάμ & Παπαθεοδώρου, 2010).

44

Αξιοσημείωτες, επίσης, είναι μια σειρά από άλλες εναλλακτικές πρωτοβουλίες που έχουν

δοκιμαστεί σε πολλές χώρες του εξωτερικού στο πλαίσιο αυτού που αποκαλούμε

«κοινωνική οικονομία», περιλαμβάνοντας εναλλακτικά δίκτυα και κινηματικές απόπειρες

με στόχο την αντιμετώπιση των καθημερινών αναγκών των φτωχών και γενικότερα όλων

όσοι έρχονται αντιμέτωποι με το φάσμα του κοινωνικού αποκλεισμού. Και για να είμαστε

πιο ακριβείς με τον όρο «Κοινωνική Οικονομία» «ορίζουμε το χώρο της οικονομίας που

βρίσκεται ανάμεσα στον ιδιωτικό και το δημόσιο τομέα της οικονομίας και στον οποίο

διεξάγονται οικονομικές δραστηριότητες με κοινωνικούς σκοπούς και στόχους.

Η κοινωνική οικονομία αποτελείται από οικονομικές δραστηριότητες επιχειρήσεων, φορέων

και οργανισμών των οποίων η ηθική, ο τρόπος λειτουργίας και οι στόχοι συνοψίζονται στα

παρακάτω σημεία: δραστηριοποίηση με στόχο την εξυπηρέτηση των μελών τους ή το

συλλογικό όφελος, διαχειριστική αυτονομία, δημοκρατικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων,

ανάπτυξη με προτεραιότητα τις ανάγκες των ανθρώπων και της απασχόλησης» (Εθνικό

Θεματικό Δίκτυο Κοινωνικής Οικονομίας, 2005:9).

Ενδεικτικά, μπορούμε να αναφέρουμε πεδία δράσης στα οποία μπορεί να αναπτυχθεί η

κοινωνική επιχειρηματικότητα όπως η ανακύκλωση και διάφορες άλλες περιβαλλοντικές

δραστηριότητες, η ενίσχυση της ντόπιας παραγωγής, η παροχή κοινωνικών και προσωπικών

υπηρεσιών, η ένταξη στην απασχόληση ευάλωτων ομάδων, η φροντίδα και η ψυχο-

κοινωνική στήριξη των ηλικιωμένων, η φροντίδα των παιδιών, τα δικαιώματα των

καταναλωτών και η καταναλωτική συνείδηση, ο πολιτισμός, η παιδεία, η πολιτιστική

διαχείριση και κληρονομιά. Η κοινωνική επιχειρηματικότητα υπάγεται σε καθεστώς

εθνικών και κοινοτικών χρηματοδοτήσεων ενώ βάσει του Ν. 4019/2011 προβλέπονται όλες

οι σχετικές διατάξεις σχετικά με την οργάνωση , ανάπτυξη και λειτουργία των επιχειρήσεων

αυτού του τύπου.

Ενδεικτικά, τέτοιου τύπου δραστηριότητες αποτελούν τα γνωστά στην Ευρώπη

«ανταλλακτικά δίκτυα :LETS» με στόχο τα μέλη τους να έχουν πρόσβαση σε έναν κατάλογο

προϊόντων (προσφορά – ζήτηση) όπου ο καθένας επιλέγει ό,τι χρειάζεται σε τιμές οι οποίες

καθορίζονται συλλογικά. Οι συναλλαγές στο πλαίσιο αυτού του συστήματος καθορίζονται

μέσα από μονάδες-νομίσματα τα οποία αντιστοιχούν σε εργατοώρες σύμφωνα με τις

οποίες καθορίζεται η αξία του προϊόντος. Τα LETS αποτελούν τα πιο γνωστά δίκτυα

ανταλλαγών (στη λογική της ανταλλακτικής οικονομίας) τα οποία λειτουργούν εδώ και

αρκετά χρόνια σε γειτονιές και συνοικίες πολλών Ευρωπαϊκών χωρών αλλά κυρίως στη

Μεγάλη Βρετανία. Οι συναλλαγές διευκολύνονται από το διαδίκτυο και τα κοινωνικά μέσα

45

δικτύωσης μέσω των οποίων επικοινωνούν τα εγγεγραμμένα μέλη. Τα έξοδα συντήρησης

του δικτύου αυτού καλύπτονται από τις εισφορές των μελών (Ρουμελιώτης, 2011).


Στο πλαίσιο διαμόρφωσης μιας εναλλακτικής και περισσότερο κινηματικής κουλτούρας

σχετικά με την αντιμετώπιση της κρίσης σας παραθέτουμε μερικές χρήσιμες διευθύνσεις

προκειμένου να περιηγηθείτε στις πρακτικές που αναφέρονται στην ανταλλακτική

οικονομία. Αφού ενημερωθείτε αναλυτικά θα θέλαμε να γράψετε ένα κριτικό

συμπέρασμα με τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα αυτών των πρακτικών.

Μπορείτε να δείτε:

www.enow.gr, www.parkaro.gr, www.logo-timis.gr, sporos.org, dwsepare.ning.com,

www.helpx.net, www.homelink.gr, elladahomeexchange.gr, www.carpooling.gr,

www.couchsurfing.com, www.hospitalityclub.org, www.globalfreeloaders.com

Πηγή: Ρουμελιώτης Αν. Ανταλλακτική Οικονομία, Πάνω από τα κέρδη ο άνθρωπος,

Ελευθεροτυπία,28/3/ 2011

Μια άλλη εξίσου εναλλακτική πρακτική για την αντιμετώπιση της κρίσης αποτελεί η αγορά

αγροτικών προϊόντων χωρίς την ύπαρξη μεσαζόντων. Στόχος των προσπαθειών αυτών είναι

η παροχή βιολογικών κυρίως προϊόντων σε μια λογική και χωρίς υπεραξία τιμή, με σκοπό

την κάλυψη πραγματικών αναγκών τόσο των παραγωγών όσο και των καταναλωτών.

Υπολογίζεται ότι σε χώρες όπως η Γαλλία υπάρχουν περισσότερες από 500 Ενώσεις

(ΑΜΑP) διάθεσης αγροτικών προϊόντων σε τιμές κόστους καλύπτοντας πάνω από 70

χιλιάδες καταναλωτές (Ρουμελιώτης, 2011).

Στη λογική επίσης της ανταλλακτικής οικονομίας υπάρχει σημαντικός αριθμός δικτύων

όπου πραγματοποιούνται ανταλλαγές προϊόντων μέσω διαδικτύου ενώ στο πλαίσιο των

ελεύθερων συναλλαγών ο καθένας μπορεί να ανταλλάξει αυτό που δεν χρειάζεται με κάτι

που έχει περισσότερο ανάγκη χωρίς όμως τη μεσολάβηση χρήματος. Η πρακτική αυτή

αρχίζει να διαδίδεται σιγά σιγά και περιλαμβάνει από ανταλλαγές ειδών διατροφής και

εξοχικών κατοικιών μέχρι θέσεων για παρκινγκ και δωρεάν διακοπές με αντιπαροχή την

προσφορά συμβολικής εργασίας βάσει ικανοτήτων.

46


Διάβασε με προσοχή τα δύο κείμενα που ακολουθούν τα οποία αναφέρονται στο ζήτημα

της κοινωνικής οικονομίας. Σκέψου κριτικά και ανάπτυξε το συλλογισμό σου απέναντι στο

ζήτημα σε 10-15 σειρές λαμβάνοντας υπόψη και τις δύο προσεγγίσεις.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

«Εναρμόνιση με τα ευρωπαϊκά δεδομένα»

Του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΡΑΟΥΣ Διευθυντή Διεθνών Σχέσεων της Ομοσπονδίας

Αλληλοβοηθητικών Ταμείων, αναπληρωματικού μέλους της Social Economy Europe

Ο Κόσμος της Εργασίας έχει προωθήσει από τα μέσα του 19ου αιώνα στην Ευρώπη

οργανώσεις συνεταιριστικές, αλληλοβοηθητικές και σωματειακές.

Στην Ε.Ε., στις ΗΠΑ και στον Καναδά οι θεσμοί της Κοινωνικής Οικονομίας έχουν ισχυρή

παρουσία και ρόλο. Αυτό που δεν γνωρίζουμε στην Ελλάδα αρκετά καλά είναι ότι ο

Ευρωπαίος στηρίζεται σε δημόσιες υπηρεσίες που λειτουργούν και σε έναν ευρύτατο τομέα

θεσμών Κοινωνικής Οικονομίας.Οι δημόσιες υπηρεσίες, ο χώρος του γενικού συμφέροντος

(general interest) και της Κοινωνικής Οικονομίας είναι οι μεγάλοι σύμμαχοι των

Ευρωπαίων, οι οποίοι είναι και μέλη συνήθως αρκετών συνεταιρισμών, σωματείων,

συλλόγων και αλληλοβοηθητικών ταμείων που καλύπτουν τις ανάγκες τους. Για

παράδειγμα, 40 εκατ. Γάλλοι και 60 εκατ. Γερμανοί είναι μέλη τέτοιων ταμείων. Στο

ανώτατο ευρωπαϊκό επίπεδο λειτουργεί σήμερα η Social Economy Europe

(www.socialeconomy.eu.org), μια οργάνωση-σωματείο που συγκεντρώνει όλες τις

47

πανευρωπαϊκές συνομοσπονδίες παρόμοιων συνεταιρισμών. Το σύνολο αυτό πρόσφερε

στον ευρωπαϊκό χώρο περίπου το 10% της απασχόλησης, με μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων

κάθε τύπου, δηλαδή τραπεζών (Credit Agricole), παραγωγικών μονάδων, αλυσίδων

καταστημάτων κατανάλωσης (MIGRO Ελβετία) κ.λπ., αλλά και αλληλοβοηθητικών ταμείων,

όπως και πολιτιστικών σωματείων.Η νεανική, και όχι μόνο, κοινωνική επιχειρηματικότητα

είναι εξαιρετικά καινοτόμος για την αντιμετώπιση της κρίσης αλλά και τη διασφάλιση της

ανάπτυξης με βιώσιμα χαρακτηριστικά. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις είναι οργανώσεις

Κοινωνικής Οικονομίας, χωρίς τις οποίες ο «Καλλικράτης» δεν μπορεί να λειτουργήσει

σύμφωνα με τους ειδικούς (Γ. Τσομπάνογλου). Η χώρα μας πρέπει απαραίτητα να

εναρμονιστεί επιτέλους μπροστά στην κρίση, που είναι ευκαιρία, με τα δεδομένα της

Ευρωπαϊκής Κοινωνικής Οικονομίας, η οποία προσφέρει δυνατότητες κοινωνικής συνοχής

αλλά και βιώσιμης ανάπτυξης.

Πηγή: Σπ. Φερεντίτης, Κίνητρα για συνεταιρισμούς νέου τύπου κόντρα στην ανεργία,

Ελευθερτοτυπία 6/3/2011, διαθέσιμο στο http://www.enet.gr/?i=news.el.ellada&id=257099

«Οι απειλές για την κοινωνική οικονομία»

Των ΤΑΚΗ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ, ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΑΠΟΓΙΑΝΝΗ*

Πέρα από την ποικιλομορφία ειδικά των κοινωνικών επιχειρήσεων (οι οποίες γνωρίζουν

ένα νέο τύπο έκφρασης ως social business) πρέπει να υπενθυμισθεί η κριτική που,

συνήθως, ασκείται στις κοινωνικές επιχειρήσεις.

Η ουσία της κριτικής αυτής επικεντρώνεται (J.-Fr. Draperi) στο ότι αυτές: α) στηρίζονται στο

κράτος (ενώ η ιστορική κοινωνική οικονομία διεκδικεί την πολιτική και οικονομική

ανεξαρτησία της από αυτό), β) απευθύνονται συχνά σε τρίτους «επωφελούμενους» μη

εταίρους-μέλη (ενώ η ιστορική κοινωνική οικονομία παρέχει υπηρεσίες στα μέλη της), και

γ) διεκδικούν μια «πληθυντική» οικονομία και όχι τη ριζική αντικατάσταση της

καπιταλιστικής οικονομίας (όπως ήταν η αρχική-ιστορική βούληση της κοινωνικής

οικονομίας). Τη σημαντικότερη όμως απειλή (εκτός από τον κρατοτροπισμό και την

«αγοραποίηση»/marketisation) για το μέλλον της κοινωνικής οικονομίας συνιστά η

προσπάθεια συρρίκνωσης του περιεχομένου της, είτε (όπως και η D. Demoustier

υποστηρίζει) μέσω της απόπειρας «εργαλειοποίησης» των διαφόρων ενώσεων, που

δραστηριοποιούνται στον αγώνα κατά της ανεργίας, της φτώχειας και του κοινωνικού

48

αποκλεισμού, είτε με τον διαχωρισμό της οικονομικής (που ακολουθεί τους κανόνες του

ανταγωνισμού) από την κοινωνική δράση. Οι αντιλήψεις αυτές τείνουν να εκτρέψουν το

όλο εγχείρημα στην κατεύθυνση της «κοινωνικής οικονομίας της αγοράς» και του

ανταγωνισμού σύμφωνα με το γερμανικό μοντέλο του ordoliberalismus. Σε τελευταία

ανάλυση έχουμε σε εξέλιξη ένα σχέδιο που επιχειρεί, και προς το παρόν τουλάχιστον

δείχνει να πετυχαίνει, να συγκαλύψει ή να εξωραΐσει το νεοφιλελεύθερο (καταστατικό)

προσανατολισμό της ευρωπαϊκής πορείας.

*Καθηγητές ΤΕΙ Μεσολογγίου, Τμήμα Διοίκησης Κοινωνικών-Συνεταιριστικών Επιχειρήσεων

και Οργανώσεων.

Πηγή: Σπ. Φερεντίτης, Κίνητρα για συνεταιρισμούς νέου τύπου κόντρα στην ανεργία,

Ελευθερτοτυπία 6/3/2011, διαθέσιμο στο

http://www.enet.gr/?i=news.el.ellada&id=257099


(…)Οι κοινωνικές επιχειρήσεις χαρακτηρίζονται από: α) υψηλό ποσοστό ανεξαρτησίας

,ακόμη κι αν εξαρτώνται από κρατικές επιχορηγήσεις δεν πρέπει να διοικούνται από

κρατικές αρχές, β) σημαντικό βαθμό επιχειρηματικού κινδύνου, γ) σημαντικό ποσοστό

έμμισθης εργασίας, δ) Ο κοινωνικός σκοπός πρέπει να ικανοποιεί τα εξής 5 κριτήρια: 1) ένα

σαφή στόχο προσφοράς κοινωνικού οφέλους, 2) μια πρωτοβουλία που προωθείται από

ομάδα πολιτών, 3) η εξουσία λήψης αποφάσεων δεν στηρίζεται στην κεφαλαιακή

ιδιοκτησία, τα δικαιώματα λήψης αποφάσεων διαχέονται σε όλες τις ομάδες συμφερόντων,

4) μια συμμετοχική φύση που αφορά διάφορα μέρη τα οποία επηρεάζονται από τις

δραστηριότητες της επιχείρησης, 5) περιορισμένη διανομή κερδών, ώστε να αποφεύγεται

συμπεριφορά μεγιστοποίησης κερδών. Τι προβλέπει ο Ελληνικός νόμος; Η Ελληνική

πολιτεία επιτρέπει στους κοινωνικούς επιχειρηματίες να διανείμουν το 35% των κερδών με

τη χαμηλή φορολογική κλίμακα και στους ιδίους αλλά και στους εργαζομένους τους. Το

υπόλοιπο ποσό επανεπενδύεται αφορολόγητο. Επίσης, οι κοινωνικές επιχειρήσεις είναι

συνεταιρισμοί περιορισμένης ευθύνης τουλάχιστον 5 ατόμων με ισοτιμία ψήφου

49

ανεξάρτητα από το ποσοστό κεφαλαίου που κατέχουν. Η συμμετοχή με τη μορφή του

εταίρου μόνο δεν προσδίδει εμπορική ιδιότητα αλλά δεν επιτρέπει και την διανομή κερδών

στο μέλος αυτό. Υπάρχουν τρεις τύποι κοινωνικών επιχειρήσεων: α) ένταξης, που αφορούν

στην ένταξη στην οικονομική και κοινωνική ζωή των ατόμων που ανήκουν στις ευάλωτες

ομάδες πληθυσμού, β) κοινωνικής φροντίδας, που αφορούν στην παραγωγή και παροχή

προϊόντων και υπηρεσιών σε συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού, και γ) συλλογικού σκοπού,

που αφορούν σε διάφορες δράσεις που προάγουν το τοπικό και συλλογικό συμφέρον(…)

Πηγή: Φ. Ζαφειροπούλου, «Κοινωνικές επιχειρήσεις, Νέες μορφές κοινωνικής

επιχειρηματικότητας» www.epixeiro.gr/Υποστήριξη/Αρθρογραφία/Απόψεις/2450-2012-03-

15-09-53-27

Με βάση το παραπάνω απόσπασμα να σκεφτείτε πιθανές ιδέες για τη δημιουργία και την

ανάπτυξη κοινωνικών επιχειρήσεων στην περιοχή σας. Στη συνέχεια να τις συζητήσετε στην

ολομέλεια της ομάδας.

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Στην προέκταση της κοινωνικής επιχειρηματικότητας βρίσκεται το κοινωνικό franchise που

αποτελεί ένα δίκτυο επιχειρήσεων με κοινωνικό προσανατολισμό το οποίο έχει τοπική,

περιφερειακή και εθνική εμβέλεια.. Ουσιαστικά το κοινωνικό franchise μπορεί να αναδυθεί

εκεί που ομολογουμένως εμφανίζεται αποδυναμωμένο το κοινωνικό κράτος και φλέγοντα

ζητήματα όπως η φτώχεια, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η περιθωριοποίηση των νέων, η

φροντίδα των ηλικιωμένων κ.ά χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης. Tο κοινωνικό franchise

απευθύνεται σε κοινωνικές επιχειρήσεις και ΜΚΟ, σε ελεύθερους επαγγελματίες, σε

κοινωνικές οργανώσεις ή ακόμα και εμπορικές επιχειρήσεις, που θέλουν να αναπτύξουν

στρατηγικές κοινωνικής ευθύνης και βιώσιμης διοίκησης με στόχο την εκπλήρωση

κοινωνικών σκοπών.

50

Τι είναι το κοινωνικό franchise;

Δεν υπάρχει ένας καθολικός ορισμός του κοινωνικού franchising, αλλά διάφορες

προσεγγίσεις. Σύμφωνα με την πρακτική στα αναπτυγμένα κράτη είναι ένα δικτυακό σχήμα

που αποτελείται από μια κοινωνική επιχείρηση, τον franchisor -με ένα τυποποιημένο και

δοκιμασμένο κοινωνικό concept το οποίο επικεντρώνεται στην προσφορά προϊόντων ή

υπηρεσιών και ταυτοχρόνως κοινωνικά ωφέλιμων επιπτώσεων- η οποία εισέρχεται σε

συνεχείς συμβατικές σχέσεις με τους franchisees –ανεξάρτητες, αυτοδιοικούμενες συνήθως

,προϋπάρχουσες κοινωνικές επιχειρήσεις- που λειτουργούν κάτω από το εμπορικό σήμα

του franchisor με σκοπό να προσφέρουν προϊόντα ή υπηρεσίες υπό το οργανωτικό σχήμα

του franchisor και συγκεκριμένα κοινωνικά αποτελέσματα. Τα κοινωνικά franchise έχουν

διττό θεμελιώδη σκοπό να ικανοποιούν ταυτοχρόνως εμπορικούς και κοινωνικούς στόχους

οι οποίοι καθορίζονται από τον franchisor. Ο franchisor μπορεί να χρησιμοποιεί δωρεές,

επιδοτήσεις και χορηγίες, ώστε να επιτυγχάνεται η παροχή του κοινωνικού σκοπού μέσω

των franchisees του. Οι υποχρεώσεις των μερών είναι οι συμβατικές υποχρεώσεις που

απορρέουν από κάθε σύμβαση συμβατικού franchising. Οι κοινωνικές επιχειρήσεις

επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από την εκάστοτε νομοθεσία κάθε κράτους. Η Ελληνική

πολιτεία επιτρέπει στους κοινωνικούς επιχειρηματίες να διανείμουν το 35% των κερδών με

την χαμηλή φορολογική κλίμακα και στους ιδίους αλλά και στους εργαζομένους τους. Το

υπόλοιπο ποσό επανεπενδύεται αφορολόγητο. Επίσης οι κοινωνικές επιχειρήσεις είναι

συνεταιρισμοί περιορισμένης ευθύνης τουλάχιστον 5 ατόμων με ισοτιμία ψήφου

ανεξάρτητα από το ποσοστό κεφαλαίου που κατέχουν. Η συμμετοχή με τη μορφή του

εταίρου μόνο δεν προσδίδει εμπορική ιδιότητα αλλά δεν επιτρέπει και τη διανομή κερδών

στο μέλος αυτό. (…) Συγκεκριμένα, στη Μεγάλη Βρετανία λειτουργεί το δίκτυο Green Works

το οποίο έχει βραβευτεί για την κοινωνική του δράση. Η εταιρεία ιδρύθηκε το 2002 από τον

Colin Crooks και έχει αυτή τη στιγμή 4 franchisees. Σκοπός της εταιρείας είναι να

μετατρέπει τα περιττά έπιπλα που θα οδηγούνταν στη χωματερή σε αξιοποιήσιμο πόρο.

Στοχεύει στη μείωση, επαναχρησιμοποίηση, ανακατασκευή και ανακύκλωση επίπλων. Η

Σχολή SSE ιδρύθηκε το 1997 από τον πρωτοπόρο διάσημο κοινωνικό επιχειρηματία Michael

Young στο Λονδίνο, αυτή τη στιγμή έχει διεθνοποιηθεί και στην Αυστραλία και έχει

συνολικά 12 franchisees. To Big Life group είναι ένα σύνολο κοινωνικών επιχειρήσεων, ένα

από τα κοινωνικά του franchise είναι το περιοδικό Big Issue in the North του οποίου η

διάθεση γίνεται αποκλειστικά από μικροπωλητές αστέγους. Άλλο είναι το Aisha Childcare.

51

Τέλος, η FareShare ιδρύθηκε το 2004 και έχει σήμερα 14 franchisees σκοπός της είναι η

αντιμετώπιση της επισιτιστικής φτώχιας και των αποβλήτων τροφίμων. Αυτό το επιτυγχάνει

με το να αναδιανέμει πλεονασματικά τρόφιμα και ποτά σε δίκτυα που δουλεύουν με

ευάλωτες ομάδες.

Πηγή: Φ. Ζαφειροπούλου, “Το επιχειρείν μέσω ενός δικτυακού σχήματος, Το κοινωνικό

franchise” διαθέσιμο στο :

http://www.epixeiro.gr/Franchise/%CE%91%CF%81%CE%B8%CF%81%CE%BF%CE%B3%CF%

81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1/%CE%91%CF%80%CF%8C%CF%88%CE%B5%CE%B9%C

F%82/2618--franchise,

Μια ενδιαφέρουσα επίσης πρακτική είναι η πράσινη επιχειρηματικότητα. Πρόκειται για

εκείνη τη μορφή δραστηριότητας η οποία θέτει ως επίκεντρο της στρατηγικής της την

προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Τα προϊόντα που παράγονται, οι υπηρεσίες, καθώς

και οι διαδικασίες της παραγωγής δίνουν προτεραιότητα στην προστασία του φυσικού

περιβάλλοντος με στόχο τη βιώσιμη ανάπτυξη η οποία βασίζεται στο σκεπτικό πως οι

φυσικοί πόροι δεν είναι ανεξάντλητοι και επαρκείς με τον τρόπο που αυτό συνέβαινε στο

παρελθόν.

Η πράσινη αντίληψη για την επιχειρηματικότητα προσλαμβάνει το επιχειρηματικό

περιβάλλον ως μέρος του φυσικού περιβάλλοντος επιχειρώντας όσο το δυνατόν

περισσότερο τη μείωση της άσκοπης χρήσης φυσικών, οικονομικών και ανθρώπινων πόρων

με στόχο την ποιότητα και όχι τη μαζική και τυποποιημένη βιομηχανική παραγωγή.

Σε επιχειρηματικό επίπεδο, η πράσινη στρατηγική στοχεύει στη βελτιστοποίηση της χρήσης

και της διατήρησης των φυσικών πόρων (νερό, ενέργεια, πρώτες ύλες), στην ανακύκλωση

όλων των υλικών τα οποία είναι χρήσιμα για άλλες δραστηριότητες, στην κάλυψη των

γνήσιων αναγκών του καταναλωτή με στόχο την ποιότητα, την προστασία, τη διατήρηση και

την αποκατάσταση της φυσικής ισορροπίας των οικοσυστημάτων εκεί που αυτή έχει

ανατραπεί.

Τι είναι το Masticulture

Το Masticulture είναι μια ιδιωτική επιχείρηση που εδρεύει στο χωριό Μεστά της Χίου και

λειτουργεί με άδεια του ΕΟΤ, ως γραφείο γενικού τουρισμού. Αποτελεί την πρώτη και

52

μοναδική τουριστική επιχείρηση με εξειδίκευση στον οικοτουρισμό στο νησί. Καλύπτει ένα

ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων που εμπλέκουν το περιβάλλον (φυσικό και ανθρωπογενές),

τους ανθρώπους, τις επιχειρήσεις και τους συλλόγους, με την παράδοση και τον πολιτισμό

της Χίου. Το Masticulture διοργανώνει οικοτουριστικά ταξιδιωτικά πακέτα που συνδυάζουν

τη φιλοξενία και τις εναλλακτικές δραστηριότητες υπαίθρου με όλα αυτά που συνθέτουν

την κουλτούρα της περιοχής: ήθη και έθιμα, λαϊκές τέχνες, αγροτικές εργασίες και αγροτική

παραγωγή, αρχιτεκτονική κ.λπ. Όλα αυτά σε ένα νησί που έμεινε αναλλοίωτο από την

τουριστική ανάπτυξη των τελευταίων δεκαετιών και κατάφερε να διατηρήσει κόσμο στα

χωριά χάρη στην αγροτική παραγωγή που αποτελεί ακόμα βασικό επάγγελμα για πολλούς

κατοίκους, και αποτελεί μοχλό αειφόρου ανάπτυξης της Χίου. Το Masticulture

δημιουργήθηκε και λειτουργεί από κατοίκους των Μεστών ενώ έχει συνεργάτες από όλο το

νησί.

Τι κάνει το Masticulture

Το Masticulture συνθέτει και εκτελεί προγράμματα δραστηριοτήτων οικοτουρισμού τα

οποία συνδυάζει με διαμονή σε μονάδες του νησιού που ικανοποιούν συγκεκριμένα

κριτήρια. Προσφέρει στους επισκέπτες του νησιού, αλλά και σε άλλες ομάδες κοινού,

μεμονωμένα και ανεξάρτητα προγράμματα ή διαμονή, δηλαδή ολοκληρωμένα ταξιδιωτικά

πακέτα οικοτουρισμού. Επίσης, οργανώνει επαγγελματικές συναντήσεις, συνέδρια,

σεμινάρια κ.λπ. στα οποία προσδίδει οικοτουριστικά χαρακτηριστικά. Τα προγράμματα

δραστηριοτήτων σχεδιάζονται με γνώμονα την ψυχαγωγία, την εκπαίδευση, την

ευαισθητοποίηση και την ασφάλεια των συμμετεχόντων. Τα περισσότερα προγράμματα

είναι προδιαγεγραμμένα και σαφώς διατυπωμένα σε ενημερωτικά έντυπα και στο παρόν

web site. Άλλα προγράμματα δημιουργούνται κατά παραγγελία με μεγάλη ευελιξία, έτσι

ώστε να είναι απόλυτα προσαρμοσμένα στις ειδικές απαιτήσεις των πελατών. Τα

περισσότερα προγράμματα έχουν εκδρομικό χαρακτήρα και εκτελούνται κατά κανόνα από

ντόπιους συνεργάτες που μπορεί να είναι ξεναγοί, καλλιτέχνες, αθλητές, αλιείς, αγρότες

κ.ά. Οι εκδρομές γίνονται κατά περίπτωση με οχήματα, σκάφη, γαϊδουράκια, ποδήλατα και

φυσικά με τα πόδια.

Είδη προγραμμάτων εναλλακτικού τουρισμού

Οργανωμένες περιηγήσεις επίδειξης παραδοσιακών αγροτικών εργασιών στην ύπαιθρο και

σε οικοτεχνίες - εργαστήρια. Σε πολλές περιπτώσεις συνδυάζεται στο ίδιο πρόγραμμα η

εκτέλεση γεωργικών εργασιών με την επεξεργασία και μεταποίηση του προϊόντος (π.χ.

53

μαστίχα, ελιές-λάδι, σταφύλια-κρασί, σιτάρι-αλεύρι-ψωμί κ.λπ.).

Μαθήματα τοπικής παράδοσης και λαϊκής τέχνης, όπως χορός, υφαντική, καλαθοπλεκτική,

αγιογραφία, αγγειοπλαστική κ.λπ.

Εκπαιδευτικά ή ψυχαγωγικά προγράμματα για παιδιά, όπου μέσα από τη διδασκαλία και τη

συμμετοχή γνωρίζουν τις καλλιέργειες, τη χλωρίδα και την πανίδα του τόπου, τη λαϊκή

τέχνη και την παράδοση.

Πηγή: διαθέσιμο στο http://www.masticulture.com/about_masticulture/el/ecotourism-

chios-what_we_do.php)

Η πράσινη επιχειρηματικότητα μπορεί να συνδυαστεί με τον αγροτουρισμό και όλες τις

μορφές τουριστικής επιχειρηματικότητας οι οποίες σχετίζονται με δραστηριότητες όπως η

δημιουργία καταλυμάτων σε εξοχικούς χώρους, η διοργάνωση οικολογικών και αθλητικών

δραστηριοτήτων μέσα στη φύση, ο οικολογικός τουρισμός, οι πολιτιστικές εκδηλώσεις

μέσα στο δάσος, ο συνδυασμός διαμονής, δραστηριοτήτων αλλά και αγοράς,

παραδοσιακών, χειροποίητων οικολογικών και βιολογικών προϊόντων.

4.2 Σκέψου παγκόσμια δράσε τοπικά Το ζήτημα της κοινωνικοοικονομικής κρίσης, όπως επιχειρήσαμε να παρουσιάσουμε μέσα

από το πρίσμα της καθημερινότητας, δεν αποτελεί ατομικό φαινόμενο. Είναι σαφές ότι η

δραστική αντιμετώπισή του αποτελεί ένα ιδιαίτερα δύσκολο κοινωνικό ζήτημα το οποίο

απαιτεί την ενεργοποίηση όλων, βαθιά συνειδητοποίηση, υψηλό βαθμό ωριμότητας,

κοινωνικές, οικονομικές, θεσμικές και πολλές άλλες ριζικές μεταρρυθμίσεις και σε

ορισμένες περιπτώσεις επιβεβλημένες ρήξεις. Ωστόσο, όπως επισημάνθηκε και

προηγουμένως, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται ο βαθμός της ατομικής ευθύνης και ο ρόλος

της προσωπικής παρέμβασης του καθενός στην καθημερινότητά του. Κομβικό σημείο στη

διαδικασία περιστολής των αρνητικών συνεπειών της κρίσης αποτελεί ο βαθμός

κατανόησης και ερμηνείας της κρίσης με ορθολογικούς όρους. Αυτό σημαίνει πως τα αίτια

της κρίσης, άρα και τα μέσα θεραπείας της, θα πρέπει να αναζητηθούν στους πραγματικούς

όρους ζωής των ανθρώπων και όχι σε έναν αφηρημένο και υπερβατικό εξω-κοινωνικό

χώρο. Υπό την έννοια αυτή, η πρόκληση της κρίσης είναι αναγκαίο να κατανοηθεί όχι

54

μοιρολατρικά και παθητικά αλλά μέσα στην ολότητα του κόσμου που μας περιβάλλει

καθώς και του κοινωνικοοικονομικού συστήματος μέσα στο οποίο ζούμε.

Είναι σαφές ότι η κρίση δεν αποτελεί «προνόμιο» μόνο της ελληνικής κοινωνίας,

διαπίστωση που, όσο κι αν μια μερίδα του εγχώριου αλλά και του διεθνούς τύπου

προσπάθησε να μας πείσει, μάς οδηγεί στο συμπέρασμα πως η κρίση είναι συστημική,

διεθνής και όχι μόνο εντός των συνόρων μας. Η επίγνωση αυτής της διαπίστωσης αποτελεί

ένα σημαντικό δεδομένο για να μην εσωτερικεύουμε το πρόβλημα της κρίσης μόνο ως

εθνικό χαρακτηριστικό και το κυριότερο να σκεφτόμαστε πέρα και πάνω από τα σύνορά

μας. Αυτό σημαίνει πως πολλά από αυτά που συμβαίνουν στη χώρα μας και επηρεάζουν

την καθημερινότητά μας με οδυνηρό και πολλές φορές βίαιο τρόπο συμβαίνουν και σε

άλλες χώρες τόσο στο πλαίσιο της Ε.Ε όσο και διεθνώς. Το γεγονός αυτό σηματοδοτεί τον

κοινό αγώνα που έχουν να δώσουν οι σύγχρονες κοινωνίες με στόχο την αντιμετώπιση

κοινών προβλημάτων όπως η ανεργία, η φτώχεια, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η

υπανάπτυξη, οι κοινωνικές ανισότητες, ο ρατσισμός, η αποξένωση κ.ά.

Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως η κρίση δεν αποτελεί μόνιμο χαρακτηριστικό της ελληνικής

κοινωνίας. Αντίθετα, πρόκειται για φαινόμενο το οποίο μπορεί να αντιστραφεί προς μια

θετική κατεύθυνση, όπως άλλωστε έχει συμβεί και με πολλές άλλες χώρες στο παρελθόν,

αρκεί να συντρέξουν προϋποθέσεις οι οποίες σχετίζονται με κοινωνικούς, πολιτικούς,

οικονομικούς, πολιτιστικούς παράγοντες τόσο στο εσωτερικό μας όσο και διεθνώς.

Ωστόσο, είναι σημαντικό, πέρα από την κατανόηση της περίπτωσής μας μέσα στη διεθνή

πραγματικότητα, να δούμε με ρεαλισμό την καθημερινότητά μας σαν ένα συλλογικό σχέδιο

επαναπροσδιορισμού το οποίο θα πρέπει να αμφισβητήσει πολλές από τις βεβαιότητες

ενός μοντέλου το οποίο οδήγησε την κοινωνία μας εκτός από το οικονομικό αδιέξοδο, σε

μια βαθιά κρίση αξιών.

Το άμετρο καταναλωτικό πρότυπο, η ψυχαναγκαστική κατανάλωση, ο δανεισμός των

χωρών με στόχο την οικονομική και πολιτική εξάρτηση από τις περιβόητες αγορές και τους

διεθνείς οίκους αξιολόγησης, η καταστροφική για το φυσικό περιβάλλον ανάπτυξη, οι

ενεργειακές σπατάλες, η ανατροπή της φυσικής ισορροπίας, η ανάπτυξη χωρίς κοινωνική

ευαισθησία, η καταπάτηση βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο βωμό της κερδοφορίας

κ.ά. αποτελούν μερικά μόνο από τα οδυνηρά συμπτώματα αυτού του κυρίαρχου

κοινωνικοοικονομικού μοντέλου το οποίο καθορίζει βασικές παραμέτρους της

καθημερινότητας όλων μας. Είναι σημαντικό λοιπόν να κατανοήσουμε ότι αποτελούμε ως

55

κοινωνία το μικρό μέρος ενός μεγαλύτερου συνόλου αλλά η ευθύνη μας είναι να δράσουμε

άμεσα, ενεργητικά και με σθένος σε επίπεδο καθημερινότητας. Και το πιο σημαντικό: η

δράση μας αυτή να γίνει αισθητή στο σπίτι, στη γειτονιά, στην τοπική κοινωνία, στις

παρέες μας, στους φίλους, στους συναδέλφους, στους συγγενείς. Κι αυτό γιατί όσο

αναγκαίο είναι η μακρο-κοινωνική προσέγγιση του κόσμου μας, άλλο τόσο σημαντική είναι

και η μικρο-κοινωνική δράση με κέντρο αναφοράς το μικρόκοσμο της καθημερινότητάς

μας(Δημάκη,1990).

Δεν αρκεί δηλαδή να ασκούμε κριτική μονομερώς, μένοντας απαθείς σε όλα όσα

επηρεάζουν αρνητικά τη ζωή μας. Είναι σημαντικό να αναλάβουμε πρωτοβουλίες και να

αντιδράσουμε με γνώμονα τον ορθό λόγο, το αίσθημα αλληλεγγύης, τη σύνθεση

δυνάμεων, την ενεργό συμμετοχή μας σε όλες τις εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής. Η στάση

αυτή προϋποθέτει την έμπρακτη αλλαγή των στάσεων και των αντιλήψεών μας, την αλλαγή

της νοοτροπίας και τη διαμόρφωση μιας νέας φιλοσοφίας για τη ζωή και την καθημερινή

πράξη προτάσσοντας το συλλογικό συμφέρον έναντι του ψυχρά ιδιωτικού.

Είναι σημαντικό λοιπόν να μην ερμηνεύουμε μόνο τον κόσμο αλλά να παλεύουμε για τον

μετασχηματισμό του ξεκινώντας από την καθημερινότητά μας, αλλάζοντας δημιουργικά τον

καθημερινό μας βίο με το βλέμμα στο μέλλον και προς μια κοινωνία που θα διασφαλίζει

για όλους την ισότιμη συμμετοχή, την ανάπτυξη, την αλληλεγγύη, την κοινωνική

δικαιοσύνη και συνοχή.

56

Σύνοψη Το εγχειρίδιο αυτό είχε σαν σκοπό να αναδείξει το ζήτημα της αντιμετώπισης της κρίσης

στην καθημερινή ζωή. Αναπτύχθηκε σε τέσσερις βασικές ενότητες με στόχο: α) την

κατανόηση του ζητήματoς της κοινωνικοοικονομικής κρίσης στην ορθολογική του

διάσταση, β) την ανάδειξη των αρνητικών επιπτώσεων της κρίσης στην καθημερινή ζωή των

πολιτών, γ) την επισήμανση εφαρμοσμένων πρακτικών αντιμετώπισης της κρίσης στην

καθημερινότητα και δ) την ανάδειξη «καλών» στρατηγικών και πρακτικών οι οποίες θα

μπορούν δυνητικά να αποτελέσουν μια δυναμική και περισσότερο αισιόδοξη απάντηση

στην αρνητική εικόνα του περιβάλλοντος στο οποίο ζούμε. Εν κατακλείδι, το εγχειρίδιο

αυτό επιχειρεί να διαμορφώσει ένα σύγχρονο προβληματισμό, προκειμένου να

ευαισθητοποιηθούμε πάνω στην προοπτική μιας περισσότερο αποτελεσματικής απάντησης

στο πρόβλημα της κρίσης.

57

Βιβλιογραφία Αδάμ, Σ. & Παπαθεοδώρου, Χ. (2010). Κοινωνική οικονομία και Κοινωνικός αποκλεισμός,

Αθήνα: ΙΝΕ/ΓΣΕΕ - Παρατηρητήριο Οικονομικών και Κοινωνικών Εξελίξεων.

Bauman, Ζ. (2005).Σπαταλημένες Ζωές. Οι απόβλητοι της νεωτερικότητας. Αθήνα: Κατάρτι.

Γεωργακόπουλου, Θ. κ.α. (1998). Εισαγωγή στην Πολιτική Οικονομία. Αθήνα: Μπένος.

European Commission (2009) . ‘Economic and Financial Affairs: Economic crisis in Europe: Causes, consequences and responses’. European Economy, Brussels. pp.1-87, Tab. Graph. Bibliogr.

Εθνικό Θεματικό Δίκτυο Κοινωνικής Οικονομίας (2005). Οδηγός ίδρυσης και λειτουργίας κοινωνικών επιχειρήσεων. Αθήνα: Ε.Κ.Τ- Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας.

Giudicelli, S. (1984) . ‘Η έννοια της αλλοτρίωσης, από τη θεωρία στην καθημερινή πρακτική’ Θέσεις, τ. 6, διαθέσιμο στο http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=74&Itemid=29

Ζαφειροπούλου, Φ. (2012). ‘Το επιχειρείν μέσω ενός δικτυακού σχήματος, Το κοινωνικό franchise’ διαθέσιμο στο www.epixeiro.gr.

Ζαφειροπούλου, Φ. (2012). ‘Κοινωνικές επιχειρήσεις, Νέες μορφές κοινωνικής επιχειρηματικότητας’ διαθέσιμο στο www.epixeiro.gr/Υποστήριξη/Αρθρογραφία/Απόψεις/2450-2012-03-15-09-53-27

Καστοριάδης, Κ. (2000). Η άνοδος της ασημαντότητας. Αθήνα: Ύψιλον/βιβλία.

Λαμπίρη-Δημάκη, Ι. (1990). Η κοινωνιολογία και η μεθοδολογία της. Αθήνα-Κομοτηνή: Σάκκουλας.

Μαυρίδης, Ηρ. (2004). “Η έννοια της καθημερινότητας στην κοινωνική θεωρία” Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ.114. σελ.27-59.

Μαλούτας, Θ. (2011). ‘Χωρικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης στην Αθήνα. Από τις ρυθμίσεις του πελατειακού κράτους στην κρίση των ελλειμμάτων’, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, τ.134-135, Α'-Β' 2011, σ.51-70.

Παπασαραντόπουλος, Π. (2012). Μύθοι και στερεότυπα της ελληνικής κρίσης. Θεσ/νικη: Επίκεντρο.

Ρουμελιώτης, Α. (2011). ‘Ανταλλακτική Οικονομία, Πάνω από τα κέρδη ο άνθρωπος’ Ελευθεροτυπία, 28/3/2011 διαθέσιμο στο http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=262932.

Stokes, D. & Wilson, Ν. et al. (2010). Entrepreneurship, Ηampshire: CENGAGE Learning.

Τσουκαλάς, Κ. (2012). Η Ελλάδα της λήθης και της α-λήθειας. Αθήνα: Θεμέλιο.

Φερεντίτης, Σ.(2011). ‘ Κίνητρα για συνεταιρισμούς νέου τύπου κόντρα στην ανεργία’, Ελευθεροτυπία 6/3/2011, διαθέσιμο στο http://www.enet.gr/?i=news.el.ellada&id=257099

Χούσερλ, Ε. (1991). Η κρίση του ευρωπαίου ανθρώπου. Αθήνα: Έρασμος .

Αντιμετώπιση της κοινωνικής ... enotites/5.9.pdf · ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ...

Documents

Transcript of Αντιμετώπιση της κοινωνικής ... enotites/5.9.pdf · ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ...