ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ...

ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Από το τέλος του καραmicroανλισmicroού στην επικράτηση της Ένωσης Κέντρου

Κλίmicroα αλλαγήςΤο καλοκαίρι του 1963 ξεκίνησε microέσα σε ένα κλίmicroα πολιτικής αλλαγής Η οκτάχρονη πρωθυπουργία του Καραmicroανλή είχε τερmicroατιστεί στις 17 Ιουνίου λόγω ρήξης microε το στέmicromicroα την ευθύνη διακυβέρνησης του τόπου είχε αναλάβει microία ανακτορική κυβέρ-νηση που θα microπορούσε να χαρακτηριστεί laquomicroεταβατικήraquo (υπό την προεδρία του laquoβασι-λικού άνδραraquo και εξωκοινοβουλετικού υπουργού Εmicroπορίου στην τελευταία κυβέρνηση της ΕΡΕ Π Πιπινέλη) ενώ όλα έδειχναν ότι προς την εξουσία κάλπαζε η σχετικά νεοσύστατη Ένωση Κέντρου υπό την ηγεσία του παλαίmicroαχου πολιτικού Γ Παπανδρέου Το κόmicromicroα αυτό ndashπου είχε ιδρυθεί το φθινόπωρο του 1961ndash είχε καταφανώς πλέον ούριο τον πολιτικό άνεmicroο το ευνοούσαν το κλίmicroα της εποχής ο διεθνής παράγοντας αλλά από κάποιο σηmicroείο και microετά και τα ανάκτορα Ο Καραmicroανλής αντίθετα έβλεπε εδώ και κάποιο διάστηmicroα το αστέρι του σε πτωτική τροχιά Δεν ήταν microόνο ότι είχε πια καταφανώς φτάσει στα όριά του το laquomicroετεmicroφυλιακό κράτος της Δεξιάςraquo το οποίο ο αρχηγός της ΕΡΕ είχε επί microακρόν διοικήσει και ενσαρ-κώσει Ο πρωθυπουργός της οκταετίας είχε επιπρόσθετα να αντιmicroετωπίσει εκείνη την εποχή microια σειρά από ατυχίες που αδιαmicroφισβήτητα περιόριζαν τους πολιτικούς του ορίζοντες Ταυτόχρονα οι κοινωνικές-ιδεολογικές εξελίξεις των αρχών της δεκαετίας του 1960 ευνοούσαν (και) στην Ελλάδα microια πολιτική αλλαγή microε φιλελεύθερο προσα-νατολισmicroό Ας δούmicroε λίγο αναλυτικότερα τα γεγονότα τις δυνάmicroεις και τις δυναmicroικές που συγκροτούσαν το πολιτικό τοπίο της στιγmicroής

Η laquoδύση του καραmicroανλισmicroούraquoΗ πολιτική αποδυνάmicroωση του ιδρυτή της ΕΡΕ κατά την περίοδο 1961-1963 συνδεό-ταν microε λόγους εσωτερικούς και διεθνείς συγκυριακούς και βαθύτερους κοινωνικούς Στους κοινωνικούς λόγους και στα ιδεολογικά τους παρακολουθήmicroατα θα αναφερ-

θούmicroε παρακάτω αναλύοντας την ανοδική δυναmicroική της ΕΚ κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1960 Όσον αφορά στα καθαρά πολιτικά αίτια της πτώσης του οπωσ-δήποτε κεντρική σηmicroασία θα microπορούσε να αποδοθεί στο γεγονός ότι τα ανάκτορα θέλησαν να αποστασιοποιηθούν από τον πρώην εκλεκτό τους ώστε να microη χρεωθούν τα ίδια τις υπερβάσεις του κρατικού microηχανισmicroού στις εκλογές του 1961 (τις οποίες είχε ωστόσο διαξαγάγει υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό την προεδρία του αρχηγού του στρατιωτικού οίκου του βασιλιά) Το πρόσχηmicroα πάντως για την laquoαποποmicroπήraquo ndashτυπικά παραίτησηndash του άλλοτε εκλε-κτού των ανακτόρων από την πρωθυπουργία το είχε δώσει η διαφωνία του microε τον εστεmicromicroένο ανώτατο άρχοντα ως προς τη σκοπιmicroότητα ενός ταξιδιού του βασιλικού ζεύγους στη Μεγάλη Βρετανία Διαφωνία που ουσιαστικά υπέκρυπτε τη συγκαλυmicromicroένη πάλη ανάmicroεσα στον πολιτικά υπεύθυνο πρωθυπουργό και τον ανεύθυνο πολιτειακό ρυθmicroιστή για το κρίσιmicroο την εποχή εκείνη ερώτηmicroα ιδιαίτερα σε θέmicroατα εξωτερικής πολιτικής laquoποιος κυβερνάει αυτό τον τόποraquo Ο πρωθυπουργός της οκταετίας πράγmicroατι είχε απόλυτη συνείδηση πως το θεσmicroικό και ιδεολογικό υπόβαθρο του microετεmicroφυλιακού κράτους είχε ήδη αρχίσει να εξαντλεί-ται ενώ η πρακτική της πολιτικής παρεmicroβατικότητας του ανώτατου άρχοντα δύσκολα πια microπορούσε να γίνεται ανεκτή όσο ο τόπος αποmicroακρυνόταν από τα βιώmicroατα του εmicroφυλίου Σε microια προσπάθεια εποmicroένως ενίσχυσης της αιρετής πολιτικής εξου-σίας ο Καραmicroανλής είχε αρχίσει να παίρνει πρωτοβουλίες θεσmicroικού εξορθολογισmicroού του συστήmicroατος κορυφαία από τις οποίες ήταν η λεγόmicroενη laquoβαθιά πολιτική τοmicroήraquo δηλαδή η κατάθεση στη Βουλή στις 21 Φεβρουαρίου 1963 πρότασης για αναθε-ώρηση του Συντάγmicroατος προς την κατεύθυνση της ενδυνάmicroωσης του εκτελεστικού βραχίονα της κρατικής εξουσίας (Για το περιεχόmicroενο και την πολιτική κατεύθυνση της αναθεώρησης αυτής βλ Λιναρδάτου Από τον εmicroφύλιοhellip τόmicro 4 σ 208 επ και ιδίως Ν Αλιβιζάτου Οι πολιτικοί θεσmicroοίhellip σ 542 επ) Φαίνεται ωστόσο ότι η στιγmicroή είχε παρέλθει για την ανάληψη τέτοιων πρωτοβου-λιών Η κοινή γνώmicroη δεν συγκινήθηκε ιδιαίτερα από την πρόταση ενώ το κόmicromicroα της αξιωmicroατικής αντιπολίτευσης η Ένωση Κέντρου χωρίς καν να microπει στην ουσία των προτεινόmicroενων συνταγmicroατικών αλλαγών αρνήθηκε να microετάσχει στην επιχειρού-microενη αναθεωρητική διαδικασία χαρακτηρίζοντας την κυβέρνηση που την προωθούσε

laquoπαράνοmicroηraquo (ως προερχόmicroενη από τις εκλογές laquoβίας και νοθείαςraquo του 1961) Το κλίmicroα επιβαρύνθηκε για την κυβέρνηση και οι εξελίξεις επιταχύνθηκαν εξαιτίας της δολοφονίας τον Μάιο του 1963 ndashαπό υποκοσmicroικά στοιχεία που ανήκαν σε ακρο-δεξιά φιλοβασιλική παρακρατική οργάνωσηndash του ειρηνιστή ανεξάρτητου βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαmicroπράκη Την ευθύνη για τη δολοφονία αυτή ο Γεώργιος Παπανδρέου τη χρέωσε microόνο στον πρωθυπουργό και στην κυβέρνησή του χωρίς ενοχοποίηση των ανακτόρων προφανώς για να microη στερηθεί της απαραίτητης για την άνοδό του στην εξουσία πολιτικής τους εύνοιας Όπως επισήmicroανε ένας microελετητής της περιόδου που προσέγγισε τα γεγονότα από την οπτική γωνία της Αριστεράς laquoη προσπάθεια επίρριψης των ευθυνών στον Καραmicroανλή προσωπικά ήταν προσπάθεια κάλυψης του ρόλου της microοναρχίας microέσα στους παρακρατικούς microηχανισmicroούς και στη συγκεκριmicroένη περίπτωση στον φόνο του Λαmicroπράκηraquo (βλ Δηmicro Χαραλάmicroπη Στρατός και πολιτική εξουσία η δοmicroή της εξουσίας στη microετεmicroφυλιακή Ελλάδα Αθήνα εκδ Εξάντας σελ 133 επ) Παράλληλα όmicroως φαίνεται πως και οι δυτικοί σύmicromicroαχοι είχαν πάψει να εmicroπιστεύ-ονται τον πρώην ndashκατά τη δεκαετία του 1950ndash εκλεκτό τους Εύλογα δε microπορεί να πιθανολογηθεί πως σηmicroαντικό ρόλο στο να στερηθεί ο Καραmicroανλής της αποφασι-στικής αυτής εύνοιας ιδιαίτερα του υπερατλαντικού συmicromicroαχικού παράγοντα έπαιξε και η επίσκεψη του στρατηγού Ντε Γκωλ στην Ελλάδα τον Μάιο του 1963 microέσα σε ένα θερmicroό κλίmicroα ελληνογαλλικής αmicroυντικής συmicromicroαχίας Ήταν η εποχή που οι σχέσεις του Γάλλου ηγέτη microε τους Αmicroερικανούς και τους συmicromicroάχους τους ήταν στο οξύτερο δυνατό σηmicroείο (Για το περιεχόmicroενο των επαφών Καραmicroανλή-Ντε Γκωλ βλ εφηmicroερίδα Ελευθερία 21 Μαΐου 1963)Όποιοι όmicroως και αν υπήρξαν οι άνθρωποι οι microηχανισmicroοί οι δυνάmicroεις ή οι λόγοι που συνέβαλαν στην laquoεκπαραθύρωσηraquo του Καραmicroανλή από τα ανάκτορα ο πρωταρχικός σκοπός της ΕΚ είχε πια επιτευχθεί Οι εξελίξεις σήmicroαιναν τη δροmicroολόγηση της τελι-κής φάσης της πορείας της προς την εξουσία Ποια ήταν όmicroως η πολιτική ταυτότητα του κόmicromicroατος που έχοντας πλέον ούριο τον άνεmicroο οδηγούσε προς την εξουσία τη laquoβενιζελογενή-παλαιοδηmicroοκρατικήraquo παράταξη καθηλωmicroένη στα αντιπολιτευτικά έδρανα επί περίπου 11 χρόνια

Το πρωτοσέλιδο της εφηmicroε-ρίδας laquoΑκρόπολιςraquo της 10ης

Η δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαmicroπράκη

Ο κεντρώος χώρος η πορεία και η δυναmicroική τουΗ microεγάλη βενιζελική παράταξη είχε παρουσιάσει κάποιες ρωγmicroές ήδη από την τελευ-ταία κυβερνητική περίοδο του Κρητικού ηγέτη οι οποίες βέβαια βάθυναν microετά το κίνηmicroα του rsquo35 και το τέλος της πολιτικής σταδιοδροmicroίας του επαναστάτη του Θέρι-σου Στη συνέχεια το πολωτικό κλίmicroα του εmicroφυλίου πολλαπλασίασε τις φυγόκεντρες δυνάmicroεις στην παράταξη που άρχισε πια να αυτοπροσδιορίζεται ως κεντρώα Ήδη την εποmicroένη της απελευθέρωσης στους κόλπους της τοποθετούνται 4 κόmicromicroατα το Προοδευτικό του Γ Καφαντάρη το Δηmicroοκρατικό Σοσιαλιστικό (ΔΣΚ) του Γ Παπαν-δρέου το Αγροτικό (ΑΚΕ) του Αλ Μυλωνά και το ιστορικό Κόmicromicroα των Φιλελευθέρων (ΚΦ) υπό την ηγεσία του Θ Σοφούλη Στον συνασπισmicroό του ΕΑΜ τοποθετούταν επί-σης το Κόmicromicroα των Αριστερών Φιλελευθέρων του στρατηγού Ν ΓρηγοριάδηΠριν από τις εκλογές του 1946 από το ΚΦ αποσπάστηκε και ο Στ Γονατάς ιδρύοντας το Κόmicromicroα των Εθνικών Φιλελευθέρων το οποίο microαζί microε το επίσης αποσπασθέν από το ΚΦ Μεταρρυθmicroιστικό Κόmicromicroα του Α Αλεξανδρή συνεργάστηκε εκλογικά ndashκαι στη συνέχεια κυβερνητικάndash microε τους Λαϊκούς έχοντας ταχθεί υπέρ της βασιλείας Την ίδια laquoτάση αναχωρητισmicroούraquo από το laquoπατρογονικό κόmicromicroαraquo ακολούθησε λίγο αργότερα και ο Σ Βενιζέλος που ίδρυσε το Κόmicromicroα των Βενιζελικών Φιλελευθέρων microε τον ισχυρισmicroό πως ο Σοφούλης δεν ήταν αρκετά αντικοmicromicroουνιστής (αλλά microε την αληθινή ελπίδα πως microε microια τέτοια τοποθέτηση θα γινόταν έτσι ο εκλεκτός των συmicromicroάχων για την πρωθυπουργία) Στις εκλογές του 1946 συνεργάστηκε microε τον Κανελλόπουλο και τον Παπανδρέου και ο συνασπισmicroός τους κράτησε ουδέτερη θέση στο θέmicroα της επιστρο-φής του βασιλιά Μετά τις εκλογές όmicroως ο γιος του εθνάρχη επανήλθε ως υπαρχηγός στο ΚΦ και το 1949 διαδέχτηκε στην ηγεσία του τον Σοφούλη Στις εκλογές του 1950 η βενιζελική παράταξη εmicroφανίστηκε microε τρεις κοmicromicroατικές εκφάνσεις υπό τους Σ Βενιζέλο (ΚΦ) Γ Παπανδρέου (Κόmicromicroα Γ Παπανδρέου όπως είχε microετονοmicroαστεί το ΔΣΚ) και τον αρχηγό της επανάστασης του 1922 Ν Πλαστήρα ο οποίος στο microεταξύ είχε ιδρύσει την ΕΠΕΚ αποσπώντας microεγάλο ποσοστό του στε-λεχιακού δυναmicroικού του ΚΦ Η microετεκλογική όmicroως πολιτική κατευνασmicroού και λήθης του τελευταίου ως πρωθυπουργού προσέκρουσε στη λυσσώδη αντίδραση των δύο πρώτων ndashγια λίγους microήνες αντιπροέδρους στην κυβέρνηση Πλαστήραndash microε αποτέλε-

Στιγmicroιότυπο από την επίσκεψη του Γάλλου στρατηγού Ντε

Στη microεταπολεmicroική διαmicroόρφωση του κεντρώου χώρου σηmicroα-

σmicroα τη διάσπαση της κυβερνητικής συνεργασίας τους και τις πρόωρες εκλογές του επόmicroενου χρόνουΣτη συνέχεια ολόκληρη η δεκαετία του 1950 σφραγίστηκε από την πολυδιάσπαση του κεντρώου χώρου κυρίως λόγω της ανταγωνιστικής συνύπαρξης πολλών αρχηγών (Μπαλτατζή Αλαmicroανή Παπαπολίτη Μπακατσέλου Νόβα Κατσώτα Στεφανόπουλου Κωστόπουλου Τσιριmicroώκου κάποια στιγmicroή ακόmicroη και του Γρίβα κλπ) microε προεξάρ-χουσα βέβαια παρά τις περιστασιακές συmicroπλεύσεις και συναρχηγίες των δύο ανδρών τη σύγκρουση Βενιζέλου-Παπανδρέου Τελικά όταν οι περιστάσεις ευνόησαν την ενο-ποίηση του χώρου ο Αχαιός πολιτικός έκανε πιο επιτυχηmicroένους χειρισmicroούς (ή παρα-χωρήσεις) ndashη laquoπροσχώρησηraquo του Τσιριmicroώκου έπαιξε καθοριστικό ρόλο σχετικάndash microε αποτέλεσmicroα κατά τη συγκρότηση της ΕΚ στις 20 Σεπτεmicroβρίου 1961 να αναγνωριστεί αυτός αρχηγός της Ήταν όmicroως laquoπρώτος microεταξύ ίσωνraquo Το νέο κόmicromicroα προβλεπόταν να διοικείται από 8microελή επιτροπή προεδρευοmicroένη από τον Παπανδρέου και αποτε-λούmicroενη από τους προαναφερόmicroενους πλην του Γρίβα που δεν microετείχε στο κόmicromicroα του Μπακατσέλου του Αλαmicroανή και του Βενιζέλου που δεν θέλησε να συmicroπεριληφθεί στη συλλογική ηγεσίαΌσον αφορά στους παράγοντες που οδήγησαν τότε στην ενοποίηση όλων των

Η προσχώρηση του Ηλία Τσιρι-microώκου στην laquoΈνωση Κέντρουraquo

Η κοινωνική δυναmicroική των αρχών της δεκαετίας του lsquo60 και οι πολιτι-κές της επιπτώσεις

Το 1961 η χρονιά της συγκρότησης της ΕΚ ήταν σηmicroαδιακή χρονιά Ήταν το έτος που ο αστικός πληθυσmicroός εξισώθηκε microε τον αγροτικό (433 και 438 αντίστοιχα έναντι 129 του ηmicroιαστικού) Ήταν το έτος το πρώτο από το τέλος του εmicroφύλιου που ο ρυθ-microός αύξησης της αmicroοιβής της εργατικής εργασίας άρχισε να ξεπερνά τον ρυθmicroό αύξησης του κατά κεφαλή βιοmicroηχανικού προϊόντος Είναι ακόmicroη ο χρόνος από τον οποίο αρχί-ζει να παρουσιάζει πτωτική τάση η συmicromicroετοχή του αγροτικού τοmicroέα στον σχηmicroατισmicroό του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος Είναι τέλος ο πρώτος χρόνος όπου η αξία των εισαγόmicroενων επενδυτικών προϊόντων ξεπερνά την αξία των εισαγοmicroένων βιοmicroηχανικών καταναλωτικών αγαθών

Το 1961 σηmicroατοδοτήθηκε από την αριθmicroητική εξίσωση αγρο-

κεντρώων δυνάmicroεων αυτή κατέστη εφικτή από την κοινωνική δυναmicroική των αρχών της δεκαετίας του 1960 η οποία ευνοούσε κινήσεις πολιτικής υπέρβασηςΑν όmicroως οι κάθε είδους κοινωνικές εξελίξεις που ευνοούσαν στη συγκεκριmicroένη στιγmicroή την εmicroφάνιση νέων πολιτικών υποκειmicroένων και νέων πολιτικών αιτηmicroάτων γονιmicroοποι-ήθηκαν πολιτικά και οδήγησαν στη συγκρότηση ενός microεγάλου κεντρώου κόmicromicroατος εξουσίας αυτό οφείλεται και στη συγκυρία Πιο συγκεκριmicroένα τα πολιτικά στελέχη του χώρου αυτού που έως τότε κινούνταν ως αυτόνοmicroοι γαλαξίες ωθήθηκαν προς την ένωση και από εξαιρετικά πιεστικούς καθαρά πολιτικούς παράγοντες Ως τέτοιοι microπορούν να θεωρηθούν 1) Η πολύχρονη εκτός εξουσίας παραmicroονή τους Αν αυτή παρατεινόταν για λίγο ακόmicroη θα οδηγούσε νοmicroοτελειακά στην εγκατάλειψή τους από τους πολιτικούς τους φίλους και τοπικούς παράγοντες εφόσον οι κεντρώοι θα αποδείκνυαν microακροχρόνια ανικανό-τητα ανταπόκρισης στις ρουσφετολογικές απαιτήσεις της πολιτικής τους πελατείας2) Η microεγάλη άνοδος στις τελευταίες εκλογές της ΕΔΑ (εν πολλοίς νόmicroιmicroου προσω-πείου του εκτός νόmicroου ΚΚΕ) η οποία εννέα microόλις χρόνια microετά τη λήξη του εmicroφυλίου έφτανε σε θέση αξιωmicroατικής αντιπολίτευσης εκτοπίζοντας το πολυδιασπασmicroένο και

Αν σrsquo όλα αυτά προσθέσουmicroε τις υπόλοιπες microεταβολές των αρχών της 10ετίας του rsquo60 όπως τη σύνδεση microε την ΕΟΚ το ότι microόνο το 1962 οι αιτήσεις επενδύσεων ξένων κεφα-λαίων microε βάση τον ν 287653 ξεπέρασαν αυτές των προηγούmicroενων 9 χρόνων της εφαρ-microογής του το ότι οι microετανάστες προσανατολίζονται πια όχι τόσο προς την Αυστραλία αλλά προς την laquoιδεολογικά εmicroπύρετηraquo Ευρώπη το ότι τα ξένα κεφάλαια διαmicroορφώνουν νέους όρους εργασίας το ότι τα 22700 ΙΧ αυτοκίνητα του 1956 γίνονται 104257 το 1965 και last but not least το πνεύmicroα φιλελευθερισmicroού που γέννησε ο laquoκενεντισmicroόςraquo όλα αυτά microας κάνουν να καταλάβουmicroε πως microια δυναmicroική κοινωνία είχε αντικαταστήσει microια στατική Πως νέες κοινωνικές διεκδικήσεις εmicroφανίστηκαν Και το σπουδαιότερο πως ένας λαός που στερήθηκε και πόνεσε αλλά που τότε πια άρχιζε να γεmicroίζει το στοmicroάχι του άρχισε παράλληλα να διεκδικεί και το δικαίωmicroα στη microόρφωση και το δικαίωmicroα στην έκφραση και το δικαίωmicroα στην πολιτική αυτοδιάθεση που στο κλίmicroα της εποχής σήmicroαινε δικαίωmicroα στην επιλογή της πολιτικής αλλαγής (βλ Διαmicroαντόπουλου laquoΗ τελευταία ανα-λαmicroπήhellipraquo στο Μελέτεςhellip σελ 70 επ)

Η εκλογική ενίσχυση της ΕΔΑ είχε ως αποτέλεσmicroα την ανα-

αφερέγγυο Κέντρο Το laquoσοκraquo αυτό είχε δηmicroιουργήσει σε όλους τους παράγοντες του πολιτικού κατεστηmicroένου ndashανακτόρων και συmicromicroάχων συmicroπεριλαmicroβανοmicroένωνndash συνεί-δηση της ανάγκης για δηmicroιουργία ενός πολιτικού υποκειmicroένου αντίπαλου προς την ΕΡΕ που θα αποτελούσε αποδεκτή εναλλακτική (ενδοαστική) λύση3) Η έλλειψη ενδοιασmicroών της ΕΡΕ στην επιλογή εκλογικών συστηmicroάτων εξαιρετικά δυσmicroενών για τον πολυκερmicroατισmicroένο κεντρώο χώρο Για παράδειγmicroα στις 18 Μαίου 1961 ο υπουργός Εσωτερικών του Καραmicroανλή Τ Μακρής αποδέχτηκε microετά τα στοι-χεία που έδωσε ο Μητσοτάκης ότι υπό προϋποθέσεις ένα εκλογικό ποσοστό 37 ήταν αρκετό στο πρώτο κόmicromicroα για σχηmicroατισmicroό αυτοδύναmicroης κοινοβουλευτικής πλει-οψηφίας Τέλος4) Η συγκρότηση και η δυναmicroική της ΕΚ ενισχύθηκαν από το ευνοϊκό για ένα τέτοιο εγχείρηmicroα διεθνές κλίmicroα της εποχής (άνοδος Κέννεντυ κλπ)Όσον αφορά δε στην επιλογή ως αρχηγού του Παπανδρέου αυτή αναmicroφίβολα ευνο-ήθηκε από την ηλικία του που επέτρεπε στους νεότερους όπως ο Μητσοτάκης να τον θεωρούν ως δίαυλο για τη δική τους microελλοντική αναρρίχηση στην αρχηγία από το ασυmicroβίβαστο ταmicroπεραmicroέντο του που ανταποκρινόταν στον microαχητικό χαρακτήρα των κοινωνικών διεκδικήσεων της εποχής αλλά και από τον συmicromicroαχικό παράγοντα διότι αν και κοινωνικά πιο laquoπροοδευτικόςraquo ήταν πιο αντισοβιετικός από τον Σοφο-κλή Βενιζέλο (Χαρακτηριστικό της εύνοιας του παράγοντα αυτού προς το πρόσωπό του είναι ότι στις αρχές του 1961 δηλαδή πολύ πριν από τη συγκρότηση της ΕΚ ο αντικαγκελάριος Έρχαρτ τον υποδέχτηκε στη Γερmicroανία microε τιmicroές εν ενεργεία πρωθυ-πουργού και τον απεκάλεσε laquoΝέστωρα του ελληνικού φιλελευθερισmicroού και θεmicroελιωτή των ελληνογερmicroανικών σχέσεωνraquo βλ Ελευθερία φύλλο της 26261)Όλα αυτά ωστόσο ασφαλώς και δεν σηmicroαίνουν πως το νεοσύστατο κόmicromicroα χαρακτηρι-ζόταν από εσωτερική συνοχή Αντίθετα ο ίδιος ο Παπανδρέου παραδέχτηκε πως σε πρώτη φάση δεν είχαν καν καταλήξει εάν η ΕΚ αποτελεί κόmicromicroα ενιαίο ή συνασπισmicroό κοmicromicroάτων Χρειάστηκε microάλιστα να φτάσουν στις 27 Σεπτεmicroβρίου του 1962 για να επικυρωθεί καταστατικό που αποσαφήνιζε πως η ΕΚ αποτελούσε ενιαίο κοmicromicroατικό οργανισmicroόhellip (Βλ Νικολακόπουλο Κόmicromicroαταhellip σ 286) Ο Τσιριmicroώκος και ο Παπαπο-λίτης ωστόσο ndashκαι άλλοι σε microικρότερο βαθmicroόndash συmicroπεριφέρονταν πάντα σαν συνερ-γαζόmicroενοι αρχηγοί Οπωσδήποτε και microόνη η παρατήρηση του ιδεολογικού φάσmicroατος

Σχεδιαγραmicromicroατική απεικόνιση της πορείας των microεταπολεmicroικών πολιτι-κών δυνάmicroεων και της συγκρότησης της Ένωσης Κέντρου

Ανάλυση βραχυγραφιών

ΚΚΕ Κοmicromicroουνιστικό Κόmicromicroα Ελλάδας

ΣΚ-ΕΛΔ Σοσιαλιστικόν Κόmicromicroα-Ένωσις Λαϊκής Δηmicroοκρατίας

ΠΚ (1-Καφαντάρη) Προοδευτικό Κόmicromicroα

ΔΣΚ Δηmicroοκρατικόν Σοσιαλιστικόν Κόmicromicroα

ΚΦ Κόmicromicroα Φιλελευθέρων

ΚΒΦ Κόmicromicroα Βενιζελικών Φιλελευθέρων

ΚΕΦ Κόmicromicroα Εθνικών Φιλελευθέρων

ΜΚ Μεταρρυθmicroιστικό Κόmicromicroα

ΕΚΕ Εθνικόν Κόmicromicroα Ελλάδας

ΑΚΕ Αγροτικόν Κόmicromicroα Ελλάδας

ΚΕ Κόmicromicroα Εθνικοφρόνων (Καmicroία σχέση microε την παλαιότερη προ του 1920 ονοmicroασία του Λαϊκού Κόmicromicroατος)

ΛΚ Λαϊκόν Κόmicromicroα (Καmicroία σχέση microε το οmicroότιτλο κόmicromicroα του Αλ Παπαναστασίου του 1910)

ΕΕΚ Εθνικόν Ενωτικόν Κόmicromicroα

ΔΠ Δηmicroοκρατική Παράταξις (Εκλογική σύmicroπραξη)

ΚΠΦΚ Κόmicromicroα Προοδευτικών Φιλελευθέρων Κέντρου

ΕΠΕΚ Εθνική Προοδευτική Ένωσις ΚέντρουΕΔΑ (1-Σοφιανό-πουλου Μετά το 1951 αναφέρεται στη βιβλιογραφία και ως ΕνΔΑ

Ένωσις Δηmicroοκρατικών Αριστερών)

ΚΑΦ Κόmicromicroα Αριστερών Φιλελευθέρων

ΣΑΕ Συναγερmicroός Αγροτών Εργαζοmicroένων

ΝΚ Νέον Κόmicromicroα

ΕΣ Ελληνικός Συναγερmicroός

ΕΔΑ (2) Ενιαία Δηmicroοκρατική Αριστερά

ΚΓΠ Κόmicromicroα Γεωργίου Παπανδρέου

ΕΡΕ Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις

ΦΔΕ Φιλελευθέρα Δηmicroοκρατική Ένωσις

ΔΚΕΛ Δηmicroοκρατικόν Κόmicromicroα Εργαζοmicroένου Λαού

ΚΑΕ Κόmicromicroα Αγροτικόν και Εργατικόν

ΠΚ(2- Μαρκεζίνη) Κόmicromicroα Προοδευτικών

ΛΚΚ Λαϊκόν Κοινωνικόν Κόmicromicroα

ΚΕΑ Κίνησις Εθνικής Αναδηmicroιουργίας

ΠΕΚ Προοδευτικό Εργατοτεχνικό Κόmicromicroα

και της πολιτικής ιστορίας των δυνάmicroεων και των προσωπικοτήτων που συγκρότησαν την ΕΚ είναι αποκαλυπτική της laquoπολυφωνίαςraquo του χώρου Συνοψίζοντας λοιπόν τα βασικά χαρακτηριστικά του νέου σχήmicroατος microπορούmicroε να παρατηρήσουmicroε τα εξής1) Η ηγεσία του έχει συλλογικό χαρακτήρα2) Η οργανωτική ενότητα είναι χαλαρή Καmicroία δε σύmicroπνοια δεν υπάρχει microεταξύ των ηγετικών του στελεχών Αρκεί να θυmicroηθούmicroε τους κατά καιρούς χαρακτηρισmicroούς του Παπανδρέου για τον laquoεαmicroίτηraquo Τσιριmicroώκο καθώς και το βαθύ αmicroοιβαίο microίσος του microε τον Βενιζέλο3) Η ιδεολογική του ενότητα είναι ανύπαρκτη Συmicromicroετέχουν από δυσαρεστηmicroένοι δεξιοί microέχρι προωθηmicroένοι σοσιαλδηmicroοκράτες Σε ορισmicroένες περιπτώσεις οι συντη-ρητικότεροι σε θέmicroατα κοινωνικής πολιτικής είναι οι τολmicroηρότεροι αναφορικά microε θέmicroατα διεθνούς προσανατολισmicroού4) Εν πολλοίς θυmicroίζει συστράτευση laquoστρατηγώνraquo Στους κόλπους του εντάσσονται 12 συνολικά προσωπικότητες που στο παρελθόν είχαν διατελέσει αρχηγοί ή κοινο-βουλευτικοί εκπρόσωποι κοmicromicroάτων ή κοινοβουλευτικών οmicroάδων δηλαδή οι 8 της διοικούσας επιτροπής και οι Βενιζέλος Αλαmicroανής Μπακατσέλος και Τουρκοβασίλης Το ετερόκλητο και προεκλογικό αυτό δηmicroιούργηmicroα θα είχε ίσως ισχνές ελπίδες επι-βίωσης microετά τις εκλογές του 1961 αν δεν λειτουργούσαν συσπειρωτικά η βία και η νοθεία που σφράγισαν τις εκλογές αυτές (και που ο Παπανδρέου διογκώνοντας

ΔΚ-ΦΑΕ Δηmicroοκρατικός Κέντρο-Φιλελεύθερη Αγροτική Ένωσις

ΝΠΚ Νέα Πολιτική Κίνησις

ΟΦΒΕ Όmicroιλος Φιλελευθέρων Βορείου Ελλάδος

ΔΕ Δηmicroοκρατική Ένωσις (Καmicroία σχέση microε το οmicroότιτλο κόmicromicroα του Αλ Παπαναστασίου του 1924)

ΦΔΚ Φιλελεύθερον Δηmicroοκρατικόν Κέντρον (Καmicroία σχέση microε το οmicroότιτλο ΦΙΔΗΚ των laquoαποστατώνraquo)

Η laquoβία και νοθείαraquo που χαρα-κτήρισε τις εκλογές του 1961

την έκτασή τους αξιοποίησε αριστοτεχνικά microε τον laquoανένδοτοraquo ενισχύοντας και τη συνοχή του κόmicromicroατος και την εσωκοmicromicroατική του δύναmicroη) Το γεγονός αυτό πάντως δεν σηmicroαίνει πως η πορεία της κεντρώας παράταξης προς τα laquoσαλόνια της εξουσίαςraquo υπήρξε ανθόσπαρτη Αντίθετα οι εσωτερικές της διαιρέσεις παρέmicroεναν και έγιναν εmicroφανείς κατά την laquoπερίοδο Πιπινέληraquo

Η παρένθεση Πιπινέλη προς αλλαγή σελίδαςΗ κρίση ειδικότερα στις σχέσεις Παπανδρέου-Βενιζέλου υπήρχε από την πρώτη στιγmicroή της συγκρότησης της ΕΚ (όπως άλλωστε σοβούσε και σε οποιονδήποτε άλλον κοmicromicroατικό σχηmicroατισmicroό στους κόλπους του οποίου στο παρελθόν είχαν συνυπάρξει οι δύο ηγέτες) Το 1963 όmicroως η αντιπολιτευτική διάθεση του δεύτερου έναντι του πρώτου είχε ενισχυθεί σηmicroαντικά διότι έβλεπε ξεκάθαρα πως ο ανένδοτος ως εγχείρηmicroα εν πολλοίς προσωποπαγές ενίσχυε όλο και περισσότερο την εσωκοmicromicroα-τική δύναmicroη του Παπανδρέου Με επιστολή του λοιπόν στις 19 Μαρτίου 1963 προς τον πρόεδρο του κόmicromicroατος ο Κρητικός πολιτικός απαίτησε τη σύγκληση συνεδρίου ndashmicroε συmicromicroετοχή όλων των κεντρώων πρώην υπουργών καθώς και των υποψηφίων του κόmicromicroατος στις τελευταίες εκλογέςndash που laquoθα εκλέξη τα υπό του καταστατικού προβλε-πόmicroενα συλλογικά όργανα διοικήσεωςraquo (Βλ ολόκληρη την επιστολή στο Γρ Δαφνή Σοφοκλής Βενιζέλος σ 563 επ) Παράλληλα ο γιος του εθνάρχη εγκαινιάζοντας microία τακτική αντικειmicroενικά στρεφόmicroενη κατά του Παπανδρέου άρχισε συστηmicroατικά να επιδιώκει την προσέγγιση των δύο microεγάλων κοmicromicroάτων ΕΡΕ και ΕΚ προκειmicroένου να σχηmicroατίσουν χωρίς τη συmicromicroετοχή των αρχηγών τους κυβέρνηση συνασπισmicroού Κυβέρνηση η οποία κατά τον Σοφοκλή Βενιζέλο θα δηmicroιουργούσε τον απαραίτητο αφατρίαστο κρατικό microηχανισmicroό και γενικότερα τις πολιτικές προϋποθέσεις οmicroαλής πορείας προς τις εκλογές Μάλιστα στους στόχους του ήταν και η επαναφορά της απλής αναλογικής (η ψήφιση της οποίας αποτελούσε άλλωστε και επίσηmicroη θέση της ΕΚ) ώστε το εγχείρηmicroα της συmicromicroαχικής κυβέρνησης πιθανότατα υπό την προεδρία του και πάντως χωρίς συmicromicroετοχή του Καραmicroανλή και του Παπανδρέου να επιβιώσει και microετά τις εκλογές (βλ Γρ Δαφνή στο ίδιο σ 566)Στα πλαίσια της τακτικής του αυτής ο laquoοιονεί συναρχηγόςraquo της ΕΚ είχε επαφές microε τον Παναγιώτη Πιπινέλη ndashπριν ακόmicroη αυτός αναλάβει την πρωθυπουργίαndash καθώς και

συνάντηση microε τον βασιλιά τον οποίο προσπάθησε να προσεταιριστεί στις επιλογές του Οι πρωτοβουλίες αυτές αποδοκιmicroάστηκαν δηmicroόσια από τον Γ ΠαπανδρέουΣτη συνέχεια η εξέλιξη των γεγονότων υπήρξε ραγδαία Στις 24 Ιουνίου η κυβέρνηση Πιπινέλη εmicroφανίζεται στη Βουλή για να ζητήσει ψήφο εmicroπιστοσύνης Ο Γ Παπανδρέου δηλώνει πως η ΕΚ θα την καταψηφίσει Ο Σοφοκλής Βενιζέλος όmicroως τονίζει πως laquoθα δώση συmicroβολικήν ψήφον ανοχήςraquo Σε microία πρώτη φάση microάλιστα είχε αντιmicroετωπιστεί το ενδεχόmicroενο ψήφο ανοχής στον Πιπινέλη να δώσει ολόκληρη η βενιζελική οmicroάδα της Ένωσης Κέντρου αλλά τελικά περιορίζονται στη συmicroβολική κίνηση του οmicroαδάρχη (βλ Παπαδηmicroητρίου Από την Ένωση Κέντρουhellip σ 181 επ και Λιναρδάτου στο ίδιο τόmicro 4 σ 301)Η αντίδραση του Παπανδρέου στην τακτική αυτή υπήρξε εκρηκτική microοίρασε αmicroέσως στις εφηmicroερίδες δήλωση σύmicroφωνα microε την οποία η περαιτέρω συνεργασία microε τον Σοφοκλή Βενιζέλο είχε πλέον καταστεί αδύνατη laquoΟδηγεί όχι εις την νόθευσιν αλλά εις την καταστροφήν του αγώνοςraquo κατέληγεΑντίστοιχα έντονη ήταν όmicroως και η αντίδραση του πρώην ηγέτη των Φιλελευθέρων laquoΦοβούmicroαι ότι ο κ Παπανδρέου διά microίαν ακόmicroη φοράν έπεσε θύmicroα των κακών ειση-γήσεων των ασπόνδων φίλων του Εις ουδένα αναγνωρίζω το δικαίωmicroα της διαγραφής microου από την ΕΚ της οποίας υπήρξα ο κύριος δηmicroιουργός και της οποίας χάρις εις τας αόκνους προσπαθείας microας διετηρήθη microέχρι σήmicroερον η ενότηςraquo (Βλ Δαφνή στο ίδιο σ 573 Λιναρδάτου στο ίδιο τόmicro 4 σ 306 και Ελευθερία φύλλο της 17 7 1963 σ 1 και 7) Μάλιστα microε νέα επιστολή του προς τον Παπανδρέου στις 23 Ιουλίου microολονότι είχαν πια αρχίσει κάπως να βελτιώνονται οι microεταξύ τους σχέσεις ο πρώην ηγέτης των Φιλελευθέρων επιmicroένει να αναζητεί τους υπευθύνους της σύγκρουσης κάπου laquoπίσωraquo από τον αρχηγό της ΕΚ και επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά laquoΔεν ηθελήσατε ποτέ να αρθήτε εις το ύψος της αποστολής σας ως Αρχηγού της δηmicroοκρατικής παρατάξεως Αντί να πολιτευθήτε ως Εθνικός Ηγέτης επροτιmicroήσατε εν παντί και πάντοτε τον ρόλον ενός κοινού κοmicromicroατάρχου hellipΚατέσχεσθε διαρκώς από πλέγmicroατα και καχυποψίαςhellip Ενώ εmicroαταιώσατε την δηmicroιουργίαν ενός γνωmicroοδοτικού συmicroβουλίου ηνέχθητε να λει-τουργήση ευθύς εξ αρχής ένα είδος παρασυmicroβουλίου αποφασιστικής microάλιστα αρmicroοδι-ότητος το οποίον κατηύθυνεν όλας σας τας ενεργείαςhellip Οι άνθρωποι αυτοί εις τους

οποίους έχετε εmicroπιστευθή την τύχην σας επιδιώκουν να microας διαιρέσουν ευκολώτερον microετεκλογικώςhellip Εκείνο το οποίο τους ενδιαφέρει προ παντός άλλου είναι η εκλογική επιβίωσις microικράς ή microεγάλης αλλrsquo οmicroοιογενούς οmicroάδος επί κεφαλής της οποίας microετά την αναπόφευκτον πλέον καθαίρεσιν σας έχει καθορισθή από τώρα ότι πρόκειται να τεθή πρόσωπον πρόθυmicroον νrsquo αναλάβη την εξυπηρέτησιν προσωπικών συmicroφερόντων και επιδιώξεωνraquoΚαmicroία αmicroφιβολία δεν είναι δυνατή όπως παρατηρεί και ο Σπ Λιναρδάτος (στο ίδιο τόmicro 4 σ 306) ότι laquoοι υπαινιγmicroοί στρέφονται εναντίον του Κ Μητσοτάκη και του διευθυντή της ldquoΕλευθερίαςrdquo Κόκκα που είναι την περίοδο αυτή οι πιο θερmicroοί ldquoπαπανδρεϊκοίrdquoraquo Άλλωστε ο Κόκκας microε άρθρο του στην Ελευθερία της 17ης Ιουλίου και microε το σκεπτικό πως laquoδύο κεφάλια δεν χωρούν σrsquo ένα σκούφοraquo (ενδεχοmicroένως όmicroως microε αληθινή πρόθεση να διευκολυνθούν οι αρχηγικές φιλοδοξίες του Μητσοτάκη) είχε microε ιδιαίτερη ένταση παροτρύνει τον πρώην ηγέτη των Φιλελευθέρων να laquoπροσφέρειraquo στον λαό της δηmicroοκρατικής παράταξης την οριστική απόσυρσή του από την ενεργό πολιτικήhellip Όσον αφορά στις γενικότερες εξελίξεις το εκλογικό νοmicroοσχέδιο ψηφίστηκε από microόνη την κοινοβουλευτική πλειοψηφία της ΕΡΕ Δεν έφτασε microέχρι την πλήρη αναλογική όπως ζητούσαν όλα τα κόmicromicroατα της αντιπολίτευσης σε σχέση όmicroως microε τον εκλογικό νόmicroο της ενισχυmicroένης microε τον οποίο είχαν διεξαχθεί οι εκλογές του 1961 περιελάmicro-βανε πρόσθετα στοιχεία αναλογικότητας Πιο συγκεκριmicroένα βασικότερη τροποποίηση ήταν το δικαίωmicroα των αυτοτελών κοmicromicroάτων να παίρνουν microέρος στη βrsquo κατανοmicroή microιας συγκεκριmicroένης εφετειακής περιφέρειας έστω και αν δεν είχαν συγκεντρώσει σε ολό-κληρη την επικράτεια ποσοστό 15 αν στην περιφέρεια αυτή είχαν πάρει έδρα από την πρώτη κατανοmicroή ή είχαν συγκεντρώσει ποσοστό 10 των ψήφων (βλ Νικολακό-πουλου Κόmicromicroαταhellip σ 284 του ίδιου Η καχεκτικήhellip σ 304 επ) Ο λόγος που η πλειοψηφία της ΕΡΕ ψήφισε τη συγκεκριmicroένη ρύθmicroιση ήταν για να διευκολύνει ndashσε περίπτωση αποχής τής ΕΚ από τις εκλογέςndash την αυτόνοmicroη κάθοδο στην Κρήτη του Σ Βενιζέλου ώστε να νοmicroιmicroοποιηθεί δηmicroοκρατικά το αποτέλεσmicroα (βλ Νικολακόπουλου Η καχεκτικήhellip σ 305)Παράλληλα κοινό αίτηmicroα όλων των αντιπολιτευτικών κοmicromicroάτων ήταν ndashεκτός από την ψήφιση της απλής αναλογικήςndash η αντικατάσταση της κυβέρνησης Πιπινέλη από άλλη

Ο παπανδρεϊκός διευθυντής της εφηmicroερίδας laquoΕλευθερίαraquo

καθαρά υπηρεσιακή κάτι που ο Γ Παπανδρέου έθετε microάλιστα ως όρο για τη συmicromicroετοχή της ΕΚ στις εκλογές (Ο Μητσοτάκης βέβαια χαρακτήρισε αργότερα την απειλή της αποχής ως laquomicroπλόφαraquo για να ασκηθεί πίεση στον βασιλιά βλ Διαmicroαντόπουλου Κώστας Μητσοτάκηςhellip σ 106) Η ΕΔΑ αντίθετα επώδυνα διδαγmicroένη από τις τροmicroακτικές πολιτικές επιπτώσεις της αποχής του εαmicroικού συνασπισmicroού από τις εκλογές του 1946 δεν διανοήθηκε ndashούτε καν ως διαπραγmicroατευτικό όπλοndash να χρησιmicroοποιήσει την απειλή της αποχής Σε οmicroιλία τους στις 8 Σεπτεmicroβρίου στη Θεσσαλονίκη οι Ι Πασαλίδης και Ηλίας Ηλίου αποσαφηνίζουν ότι το κόmicromicroα τους θα microετάσχει σε κάθε περίπτωση στην εκλογική διαδικασία αποδεχόmicroενο τη διεξαγωγή των εκλογών από την κυβέρνηση Πιπινέλη (Παρενθετικά αναφέρω πως η τραυmicroατική εmicroπειρία της Αριστεράς από την αποχή του rsquo46 ήταν τέτοια που ο Ηλίας Ηλίου επρόκειτο να ταχθεί υπέρ της συmicromicroετο-χής του κόmicromicroατος ακόmicroη και στις εκλογές της Χούντας αυτές δηλαδή που προσπάθησε να διεξαγάγει ο Σπύρος Μαρκεζίνης)Είναι ωστόσο απόλυτα βέβαιο πως microέσα στο κυρίαρχο την εποχή εκείνη κλίmicroα η τακτική της αδιαλλαξίας είχε περισσότερες ελπίδες να κερδίσει Επωφελούmicroενος λοι-πόν από την κοινωνική πίεση ο Γ Παπανδρέου καταφέρνει να επιβάλει στον Παύλο την άποψή του Ο Πιπινέλης αποπέmicroπεται (στις 27 Σεπτεmicroβρίου) και η διεξαγωγή των εκλογών ανατίθεται σε υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό τον πρόεδρο του Αρείου Πάγου Στ Μαυροmicroιχάλη Η νέα κυβέρνηση προχωρά αmicroέσως σε αντικατάσταση των κοmicromicroατικών νοmicroαρχών από εισαγγελείς microερικό αφοπλισmicroό των Ταγmicroάτων Εθνικής Ασφαλείας (ΤΕΑ) και προσωρινή αντικατάσταση των αρχηγών αστυνοmicroίας πόλεων και χωροφυλακής (βλ Νικολακόπουλου Κόmicromicroαταhellip σ 285) Παράλληλα το γενικά ευνοϊκό αυτό για την Ένωση Κέντρου κλίmicroα είχε ενισχυθεί ακόmicroη περισσότερο από την ανακοίνωση στις 14 Σεπτεmicroβρίου της απόφασης του ανακριτή Σαρτζετάκη και του εισαγγελέα Μπούτη να προφυλακίσουν για τη δολοφονία του Λαmicroπράκη microια σειρά από ανώτερους και ανώτατους αξιωmicroατικούς της χωροφυ-λακής που όλοι τους είναι γνωστοί Δεξιοί Η Ελευθερία microάλιστα δεν παραλείπει να υπογραmicromicroίσει τις προσωπικές φιλικές σχέσεις του Κωνσταντίνου Καραmicroανλή microε τον εκ των προφυλακισθέντων στρατηγό ΜήτσουΗ προεκλογική περίοδος άρχιζε εποmicroένως microε τον ηγέτη της ΕΚ να έχει επιβάλει τη θέλησή του και γενικότερα microε τους καλύτερους όρους γιrsquo αυτόν και το κόmicromicroα του

Στην απαίτηση του Γεωργίου Παπανδρέου να αντικατασταθεί

Μάλιστα ακόmicroη και ο Σ Βενιζέλος αποκατέστησε τις σχέσεις του microε τον Γ Παπαν-δρέου ο οποίος είχε πλέον εmicroφανώς την ανακτορική και τη λαϊκή εύνοια Το αποτέλεσmicroα των εκλογών της 3ης Νοεmicroβρίου 1963 δικαίωσε πράγmicroατι σε σηmicroα-ντικό βαθmicroό τις προσδοκίες του Αχαιού πολιτικού Πρώτο κόmicromicroα η ΕΚ η οποία microε 4204 των ψήφων απέσπασε 138 έδρες η ΕΡΕ ndashυπό την ηγεσία του Κ Καραmicroανλή ο οποίος είχε επανέλθει στη χώρα για να δώσει τον προεκλογικό αγώναndash πήρε 3937 των ψήφων και 132 έδρες η ΕΔΑ απέσπασε 1435 και 28 έδρες και τέλος το microαρ-κεζινικό Κόmicromicroα Προοδευτικών microε 373 εξέλεξε 2 βουλευτές (όχι όmicroως και τον πρόε-δρό του) Αυτόνοmicroη κοινοβουλευτική πλειοψηφία δεν επιτεύχθηκε βέβαια ωστόσο ο τόπος είχε γυρίσει πολιτική σελίδα

Το Κέντρο στην κυβέρνησηΜετά την οριστικοποίηση του εκλογικού αποτελέσmicroατος ο βασιλιάς δεν αποδέχτηκε την εισήγηση του Καραmicroανλή να δώσει διερευνητική microόνο εντολή στον ηγέτη του σχετικά πλειοψηφούντος κόmicromicroατος Ανέθεσε αντίθετα στον Παπανδρέου τον σχηmicroα-τισmicroό κυβέρνησης η οποία ορκίστηκε στις 8 Νοεmicroβρίου Στο νέο κυβερνητικό σχήmicroα καταβλήθηκε προσπάθεια να γίνουν σεβαστές οι κάθε λογής ισορροπίες Ο Γεώργιος Παπανδρέου γινόταν ο πρώτος microεταπολεmicroικός Έλληνας πρωθυπουργός που αναλάmicro-βανε προσωπικά το Υπουργείο Παιδείας ενώ ο Σ Βενιζέλος εκτός από την αντιπρο-εδρία της κυβέρνησης πήρε και το Υπουργείο Εξωτερικών Παράλληλα δύο νευραλ-γικά κυβερνητικά πόστα στα Υπουργεία Άmicroυνας και Εσωτερικών δόθηκαν σε εξωκοι-νοβουλευτικούς απόστρατους που θεωρούνταν του laquoανακτορικού κλίmicroατοςraquohellipΌσον αφορά στο βασικό πολιτικό στίγmicroα που θέλησε να δώσει η νέα κυβέρνηση υπήρξε αυτό της laquoκοινωνικής ευαισθησίαςraquo Προχώρησε αmicroέσως σε σηmicroαντικές παρο-χές προς πολλές κοινωνικές κατηγορίες επωφελούmicroενη από τη νοmicroισmicroατική σταθε-ρότητα και την απουσία πληθωριστικών τάσεων που χάρη κυρίως στα microέτρα Βαρβα-ρέσσου και Ζολώτα είχαν διασφαλίσει οι κυβερνήσεις Συναγερmicroού-ΕΡΕ Ο υπουργός Οικονοmicroικών της νέας κυβέρνησης Κ Μητσοτάκης επρόκειτο να παραδεχτεί αργότερα πως microόλις 24 ώρες στο υπουργείο του ήταν αρκετές για να αντιληφθεί πως υπήρχαν περιθώρια παροχών (Παράλληλα όmicroως microία από τις πρώτες αποφάσεις του υπήρξε η αγορά αεροσκάφους για τον βασιλιά)

Ο ανακριτής Χρήστος Σαρτζε-τάκης διέταξε τον Σεπτέmicroβριο

Σε κάθε περίπτωση όmicroως η microακροηmicroέρευση της συγκεκριmicroένης κυβέρνησης δηmicroι-ουργούσε θέmicroα πολιτικής και δηmicroοκρατικής τάξης laquoΑπαράδεκτονraquo χαρακτήρισε αργότερα ο Καραmicroανλής laquoχωρίς να έχει νοmicroιmicroοποιηθή η κυβέρνησις να διασπαθίζη το δηmicroόσιον χρήmicroα και να οργανώνη επισήmicroως την σκανδαλολογίαν εις βάρος των αντιπάλων τηςraquo (βλ Μασσίπ Καραmicroανλήςhellip σ 86) Παράλληλα πίεζε τον βασιλιά να υποχρεώσει τον πρωθυπουργό να συγκαλέσει τη Βουλή για να ζητήσει ψήφο εmicroπι-στοσύνης Ο εστεmicromicroένος ανώτατος άρχοντας όmicroως δεν έδειξε καmicroία διάθεση ικανοποίησης ή έστω συνεκτίmicroησης των εισηγήσεων του αρχηγού της ΕΡΕ και έτσι η σύγκληση της Βουλής προβλέφτηκε microόλις για τις 16 Δεκεmicroβρίου Μετά από αυτό ο Καραmicroανλής αποφάσισε να αποσυρθεί από την ενεργό πολιτική ζωή Στις 9 Δεκεmicroβρίου αποχώ-ρησε από την Ελλάδα ορίζοντας microε επιστολή του προς τα microέλη της κοινοβουλευτικής οmicroάδας της ΕΡΕ ως διάδοχό του τον Π Κανελλόπουλο (laquomicroε την βεβαιότητα όπως έγραφε ότι θα εγκρίνητε την επιλογήν microουraquo) Οπωσδήποτε ο βίος της microειοψηφικής κυβέρνησης της ΕΚ δεν microπορούσε να παραταθεί πολύ και εποmicroένως δεν υπήρξαν τα χρονικά περιθώρια ώστε το κυβερνητικό κόmicromicroα να καταγράψει ένα ευρύτερο πολιτικό στίγmicroα (αλλά ούτε βέβαια για να αναδειχθούν οι εσωτερικές αντιφάσεις του) Πράγmicroατι παρά την πρόταση τόσο της ΕΡΕ όσο και της ΕΔΑ να στηρίξουν κοινοβουλευτικά την κυβέρνηση αλλά και παρά τη διαφαινόmicroενη διάθεση ορισmicroένων βουλευτών της ΕΡΕ να δώσουν αυτοτελώς ψήφο εmicroπιστοσύνης στην κυβέρνηση προκειmicroένου να microη διαλυθεί η Βουλή ο Παπανδρέου δήλωσε πως αποδέχεται laquomicroόνον αποδεκτή και επαρκή πλειοψηφίαraquo πλειοψηφία δηλαδή που θα δηmicroιουργείτο αποκλειστικά από προσχώρηση βουλευτών της ΕΡΕ ή των Προοδευτικών στην ΕΚ Δεδοmicroένου δε πως δεν υπήρξαν επαρκείς προσχωρήσεις στην ΕΚ για να της προσφέρουν microονοκοmicromicroατική κοινοβουλευτική πλειοψηφία ο Παπανδρέου παραιτείται παραmicroονές Χριστουγέννων και εισηγείται στον Παύλο διάλυση της Βουλής και διε-νέργεια νέων εκλογών Η εισήγησή του αυτή προκαλεί την έντονη αντίδραση τόσο του αντιπροέδρου της κυβέρνησης Σοφ Βενιζέλου όσο και του νεοεκλεγέντος προέ-δρου της Βουλής Ηλ Τσιριmicroώκου (Οι δύο αυτοί παλαίmicroαχοι πολιτικοί θεωρούσαν τον συσχετισmicroό δυνάmicroεων που είχε προκύψει από τις εκλογές του 1963 ευνοϊκό για τις φιλοδοξίες τους εφόσον πίστευαν ο microεν πρώτος πως θα microπορούσε να λειτουργήσει

Στιγmicroιότυπο από την ψηφοφο-ρία του Γεωργίου Παπανδρέου

ως συνδετικός κρίκος ανάmicroεσα στην ΕΚ και στην ΕΡΕ ο δε δεύτερος ενδεχοmicroένως ανάmicroεσα στην ΕΚ και στην ΕΔΑ Άλλωστε ο Τσιριmicroώκος ο οποίος στο παρελθόν είχε εκλεγεί βουλευτής ως συνεργαζόmicroενος microε το κόmicromicroα της Αριστεράς microε τις ψήφους της ΕΔΑ είχε αναδειχθεί και στην προεδρία του νοmicroοθετικού σώmicroατος) Με τη λαϊκή δυναmicroική όmicroως να σπρώχνει προς ξεκαθάρισmicroα της κατάστασης ο Παπανδρέου είχε το πάνω χέρι και οι ενδοκοmicromicroατικές αντιδράσεις δεν ήταν δύσκολο να τιθασευτούν Από την πλευρά του ο Παύλος όπως ο Καραmicroανλής είχε έγκαιρα προεξοφλήσει δεν αρνήθηκε τη συγκατάθεσή του για εκλογές τις οποίες ανέλαβε και πάλι να διεξαγάγει υπηρεσιακή κυβέρνηση (αυτή τη φορά υπό τον τραπεζίτη Ιω Παρασκευόπουλο) Η microοίρα όmicroως η οποία την εποχή εκείνη δείχνει το πιο ευνοϊκό πρόσωπό της στον Γέρο της δηmicroοκρατίας φρόντισε αυτός να φτάσει στις εκλογές που προσδιορίστηκαν για τις 16 Φεβρουαρίου 1964 όχι microόνο χωρίς ισχυρό κοmicromicroατικό αντίπαλο αλλά και απαλλαγmicroένος από τον κύριο πόλο της ενδοκοmicromicroατικής αmicroφισβήτησης Δέκα ηmicroέρες πριν από την έκφραση της λαϊκής ετυmicroηγορίας στο καράβι που τον microετέφερε από τα Χανιά στην Αθήνα ο Βενιζέλος άφηνε την τελευταία του πνοή Πολλοί θεώρησαν ότι microε την απώλειά του τα ανάκτορα έχαναν το φρένο και το microέσο εκείνο microε το οποίο θα microπορούσαν ανά πάσα στιγmicroή να ελέγχουν τον Παπανδρέου Αυτός λοιπόν ως οιο-νεί πολιτικός microονοκράτορας πλέον πορευόταν ndashή σπρωχνόταν από τη δυναmicroική των γεγονότωνndash πλησίστιος προς την κοινοβουλευτική αυτοδυναmicroία Άλλωστε η ΕΔΑ για να τον διευκολύνει δεν κατέβασε υποψήφιους σε 24 από τις 55 εκλογικές περιφέ-ρειες εκεί όπου δεν προσέβλεπε στην εκλογή βουλευτή

Στιγmicroιότυπο από την κηδεία του Σοφοκλή Βενιζέλου τον

Η παραίτηση του Γεωργίου Παπανδρέου στα τέλη Δεκεmicro-

ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Πολλές όψεις της πολιτικής της κυβέρνησης είχαν τεθεί σε αmicroφισβήτηση από το τέλος της προηγούmicroενης δεκαετίας και η Ένωση Κέντρου φαινόταν να εκφράζει microια γενικό-τερη τάση του εκλογικού σώmicroατος για αλλαγή που διαπερνούσε όχι microόνο την εσωτε-ρική πολιτική και οικονοmicroική κατάσταση αλλά και τις διεθνείς σχέσεις της χώρας Η ηγεσία του κόmicromicroατος ήταν αναmicroφίβολα ατλαντική και παρέmicroενε microάλιστα επιφυλακτική έναντι της ανεξάρτητης πολιτικής της Γαλλίας θεωρώντας ότι η στρατηγική του προέ-δρου Ντε Γκωλ (De Gaulle) αδυνάτιζε τη συνοχή του ΝΑΤΟ Επίσης συmicromicroεριζόταν κατά βάση τη βασική αντίληψη της κυβέρνησης Καραmicroανλή για τον από Βορρά κίνδυνο και εmicroφανιζόταν ανήσυχη για την κάλυψη που παρείχε το ΝΑΤΟ σε περίπτωση laquoτοπικήςraquo βουλγαρικής επίθεσης στα βόρεια σύνορα της Ελλάδας Έτσι η κυβέρνηση της Ένω-σης Κέντρου θα ζητούσε την επανεπιβεβαίωση της ατλαντικής εγγύησης των βόρειων συνόρων ή σε διαφορετική περίπτωση την οικονοmicroική ενίσχυση της Ελλάδας ώστε να αυξηθούν οι αmicroυντικές δαπάνες σε επίπεδο τέτοιο που να εξασφαλίζεται microε εθνικά microέσα στο πλαίσιο laquoπροωθηmicroένης άmicroυναςraquo η Βόρεια Ελλάδα Παράλληλα όmicroως η ηγε-σία του Κέντρου ήταν επικριτική έναντι της πολιτικής των συντηρητικών κυβερνήσεων που αντιmicroετώπιζαν την ύφεση microε σκεπτικισmicroό και διαφοροποιείτο σαφώς έναντι της ΕΡΕ στο ζήτηmicroα του Κυπριακού Πρέπει όmicroως να σηmicroειωθεί ότι ενώ η Ένωση Κέντρου ευνοούσε αναmicroφίβολα από θέση αρχής την αναθεώρηση των συνθηκών της Ζυρίχης και του Λονδίνου του 1959 επειδή τις θεωρούσε παραβίαση της αρχής της αυτοδιά-θεσης δεν επιδίωκε την άmicroεση ανακίνηση του ζητήmicroατος Ενδεικτική της νέας ατmicroόσφαιρας που επικρατούσε ήταν η πολιτική της βραχύβιας κυβέρνησης Πιπινέλη που διαδέχθηκε την κυβέρνηση Καραmicroανλή και στηριζόταν σε

Η ηγεσία της laquoΈνωσης Κέντρουraquo παρέmicroενε επιφυλακτική απένα-

Όταν η κυβέρνηση Καραmicroανλή παραιτήθηκε τον Ιούνιο του 1963 microε αφορmicroή τη διαφωνία του πρωθυπουργού microε το στέmicromicroα για το ταξίδι στο Λονδίνο η ελληνική εξωτερική πολιτική αντιmicroετώπιζε όπως προαναφέρθηκε σειρά διληmicromicroάτων που αφορούσαν κυρίως την προσαρmicroογή της στις νέες διεθνείς συνθήκες και ιδιαί-τερα τη microετάβαση στην ύφεση

ψήφο εmicroπιστοσύνης της ΕΡΕ (Ιούνιος-Σεπτέmicroβριος 1963) Ο Πιπινέλης βετεράνος διπλωmicroάτης και στενά συνδεόmicroενος microε τα ανάκτορα προσπάθησε να επιταχύνει τη διαδικασία οmicroαλοποίησης των ελληνοβουλγαρικών σχέσεων Η κυβέρνηση Καραmicroανλή είχε ήδη πραγmicroατοποιήσει τον Δεκέmicroβριο του 1962 κάποια στροφή στην πολιτική της ζητώντας την παράλληλη συζήτηση των ελληνοβουλγαρικών εκκρεmicroοτήτων microε τη ρύθ-microιση για την καταβολή πολεmicroικής αποζηmicroίωσης που προέβλεπε η συνθήκη ειρήνης του 1947 επιφυλασσόmicroενη πάντως να αποδεχτεί οποιαδήποτε συmicroφωνία microόνο αφού θα είχε επιλυθεί το ζήτηmicroα των πολεmicroικών επανορθώσεων Το ζήτηmicroα εξακολουθούσε να βρίσκεται σε στασιmicroότητα εν τούτοις το καλοκαίρι του 1963 έως ότου αποφασιστεί η επανάληψη των συνοmicroιλιών για τον Οκτώβριο του 1963 οπότε και διαφαινόταν η τάση προσέγγισης στις θέσεις των δύο χωρών Η επανάληψη των συνοmicroιλιών επρόκειτο όmicroως και πάλι να αναβληθεί λόγω της προκήρυξης νέων εκλογών για τις 3 Νοεmicroβρίου Αναmicroφίβολα για την αναβολή πρυτάνευσε και η σκέψη ότι επανάληψη των συνοmicroιλιών microεσούσης της προεκλογικής περιόδου θα είχε επιπτώσεις στο πολιτικό κλίmicroα καθώς microε τη χαλάρωση της έντασης θα ευνοείτο η Αριστερά Ακολούθησαν στη συνέχεια νέες εκλογές τον Φεβρουάριο του 1964 αφού η Ένωση Κέντρου δεν εξασφάλισε αυτοδύναmicroη πλειοψηφία στη Βουλή τον Νοέmicroβριο Οι δια-πραγmicroατεύσεις επρόκειτο να επαναρχίσουν την άνοιξη του 1964 και να ολοκληρωθούν στο τέλος Ιουνίου Η Ελλάδα θα εξασφάλιζε microόνο 7 εκατοmicromicroύρια δολάρια έναντι των 45 που προβλέπονταν για πολεmicroική αποζηmicroίωση αλλά ήταν προφανές ότι δεν υπήρχε πολιτική αλλά ενδεχοmicroένως ούτε και οικονοmicroική δυνατότητα για την εξασφάλιση ενός ποσού που θα προσέγγιζε τις αρχικές ελληνικές απαιτήσεις Παράλληλα συmicroφω-νήθηκε η ανάπτυξη της διmicroερούς οικονοmicroικής συνεργασίας και συνάφθηκε microια συmicroφω-νία που προέβλεπε τη χρήση των ποτάmicroιων υδάτων που διέσχιζαν τις δύο χώρες Η πολιτική σηmicroασία της οmicroαλοποίησης υπογραmicromicroίστηκε κατά την επίσκεψη του Έλληνα υπουργού Εξωτερικών Σταύρου Κωστόπουλου τον Σεπτέmicroβριο του 1964 στη Σόφια και αυτή έγκειτο ασφαλώς στο γεγονός ότι οι δύο πλευρές αποκήρυσσαν τις εδαφικές διεκδικήσεις και συmicroφωνούσαν ότι θα χρησιmicroοποιούσαν αποκλειστικά ειρηνικά microέσα για την επίλυση των microεταξύ τους διαφορών Η οmicroαλοποίηση των ελληνοβουλγαρικών σχέσεων το καλοκαίρι του 1964 αν και αποτέλεσε το τέλος microιας πολιτικής που είχε εγκαινιαστεί τον Δεκέmicroβριο του 1962 είχε πιθανότατα επισπευστεί ενόψει της πίεσης

που αντιmicroετώπιζε η Ελλάδα από την τουρκική πλευρά στο Κυπριακό microε συνέπεια να αισθάνεται την ανάγκη κλεισίmicroατος εκκρεmicroών θεmicroάτων που χωρίς να αφορούν ζωτικά της συmicroφέροντα συνιστούσαν αναχρονισmicroό και δυσχέραιναν τη γενική πολιτική της θέση στα Βαλκάνια και διεθνώςΈνα άλλο ζήτηmicroα επί του οποίου επιτεύχθηκε διαφοροποιηmicroένος χειρισmicroός σε σχέση microε την πολιτική των κυβερνήσεων Καραmicroανλή ήταν η ρύθmicroιση του προπολεmicroικού δηmicroο-σίου χρέους Το χρέος αυτό αφορούσε δάνεια που είχαν συναφθεί κατά κύριο λόγο κατά την περίοδο του Μεσοπολέmicroου αλλά υπήρχαν οφειλές και από δάνεια της εποχής του Τρικούπη δηλαδή των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα Η εξυπηρέτηση των δανείων είχε σταmicroατήσει το 1940 και στις συνθήκες εmicroφυλίου πολέmicroου έως το 1949 αλλά και ανασυγκρότησης αmicroέσως microετά οι δικαιούχοι κατά κύριο λόγο Αmicroερικανοί και Βρετανοί είχαν αποφύγει να ασκήσουν πίεση για την επανάληψη της εξυπηρέτησης του χρέους Η πίεση σταδιακά κλιmicroακούmicroενη άρχισε από το 1954 αλλά η ελληνική κυβέρνηση ήταν σε θέση να την αντιmicroετωπίζει επικαλούmicroενη κυρίως πολιτικούς αλλά και οικονοmicroικούς λόγους Η Ελλάδα προσπαθούσε να σταθεροποιήσει την οικονοmicroία και να εισέλθει σε αναπτυξιακό στάδιο και στην περίπτωση που υποχρεωνόταν σε ρύθmicroιση που θα επιβάρυνε τα οικονοmicroικά της θα microπορούσε να προκληθεί κοινωνική και πολιτική αποσταθεροποίηση Η επιχειρηmicroατολογία αυτή εξασθενούσε microε την πάροδο του χρόνου και τον Νοέmicro-βριο του 1962 η κυβέρνηση Καραmicroανλή προχωρούσε σε ρύθmicroιση του προπολεmicroικού δηmicroοσίου χρέους για τους Αmicroερικανούς οmicroολογιούχους Αν και από τακτική άποψη η ρύθmicroιση αυτή διευκόλυνε την Αθήνα αφού απαλλασσόταν πλέον από το αυτονόητο βάρος της αmicroερικανικής πολιτικής πίεσης το ζήτηmicroα δεν έκλεινε εκεί αφού το χρέος σε δολάρια δεν υπερέβαινε το 17 του συνολικού χρέους ενώ πολύ σηmicroαντικότερο ήταν το χρέος σε στερλίνες που συνιστούσε περίπου το 80 του χρέους Αφού η ελληνική οικονοmicroία είχε από τις αρχές της δεκαετίας του 1960 εισέλθει σε αναπτυξιακή τροχιά και το κυριότερο υπήρχε επείγουσα ανάγκη προσέλκυσης κεφαλαίων για τη χρηmicroα-τοδότηση έργων υποδοmicroής και βιοmicroηχανικών επενδύσεων η ρύθmicroιση του προπολεmicroι-κού χρέους ήταν αναγκαία microε δεδοmicroένη άλλωστε τη βρετανική επιρροή στις διεθνείς χρηmicroαταγορές Η βασική διαφωνία συνίστατο στη ρύθmicroιση ενός δανείου του 1931 που είχε συναφθεί microε ρήτρα πολλαπλών νοmicroισmicroάτων δίνοντας έτσι τη δυνατότητα στους

Ο Παναγιώτης Πιπινέλης επι-δόθηκε στην επιτάχυνση των

οmicroολογιούχους να ζητήσουν την πληρωmicroή τους σε άλλο νόmicroισmicroα για να προστατευτούν από την υποτίmicroηση της στερλίνας του 1931 Η κυβέρνηση Καραmicroανλή είχε παραmicroείνει αmicroετακίνητη στο αίτηmicroα αυτό των οmicroολογιούχων και τελικά ήταν η κυβέρνηση Πιπινέλη που επεξεργάστηκε microια συmicroβιβαστική πρόταση ανταλλαγής παλαιών προς νέες οmicroολο-γίες Η πρόταση αυτή επέτρεψε microια αρχική προσέγγιση των θέσεων των δύο πλευρών Το σηmicroαντικότερο πλεονέκτηmicroα της Βρετανίας στη διαπραγmicroάτευση ήταν η υπόσχεσή της να συmicromicroετάσχει στους οmicroίλους χρηmicroατοδότησης της ανάπτυξης και της άmicroυνας η οποία συνδέθηκε microε τη ρύθmicroιση του χρέους Η κυβέρνηση microειοψηφίας της Ένωσης Κέντρου είχε γνωστοποιήσει στη βρετανική ότι δεν θα microπορούσε παρά την προσέγγιση απόψεων που είχε επιτευχθεί να ανακοινώσει τη ρύθmicroιση του χρέους ενόψει των νέων εκλογών του Φεβρουαρίου του 1964 ζητούσε όmicroως την εν τω microεταξύ ανακοίνωση της συmicromicroετοχής της Βρετανίας στους οmicroίλους Η άρνηση του Λονδίνου καθιστούσε σαφές ότι τα περιθώρια είχαν στενέψει για την ελληνική πλευρά γεγονός που επρόκειτο να αντιληφθεί και ο υπουργός αναπληρωτής Συντονισmicroού Ανδρέας Παπανδρέου τον Μάιο του 1964 κατά τις συζητήσεις του microε τους Βρετανούς στο Λονδίνο Η ρύθmicroιση συmicroφωνήθηκε τότε και αποτέλεσε τη βάση της επίσηmicroης ανακοίνωσης της ελληνικής κυβέρνησης της 15ης Ιουλίου Η ρύθmicroιση δεν δικαίωσε τις ελληνικές προσδοκίες για την εισροή σηmicroαντικών βρετανικών κεφαλαίων αποτελούσε όmicroως την προϋπόθεση για ένα είδος νοmicroιmicroοποίησης της Ελλάδας από τις διεθνείς αγορές κεφαλαίου αλλά και έναντι κυβερνήσεων από τις οποίες υπήρχε προσδοκία βοήθειας Το κεντρικό ζήτηmicroα όmicroως που κατέστησε εξαιρετικά ενδιαφέρουσα την εξωτερική πολιτική της χώρας στο διάστηmicroα αυτό ήταν η ανακίνηση του Κυπριακού Η Ένωση Κέντρου θεωρούσε τη συmicroφωνία της Ζυρίχης ασύmicroβατη microε την αρχή της αυτοδιάθεσης και είχε καταστήσει σαφές στην αmicroερικανική πλευρά ότι η θεmicroελιώδης διαφωνία της microε την εξωτερική πολιτική των κυβερνήσεων ΕΡΕ δεν αφορούσε τον γενικό προσανατολι-σmicroό της Ελλάδας προς το ΝΑΤΟ αλλά τη ρύθmicroιση του Κυπριακού το 1959 Δεδοmicroένης όmicroως της πολιτικής συγκυρίας τον Νοέmicroβριο του 1963 όπου η Ένωση Κέντρου είχε εξασφαλίσει σχετική microόνο κοινοβουλευτική πλειοψηφία και επιδίωκε να εδραιώσει τη θέση της microε νέες εκλογές στις αρχές του 1964 η νέα κυβέρνηση υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου και υπουργό Εξωτερικών τον Σοφοκλή Βενιζέλο ηγέτη της συντηρητικής πτέρυγας του Κέντρου δεν έβλεπε ευνοϊκά την ανακίνηση του ζητήmicroατος Όταν στις

Κατά τα τέλη Φεβρουαρίου του 1964 οι Αθηναίοι παρεmicroβαί-

30 Νοεmicroβρίου ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος έθεσε παρά ταύτα το ζήτηmicroα προτείνοντας την αναθεώρηση 13 σηmicroείων του συντάγmicroατος της Κυπριακής Δηmicroοκρατίας microε στόχο την απάλειψη του δικαιώmicroατος βέτο σε διάφορους τοmicroείς της κρατικής λειτουργίας που διέθεταν οι Τουρκοκύπριοι η ελληνική κυβέρνηση αιφνιδιάστηκε και δυσαρεστήθηκε Προσπάθεια του Βενιζέλου ήταν πλέον να θέσει το Κυπριακό στο πλαίσιο των συmicromicroα-χικών σχέσεων της Ελλάδας σε συνεργασία microε την Τουρκία και τη Βρετανία καθώς οι τρεις χώρες ήταν εγγυήτριες δυνάmicroεις του καθεστώτος του 1959 Ακολούθησε όmicroως νέος αιφνιδιασmicroός στις 21 και 22 Δεκεmicroβρίου microε την έκρηξη των ενόπλων συγκρού-σεων στην Κύπρο microεταξύ των δύο κοινοτήτων και της προσπάθειας του Μακαρίου να επιβληθεί στους Τουρκοκυπρίους Ο Βενιζέλος αποδοκίmicroασε την πολιτική αυτή αρνήθηκε να ενισχύσει τις ένοπλες οmicroάδες microε πολεmicroικό υλικό και πολύ περισσότερο να επέmicroβει στρατιωτικά στο νησί όπως του ζητήθηκε από το ελληνικό γενικό επιτελείο Η καmicroπή ήταν ενδιαφέρουσα αφού το ελληνικό γενικό επιτελείο πάγια προσανατο-λισmicroένο στον από Βορρά κίνδυνο ευνοούσε microια πιο ενεργή εmicroπλοκή στην Κύπρο θεωρώντας ότι στη συγκεκριmicroένη περίπτωση η στρατιωτική επέmicroβαση της Ελλάδας στο νησί δεν αποδυνάmicroωνε την ελληνική άmicroυνα στον Βορρά Το βασικό microέληmicroα του Βενιζέλου ήταν εκτός από την αποτροπή εmicroπλοκής της Ελλάδας σε σύγκρουση microε την Τουρκία να microην επηρεάσει το Κυπριακό τη συmicromicroετοχή της Ελλάδας στη δυτική συmicromicroα-χία και ειδικότερα να αποτρέψει πιθανή αντίθεση της Αθήνας microε την Ουάσινγκτον ή την ευθυγράmicromicroιση της Αθήνας microε επιλογές της Λευκωσίας που είχαν αντιδυτική αιχmicroή Το σηmicroείο αυτό αφορούσε ιδίως την τάση της Λευκωσίας να εξασφαλίσει τη συνδροmicroή των Αδεσmicroεύτων και ακόmicroα περισσότερο της Σοβιετικής Ένωσης αφού η Μόσχα εmicroφανιζόταν πρόθυmicroη στο τέλος του 1963 να συνδράmicroει τους Ελληνοκυπρίους στο Συmicroβούλιο Ασφαλείας των Ηνωmicroένων Εθνών Η πολιτική του Βενιζέλου microπορεί συνε-πώς να συνοψιστεί στην επιδίωξη αποτροπής της αποσταθεροποίησης του γενικότε-ρου πλέγmicroατος συmicromicroαχιών και συνεργασιών της Αθήνας ή microε άλλα λόγια την αποτροπή της υπαγωγής της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής στις προδιαγραφές ενός ιδιαίτερου είδους χειρισmicroού του Κυπριακού που επιβαλλόταν από τη Λευκωσία Τον Ιανουάριο του 1964 η υπηρεσιακή κυβέρνηση που επρόκειτο να διενεργήσει τις εκλογές του Φεβρουαρίου του 1964 κινούmicroενη στο πλαίσιο που είχε προδιαγράψει η πολιτική του Βενιζέλου τάχθηκε υπέρ της αποδοχής των σχεδίων των Ηνωmicroένων Πολι-

τειών που προέβλεπαν την αποστολή πολυεθνικής ειρηνευτικής δύναmicroης αποτελούmicroε-νης από κράτη-microέλη του ΝΑΤΟ στην Κύπρο Τα σχέδια απορρίφθηκαν από τον Μακάριο ο οποίος πέτυχε microέσω του Συmicroβουλίου Ασφαλείας των Ηνωmicroένων Εθνών την αποστολή ειρηνευτικής δύναmicroης και την έναρξη microεσολάβησης κατά τρόπο που διασφάλιζε την κυριαρχία των Ελληνοκυπρίων στην Κυπριακή Δηmicroοκρατία Τα δεδοmicroένα άλλαζαν συνε-πώς για τη νέα κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου που προέκυψε microετά την ευρύτατη επικράτηση του κόmicromicroατος αυτού κατά τις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου Ο Βενιζέλος είχε πεθάνει κατά την προεκλογική εκστρατεία και ο Παπανδρέου απέκτησε τον έλεγχο της εξωτερικής πολιτικής Η αποστολή της ειρηνευτικής δύναmicroης των Ηνωmicroένων Εθνών του επέτρεπε να θέτει θέmicroα αυτοδιάθεσης η οποία ωστόσο προσέκρουε στην αmicroε-ρικανική πολιτική που λάmicroβανε υπόψη τις αντιρρήσεις της Τουρκίας Η Ουάσινγκτον microετά τον Μάρτιο του 1964 οπότε εγκαταστάθηκε στην Κύπρο η δύναmicroη των Ηνωmicroένων Εθνών κατανοούσε ότι το ζήτηmicroα έπρεπε να λυθεί υπέρ των απόψεων της ελληνικής και της ελληνοκυπριακής πλευράς microε microια microορφή ένωσης Ταυτόχρονα όmicroως επιδίωκε την εξεύρεση του καταλληλότερου ανταλλάγmicroατος για να αποτραπεί η αποξένωση της Τουρκίας από την ατλαντική συmicromicroαχία Στο σηmicroείο αυτό εντοπιζόταν η δυσκολία της Αθήνας από τη microια πλευρά κατανοούσε τις ατλαντικές επιδιώξεις και ανησυχούσε από τη ροπή της πολιτικής του Μακαρίου για εξασφάλιση διεθνούς υποστήριξης από τους Αδεσmicroεύτους και τη Σοβιετική Ένωση από την άλλη πλευρά όmicroως δεν microπορούσε να συνηγορήσει σε εδαφικό αντάλλαγmicroα προς την Τουρκία χωρίς να αποξενώσει το ελληνοκυπριακό στοιχείο αλλά και την ελληνική κοινή γνώmicroη που θεωρούσε microειοδοσία οποιαδήποτε διευθέτηση θα περιείχε εδαφικό αντάλλαγmicroα προς την Τουρκία Η αδυνα-microία της κυβέρνησης Παπανδρέου να ισορροπήσει και να επιτύχει αποδεκτή διευθέτηση από την Τουρκία τους Αmicroερικανούς οι οποίοι απέτρεψαν microια τουρκική επέmicroβαση στο νησί τον Ιούνιο του 1964 και από την ελληνοκυπριακή πλευρά θα αποτελούσε το βασικό στοιχείο δοκιmicroασίας των ελληνοαmicroερικανικών σχέσεων Πρέπει να σηmicroειωθεί ότι η εmicromicroονή της Αθήνας σε ένωση χωρίς αντάλλαγmicroα ως σχήmicroα που θα επέτρεπε τη laquoνατοποίησηraquo της Κύπρου σύmicroφωνα microε τη σχετική ρητορική φόρmicroουλα του Γεωργίου Παπανδρέου δεν έβρισκε κατανόηση ούτε από τον συνήθως επικριτικό προς την Ουά-σινγκτον Ντε Γκωλ (De Gaulle) ο οποίος δεν έκρυβε από τον Έλληνα πρωθυπουργό την ανάγκη κάποιου συmicroβιβασmicroού microε την Τουρκία

Τον Νοέmicroβριο του 1963 ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος (αρι-

Στιγmicroιότυπο από την υποδοχή που επεφύλαξαν στο πρωθυ-

Συνεπώς όταν ο Παπανδρέου αποδεχόταν τελικά την αmicroερικανική microεσολάβηση στο Κυπριακό microε την αποστολή Άτσεσον (Acheson) στη Γενεύη δεν ήταν καθόλου βέβαιο ότι η ελληνική κυβέρνηση θα ήταν σε θέση να καταλήξει σε microια συmicroφωνία microε τους Αmicroερικανούς και τους Τούρκους στο Κυπριακό χωρίς τη συγκατάνευση του Μακαρίου Επρόκειτο αναmicroφίβολα για την εκδήλωση σοβαρής ασυmicroβατότητας microεταξύ ατλαντικών προσανατολισmicroών και ειδικών εθνικών συmicroφερόντων όπως αυτά εκλαmicroβάνονταν από την πλειοψηφία της ελληνικής κοινής γνώmicroης και τους Ελληνοκυπρίους

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΗ οικονοmicroική laquoκληρονοmicroιάraquo της Ένωσης Κέντρου Ανεξάρτητα από τη σύνθεσή της τις προθέσεις της και το πρόγραmicromicroά της η κυβέρ-νηση της Ένωσης Κέντρου κληρονόmicroησε το 1964 microια οικονοmicroική κατάσταση εντε-λώς διαφορετική από εκείνη που τα κόmicromicroατα του Κέντρου είχαν κληροδοτήσει στον Ελληνικό Συναγερmicroό το 1952 Ο όρος laquoκληρονοmicroιάraquo βέβαια δεν έχει την έννοια ότι η οικονοmicroική κατάσταση που παρέλαβε η Ένωση Κέντρου υπήρξε αποκλειστικά πολι-τικό προϊόν των κυβερνήσεων της ΕΡΕ Αν και ο κρατικός παρεmicroβατισmicroός ήταν έντο-νος υπήρχαν παράγοντες που δεν microπορούσε να επηρεάσει το κράτος και από τους οποίους εξαρτιόταν η ισορροπία της ελληνικής οικονοmicroίας όπως η διεθνής αγορά αγροτικών προϊόντων και οι άδηλοι πόροι Δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η ΕΚ είχε πρό-θεση να εφαρmicroόσει ριζικά διαφορετική οικονοmicroική πολιτική Στην πραγmicroατικότητα οι πρωτοβουλίες της κυβέρνησης Γ Παπανδρέου στο σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα κατά το οποίο άσκησε την εξουσία κινήθηκαν στο ίδιο microήκος κύmicroατος microε την πρώτη φάση της καραmicroανλικής περιόδου (1956-1957) Στο γενικό πλαίσιο microιας χαλαρής εισοδηmicroατικής πολιτικής η έmicroφαση δόθηκε στην εξασφάλιση microεγαλύτερου εισοδή-microατος για τους αγρότες microε την αναδιανοmicroή κρατικών πόρων microέσω της συγκέντρωσης της παραγωγής και της ενίσχυσης των αγροτικών τιmicroών Η πολιτική αυτή είχε επικρι-θεί όταν εφαρmicroόστηκε ηπιότερα από τις κυβερνήσεις Καραmicroανλή διότι νοθεύοντας τον microηχανισmicroό των τιmicroών έστρεφε τους αγρότες σε επιδοτούmicroενες καλλιέργειες και τους εmicroπόδιζε να προσαρmicroοστούν στη διεθνή αγορά Με αυτόν τον τρόπο η κυβέρ-νηση Παπανδρέου προσέκρουσε στο πρώτο στοιχείο της laquoκληρονοmicroιάςraquo της την υστέρηση στην αναγκαία αναδιάρθρωση των καλλιεργειών και την προσαρmicroογή τους στα δεδοmicroένα της διεθνούς αγοράς Ενώ τα έτη 1963-1964 το αγροτικό προϊόν ήταν αυξηmicroένο καmicroία πρόοδος δεν συντελέστηκε ως προς την αναδιάρθρωση των καλλι-εργειών Αντίθετα το 1964 σηmicroειώθηκε οπισθοδρόmicroηση διότι microειώθηκε η καλλιέρ-γεια του βαmicroβακιού ενώ αυξήθηκε η ndashmicroη επιθυmicroητήndash καλλιέργεια του σιταριού η οποία όmicroως ενθαρρυνόταν microέσω της κρατικής συγκέντρωσης του προϊόντος Το microεγα-λύτερο microέρος της παραγωγής κατέληξε στις κρατικές αποθήκες χωρίς να υπάρχει

Το 1964 προκλήθηκε έντονος κλονισmicroός της εmicroπιστοσύνης

δυνατότητα άmicroεσης διάθεσής του Για τη συγκέντρωση σίτου λαδιού και καπνού το 1964 η κυβέρνηση κατέβαλε 47 δισεκατοmicromicroύρια δραχmicroές δηλαδή 22 φορές περισ-σότερα από όσα είχαν καταβληθεί το προηγούmicroενο έτος Το ποσό ndashπου ξεπερνούσε σε αξία την καθαρή εισροή κεφαλαίων από το εξωτερικόndash ήταν τεράστιο σε σχέση microε τα δεδοmicroένα της ελληνικής οικονοmicroίας Χρηmicroατοδοτήθηκε από το εκδοτικό προνόmicroιο (microε έκδοση χαρτονοmicroίσmicroατος) προκαλώντας αναταράξεις στην εmicroπιστοσύνη προς το νόmicroισmicroα της χώρας κύριο χαρακτηριστικό των οποίων υπήρξε η microεγάλη ζήτηση χρυσών λιρών (ως αποτέλεσmicroα και της διεθνούς τάσης κερδοσκοπίας επί του χρυ-σού) και η υστέρηση στην εισροή άδηλων πόρων Οπωσδήποτε πάντως επρόκειτο για microία πολιτική που ndashπαρά τα εmicroφανή πολιτικά πλεονεκτήmicroατά τηςndash δυσχέραινε την εφαρmicroογή των επιβεβληmicroένων αναδιαρθρώσεων της γεωργικής παραγωγήςΤο δεύτερο στοιχείο της laquoκληρονοmicroιάςraquo ήταν η σύνθεση των συναλλαγmicroατικών εσό-δων της ελληνικής οικονοmicroίας Το βασικό στοιχείο αδυναmicroίας εν προκειmicroένω ήταν η ατονία των εξαγωγών της χώρας Η αξία τους ήταν εξαρτηmicroένη από τις φθίνουσες διεθνείς τιmicroές ορισmicroένων αγροτικών προϊόντων ενώ οι βιοmicroηχανικές εξαγωγές παρέ-microεναν σε χαmicroηλά επίπεδα Όπως είδαmicroε η κυβέρνηση της ΕΡΕ αποχώρησε από την εξουσία στο σηmicroείο εκείνο που η διαρκής αύξηση των εισαγωγών σε αντίθεση προς τη στασιmicroότητα των εξαγωγών δηmicroιουργούσε τόσο microεγάλο έλλειmicromicroα στο ισοζύγιο πληρωmicroών ώστε οι άδηλοι πόροι ndashως microέγεθος ευmicroετάβλητοndash δεν επαρκούσαν για να το καλύπτουν και αναγκαστικά η χώρα στράφηκε στον εξωτερικό δανεισmicroό Μόνο έτσι microπορούσε να εξασφαλίσει τη διατήρηση του συναλλαγmicroατικού αποθέmicroατος στο οποίο στηριζόταν η δραχmicroή η εmicroπιστοσύνη των ξένων κεφαλαιούχων και η πιστοληπτική ικανότητα της Ελλάδας

Ισοζύγιο πληρωmicroώνΤο 1964 τα φαινόmicroενα αυτά διογκώθηκαν Οι εισαγωγές αυξήθηκαν κατά 100 εκα-τοmicromicroύρια δολάρια και οι άδηλοι πόροι microειώθηκαν λόγω του Κυπριακού αλλά και του φόβου αναζωπύρωσης του πληθωρισmicroού (το πληθωριστικό σύνδροmicroο της Κατοχής ήταν πρόσφατο) Το έλλειmicromicroα του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών αυξήθηκε κατά 173 εκατοmicromicroύρια δολάρια έναντι 57 εκατοmicromicroυρίων το 1963 Σε αυτό συνέβαλε και η άνοδος των διεθνών τιmicroών των εισαγόmicroενων προϊόντων περίπου κατά 33 Ακόmicroη

και αν οι εισαγωγές είχαν παραmicroείνει σταθερές σε όγκο το έλλειmicromicroα θα είχε διο-γκωθεί Παρά την αύξηση του εξωτερικού δηmicroόσιου δανεισmicroού το συναλλαγmicroατικό απόθεmicroα συρρικνώθηκε πάλι σε επίπεδα που κάλυπταν τις εισαγωγές τεσσάρων microηνών Ήταν το ψυχολογικό όριο κάτω από το οποίο η εmicroπιστοσύνη στη δραχmicroή και οι εισροές κεφαλαίων κινδύνευαν άmicroεσαΜπροστά στο πρόβληmicroα αυτό η κυβέρνηση έπραξε ότι και η προκάτοχός της για να εξασφαλίσει συναλλαγmicroατικούς πόρους δανείστηκε από το εξωτερικό Η διαφορά microε την προκάτοχό της ήταν ότι η νέα κυβέρνηση ξεπέρασε κάθε microεταπολεmicroικό προ-ηγούmicroενο Το ποσό των 50 εκατοmicromicroυρίων δολαρίων που κυρίως προήλθε από δάνεια αmicroερικανικών τραπεζών εντός του 1964 ήταν 30 φορές microεγαλύτερο από το αντίστοιχο ποσό του προηγούmicroενου έτους Βέβαια ο δανεισmicroός εκ microέρους microιας αναπτυσσόmicroενης χώρας δεν ήταν κατrsquo ανάγκην σφάλmicroα αρκεί το προϊόν του να διοχετεύονταν σε επεν-δύσεις Αντίθετα το 1964 η δρακόντεια microερίδα των δανείων απορροφήθηκε για την κάλυψη του ελλείmicromicroατος του ισοζυγίου πληρωmicroών Για να microπορέσει να προσελκύσει δανειακούς πόρους η Ελλάδα αναγνώρισε το προπολεmicroικό δηmicroόσιο χρέος της προς τους Βρετανούς οmicroολογιούχους Έτσι οι συνολικές υποχρεώσεις της σε συνάλλαγmicroα αυξήθηκαν κατά 20 microόνο microέσα στο 1964 Η αmicroερικανική βοήθεια πλέον δεν υπήρχε Το 1963 τελευταίο έτος των κυβερνήσεων της ΕΡΕ η εξυπηρέτηση του εξωτερικού δηmicroόσιου χρέους απορρόφησε ποσό που αντιστοιχούσε στο 3 των εξαγωγών Το 1964 το ποσοστό ανήλθε σε 8 Οι προο-πτικές δεν ήταν ευοίωνες όχι microόνο λόγω της αύξησης του δανεισmicroού αλλά και διότι οι επιχειρήσεις που είχαν εισάγει κεφάλαια microε τον νόmicroο 26871953 θα ασκούσαν το δικαίωmicroα εξαγωγής των κερδών τους σε συνάλλαγmicroα Η microεγαλύτερη από τις επενδύ-σεις της κατηγορίας αυτής ήταν του συγκροτήmicroατος Esso PappasΟ microόνος τοmicroέας που δικαιολογούσε αισιοδοξία ήταν ακριβώς η εισροή ιδιωτικών κεφα-λαίων που το 1964 έφτασαν τα 106 εκατοmicromicroύρια δολάρια έναντι 91 εκατοmicromicroυρίων το 1963 Το ήmicroισυ ήταν επιχειρηmicroατικά κεφάλαια τα οποία είχαν προσελκυστεί microε τον νόmicroο 26871953 ενώ τα υπόλοιπα microη επιχειρηmicroατικά που προορίζονταν για επενδύ-σεις σε ακίνηταΤο 1965 οι συναλλαγmicroατικές εισπράξεις από άδηλους πόρους αυξήθηκαν όχι όmicroως ταχύτερα από τις εισαγωγές που σηmicroείωσαν καταλυτική αύξηση 17 έναντι 7 των

Μία από τις microεγαλύτερες επεν-δύσεις του 1964 στον τοmicroέα

εισαγωγών Η πολιτική αστάθεια και η αύξηση της κατανάλωσης υπήρξαν στο σηmicroείο αυτό καθοριστικές Το εmicroπορικό έλλειmicromicroα διευρύνθηκε κατά 122 εκατοmicromicroύρια δολάρια (φθάνοντας τα 645 εκατοmicromicroύρια) Αντίστοιχα το έλλειmicromicroα τρεχουσών συναλλαγών σηmicroείωσε άλmicroα στα 233 εκατοmicromicroύρια δολάρια έναντι 173 εκατοmicromicroυρίων το 1964 Η πίεση στην ελληνική οικονοmicroία θα ήταν αβάστακτη αν δεν υπήρχαν οι εισροές κεφαλαίων που έφτασαν τα 182 εκατοmicromicroύρια δολάρια Πρέπει όmicroως να σηmicroειωθεί ότι το ήmicroισυ των κεφαλαίων αυτών επενδύονταν microε αποτέλεσmicroα την αύξηση των εισα-γωγών κεφαλαιουχικού εξοπλισmicroού (πάνω από το ένα τρίτο των εισαγωγών κατά τη διετία 1964-1965 αφορούσαν κεφαλαιουχικό εξοπλισmicroό) Η βιοmicroηχανική δραστηριό-τητα άρχισε να αποτυπώνεται και στις εξαγωγές Οι εξαγωγές βιοmicroηχανικών προϊόντων ndashαν και σε πολύ χαmicroηλό ύψος απόλυτων τιmicroώνndash παρουσίασαν εντυπωσιακή ποσοστιαία αύξηση (56 το 1965 και 69 το 1964) Το αποτέλεσmicroα ήταν να ενταθεί η πίεση στο συναλλαγmicroατικό απόθεmicroα της Ελλάδας το οποίο περιορίστηκε το 1965 σε 235 εκατοmicromicroύρια και επαρκούσε microόλις για εισαγωγές ενός τριmicroήνου Για να αντιmicroετωπίσει τις πιέσεις το δηmicroόσιο προέβη σε νέο εξωτερικό δανεισmicroό Το συνολικό εξωτερικό χρέος της χώρας ανέβηκε από 550 εκατοmicromicroύρια δολά-ρια το 1964 σε 673 εκατοmicromicroύρια το 1965 Η προσπάθεια για την εξεύρεση δανείων συνάντησε πολλά εmicroπόδια και πραγmicroατοποιήθηκε microε δυσmicroενείς όρους

ΑΕΠΜέσα στο πλαίσιο αυτό πρέπει να αξιολογηθεί η εντυπωσιακή αύξηση του ΑΕΠ κατά 85 (σε σταθερές τιmicroές) το 1964 Το ποσοστό αυτό ήταν από τα υψηλότερα της τελευταίας δεκαετίας και microάλιστα σε έτος microε χαmicroηλή παραγωγή λαδιού Οφειλόταν κυρίως στην αύξηση της αξίας του βιοmicroηχανικού προϊόντος κατά 106 και βέβαια στην αύξηση του γεωργικού προϊόντοςΕντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι το έτος 1965 στη διάρκεια του οποίου υπήρξαν διαδοχικές κυβερνητικές microεταβολές το ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 75 Σε microεγάλο βαθmicroό η αύξηση του ΑΕΠ ήταν αποτέλεσmicroα της υπερβάλλουσας ζήτησης που είχε ως απο-τέλεσmicroα τη σηmicroαντική αύξηση των εισαγωγών και την ανησυχητική άνοδο των τιmicroών Ο δείκτης τιmicroών καταναλωτή ανήλθε κατά 5 έναντι 15 το 1964 και 13 το 1963 Το microεγαλύτερο microέρος των ανατιmicroήσεων εκδηλώθηκε προς το τέλος του έτους Ήδη

όmicroως από την άνοιξη είχε εκδηλωθεί microεγάλη ζήτηση χρυσών λιρών που έδειχνε την ανησυχία του κοινού για τη σταθερότητα της δραχmicroής Η Τράπεζα της Ελλάδος είχε ζητήσει τη λήψη έκτακτων microέτρων από τον Φεβρουάριο του 1965 τα οποία δεν έγιναν δεκτά από την κυβέρνηση της ΕΚ Έως τον Ιούλιο η Τράπεζα της Ελλάδος συνέχισε να πουλά χρυσές λίρες Στη συνέχεια επί των microεταβατικών κυβερνήσεων ακολουθήθηκε πολιτική ελαστικής τιmicroής παρέmicroβασης που φάνηκε προς στιγmicroήν να έχει αποτελέσmicroατα Αλλά τον Νοέmicroβριο εκδηλώθηκε αναθέρmicroανση στην αγορά της χρυσής λίρας Έτσι τον Δεκέmicroβριο υιοθετήθηκαν αυστηρότερα microέτρα και καταργήθηκε η ελεύθερη αγορά χρυσών λιρών Ταυτόχρονα εφαρmicroόστηκε σφικτότερη πιστωτική πολιτική για να περι-οριστεί η προσφορά χρήmicroατος Έτσι microόνο συγκρατήθηκε η αύξηση της νοmicroισmicroατικής κυκλοφορίας στα επίπεδα του 1964 Όπως σηmicroείωνε εν κατακλείδι ο Γ Μαύρος ως διοικητής της Εθνικής Τράπεζας laquoτο 1965 υπήρξεν έτος δοκιmicroασίας διά την ελληνικήν οικονοmicroίαν λόγω της αυξήσεως της πιέσεως επί των τιmicroών εις την αγοράν του χρυσού και εις το ισοζύγιον των εξωτερικών πληρωmicroώνraquo

ΕπενδύσειςΕίναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι το 1964 οι ακαθάριστες ιδιωτικές επενδύσεις παγίου κεφαλαίου παρουσίασαν εντυπωσιακή αύξηση κατά 223 έναντι 149 του 1963 Τη microεγαλύτερη αύξηση παρουσίασαν οι ιδιωτικές επενδύσεις στη βιοmicroηχανία που έφτασαν σε ποσοστό-ρεκόρ 366 έναντι 272 το 1963 Είναι επίσης σηmicroαντικό το γεγονός ότι ndashσε επίπεδο εθνικών λογαριασmicroώνndash οι επενδύσεις αυξήθηκαν microε διπλάσιο ρυθmicroό από ότι η κατανάλωση παρά το γεγονός ότι οι δηmicroόσιες επενδύσεις υστέρη-σαν από τις ιδιωτικές Οι ευνοϊκές αυτές εξελίξεις οφείλονταν σε microεγάλο βαθmicroό στις προαναφερθείσες εισροές κεφαλαίων από το εξωτερικόΤο 1965 η αύξηση των ακαθάριστων επενδύσεων επιβραδύνθηκε (από 223 σε 144) και επανήλθε στα επίπεδα του 1963 Αντίθετα η κατανάλωση διατήρησε στα-θερό ρυθmicroό αύξησης (9 στην τριετία 1963-1965) Η επιβράδυνση των επενδύσεων ήταν απότοκη microεταξύ άλλων και της σφικτότερης πιστωτικής πολιτικής που επιβλή-θηκε για να περιοριστεί η προσφορά χρήmicroατος Οι ιδιωτικές επενδύσεις σηmicroείωσαν αύξηση 188 (έναντι 254 το 1964) Σηmicroαντικότερη ήταν η αύξηση στον τοmicroέα της βιοmicroηχανίας όπου κατά το 1965 διατηρήθηκε υψηλός ρυθmicroός (315 έναντι 366)

Είναι φανερό ότι οι γενικές συνθήκες της ελληνικής οικονοmicroίας παρά την πολιτική αστάθεια και τα διαρθρωτικά προβλήmicroατα ευνοούσαν τη συσσώρευση κεφαλαίου στη βιοmicroηχανία

Δηmicroοσιονοmicroική πολιτικήΤο 1965 η εκτέλεση του δηmicroόσιου προϋπολογισmicroού εκτροχιάστηκε για πρώτη φορά από το 1953 Όχι microόνο δεν προέκυψε πλεόνασmicroα όπως είχε προγραmicromicroατιστεί αλλά το έλλειmicromicroα προσέγγισε το 15 δισεκατοmicromicroύριο δραχmicroές (ποσό ισοδύναmicroο microε 50 εκατοmicro-microύρια δολάρια) Πρόσθετο έλλειmicromicroα 24 δισεκατοmicromicroυρίων δραχmicroών προέκυψε από τη συνεχιζόmicroενη κρατική συγκέντρωση των αγροτικών προϊόντων Στα τέλη του 1965 το κράτος είχε συγκεντρώσει αγροτικά προϊόντα αξίας 10 δισεκατοmicromicroυρίων δραχmicroών (ένα-ντι 5 δισεκατοmicromicroυρίων το 1963) από τη διάθεση των οποίων θα απέmicroενε έλλειmicromicroα άνω των 2 δισεκατοmicromicroυρίων Τα ελλείmicromicroατα του προϋπολογισmicroού και του λογαριασmicroού από τη χρηmicroατοδότηση της συγκέντρωσης των αγροτικών προϊόντων έθεσαν επί τάπητος το ζήτηmicroα της αύξησης των φορολογικών εσόδων microε τη σύλληψη της φοροδιαφυγής και τη microεταβολή του φορολογικού συστήmicroατος κατά τρόπο που θα αύξανε την αναλογία των άmicroεσων φόρων εις βάρος των έmicromicroεσων Στο σηmicroείο αυτό επέmicroεναν τόσο ο Ξ Ζολώτας ως διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος όσο και ο Γ Μαύρος ως διοικητής της ΕΤΕ Οι πολιτικές συνθήκες βέβαια δεν επέτρεπαν τη λύση ενός τόσο microεγάλου προβλήmicroατος Αντίθετα ευνοούσαν την ανάπτυξη του δηmicroόσιου τοmicroέα laquoΕις την Ελλάδαraquo σηmicroείωνε ο Γ Μαύρος laquoαι δηmicroόσιαι δαπάναι περιλαmicroβανοmicroένων και των δαπανών επενδύσεων και των δαπανών διά την συγκέντρωσιν και αποθεmicroατοποίησιν αγροτικών προϊόντων ηυξήθησαν κατά τα τελευταία έτη microε ιδιαιτέρως ταχύν ρυθmicroόν Αντιπροσωπεύουν ήδη ποσοστόν microεταξύ του ενός τετάρτου και του ενός τρίτου του εθνικού εισοδήmicroατος Ενέχει διά τούτο όλως ιδιαιτέραν σηmicroασίαν η συγκράτησις της περαιτέρω αυξήσεώς των και η ανάγκη αυτή έρχεται σχεδόν εις ίσην microοίραν προς την ανάγκην της υγιούς καλύψεώς τωνraquo Αλλιώς όmicroως εξελίχθηκαν τα πράγmicroατα

ΜετανάστευσηΈνα άλλο πρόβληmicroα που δεν microπορούσε να βρει λύση ήταν η microαζική microετανάστευση Στην περίοδο 1959-1965 microετανάστευσαν από την Ελλάδα 537154 άτοmicroα ποσοστό 64 του

Ο Γεώργιος Μαύρος διοικητής της Εθνικής Τράπεζας της Ελλά-

συνολικού πληθυσmicroού της χώρας Περίπου το ένα τέταρτο επέστρεψε στην Ελλάδα στο ίδιο χρονικό διάστηmicroα χωρίς όmicroως να ανακοπεί ο ρυθmicroός microετανάστευσης Μόνο κατά το 1965 οι microετανάστες έφτασαν τους 117167 αριθmicroός που υπερέβαινε κατά 50 την καθαρή αύξηση πληθυσmicroού της χώρας Μεγαλύτερη ήταν η microετανάστευση από τη Μακε-δονία την Ήπειρο και τη Θράκη περιοχές από τις οποίες είχε φύγει το ένα δέκατο του πληθυσmicroού Προέρχονταν κυρίως από αγροτικές ειδικότερα καπνοπαραγωγικές περιο-χές γεγονός που microας επιτρέπει να συνδέσουmicroε το microεταναστευτικό φαινόmicroενο microε την πτώση των διεθνών τιmicroών των εξαγώγιmicroων γεωργικών προϊόντων και την αδυναmicroία της Ελλάδας να προχωρήσει σε αναδιάρθρωση των καλλιεργειών Είναι αξιοσηmicroείωτο ότι οι υψηλοί ρυθmicroοί οικονοmicroικής ανάπτυξης που χαρακτηρίζουν την Ελλάδα της εποχής δεν σταmicroάτησαν τη microετανάστευση Αντίστροφα τα microεταναστευτικά εmicroβάσmicroατα ενίσχυσαν την οικονοmicroική ανάπτυξη

Στα microεταπολεmicroικά χρόνια οι Έλληνες microετανάστες ήταν στην

θούmicroε παρακάτω αναλύοντας την ανοδική δυναmicroική της ΕΚ κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1960 Όσον αφορά στα καθαρά πολιτικά αίτια της πτώσης του οπωσ-δήποτε κεντρική σηmicroασία θα microπορούσε να αποδοθεί στο γεγονός ότι τα ανάκτορα θέλησαν να αποστασιοποιηθούν από τον πρώην εκλεκτό τους ώστε να microη χρεωθούν τα ίδια τις υπερβάσεις του κρατικού microηχανισmicroού στις εκλογές του 1961 (τις οποίες είχε ωστόσο διαξαγάγει υπηρεσιακή κυβέρνηση υπό την προεδρία του αρχηγού του στρατιωτικού οίκου του βασιλιά) Το πρόσχηmicroα πάντως για την laquoαποποmicroπήraquo ndashτυπικά παραίτησηndash του άλλοτε εκλε-κτού των ανακτόρων από την πρωθυπουργία το είχε δώσει η διαφωνία του microε τον εστεmicromicroένο ανώτατο άρχοντα ως προς τη σκοπιmicroότητα ενός ταξιδιού του βασιλικού ζεύγους στη Μεγάλη Βρετανία Διαφωνία που ουσιαστικά υπέκρυπτε τη συγκαλυmicromicroένη πάλη ανάmicroεσα στον πολιτικά υπεύθυνο πρωθυπουργό και τον ανεύθυνο πολιτειακό ρυθmicroιστή για το κρίσιmicroο την εποχή εκείνη ερώτηmicroα ιδιαίτερα σε θέmicroατα εξωτερικής πολιτικής laquoποιος κυβερνάει αυτό τον τόποraquo Ο πρωθυπουργός της οκταετίας πράγmicroατι είχε απόλυτη συνείδηση πως το θεσmicroικό και ιδεολογικό υπόβαθρο του microετεmicroφυλιακού κράτους είχε ήδη αρχίσει να εξαντλεί-ται ενώ η πρακτική της πολιτικής παρεmicroβατικότητας του ανώτατου άρχοντα δύσκολα πια microπορούσε να γίνεται ανεκτή όσο ο τόπος αποmicroακρυνόταν από τα βιώmicroατα του εmicroφυλίου Σε microια προσπάθεια εποmicroένως ενίσχυσης της αιρετής πολιτικής εξου-σίας ο Καραmicroανλής είχε αρχίσει να παίρνει πρωτοβουλίες θεσmicroικού εξορθολογισmicroού του συστήmicroατος κορυφαία από τις οποίες ήταν η λεγόmicroενη laquoβαθιά πολιτική τοmicroήraquo δηλαδή η κατάθεση στη Βουλή στις 21 Φεβρουαρίου 1963 πρότασης για αναθε-ώρηση του Συντάγmicroατος προς την κατεύθυνση της ενδυνάmicroωσης του εκτελεστικού βραχίονα της κρατικής εξουσίας (Για το περιεχόmicroενο και την πολιτική κατεύθυνση της αναθεώρησης αυτής βλ Λιναρδάτου Από τον εmicroφύλιοhellip τόmicro 4 σ 208 επ και ιδίως Ν Αλιβιζάτου Οι πολιτικοί θεσmicroοίhellip σ 542 επ) Φαίνεται ωστόσο ότι η στιγmicroή είχε παρέλθει για την ανάληψη τέτοιων πρωτοβου-λιών Η κοινή γνώmicroη δεν συγκινήθηκε ιδιαίτερα από την πρόταση ενώ το κόmicromicroα της αξιωmicroατικής αντιπολίτευσης η Ένωση Κέντρου χωρίς καν να microπει στην ουσία των προτεινόmicroενων συνταγmicroατικών αλλαγών αρνήθηκε να microετάσχει στην επιχειρού-microενη αναθεωρητική διαδικασία χαρακτηρίζοντας την κυβέρνηση που την προωθούσε





































































































ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ...

Documents

Transcript of ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ...