ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗΟ πολυεθνικός κόσmicroος που διαmicroορφώθηκε microετά τη διάλυση της αυτοκρατορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου αποτελεί το χρονικό και τοπικό πλαίσιο microέσα στο οποίο ανα-πτύχθηκε η ελληνιστική τέχνη Αυτή συmicroπίπτει εποmicroένως microε το τελευταίο στάδιο εξέλιξης της αρχαίας ελληνικής καλλιτεχνικής παραγωγής Ο όρος laquoελληνιστικήraquo ανα-φέρεται όπως έχει επικρατήσει στη διάδοση ελληνικών πολιτιστικών στοιχείων στις περιοχές που κατακτήθηκαν από τον Αλέξανδρο στην αφοmicroοίωσή τους από τους λαούς της Ανατολής αλλά ταυτόχρονα και στην ανάmicroειξή τους microε τις κατά τόπους πολιτιστι-κές παραδόσεις των υποταγmicroένων χώρων Η έννοια αυτού του όρου είναι πολύπλοκη και παραmicroένει σε κάποιο βαθmicroό ακαθόριστη Αποτελεί από καιρό αντικείmicroενο έντονων συζητήσεων microεταξύ των ειδικών που την αντιλαmicroβάνονται microε διαφορετικούς τρόπους Άλλοτε δίνεται περισσότερη έmicroφαση στον laquoεξελληνισmicroόraquo των λαών της Ανατολής και άλλοτε στη συγχώνευση ποικίλων και ετερογενών πολιτιστικών στοιχείων microε αποτέ-λεσmicroα την ανάπτυξη microιας ιδιότυπης καλλιτεχνικής προσωπικότηταςΗ ελληνιστική τέχνη παραmicroελήθηκε για microεγάλο διάστηmicroα από τους ερευνητές που έτειναν να την θεωρούν υποδεέστερη και παρακmicroιακή σε σχέση microε την κλασική η οποία αντιπροσώπευε το απόγειο του ελληνικού πολιτισmicroού Το ενδιαφέρον για την καλλιτεχνική παραγωγή των τελευταίων αιώνων πΧ εκδηλώθηκε κυρίως τις τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα Παράλληλα microε την πρόοδο στη microελέτη της ελληνιστικής ιστορίας αναγνωρίστηκε η αξία των έργων τέχνης αυτής της περιόδου και εκτιmicroήθηκε τόσο η πρωτοτυπία τους όσο και η υψηλή τους ποιότητα η οποία θεωρείται πλέον αδιαmicroφισβήτητη Η ελληνιστική τέχνη αντιmicroετωπίστηκε microε ευρύτερο πνεύmicroα και microε βάση νέα κριτήρια ως ξεχωριστό αντικείmicroενο microελέτης και όχι ως ξεπεσmicroένη απόγονος της κλασικής

Κοινωνία και τέχνηΕξαιρετικά ευρύς για τα δεδοmicroένα της εποχής ο ελληνιστικός κόσmicroος εκτείνεται από τη νότια Ιταλία ως τις παρυφές της Ινδίας και από τον Εύξεινο Πόντο microέχρι την Αίγυ-πτο Περιλαmicroβάνει πλήθος αστικών κέντρων λαούς microε εντελώς διαφορετικό παρελθόν και πολιτιστικό υπόβαθρο Η ετερογένεια και η πολυπλοκότητα που τον διακρίνει τόσο στον πολιτικό όσο και στον κοινωνικό τοmicroέα δυσχεραίνει τη microελέτη του περι-βάλλοντος microέσα στο οποίο αναπτύχθηκε η τέχνη Τα καλλιτεχνικά κέντρα είναι πολυ-

Ο κρατήρας του Δερβενίου χαρακτηριστικό έργο της ελληνι-

άριθmicroα και δέχονται πλήθος επιρροών microε αποτέλεσmicroα η παραγωγή τους να δίνει στο σύνολό της microια εικόνα χαοτική Αλλεπάλληλα ρεύmicroατα τάσεις και σχολές αναπτύσσο-νται παράλληλα διασταυρώνονται και αλληλοεπηρεάζονταιΕίναι ωστόσο δυνατό να προσδιοριστούν ορισmicroένα βασικά χαρακτηριστικά της ελλη-νιστικής τέχνης που σχετίζονται microε την ιστορική πραγmicroατικότητα και συνδέονται συχνά microε νοοτροπίες ή πνευmicroατικές αναζητήσεις της εποχής Ένα από τα βασικά στοιχεία που είχαν σηmicroαντικές επιπτώσεις στον καλλιτεχνικό τοmicroέα είναι η οικουmicroε-νικότητα του ελληνιστικού κόσmicroου ο οποίος έφερε σε επαφή λαούς εντελώς διαφορε-τικής προέλευσης Οι microετακινήσεις πληθυσmicroών και οι microεταναστεύσεις ήταν συχνότερες απrsquo ότι παλιότερα τα ταξίδια πολύ ευκολότερα ακόmicroα και σε τόπους άγνωστους και microακρινούς Σε σχέση microε τον ελληνικό κόσmicroο της κλασικής εποχής όπου οι πολίτες παρέmicroεναν στενά συνδεδεmicroένοι microε την πόλη-κράτος το πεδίο δράσης των ανθρώπων είχε διευρυνθεί κατά πολύ Η ανάπτυξη microεγάλων αστικών κέντρων κοσmicroοπολίτικου χαρακτήρα διευκόλυνε τις πολιτιστικές ανταλλαγές και καλλιέργησε το ενδιαφέρον για τους ξένους λαούς Αυτές οι αλλαγές αντανακλώνται στον καλλιτεχνικό τοmicroέα microε διάφορους τρόπους Πλή-θος ανθρώπινων τύπων microε εξωτερικά χαρακτηριστικά που συχνά microαρτυρούν την κατα-γωγή τους εmicroφανίζονται στα έργα τέχνης διεκδικώντας τη θέση της εξιδανικευmicroένης εικόνας που είχε κληροδοτήσει η κλασική εποχή Οι ποικίλες εκφάνσεις του ανθρώπι-νου είδους προσελκύουν το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών Μωρά γέροι άρρωστοι και παραmicroορφωmicroένοι microεθυσmicroένοι ζητιάνοι ανάπηροι και εξαθλιωmicroένοι απεικονίζονται microε ακρίβεια συχνά microε ρεαλισmicroό που φτάνει microέχρι την ωmicroότητα αλλά ταυτόχρονα microε συmicroπάθεια και microερικές φορές microε χιούmicroορ Όλα τα στάδια της ζωής όλες οι καταστά-σεις της ανθρώπινης φύσης φαίνεται να κινούν την περιέργεια και να συναρπάζουν Ακόmicroα και το ευτράπελο το χυδαίο ή το τερατώδες έχουν την θέση τους στην τέχνη και ασκούν τη δική τους γοητεία Οι φιγούρες που πλάθουν οι καλλιτέχνες καθρεφτί-ζουν την ατmicroόσφαιρα των χαοτικών microεγαλουπόλεων της Ελληνιστικής εποχήςΜέσα σrsquo αυτόν τον διευρυmicroένο κόσmicroο το άτοmicroο βρίσκεται σε συνεχή ανασφάλεια Οι συγκρούσεις microεταξύ των κρατών οι πόλεmicroοι και οι κοινωνικές αναταραχές δεν έχουν τέλος Ταυτόχρονα δίνονται στους πολίτες πλήθος δυνατότητες για πλουτισmicroό κοινω-νική άνοδο και απόκτηση εξουσίας Οι πειρασmicroοί είναι πολλοί για microακρινά ταξίδια για

Χρυσό κόσmicroηmicroα κεφαλής microε προτοmicroή της Άρτεmicroης που

περιπέτειες ριψοκίνδυνες επιχειρήσεις και τυχοδιωκτισmicroό Οι άνθρωποι δεν προστα-τεύονται πια από την πόλη-κράτος τους όπως παλιότερα αλλά έχουν αφεθεί microόνοι κύριοι του πεπρωmicroένου τους σrsquo έναν κόσmicroο γεmicroάτο ευκαιρίες αλλά και κινδύνους Το κοινό λατρεύει το θέατρο τα έργα microε δαιδαλώδη πλοκή άφθονες εκπλήξεις παρε-ξηγήσεις έντονη δράση και ξαφνικές ανατροπές στη ροή των γεγονότων Η πολιτική εξουσία εκmicroεταλλεύεται στο έπακρο την επιτυχία των θεαmicroάτων χρησιmicroοποιώντας τα για λόγους προπαγάνδας διοργανώνοντας δηmicroοφιλείς microαζικές εκδηλώσεις γιορτές και ποmicroπές Αυτές οι ψυχικές καταστάσεις εκφράζονται στην τέχνη microε την τάση για δραmicroατοποίηση και θεατρικότητα που χαρακτηρίζει πολλά από τα έργα της Ελλη-νιστικής εποχής Οι καλλιτέχνες προσπαθούν να συλλάβουν την πιο έντονη στιγmicroή ενός γεγονότος όταν η αγωνία και η συγκίνηση αποκορυφώνονται Τα συναισθήmicroατα εξωτερικεύονται σε βαθmicroό υπερβολικό οι microορφές είναι συχνά ογκώδεις και ορmicroητικές οι κινήσεις ζωηρές οι χειρονοmicroίες έντονες οι συνθέσεις πολύπλοκες και αναταραγ-microένες Μέσα στις εκτεταmicroένες επικράτειες των ελληνιστικών ηγεmicroόνων οι υπήκοοι αντιλαmicroβάνονται τον εαυτό τους περισσότερο ως ανεξάρτητο άτοmicroο παρά ως πολίτη που συmicromicroετέχει ενεργά στη ζωή της κοινότητας Μετά το τέλος της πόλης-κράτους οι προσωπικές εmicroπειρίες δεν εντάσσονται πια στις οmicroαδικές οι προσδοκίες και τα ιδεώδη των πολιτών δεν συmicroπίπτουν απαραίτητα microε αυτά της κοινότητας Αντί να παραmicroέ-νουν ριζωmicroένοι στην πατρίδα τους οι άνθρωποι βρίσκονται συχνά αποmicroονωmicroένοι σrsquo ένα απρόσωπο περιβάλλον εγκαταλελειmicromicroένοι στην τύχη τους Η νέα αυτή κοινωνική πραγmicroατικότητα οδηγεί σε ατοmicroιστική στάση και σε διάθεση για ενδοσκόπηση Αυτές οι τάσεις είναι εmicroφανείς στη φιλοσοφία που έχει συχνά ως επίκεντρο των προβλη-microατισmicroών της την αναζήτηση της προσωπικής ευτυχίας και της ψυχικής γαλήνης Η θρησκεία υιοθετεί παρόmicroοιο προσανατολισmicroό microε αποτέλεσmicroα να ανθούν οι microυστικι-στικές λατρείες που υπόσχονται την προσωπική σωτηρία και τη λύτρωση Στη λογο-τεχνία η εmicroφάνιση πολλών βιογραφιών ή αυτοβιογραφιών ιστορικών προσωπικοτήτων microαρτυρεί αυτή τη νοοτροπία Το ενδιαφέρον για το άτοmicroο τον χαρακτήρα του την προσωπικότητα και τον ψυχισmicroό του οδήγησε στην ανάπτυξη της προσωπογραφίας Η αναπαράσταση των ατοmicroικών χαρακτηριστικών απασχολεί από τώρα και στο εξής τους καλλιτέχνες περισσότερο από την εξιδανίκευση της ανθρώπινης microορφής Παράλληλα καταβάλλεται προσπάθεια να αποδοθούν συγκινήσεις ψυχικές ή διανοητικές καταστά-

Η καθηmicroερινή ζωή σε όλες τις εκφάνσεις αποτελεί πηγή

σεις η θλίψη ο πόνος ο φόβος η κούραση η περισυλλογή Ιδιόmicroορφες καταστάσεις της συνείδησης όπως ο ύπνος ή η microέθη αποτελούν θέmicroατα ιδιαίτερα αγαπητάΕκτός από τις ριζικές αλλαγές στον κοινωνικό και πνευmicroατικό τοmicroέα microεταβλήθηκε δρα-στικά κατά τη διάρκεια αυτών των αιώνων και το πολιτικό σκηνικό Στα ελληνιστικά κράτη το πολίτευmicroα ήταν microοναρχικό Οι ηγεmicroόνες συγκέντρωναν απόλυτη εξουσία και φιλοδοξούσαν να δώσουν στον θρόνο microια ισχύ σχεδόν θεϊκή Σrsquo αυτήν τους την προσπάθεια εγκατέστησαν λαmicroπρές βασιλικές αυλές στις πρωτεύουσες των κρατών τους την Αλεξάνδρεια την Αντιόχεια και την Πέργαmicroο Εκεί καλούσαν συχνά και φιλο-ξενούσαν καλλιτέχνες ποιητές και φιλοσόφους ευνοούσαν την ανάπτυξη των τεχνών και των επιστηmicroών Γεννήθηκε έτσι microια αυλική τέχνη που είχε ως στόχο να εξάρει τη microοναρχική εξουσία και τον ίδιο τον ηγεmicroόνα Αναπτύχθηκε κυρίως στην αρχή της Ελληνιστικής περιόδου όταν οι διάδοχοι του Αλέξανδρου πάσχιζαν να στερεώσουν την εξουσία τουςΟι βασιλικές αυλές περιλάmicroβαναν σηmicroαντικά πνευmicroατικά ιδρύmicroατα όπως το Μουσείο της Αλεξάνδρειας η περίφηmicroη Βιβλιοθήκη ή η αντίστοιχη της Περγάmicroου Συγκεντρώ-θηκαν εκεί πολλά χειρόγραφα που προέρχονταν από την Ελλάδα ή από αλλού και έδωσαν τη δυνατότητα για φιλολογικές microελέτες σε κείmicroενα διάφορων συγγραφέων Μrsquo αυτό το πνεύmicroα συντάχθηκαν και εγχειρίδια laquoΙστορίας της τέχνηςraquo που παρουσίαζαν καλλιτέχνες ανέλυαν και σχολίαζαν έργα τέχνης σύγχρονα ή παλιότεραΤο ενδιαφέρον για την ιστορία είναι επίσης ορατό στον τοmicroέα της τέχνης Οι καλλιτέ-χνες στρέφονται συχνά στο παρελθόν για να βρουν πηγές έmicroπνευσης και επανερmicroηνεύ-ουν microε δικό τους τρόπο τα microεγάλα έργα της Αρχαϊκής και της Κλασικής εποχής Ρεύ-microατα όπως ο laquoαρχαϊσmicroόςraquo ο laquoκλασικισmicroόςraquo ή ο laquoνεοελληνισmicroόςraquo φανερώνουν την προσπάθεια να αναζωογονηθεί η τέχνη του πρόσφατου ή του microακρινότερου παρελθό-ντος Για πρώτη φορά στον ελληνικό κόσmicroο αντιγράφονται παλιότερα έργα πρακτική που θα συνεχιστεί και θα αναπτυχθεί κατά τη Ρωmicroαϊκή περίοδο Παράλληλα microε τα αντίγραφα και τις αποmicroιmicroήσεις εmicroφανίζονται εκλεκτιστικές τάσεις οι καλλιτεχνικές δηmicroιουργίες microαρτυρούν ποικίλες επιδράσεις και αναmicroειγνύουν συχνά πλήθος ετερογε-νών στοιχείων που προέρχονται από παλιότερες εποχέςΑυτή η συντηρητική ή οπισθοδροmicroική διάθεση αναπτύσσεται παράλληλα microε τον πιο ριζοσπαστικό προοδευτισmicroό χάρη στον οποίο εmicroφανίζονται έργα εξαιρετικά πρωτό-

Η απόδοση των ατοmicroικών χαρα-κτηριστικών απασχόλησε τους

τυπα που απορρίπτουν κάθε σύmicroβαση του παρελθόντος Πρόκειται για microία απrsquo τις πολλές αντιθέσεις που διακρίνουν την ελληνιστική τέχνη η τιτανική microεγαλοπρέπεια δεν αποκλείει τον ωmicroό ρεαλισmicroό ηρωικές microορφές συmicroβαδίζουν microε τις πιο ταπεινές υπάρξεις η πιο εξαϋλωmicroένη πνευmicroατικότητα συνυπάρχει microε τον πιο αχαλίνωτο αισθη-σιασmicroό Η τέχνη αυτής της περιόδου διαψεύδει κάθε γενικευτική ερmicroηνεία δεν παύει ποτέ να εκπλήσσει και να θέτει νέα ερωτήmicroατα

ΓλυπτικήΗ γλυπτική αποτελεί αναmicroφισβήτητα τον τοmicroέα της ελληνιστικής τέχνης που microας είναι καλύτερα γνωστός Ωστόσο τα γλυπτά που σώζονται είναι δυστυχώς πολύ λίγα σε σχέση microε το microέγεθος του ελληνιστικού κόσmicroου και δεν microπορούν παρά να δώσουν αποσπασmicroατική εικόνα του συνόλου της καλλιτεχνικής παραγωγής Εξάλλου τα πρω-τότυπα είναι εξαιρετικά σπάνια microε αποτέλεσmicroα η γλυπτική αυτής της περιόδου να microας είναι κυρίως γνωστή από ρωmicroαϊκά αντίγραφα πράγmicroα που θέτει microια ολόκληρη σειρά δυσεπίλυτων προβληmicroάτων και διχάζει τις γνώmicroες των ειδικών Καταρχήν τα αντίγραφα είναι πολύ δύσκολο να εντοπιστούν και να αναγνωριστούν ως τέτοια Είναι γεγονός ότι πολλά από τα γλυπτά που είχαν θεωρηθεί για microεγάλο διάστηmicroα ως ρωmicroα-ϊκά αποmicroιmicroούνται όπως αποδείχτηκε ελληνιστικά πρωτότυπα Ωστόσο οι πρόσφατες έρευνες τείνουν να αναγνωρίζουν σε πολλά ρωmicroαϊκά γλυπτά περισσότερη πρωτοτυ-πία απrsquo ότι παλιότερα και να αmicroφισβητούν την άmicroεση εξάρτησή τους από ελληνι-στικά έργα Το ζήτηmicroα παραmicroένει ανοιχτό από τη στιγmicroή που δεν είmicroαστε σε θέση να προσδιορίσουmicroε σε ποιο βαθmicroό ένα γλυπτό αποmicroιmicroείται παλαιότερα πρότυπα και κατά πόσον καινοτοmicroεί αν και εmicroπνέεται απrsquo αυτάΑντίστροφα όταν ένα έργο έχει αναγνωριστεί ως ρωmicroαϊκό αντίγραφο ενός ελληνιστι-κού πρωτοτύπου η πιστότητά τους δεν microπορεί παρά να είναι αmicroφισβητήσιmicroη Η εικόνα του πρωτότυπου παραmicroένει αόριστη ιδιαίτερα σε ότι αφορά στην τεχνοτροπία Όταν αντιγράφονταν περίφηmicroα έργα διάσηmicroων καλλιτεχνών που θεωρούνταν ήδη εκείνη την εποχή ως αριστουργήmicroατα καταβαλλόταν ίσως συνειδητή προσπάθεια να ανα-παραχθούν microε ακρίβεια έτσι ώστε να διατηρηθεί ακέραια η καλλιτεχνική τους αξία Τα αντίγραφα κατασκευάζονταν τότε microε τη βοήθεια γύψινων εκmicroαγείων Αντίθετα στην περίπτωση αντιγραφής λατρευτικών αγαλmicroάτων το εικονιζόmicroενο πρόσωπο είχε

Άγαλmicroα του Ποσειδώνα από τη Μήλο τελευταίο τέταρτο του

microεγαλύτερη σηmicroασία απrsquo ότι η microορφή του γλυπτού Το πρωτότυπο αντιmicroετωπιζόταν περισσότερο ως αντικείmicroενο λατρείας παρά ως έργο τέχνης microε αποτέλεσmicroα να microη δίνεται τόση προσοχή στην πιστότηταΌταν τα ρωmicroαϊκά αντίγραφα ενός ελληνιστικού πρωτότυπου είναι πολλά το πρόβληmicroα γίνεται ακόmicroα πιο περίπλοκο Πρόκειται συνήθως για ποικίλες εκδοχές ενός έργου που διαφέρουν microεταξύ τους ως προς το microέγεθος το υλικό και κυρίως την απόδοση των λεπτοmicroερειών Τις περισσότερες φορές δεν microας επιτρέπεται να προσδιορίσουmicroε ποια απrsquo αυτές είναι η πιο πιστή στο πρωτότυπο ή ποια είναι τα στοιχεία που το αντιπρο-σωπεύουν καλύτερα Μας δίνεται όmicroως τουλάχιστον η δυνατότητα να σχηmicroατίσουmicroε έmicromicroεσα χάρη στην ποικιλοmicroορφία των αντιγράφων microια πιο πλήρη εικόνα του έργου που αποmicroιmicroούνται ndash αλλά και να εκτιmicroήσουmicroε ταυτόχρονα το microέγεθος της επιτυχίας τουΕκτός από τα ίδια τα έργα άλλη σηmicroαντική πηγή γνώσης της ελληνιστικής γλυπτικής είναι οι διάφορες laquoτεχνικές microελέτεςraquo laquoιστορίες της τέχνηςraquo και βιογραφίες καλλιτε-χνών που γράφτηκαν εκείνη την εποχή ή και αργότερα Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος λατίνος συγγραφέας του 1ου αιώνα microΧ δίνει microια γενική άποψη της τέχνης στα τέλη του 4ου και τις αρχές του 3ου αιώνα πΧ και microιλά για γνωστούς γλύπτες αυτής της περιόδου όπως ο Πραξιτέλης ή ο Λύσιππος Πιστεύει ωστόσο ότι η καλλιτεχνική παραγωγή διακόπηκε ανάmicroεσα στο 296 και το 156 πΧ και δεν παρέχει καmicroιά πληρο-φορία γιrsquo αυτό το διάστηmicroα Αυτή του η επιλογή δύσκολα κατανοητή σήmicroερα ερmicroη-νεύεται συνήθως ως περιφρόνηση για ένα microεγάλο microέρος της ελληνιστικής τέχνης Η laquoΕλλάδος περιήγησιςraquo του Παυσανία που γράφτηκε το 170 microΧ αποτελεί επίσης αξιοσηmicroείωτη πηγή αφού περιλαmicroβάνει πολλές περιγραφές αγαλmicroάτων Τα κείmicroενα του Αθήναιου που έζησε γύρω στο 200 microΧ microας ενηmicroερώνουν για την τέχνη και κυρίως τη γλυπτική στην αυλή της Αλεξάνδρειας Παράλληλα οι επιγραφές που είναι χαραγ-microένες σε βάσεις αγαλmicroάτων microας επιτρέπουν συχνά να προσδιορίσουmicroε τη θέση ενός έργου το θέmicroα που εικονίζει ή και την συγκυρία που οδήγησε στη δηmicroιουργία του Αυτές οι βάσεις παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον όταν φέρουν υπογραφές γλυπτών Τέλος χάρη στα τιmicroητικά διατάγmicroατα microαθαίνουmicroε σε ποιες περιστάσεις φιλοτεχνού-νταν τα δηmicroόσια αγάλmicroατα ποια διαδικασία ακολουθούνταν για την παραγγελία τους και για ποιο πρόσωπο προορίζονταν

Σκηνή microάχης στην οποία δια-κρίνεται αριστερά ο Αλέξανδρος

Παρrsquo όλrsquo αυτά σπάνιες είναι οι περιπτώσεις γλυπτών που δεν έχουν εντελώς αποκοπεί από το πλαίσιο microέσα στο οποίο δηmicroιουργήθηκαν και microπορούν να τοποθετηθούν microε βεβαιότητα στην ιστορική εξέλιξη Τα περισσότερα έργα βρίσκονται αποmicroονωmicroένα σε microουσεία ή συλλογές η προέλευσή τους παραmicroένει συχνά αmicroφίβολη και οι συνθήκες ανεύρεσής τους άγνωστες Κατά συνέπεια τα προβλήmicroατα χρονολόγησης του microεγαλύ-τερου microέρους των ελληνιστικών γλυπτών είναι εξαιρετικά δυσεπίλυτα και προκαλούν συνεχείς διαmicroάχες microεταξύ των ειδικών Άλλοτε καταβάλλεται προσπάθεια να συσχετι-στεί η καλλιτεχνική παραγωγή microε ιστορικά γεγονότα γνωστά από τις πηγές και άλλοτε διεξάγονται συστηmicroατικές συγκριτικές microελέτες των σωζόmicroενων γλυπτών microε σκοπό την τοποθέτησή τους σε microια χρονολογική σειρά Πολλές φορές ελλείψει άλλων συγκεκρι-microένων δεδοmicroένων επιχειρείται η χρονολόγηση microεmicroονωmicroένων έργων microε βάση αποκλει-στικά τεχνοτροπικά κριτήρια που κινδυνεύουν να θεωρηθούν υποκειmicroενικάΠαρrsquo όλες αυτές τις δυσχέρειες στη microελέτη και την κατανόηση της ελληνιστικής γλυ-πτικής η πρωτοτυπία των δηmicroιουργηmicroάτων της γίνεται αmicroέσως αντιληπτή Από εικο-νογραφική άποψη καταρχήν οι καινοτοmicroίες είναι πολλές και εντυπωσιακές Το ρεπερ-τόριο των θεmicroάτων που πραγmicroατεύονται οι καλλιτέχνες είναι εξαιρετικά διευρυmicroένο σε σχέση microε αυτό της κλασικής εποχής Παράλληλα microε τα ήδη γνωστά παραδοσιακά θέmicroατα εmicroφανίζονται πλήθος άλλα εmicroπνευσmicroένα από ποικίλους τοmicroείς της ανθρώπι-νης εmicroπειρίας microε προτίmicroηση σε ότι αφορά στην καθηmicroερινή ζωή Η εφευρετικότητα στις στάσεις τις απόψεις τις microορφές τη σύνθεση των όγκων ξεπερνά κάθε προηγού-microενο Ο πλούτος των εκφράσεων και των κινήσεων είναι ανεξάντλητος η τόλmicroη και η φαντασία τόσο στην επιλογή των θεmicroάτων όσο και στο πλάσιmicroο των microορφών τη σύν-θεση και την απόδοση των ψυχικών καταστάσεων φτάνουν microέχρι την προκλητικότητα ή τον εκκεντρισmicroό Οι στάσεις είναι πιο ελεύθερες οι χειρονοmicroίες ακανόνιστες οι φιγούρες ανισόρροπες οι ευθείες γραmicromicroές παραχωρούν τη θέση τους σε αλλεπάλλη-λες καmicroπύλες Οι γλύπτες φαίνεται να βρίσκονται σε συνεχή ανησυχία πειραmicroατίζονται αδιάκοπα και εισάγουν νεωτερισmicroούς χωρίς δισταγmicroό Αυτές οι καλλιτεχνικές εξερευνήσεις επεκτείνονται στον τεχνικό τοmicroέα Κάθε τύπου υλικό αξιοποιείται στο έπακρο το ξύλο το ελεφαντοστό ο microπρούντζος ο χρυσός ο πηλός οι πολύτιmicroες πέτρες Όλα αυτά τα υλικά δουλεύονται microε ιδιαίτερη επιδε-ξιότητα τα διάφορα microέλη των αγαλmicroάτων συναρmicroολογούνται αριστοτεχνικά για να

Ο laquoθνήσκων Γαλάτηςraquo (Μου-σείο Καπιτωλίου Ρώmicroη)

πλάσουν φυσιοκρατικά τα microαλλιά ή τα γένια ή για να παράγουν λεπτές αποχρώσεις κατάλληλες για την απόδοση των λεπτοmicroερειών πολύτιmicroα υλικά ενσωmicroατώνονται για να τονίσουν τα πιο εκφραστικά στοιχεία όπως τα microάτια Ταυτόχρονα οι γλύπτες δοκι-microάζουν το ταλέντο τους σε έργα εντελώς διαφορετικών διαστάσεων Ανοίγεται έτσι ένα τεράστιο πεδίο εξερευνήσεων και πειραmicroατισmicroών για τα microεγέθη και τους όγκους αλλά αυτό που θέλγει περισσότερο είναι το υπερβολικό και το ακραίο οι microινιατούρες ή οι κολοσσοίΕκτός απrsquo αυτές τις καινοτοmicroίες ένα από τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν την ελληνιστική γλυπτική και τη διακρίνουν από την κλασική είναι η σχέση της microε τον χρόνο Οι καλλιτέχνες επιδιώκουν να εκφράσουν πλαστικά το στιγmicroιαίο να αποτυπώ-σουν ένα φευγαλέο δευτερόλεπτο κατά τη διάρκεια ενός συmicroβάντος Σε αντίθεση microε τα έργα της Κλασικής εποχής που τοποθετούνται ηθεληmicroένα πέρα απrsquo τον χρόνο τα ελληνιστικά γλυπτά βρίσκονται microέσα σrsquo αυτόν τον υλοποιούν κατά κάποιο τρόπο αποκρυσταλλώνουν microια στιγmicroή η Νίκη της Σαmicroοθράκης προσγειώνεται microόλις στην πλώρη ενός πλοίου ένας Γαλάτης ξεψυχά ένας Σάτυρος αρπάζει ξαφνικά microια νύmicroφη ένας ψαράς φωνάζει πουλώντας την πραmicroάτεια του Το πρόσκαιρο απασχολεί τους καλλιτέχνες περισσότερο από το αιώνιο και το αmicroετάβλητο που αναζητούσε η κλασική γλυπτικήΤέλος η ιδιότυπη σχέση που αναπτύσσεται ανάmicroεσα στα έργα και τον θεατή αποτελεί microια από τις σηmicroαντικότερες ιδιαιτερότητες της ελληνιστικής γλυπτικής Ως τα τέλη του 4ου αιώνα πΧ τα γλυπτά microοιάζουν αποmicroονωmicroένα σrsquo έναν αόριστο δικό τους χώρο σε απόσταση από τον παρατηρητή Θα έλεγε κανείς ότι ζουν σε microια άλλη σφαίρα σε microια κατάσταση σιωπηλής αυτάρκειας Το βλέmicromicroα τους δεν απευθύνεται πουθενά αλλά πλανάται microακριά πέρα απrsquo τον θεατή τα microέλη και οι κινήσεις των σωmicroάτων υπακούουν σε κανόνες ρυθmicroού και αρmicroονίας ειδικούς γιrsquo αυτά Συχνά ένα αρχιτεκτονικό πλαίσιο αποκόβει τις microορφές από το περιβάλλον έτσι ώστε παρουσιάζονται σαν microια δισδιά-στατη εικόνα πολλές φορές τοποθετηmicroένη πίσω από microια απροσπέλαστη ελεύθερη επιφάνειαΑυτή η νοητή και φυσική απόσταση microεταξύ των έργων και του κοινού τείνει να καταρ-γηθεί κατά την Ελληνιστική εποχή Με πλήθος τεχνάσmicroατα τα γλυπτά καταφέρνουν να εισάγουν τον παρατηρητή στον δικό τους χώρο τον εmicroπλέκουν στη δράση που

Γιγαντοmicroαχία λεπτοmicroέρεια από τη ζωφόρο του βωmicroού του Δία

αναπαριστάται και τον προκαλούν να αντιδράσει Άλλοτε οι microορφές είναι στραmicromicroένες κατευθείαν προς τον θεατή σα να βρίσκονταν απέναντί του microε σάρκα και οστά γέροι φιλόσοφοι microας απευθύνουν τον λόγο χειρονοmicroώντας τρυφερά microωρά microας τείνουν το χέρι σαν να ήθελαν να τα πάρουmicroε στην αγκαλιά ένας απrsquo τους Γίγαντες του περίφηmicroου βωmicroού της Περγάmicroου ακουmicroπά το γόνατό του στα σκαλιά που ανεβαίνουmicroε ξεφεύγο-ντας απrsquo τον χώρο του για να εισβάλει στον δικό microας Αυτή η αmicroεσότητα επιτυγχάνεται τόσο microε τον αυθορmicroητισmicroό και τη φυσικότητα των κινήσεων όσο και microε τον απόλυτο ρεαλισmicroό στην απόδοση των λεπτοmicroερειώνΆλλοτε πάλι τα αγάλmicroατα ή τα γλυπτά σύνολα δείχνουν αυτόνοmicroα και συγκεντρω-microένα στη δράση τους αλλά microας παροτρύνουν έmicromicroεσα microε ένα παιχνίδι βλεmicromicroάτων και κινήσεων να τα περιτριγυρίσουmicroε να τα εξετάσουmicroε από κοντά και νrsquo ανακαλύψουmicroε λεπτοmicroέρειες που δεν είχαmicroε προσέξει στην αρχή Έτσι η Αφροδίτη του Δοιδάλσα που γονατίζει στο λουτρό της στρέφει έντονα το κεφάλι προς τα πλάγια κινώντας την περιέργεια του θεατή που microπαίνει στον πειρασmicroό να προχωρήσει σrsquo αυτήν την κατεύθυνση Ακολουθώντας το βλέmicromicroα της θεάς παρατηρεί κανείς την microορφή της απrsquo όλες τις απόψειςΣε πολλές περιπτώσεις οι φιγούρες είναι διατεθειmicroένες κατά τρόπο ώστε το νόηmicroα της σκηνής δεν γίνεται αmicroέσως αντιληπτό Ο laquoΓαλάτης Ludovisiraquo ανασηκώνει το χέρι κρύβοντας κατά microέρος το σώmicroα του Κοιτάζοντάς τον απrsquo το πλάι αποκοmicroίζουmicroε την εντύπωση ότι υποβαστάζει απλώς τη νεκρή γυναίκα του Χρειάζεται να προχωρή-σουmicroε αλλάζοντας οπτική γωνία για να διαπιστώσουmicroε ότι ταυτόχρονα αυτοκτονεί Τα ελληνιστικά γλυπτά δεν προδίδουν αmicroέσως όλα τους τα microυστικά Το περιεχόmicroενο φαίνεται συχνά αινιγmicroατικό καθώς οι όγκοι τοποθετούνται ο ένας πίσω απrsquo τον άλλο υπερκαλύπτονται κατά microέρος περιπλέκονται και συγχέονται microε τρόπο που θα ήταν ασύλληπτος στην κλασική γλυπτική όπου οι microορφές παρατάσσονται ξεκάθαρα microπρο-στά στον θεατή Οι όψεις ενός ελληνιστικού αγάλmicroατος ή συνόλου microοιάζουν συχνά microε διαδοχικές σκηνές microιας κινηmicroατογραφικής ταινίας Ο θεατής καλείται να τις ανακαλύψει σταδιακά έτσι ώστε η δραmicroατικότητα κλιmicroακώνεται και οι εκπλήξεις εντείνουν τη συγκίνηση Ενώ θαυmicroάζουmicroε microια καλλίγραmicromicroη ξαπλωmicroένη γυναικεία microορφή διαπιστώ-νουmicroε ξαφνικά αν κοιτάξουmicroε την αντίθετη πλευρά της ότι έχουmicroε να κάνουmicroε microε έναν Ερmicroαφρόδιτο

Mαρmicroάρινο άγαλmicroα Aφροδίτης που λούζεται microετάπλαση του

Σύmicroπλεγmicroα του laquoΓαλάτη Ludovisiraquo που αυτοκτονεί αφού

Υπάρχουν ακόmicroα περιπτώσεις όπου ο θεατής καλείται να συmicroπληρώσει microε την φαντα-σία του microια σκηνή η οποία αναπαρίσταται microε τρόπο ηθεληmicroένα ελλιπή και αποσπασmicroα-τικό Ο καλλιτέχνης επιλέγει τα πιο εύλογα στοιχεία πρόσωπα ή αντικείmicroενα και τα παρουσιάζει έτσι ώστε να υπαινίσσονται ότι έχει αποσιωπηθεί Δίνεται εποmicroένως στο κοινό η δυνατότητα να συmicromicroετάσχει στη νοητική ανάπλαση ενός γεγονότος ή microιας εικόνας βασιζόmicroενο στα δεδοmicroένα που του υποβάλλει το έργο τέχνης Αυτό δεν αναπαριστά διεξοδικά ένα συmicroβάν αλλά το αφήνει έmicromicroεσα να εννοηθεί θέτοντας σε ενέργεια τη δηmicroιουργικότητα του θεατή Έτσι τα σύνεργα που κρατά η περίφηmicroη laquoκοπέλα του Anzioraquo υποδηλώνουν microια πολυπρόσωπη σκηνή θυσίας Ο laquoΗρακλής Φαρνέζεraquo (Farnese) εικονίζεται microόνος και εξαντληmicroένος αλλά τα microήλα των Εσπερίδων είναι αφη-microένα στις παλάmicroες του microε τέτοια αδιαφορία ώστε θα microπορούσαν να περάσουν απαρατή-ρητα διηγούνται έmicromicroεσα τους άθλους τουΜε όλrsquo αυτά τα επινοήmicroατα οι καλλιτέχνες επιδιώκουν να δηmicroιουργήσουν στιγmicroιαία την ψευδαίσθηση ότι τα γλυπτά είναι ζωντανά Τα σύνορα ανάmicroεσα στο κοινό και το έργο τέχνης παραβιάζονται αδιάκοπα Ο θεατής δεν είναι παθητικός παρατηρητής αλλά καλείται να λάβει microέρος στη δράση Αυτές οι τάσεις της ελληνιστικής γλυπτικής απο-σαφηνίζουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της απώτερος σκοπός της είναι να συγκινήσει το κοινό να εντυπωσιάσει να καταπλήξει να συναρπάσει να γοητεύσει ή να συγκλο-νίσειΗ γενική αυτή παρατήρηση δεν θα πρέπει ωστόσο να επισκιάσει την πολυπλοκότητα της γλυπτικής αυτής της περιόδου Όπως ήδη σηmicroειώθηκε τα καλλιτεχνικά ρεύmicroατα που αναπτύσσονται παράλληλα στη διάρκεια αυτών των αιώνων είναι πολυάριθmicroα και αλληλένδετα Η εξαιρετική ετερογένεια των έργων καθιστά ριψοκίνδυνη την κατάταξή τους σε κατηγορίες Εποmicroένως οι τεχνοτροπίες σχολές και τάσεις που θα εξεταστούν παρακάτω θα πρέπει να γίνουν αντιληπτές ως τεχνητές συmicroβατικές οριοθετήσεις που διευκολύνουν απλώς την κατανόηση των έργων χωρίς όmicroως να έχουν απόλυτη αξία ούτε οριστικό χαρακτήρα

Ο Λύσιππος και η σχολή τουΣτο microεταίχmicroιο ανάmicroεσα στους Κλασικούς και τους Ελληνιστικούς χρόνους έζησε και έδρασε ένας απrsquo τους σηmicroαντικότερους γλύπτες της αρχαιότητας ο Λύσιππος από

laquoΗ κοπέλα του Anzioraquo ρωmicroαϊκό αντίγραφο του 240 πΧ (Εθνικό

Στον laquoΗρακλή Φαρνέζεraquo η κού-ραση του ήρωα εκφράζεται

τη Σικυώνα Πρόκειται για έναν πρωτοπόρο καλλιτέχνη που αν και εγγράφεται σε κάποιο βαθmicroό στην παράδοση των προηγούmicroενων αιώνων εισάγει πολλές καινοτο-microίες Ακολουθώντας τις αρχές της κλασικής γλυπτικής δίνει microεγάλη σηmicroασία στους κανόνες αναλογιών και συmicromicroετρίας Δηmicroιουργεί όmicroως το δικό του κανόνα microε βάση υποκειmicroενικά κριτήρια επιδιώκοντας να επιτύχει ένα συγκεκριmicroένο αισθητικό αποτέ-λεσmicroα τα κεφάλια είναι microικρότερα τα σώmicroατα ιδιαίτερα ψηλόλιγνα οι φόρmicroες ρέου-σες λιγότερο τετραγωνισmicroένες απrsquo ότι παλιότερα Ταυτόχρονα προοιωνίζοντας τις καλλιτεχνικές τάσεις της Ελληνιστικής εποχής ο Λύσιππος αντλεί την έmicroπνευσή του από την παρατήρηση της φύσης και όχι microόνο από θεωρητικά ιδεώδη Αποδίδει φυσι-οκρατικά τις λεπτοmicroέρειες microε εξαιρετική δεξιοτεχνία και επιmicroονή που φτάνει microέχρι την τελειότηταΈνας από τους βασικούς νεωτερισmicroούς των έργων του Λύσιππου είναι η κατάκτηση της τρίτης διάστασης Μέχρι την εποχή του τα αγάλmicroατα είχαν κατά κανόνα microια κύρια όψη Αν και ολόγλυφα παρουσιάζονταν στον θεατή σαν δισδιάστατες εικόνες και όχι σαν microορφές και όγκοι που εκτείνονται στον χώρο Τα έργα του Λυσίππου είναι τα πρώτα που σηmicroειώνουν αλλαγές ως προς αυτό Ο περίφηmicroος laquoαποξυόmicroενοςraquo που σώζεται σε αντίγραφο Ρωmicroαϊκής εποχής και φυλάσσεται στο microουσείο του Βατικανού αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγmicroα Εικονίζεται εδώ ένας αθλητής που ξύνει από το σώmicroα του το λάδι microε τη στλεγγίδα Απλώνοντας τα χέρια προς τα microπρος αποκτά όχι microόνο περισσότερο βάθος απrsquo ότι τα παλιότερα γλυπτά αλλά και πλήθος ενδιαφέρουσες πλάγιες όψεις Όταν κοιτάζουmicroε τον αποξυόmicroενο από microπροστά τα προτεταmicroένα χέρια του κρύβουν κατά microέρος τη microορφή του Αντίθετα τριγυρίζοντας το άγαλmicroα όχι microόνο ανακαλύπτουmicroε πιο ικανοποιητικές οπτικές γωνίες αλλά αποκοmicroίζουmicroε σχεδόν την εντύπωση ότι το χέρι που κρατά την στλεγγίδα κινείται παλινδροmicroικάΆλλα έργα του Λυσίππου αναπτύσσονται στον χώρο microε διαφορετικό τρόπο Ο γλύπτης αντιλαmicroβάνεται συχνά τις microορφές στη διάρκεια microιας περιστροφικής κίνησης γύρω από τον άξονά τους Έτσι τα microέλη του σώmicroατος στρέφονται προς διαφορετικές κατευθύν-σεις οι microορφές microοιάζουν να βρίσκονται σε δράση και καλούν τον θεατή νrsquo ακολουθή-σει το στριφογύρισmicroά τους παρατηρώντας τις από νέες γωνίες Ο φτερωτός Έρωτας του Λυσίππου για παράδειγmicroα γνωστός χάρη σrsquo ένα ρωmicroαϊκό αντίγραφο που φυλάσσεται στο microουσείο του Λούβρου στρέφει ζωηρά τον κορmicroό προς τα δεξιά και τεντώνει το

Ο περίφηmicroος laquoΑποξυόmicroενοςraquo αθλητής ρωmicroαϊκό αντίγραφο

Άγαλmicroα στον τύπο του laquoκου-ρασmicroένου Ηρακλήraquo από ναυ-

τόξο ενώ τα πόδια του είναι γυρισmicroένα προς την αντίθετη κατεύθυνση Η κίνηση αυτή είναι ακόmicroα πιο έντονη στην περίπτωση του laquoφαύνου Borgheseraquo που στροβιλίζεται κυριολεκτικά πατώντας στις microύτες των ποδιών του Πρόκειται ακόmicroα microια φορά για ένα ρωmicroαϊκό έργο που αντιγράφει όmicroως κατά την άποψη πολλών microελετητών ένα πρωτό-τυπο του ΛύσιππουΣrsquo αυτόν τον γλύπτη αποδίδονται επίσης τα έργα που ενέπνευσαν microια ολόκληρη σειρά αντιγράφων microε θέmicroα τον Ηρακλή Τα γνωστότερα απrsquo αυτά τα αντίγραφα ένα από τα οποία βρέθηκε σε ναυάγιο κοντά στα Αντικύθηρα και φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιο-λογικό Μουσείο της Αθήνας ανήκουν στον τύπο του laquoκουρασmicroένου Ηρακλήraquo ο ήρωας αναπαριστάται καταπονηmicroένος microετά τους άθλους του στηριγmicroένος στο ρόπαλό του σα να σταmicroάτησε ξαφνικά το βάδισmicroα για να ξαποστάσει Η βαθιά κόπωση που εκφράζει η στάση του έρχεται σε αντίθεση microε το ρωmicroαλέο του σώmicroα Οι microύες του είναι υπερ- Η laquoΤύχη της Αντιόχειαςraquo αντί-

γραφο έργου του Ευτυχίδη

Μέσα σrsquo αυτό το ιδεολογικό πλαίσιο αναπτύσσεται το βασιλικό πορτραίτο Σηmicroαντικό ρόλο στην εξέλιξη αυτού του είδους έπαιξαν οι προσωπογραφίες του Μεγάλου Αλεξάν-δρου Σύmicroφωνα microε τις γραπτές πηγές ο Μακεδόνας κατακτητής είχε ως επίσηmicroο προ-σωπογράφο τον Λύσιππο από τη Σικυώνα Είχε επιλέξει ο ίδιος αυτόν τον καλλιτέχνη γιατί πίστευε ότι ήταν ο microόνος που microπορούσε να αποδώσει microε ακρίβεια τη φυσιογνωmicroία του είχε καταφέρει να συλλάβει και να αναπαραστήσει την πιο χαρακτηριστική στάση και έκφραση του microοντέλου του Οι περιγραφές των αρχαίων κειmicroένων αναφέρουν τα βασικά στοιχεία αυτών των πορτραίτων του Αλέξανδρου ελαφρά κλίση του κεφαλιού προς τrsquo αριστερά laquoρευστόraquo βλέmicromicroα στραmicromicroένο προς τον ουρανό microαλλιά ακατάστατα σαν χαίτη λιονταριού ανασηκωmicroένα στη microέση του microετώπη έτσι ώστε να σχηmicroατίζουν την περίφηmicroη laquoαναστολήraquoΠλήθος προτοmicroών Ελληνιστικής ή Ρωmicroαϊκής εποχής microε αυτά περίπου τα χαρακτηριστικά σώζονται σήmicroερα Το πορτραίτο που φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό microουσείο της Πέλλας χρονολογείται γύρω στο 200-175 πΧ και θεωρείται σχετικά κοντινό στο πρωτότυπο του Λυσίππου Αναγνωρίζουmicroε την χαρακτηριστική κόmicromicroωση του Αλέξανδρου τη στροφή του κεφαλιού και το βλέmicromicroα προς τα πάνω που δίνει microια έκφραση ονειροπόλα αλλά και γεmicroάτη πάθος Το microισάνοιχτο στόmicroα το microέτωπο που προεξέχει και τα ανακατεmicroένα microαλλιά προ-

σθέτουν ανησυχία και ένταση σrsquo αυτήν τη νεανική microορφή Η ταύτιση είναι εδώ σχεδόν βέβαιη όπως και στην περίπτωση της ερmicroαϊκής στήλης Azara που φυλάσσεται στο Λού-βρο και θεωρείται ως ρωmicroαϊκό αντίγραφο ενός πρωτότυπου του 4ου αιώνα πΧΜετά τον θάνατο του Αλέξανδρου εmicroφανίστηκε πλήθος νέων προσωπογραφιών του Πολ-λές τον παρουσιάζουν σαν έναν εmicroπνευσmicroένο οραmicroατιστή microε εναγώνια βασανισmicroένη έκφραση έτοιmicroο να ορmicroήσει στην microάχη Τα βασικά στοιχεία των πορτραίτων του Λύσιππου που εξέφραζαν την ιδιοσυγκρασία του εικονιζόmicroενου υπογραmicromicroίζονται εδώ ως την υπερβολή και δίνουν microια εντύπωση πολύ πιο δραmicroατική Άλλοτε πάλι η ηρωική πνοή και το πολεmicroικό microένος παραχωρούν τη θέση τους σε microια ολύmicroπια γαλήνη ο Αλέξανδρος αναπαριστάται ως γιος του Δία σαν να έχει πια ξεπεράσει τα ανθρώπινα όρια Το ύφος του αποπνέει ηρεmicroία και θεϊκό σθένοςΠολλές απrsquo αυτές τις προσωπογραφίες έχουν σχετικά εξατοmicroικευmicroένα χαρακτηρι-στικά που επιτρέπουν σε κάποιο βαθmicroό τουλάχιστον να αναγνωρίσουmicroε τον εικο-νιζόmicroενο Ταυτόχρονα όmicroως η εξιδανίκευση του προσώπου είναι αναmicroφισβήτητη Διακρίνει λίγο ως πολύ όλα τα πορτραίτα εmicroφανίζεται όmicroως ιδιαίτερα έντονη σε ορισmicroένα απrsquo αυτά όπως στον laquoΑλέξανδρο του Erbachraquo που εκτίθεται στο Μουσείο της Ακρόπολης και θεωρείται ως ρωmicroαϊκό αντίγραφο ενός έργου του τέλους του 4ου ή των αρχών του 3ου πΧ αιώνα Εδώ η ταυτότητα του εικονιζόmicroενου είναι γενικά αποδεκτή σε άλλες περιπτώσεις όmicroως η φυσιογνωmicroία του έχει τόσο εξιδανικευτεί ώστε παύει να είναι αναγνωρίσιmicroη Οι ταυτίσεις είναι τότε αmicroφιλεγόmicroενες Πολλές από τις προσωπογραφίες που έχουν συσχετιστεί microε τον Αλέξανδρο θα microπορούσαν να αναπαριστάνουν έναν οποιονδήποτε νεαρό ήρωα θεό ηmicroίθεο ή αθλητή microε ωραία κανονικά χαρακτηριστικάΚατά τη διάρκεια των Ελληνιστικών χρόνων η εικόνα του Αλέξανδρου κυκλοφορεί ολο-ένα και περισσότερο και καταλήγει πολλές φορές να παίζει τον ρόλο προσωπικού φυλα-κτού Ανάγεται ταυτόχρονα σε πρότυπο βασιλικής προσωπογραφίας Έτσι τα πορτραίτα διάφορων δυναστών αυτής της εποχής αποmicroιmicroούνται συχνά αυτά του Αλέξανδρου Βέβαια παρουσιάζουν τις περισσότερες φορές εξατοmicroικευmicroένα χαρακτηριστικά και τείνουν να αποδώσουν τη φυσιογνωmicroία του εικονιζόmicroενου microε ρεαλισmicroό έτσι ώστε να είναι εύκολα αναγνωρίσιmicroος Εκφράζουν παράλληλα την ιδεολογία του ηγεmicroόνα υποδηλώνοντας άλλοτε ισχύ και θέληση άλλοτε ανεκτικότητα και ηπιότητα άλλοτε

Μαρmicroάρινη κεφαλή-πορτραίτο του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Ο laquoΑλέξανδρος του Erbachraquo ρωmicroαϊκό αντίγραφο ενός έργου

βολικά τονισmicroένοι διογκωmicroένοι σε τέτοιο βαθmicroό ώστε microοιάζουν αφύσικοι Ωστόσο φαίνονται ταυτόχρονα χαλαροί σαν ζυmicroάρι το κεφάλι είναι σκυmicromicroένο και η πλάτη κυρτή Το σύmicroβολο της υπεράνθρωπης φυσικής δύναmicroης δείχνει κατά παράδοξο τρόπο εξουθενωmicroένο Παρά τα τόσα κατορθώmicroατα που του εξασφάλισαν microια θέση στον Όλυ-microπο ο ήρωας παραmicroένει θνητός Η ίδια σάρκα που του επέτρεψε να φέρει σε πέρας την αποστολή του τον δένει άρρηκτα microε το γήινο και το πεπερασmicroένο Αυτή η γεmicroάτη αντιφάσεις φιγούρα του Ηρακλή κατέληξε να ερmicroηνεύεται ως απεικόνιση της τραγικής microοίρας του ανθρώπου που προσπαθεί απεγνωσmicroένα νrsquo αγγίξει το θεϊκό αλλά παραmicroένει δέσmicroιος της θνητής του φύσηςΤα καλλιτεχνικά επιτεύγmicroατα του Λύσιππου φαίνεται να άσκησαν έντονη επίδραση στους microεταγενέστερους γλύπτες Δηmicroιουργήθηκε κάτω από την επιρροή του microια σχολή που microας είναι γνωστή τόσο από τις γραπτές όσο και από τις αρχαιολογικές πηγές Ο Χάρης ο Λίνδιος για παράδειγmicroα που φιλοτέχνησε γύρω στο 280 πΧ τον περίφηmicroο κολοσσό της Ρόδου ένα γιγαντιαίο άγαλmicroα του Ήλιου αναφέρεται ως microαθη-τής του Λύσιππου Η Τύχη της Αντιόχειας που χρονολογείται την ίδια εποχή ή λίγο νωρίτερα αποδίδεται επίσης σrsquo έναν microαθητή του Λύσιππου τον Ευτυχίδη Οι δηmicroιουρ-γίες αυτές της σχολής προαναγγέλλουν όπως θα φανεί παρακάτω σηmicroαντικά ρεύmicroατα και τάσεις της υστερότερης ελληνιστικής γλυπτικής

Βασιλική εικονογραφίαΣτον ελληνικό κόσmicroο η γλυπτική τέθηκε πολλές φορές στην υπηρεσία της πολιτικής

γενναιότητα πραγmicroατισmicroό αυτοπεποίθηση ή ηθική ακεραιότητα Παρrsquo όλrsquo αυτά ένας ηρωικός απόηχος πολλές φορές αόριστος ή σχεδόν ανεπαίσθητος θυmicroίζει τη microορφή του Αλέξανδρου και microαρτυρεί την έντονη επιρροή των πορτραίτων του Η προτοmicroή ενός άγνωστου βασιλιά ndash ίσως του Αριαράθη ndash που φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας και χρονολογείται γύρω στα τέλη του 2ου ή στις αρχές του 1ου πΧ αιώνα φαίνεται να ακολουθεί ιδιαίτερα πιστά την παράδοση των προσωπογραφιών που φιλοτέχνησε ο Λύσιππος η φυσιογνωmicroία κυmicroαίνεται κι εδώ microεταξύ εξιδανίκευσης και ρεαλισmicroού και το ύφος παραπέmicroπει στο πρόσωπο του Αλέξανδρου

Πορτραίτο ηγεmicroόνα πιθανόν του Αριαράθη τέλη 2ου αρχές

Σκηνή microε κυνήγι ελαφιού λεπτο-microέρεια από τη σαρκοφάγο του

προπαγάνδας Κατά την Κλασική εποχή τα αναθηmicroατικά microνηmicroεία αναφέρονται συχνά σε πολεmicroικές νίκες Παραmicroένουν ωστόσο σχετικά απρόσωπα καθώς προβάλλουν τα γεγονότα και τις πόλεις που έλαβαν microέρος σrsquo αυτά χωρίς να εξάρουν συγκεκριmicroέ-νες προσωπικότητες Αντίθετα στους Ελληνιστικούς χρόνους η τέχνη χρησιmicroεύει ως microέσο αυτοπροβολής του ίδιου του ηγέτη Καθώς το σύστηmicroα διακυβέρνησης είναι στα περισσότερα κράτη απολυταρχικό οι microονάρχες προσπαθούν να επιβληθούν ως χαρι-σmicroατικά πρόσωπα Η τέχνη τους δίνει την ευκαιρία να διαmicroορφώσουν την εικόνα του εαυτού τους έτσι όπως θα ήθελαν να γίνει δεκτή από τους υπηκόους Εκτός από τα πορτραίτα διάφορα άλλα έργα προπαγανδιστικού χαρακτήρα συνθέτουν τη βασιλική εικονογραφία που αναπτύχθηκε στους Ελληνιστικούς χρόνους Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγmicroα είναι ίσως η λεγόmicroενη laquoσαρκοφάγος του Αλέξανδρουraquo που βρέθηκε στη βασιλική νεκρόπολη της Σιδώνας στον Λίβανο και φυλάσσεται στην Κωνσταντινούπολη Προοριζόταν προφανώς για τον Αβδαλόνυmicroο τελευταίο βασιλιά της Σιδώνας που είχε ενθρονιστεί από τον Αλέξανδρο microετά την microάχη της Ισσού το 333 πΧ και έmicroεινε στον θρόνο ως το 311 πΧ Ένα από τα ανάγλυφα που στολίζουν αυτή τη σαρκοφάγο εικονίζει microια σκηνή κυνηγιού στο οποίο φαίνεται να λαmicroβάνουν microέρος και ο Αλέξανδρος και ο Αβδαλόνυmicroος Ο υπόλοιπος γλυπτός διάκοσmicroος αναπα-ριστά microάχες microεταξύ διάφορων αντιπάλων οι οποίοι είναι δύσκολο να ταυτιστούν τις περισσότερες φορές Πάντως ο Αβδαλόνυmicroος εmicroφανίζεται στις περισσότερες σκηνές καθώς βασικός σκοπός φαίνεται να είναι όχι microόνο να microνηmicroονευτούν τα πολεmicroικά του κατορθώmicroατα αλλά και να υπογραmicromicroιστεί η προνοmicroιακή σχέση του microε τον Αλέξανδρο στον οποίο όφειλε την εξουσία του Όπως και στην περίπτωση των προσωπογρα-φιών διάφορων δυναστών το microυθικό αναmicroιγνύεται microε το ιστορικό Δεν αναπαρίστανται πιστά πραγmicroατικά γεγονότα αλλά εγκωmicroιάζεται η δράση εξηρωισmicroένων προσώπων

Πορτραίτα φιλοσόφων ποιητών ρητόρων και αστώνΗ επιρροή των προσωπογραφιών του Αλέξανδρου είναι αισθητή και στις προτοmicroές ιδιωτών πολλές από τις οποίες έχουν βρεθεί στη Δήλο Πρόκειται συνήθως για πορ-τραίτα εmicroπόρων επιχειρηmicroατιών ή τοπικών αρχόντων που χρονολογούνται στις αρχές του 1ου αιώνα πΧ Ένα τέτοιο microπρούντζινο γλυπτό φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιο-λογικό Μουσείο της Αθήνας Τα χαρακτηριστικά είναι αναmicroφισβήτητα εξατοmicroικευmicroένα

Εικονιστική κεφαλή ανδριάντα από τη Δήλο 1ος αιώνας πΧ

και φαίνεται να αποδίδουν microε ρεαλισmicroό τη φυσιογνωmicroία του microοντέλου Καmicroία εξιδα-νικευmicroένη αρmicroονία δεν επιβάλλεται στο πλάσιmicroο των όγκων στις γραmicromicroές και στις επιφάνειες Το ύφος υποδηλώνει τον πραγmicroατισmicroό ενός ανθρώπου που φαίνεται να απασχολείται κυρίως microε τα καθηmicroερινά του προβλήmicroατα Ωστόσο η ελαφρά κλίση του κεφαλιού το βλέmicromicroα και το microισάνοιχτο στόmicroα παραπέmicroπουν αόριστα στη microορφή του Αλέξανδρου και προσδίδουν στο πρόσωπο microια έκφραση ηρωική και ονειροπόλα που δύσκολα συmicroβιβάζεται microε την κατά τα άλλα γήινη φυσιογνωmicroίαΗ ελληνιστική προσωπογραφία παρουσιάζει όmicroως και άλλες πολύ διαφορετικές τάσεις και τεχνοτροπίες Εκδηλώνει ενδιαφέρον για τον εσωτερικό κόσmicroο των εικονιζόmicroενων εmicroφανές κυρίως στα αγάλmicroατα διανοουmicroένων ποιητών ή πολιτικών Αυτά χρονολογού-νται κατά microεγάλο microέρος στην αρχή της Ελληνιστικής εποχής και αντιπροσωπεύουν ένα καλλιτεχνικό είδος που φαίνεται να αναπτύχθηκε κυρίως στην Αθήνα Τα περισσότερα microας είναι γνωστά χάρη σε ρωmicroαϊκά αντίγραφα Το πορτραίτο του Δηmicroοσθένη στη Ny Carlsberg Glyptotek της Κοπεγχάγης του Επίκουρου στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης του Χρύσιππου στο Λούβρο και στο Βρετανικό Μουσείο ή του Οmicroήρου στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστόνης αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Ένα θαυmicroάσιο microπρούντζινο πρωτότυπο microε ένθετα εκφραστικά microάτια και σχεδόν τρο-microακτικά ζωηρό βλέmicromicroα φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας Πρόκειται για το λεγόmicroενο laquoφιλόσοφο των Αντικυθήρωνraquo που χρονολογείται στον 3ο αιώνα πΧ Τα γλυπτά αυτού του τύπου δείχνουν πόσο οι καλλιτέχνες της εποχής συναρπάζονται από τα ανθρώπινα πρόσωπα τα παρατηρούν microε οξυδέρκεια και αναζητούν microε εmicromicroονή τη ρεαλιστική απόδοση όλων των λεπτοmicroερειών microάτια ρυτίδες microαλλιά και γένια Ταυ-τόχρονα αυτά τα έργα θεωρούνται ψυχογραφικά εφόσον εκφράζουν την ιδιοσυγκρα-σία και τον ψυχισmicroό των εικονιζόmicroενων Λιτές και αυστηρές συχνά ατηmicroέλητα ντυmicroέ-νες οι microορφές microοιάζουν κάπως κλειστές αναδιπλωmicroένες στον εαυτό τους Οι στάσεις και τα πρόσωπα υποδηλώνουν εσωστρέφεια εmicroβρίθεια και πνευmicroατικότητα Το ύφος αντανακλά την έντονη νοητική δραστηριότητα αυτών των σκεπτόmicroενων ανθρώπων καθρεφτίζει τη λειτουργία του microυαλού Η όλη εmicroφάνιση προσαρmicroόζεται συχνά στις ιδέες ή τις φιλοσοφικές θεωρίες που αντιπροσωπεύουν τα εικονιζόmicroενα άτοmicroα Έτσι οι στωικοί ή οι επικούρειοι αναγνωρίζονται χάρη σε ορισmicroένα χαρακτηριστικά στοιχεία

Ο laquoΦιλόσοφος των Αντικυθή-ρωνraquo 3ος αιώνας πΧ (Εθνικό

τα οποία παραπέmicroπουν στα διδάγmicroατα της αντίστοιχης σχολής Πάντως ανεξάρτητα από την ιδιότητα ή τον κοινωνικό ρόλο του microοντέλου αυτό που ενδιαφέρει είναι η εσωτερικότητα ο νους και η φαντασία Πέρα από την καλλιτεχνική τους αξία αυτές οι προσωπογραφίες microαρτυρούν τη διάθεση για ενδοσκόπηση που σηmicroαδεύει την Ελλη-νιστική εποχή

Ο κλασικισmicroόςΠαρά τις ριζικές microεταβολές που επέφερε σε πολλούς τοmicroείς η ελληνιστική γλυπτική παρουσιάζει ταυτόχρονα συντηρητικές τάσεις ή και διάθεση για στροφή προς το παρελθόν Πολλοί γλύπτες αντλούν την έmicroπνευσή τους από την καλλιτεχνική παρά-δοση των Αρχαϊκών και των Κλασικών χρόνων Διαmicroορφώνουν την προσωπική τους τεχνοτροπία ακολουθώντας τις αρχές και τα ιδεώδη που επικρατούσαν στην τέχνη των προηγούmicroενων αιώνων Ένας από τους γνωστότερους εκπροσώπους αυτής της τάσης είναι ο Δαmicroοφών ο Μεσσήνιος που έδρασε αποκλειστικά στην Πελοπόννησο Τα έργα του πολλά από τα οποία περιγράφει ο Παυσανίας τοποθετούνταν microέχρι πρόσφατα στο βrsquo microισό του 2ου αιώνα πΧ Οι microελετητές των τελευταίων χρόνων όmicroως προτείνουν νέα χρονολόγηση στο τέλος του 3ου ή στις αρχές του 2ου αιώνα πΧΟ Δαmicroοφών φαίνεται ότι ειδικευόταν σε λατρευτικά αγάλmicroατα κολοσσιαίων διαστάσεων και είχε microάλιστα αναλάβει την επισκευή του χρυσελεφάντινου Δία του Φειδία στην Ολυmicroπία Το microνηmicroειώδες γλυπτό σύνολο που φιλοτέχνησε στο ναό της Δέσποινας στη Λυκόσουρα της Αρκαδίας σώζεται σήmicroερα κατά τmicroήmicroατα αλλά microας είναι επί-σης γνωστό από τις περιγραφές του Παυσανία Απεικόνιζε τη Δέσποινα παραλλαγή της Περσεφόνης microε τη microητέρα της Δήmicroητρα τον παιδαγωγό της Άνυτο και την Άρτεmicroη Η Δήmicroητρα ήταν καθισmicroένη microαζί microε την κόρη της σrsquo ένα φαρδύ θρόνο Σκήπτρο κίστη δαυλός και φίδια ήταν τα σύmicroβολα και αντικείmicroενα που ανήκαν προφανώς σrsquo αυτές τις δύο γυναίκες παραmicroένει όmicroως ασαφές ποιο αντιστοιχούσε σε ποια Οι άλλες δύο microορφές όρθιες και microικρότερες σε microέγεθος πλαισίωναν τον θρόνο Ο τιτάνας Άνυτος είχε αναπαρασταθεί ως πολεmicroιστής ενώ η Άρτεmicroη φορούσε δέρmicroα ελαφιού είχε στους ώmicroους της τη φαρέτρα της microε τα βέλη και στα πόδια της ένα κυνηγόσκυλοΤmicroήmicroατα αυτού του συνόλου microονόλιθων γιγαντιαίων αγαλmicroάτων βρέθηκαν το 1889

Αποκατάσταση του γλυπτού συνόλου του Δαmicroοφώντα στη

Το κεφάλι της Δήmicroητρας από το γλυπτό σύνολο του Δαmicroοφώντα

και εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας Το κεφάλι του Άνυτου θυmicroί-ζει τον χρυσελεφάντινο Δία του Φειδία αν και οι ανακατεmicroένοι διαχωρισmicroένοι από βαθιά αυλάκια βόστρυχοι των microαλλιών το πλάσιmicroο των φρυδιών και του microετώπου δίνουν microια αίσθηση αναστάτωσης ξένης προς την κλασική γλυπτική Οι λείες επιφάνειες και τα απλά κανονικά χαρακτηριστικά των γυναικείων προσώπων αποτελούν τυπικά στοιχεία του κλασικισmicroού Το κεφάλι πεπλοφόρου που αποδί-δεται συνήθως στη Δήmicroητρα παραπέmicroπει τόσο στα ανάγλυφα της ζωφόρου του Παρθενώνα όσο και στην Αθηνά Παρθένο του Φειδία microεγάλα microάτια microικρό στόmicroα καmicroπύλα αρmicroονικά περιγράmicromicroατα ήρεmicroο ύφος Το δεύτερο σωζόmicroενο γυναικείο κεφάλι που ταυτίζεται microε την Άρτεmicroη microοιάζει microε γλυπτά του Πραξιτέλη ιδιαίτερα ως προς την κόmicromicroωση το πλάσιmicroο του στόmicroατος και την ήπια έκφρασηΕίναι φανερό ότι αυτό το έργο εγγράφεται στην καλλιτεχνική παράδοση των λατρευτι-κών αγαλmicroάτων της Κλασικής εποχής Έχει παράλληλα στενή συγγένεια microε δηmicroιουργίες της Πτολεmicroαϊκής περιόδου Πάντως ο Δαmicroοφών αν και επαναλαmicroβάνει καθιερωmicroένα σχήmicroατα των προηγούmicroενων αιώνων καταφέρνει να δώσει στα γλυπτά του ευγένεια και microεγαλοπρέπεια και να δηmicroιουργήσει υποβλητική microυστικιστική ατmicroόσφαιρα Τα έργα του δεν έχουν την ψυχρότητα άλλων υστερότερων κλασικιστικών δηmicroιουργιών όπως τα λεγόmicroενα laquoνεοαττικά ανάγλυφαraquo Αυτά αποmicroιmicroούνται microε την πιο στενή έννοια της λέξης κλασικά κυρίως αθηναϊκά πρότυπα Συνδυάζουν παλιότερα microοτίβα microε νέο τρόπο συχνά όmicroως χωρίς δηmicroιουργική πνοή Κατά συνέπεια το αποτέλεσmicroα δείχνει πολλές φορές κάπως τεχνητό ή άψυχο και δεν πείθει

Αφροδίτη της Μήλου

Οι παραπάνω παρατηρήσεις δεν θα πρέπει ωστόσο να microειώσουν την αξία του κλασικι-σmicroού ο οποίος έχει δώσει πνοή σε αριστουργήmicroατα όπως η πασίγνωστη Αφροδίτη της Μήλου microορφή που έχει αναχθεί σε παγκόσmicroιο σύmicroβολο θηλυκότητας Αυτό το άγαλmicroα εκτίθεται στο Μουσείο του Λούβρου και χρονολογείται γύρω στο 120-80 πΧ Πρόκειται ίσως για το δηmicroοφιλέστερο δείγmicroα ελληνιστικής γλυπτικής όπως microαρτυρούν τα άπειρα αντίγραφα κάθε microεγέθους και τύπου καθώς και οι ελεύθερες αποmicroιmicroήσεις που φτάνουν

Το κεφάλι της Άρτεmicroης από το γλυπτό σύνολο του Δαmicroοφώντα

Το κεφάλι του Άνυτου από το γλυπτό σύνολο του Δαmicroοφώντα

Το laquomicroπαρόκraquoΈνα από τα βασικότερα ρεύmicroατα της ελληνιστικής γλυπτικής χαρακτηρίζεται κατα-χρηστικά στην βιβλιογραφία ως laquomicroπαρόκraquo Ο όρος αυτός αναφέρεται κανονικά στην ευρωπαϊκή τέχνη του 17ου και του πρώτου microισού του 18ου αιώνα και σε έργα όπως αυτά του Μπερνίνι και του Μποροmicroίνι Παρατηρήθηκε όmicroως ότι η τεχνοτροπία που αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια αυτών των αιώνων παρουσιάζει κοινά σηmicroεία microε αντί-στοιχες καλλιτεχνικές τάσεις των ελληνιστικών χρόνων Έτσι πολλοί microελετητές εντο-πίζουν laquomicroπαρόκraquo στοιχεία σε γλυπτά που χρονολογούνται κυρίως στον 3ο και τον 2ο αιώνα πΧ Αν και αυτή η διαπίστωση είναι ενδιαφέρουσα και διαφωτιστική η χρήση ενός όρου κατεξοχήν συνδεδεmicroένου microε τη νεότερη τέχνη παραmicroένει συmicroβατική και σε κάποιο βαθmicroό ριψοκίνδυνη Μπορεί να οδηγήσει σε συγχύσεις και απλουστευτικές συγκρίσεις αν δεν υπογραmicromicroιστεί ότι δεν υπονοείται σε καmicroία περίπτωση η ταύτιση των τεχνοτροπιών που διαmicroορφώνονται σrsquo αυτές τις δυο τόσο αποmicroακρυσmicroένες επο-χέςΈνα από τα βασικά χαρακτηριστικά του laquoελληνιστικού microπαρόκraquo είναι η υπερβολική

Η Αφροδίτη της Μήλου ελλη-νιστικό έργο του 2ου αιώνα

ως την σουρεαλιστική εκδοχή του Νταλί ή καθηmicroερινά αντικείmicroενα του σύγχρονου ντιζάιν (design) Θεωρείται κατά κανόνα ότι εικονίζεται εδώ η Αφροδίτη έχουν όmicroως προταθεί και άλλες ταυτίσεις Πολλοί microελετητές φαντάζονται τη θεά ως microέλος ενός γλυπτού συνόλου άλλοι αποκαθιστούν δίπλα της microια ανδρική microορφή κι άλλοι την τοπο-θετούν microέσα σε microια κόγχη Το αντικείmicroενο που κρατά στα χέρια της έχει δώσει επίσης αφορmicroή για πολλές ερmicroηνείες και υποθέσεις αλλά παραmicroένει απροσδιόριστο Πάντως το εξιδανικευmicroένο πρόσωπο έχει την τέλεια οmicroορφιά τη σοβαρότητα και την ηρεmicroία των γλυπτών του 5ου αιώνα πΧ το βλέmicromicroα το στόmicroα και το χτένισmicroα παραπέmicroπουν σε υστερότερα κλασικά έργα όπως αυτά του Σκόπα και του Πραξιτέλη ενώ η φευγαλέα συστροφή του σώmicroατος η χαλαρότητα της στάσης και η αισθησιακή απαλότητα του δέρmicroατος αποτελούν χαρακτηριστικά microάλλον ελληνιστικά Παρά την αναφορά σε στερε-ότυπα παλαιότερων εποχών το αποτέλεσmicroα είναι απόλυτα πειστικό και αποδεικνύει ότι ο κλασικισmicroός κατάφερε να εξισορροπήσει microε επιδεξιότητα ετερογενή στοιχεία

δραmicroατικότητα Αυτή οφείλεται καταρχήν στην επιλογή σκηνών όπου επικρατεί αγω-νία πάθος σύγχυση και αναταραχή Το πιο γνωστό παράδειγmicroα είναι αναmicroφισβήτητα ο περίφηmicroος βωmicroός της Περγάmicroου ο οποίος φυλάσσεται σήmicroερα αναστηλωmicroένος στο Μουσείο Περγάmicroου του Βερολίνου Η Γιγαντοmicroαχία που εικονίζεται στη ζωφόρο του microνηmicroείου είναι ένα από τα σπάνια ελληνιστικά πρωτότυπα Έχει σε microεγάλο βαθmicroό προ-παγανδιστικό χαρακτήρα αφού microνηmicroονεύει έmicromicroεσα τους πολεmicroικούς θριάmicroβους των Περγαmicroηνών εναντίον των Γαλατών αλλά ίσως και άλλων αντιπάλων Φιλοτεχνήθηκε προφανώς κατά το α΄ microισό του 2ου αιώνα πΧ αλλά η ακριβής χρονολόγησή της παρα-microένει αmicroφιλεγόmicroενη Αναπαριστάται η στιγmicroή όπου οι θεοί του Ολύmicroπου επικρατούν ενώ οι Γίγαντες αγωνίζονται απεγνωσmicroένα δέχονται συνεχή πλήγmicroατα και υποφέρουν από τον πόνο Μέσα σrsquo αυτήν τη δαιmicroονική αναστάτωση η microάχη παίρνει τις διαστάσεις microιας τιτανικής σύγκρουσης ανάmicroεσα στις πρωτόγονες δυνάmicroεις της φύσης και τη νέα γενιά θεών που εισάγει τον πολιτισmicroό άτρωτη και microεγαλόπρεπη Έτσι αυτές οι πολε-microικές σκηνές αποκτούν κοσmicroογονικό χαρακτήρα καθώς φαίνεται να παραπέmicroπουν στην microακρινή εποχή όπου η ανθρωπότητα πάσχιζε να βγει απrsquo το πρωταρχικό χάοςΕκτός απrsquo αυτό το εξαιρετικής σηmicroασίας έργο πολλά άλλα εκδηλώνουν το χαρακτηρι-στικό πάθος του ελληνιστικού laquomicroπαρόκraquo Το περίφηmicroο laquoσύmicroπλεγmicroα του Λαοκόονταraquo που φυλάσσεται στο Μουσείο του Βατικανού πλησιάζει ως προς την τεχνοτροπία τη ζωφόρο της Περγάmicroου Έχει θεωρηθεί ως ρωmicroαϊκό έργο εmicroπνευσmicroένο από ένα ελληνιστικό πρότυπο που τοποθετήθηκε άλλοτε στον 1ο και άλλοτε στον 2ο αιώνα πΧ Πρόσφατες όmicroως microελέτες επιχειρούν να αποδείξουν ότι δεν πρόκειται ούτε για αντίγραφο ούτε για ελεύθερη αποmicroίmicroηση αλλά για πρωτότυπο της Ύστερης Ελληνι-στικής περιόδου Το θέmicroα προσφέρεται αναmicroφισβήτητα για δραmicroατοποίηση ο Τρώας ιερέας που προσπάθησε να πείσει τους συmicroπατριώτες του να microην φέρουν το δούρειο ίππο microέσα στην πόλη δέχεται την επίθεση δύο microεγάλων φιδιών σταλmicroένων από τους εχθρικούς προς την Τροία θεούς Ενώ προσφέρει θυσία microαζί microε τους δύο γιους του στραγγαλίζεται από τα ερπετά και καταρρέει απελπισmicroένος και εξουθενωmicroένος πάνω στον βωmicroό Ακόmicroα microια φορά η βία ξεσπά αχαλίνωτη Οι microορφές microοιάζουν σαν να βγάζουν απεγνωσmicroένες κραυγές τρόmicroου καθώς παλεύουν microάταια νrsquo απαλλαγούν από τα φίδια που περιτυλίγουν τα microέλη τους Τα πρόσωπα παραmicroορφώνονται απrsquo τον πόνο και τη φρίκη

Λεπτοmicroέρεια από τη ζωφόρο του βωmicroού του Δία στο Πέρ-

Το Σύmicroπλεγmicroα του Λαοκόοντα 1ος αιώνας πΧ (Μουσείο Βατι-

Η δραmicroατική ένταση που διακρίνει το laquoελληνιστικό microπαρόκraquo εκφράζεται παράλληλα microε τον υπερτονισmicroό των ανατοmicroικών λεπτοmicroερειών Απrsquo αυτή την άποψη ο laquoκουρασmicroένος Ηρακλήςraquo που περιγράφηκε παραπάνω θεωρείται ότι προαναγγέλλει τις τάσεις που θα επικρατήσουν από το τελευταίο τέταρτο του 3ου αιώνα πΧ και microετά Ως προς το πλάσιmicroο των microυών πολλές microεταγενέστερες microορφές όπως οι Γίγαντες του περίφηmicroου βωmicroού της Περγάmicroου ή ο Λαοκόων του Μουσείου του Βατικανού προσεγγίζουν αυτό το έργο του Λυσίππου Στη microορφολογία των σωmicroάτων επιζητείται η υπερβολή οι φλέβες φουσκώνουν τόσο ώστε θα έλεγε κανείς ότι θα σπάσουν όλοι οι microύες και οι τένοντες διογκώνονται και περιγράφονται από βαθιά αυλάκια microε αποτέλεσmicroα να δείχνουν εξωπραγmicroατικοί αφύσικα υπερτροφικοί και να δηmicroιουργούν microια εντύπωση

Ο laquoΤζόκεϋ του Αρτεmicroισίουraquo

Η ένταση εκφράζεται microε διαφορετικό τρόπο στην περίπτωση του laquoτζόκεϋ του Αρτεmicroι-σίουraquo microπρούντζινου πρωτότυπου που χρονολογείται στα τέλη του 3ου ή στις αρχές του 2ου αιώνα πΧ και φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας Μετά από microακροχρόνιους διαπληκτισmicroούς έχει γίνει πια αποδεκτό ότι το άλογο που βρέθηκε στο ίδιο ναυάγιο ανήκει στον νεαρό ιππέα και το σύνολο έχει αποκατασταθεί κατά τρόπο πειστικό Εδώ η τεταmicroένη ατmicroόσφαιρα δηmicroιουργείται microε την ξέφρενη κίνηση και την αντιπαράταξη αντικρουόmicroενων δυνάmicroεων το άλογο ξεχύνεται ορmicroητικά και καλπάζει microε microανία ενώ ο microικρόσωmicroος καβαλάρης πασχίζει microάταια να το συγκρατήσει Παρόmicroοιο είναι το θέmicroα microιας microαρmicroάρινης ανάγλυφης στήλης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας που χρονολογείται στον 3ο ή το 2ο αιώνα πΧ ένας νεαρός microαύρος ιπποκόmicroος προσπαθεί να δαmicroάσει ένα ατίθασο άλογο που microαίνεται και ξεφυσά ανασηκώνοντας τα microπροστινά του πόδια Σε αντίθεση microε τη χειmicroαρρώδη κίνηση του laquoτζόκεϋ του Αρτεmicroι-σίουraquo η σύνθεση είναι εδώ ndash φαινοmicroενικά τουλάχιστον ndash στατική Κρύβει όmicroως microεγάλη δυναmicroικότητα αφού δίνεται η εντύπωση ότι το άλογο microπορεί να ξεφύγει από στιγmicroή σε στιγmicroή από τον έλεγχο του ιπποκόmicroου και να χιmicroήσει καλπάζοντας πέρα απrsquo το πλαίσιο της στήλης Παρά τις διαφορές τους και τα δύο αυτά γλυπτά περικλείουν ακατάσχετη ενέργεια

Ο laquoτζόκεϋ του Αρτεmicroισίουraquo τέλη 3ουndashαρχές 2ου αιώνα πΧ

Aνάγλυφη microαρmicroάρινη στήλη στην οποία νεαρός ιπποκό-

σχεδόν εκρηκτικής έντασηςΜε ανάλογο τρόπο τα πρόσωπα συσπώνται microορφάζοντας και τα χαρακτηριστικά αλλοι-ώνονται από τον πόνο Τα φρύδια κυρώνονται σχηmicroατίζοντας κυmicroατισmicroούς οι ρυτίδες είναι τόσο βαθιά σκαmicromicroένες ώστε microοιάζουν microε πληγές τα microάτια σκοτεινιάζουν βυθι-σmicroένα στις κόγχες τους και περιτριγυρισmicroένα microε χαρακιές Αλλεπάλληλες ραβδώσεις χωρίζουν τους πυκνούς βοστρύχους των microαλλιών που θυmicroίζουν σκοινιά ή φιδίσιες ουρές Τα ενδύmicroατα των θεών που λαmicroβάνουν microέρος στη Γιγαντοmicroαχία άλλοτε ταρά-ζονται σαν να τα χτυπούν βίαιοι άνεmicroοι κι άλλοτε προσκολλώνται στο σώmicroα ή κυmicroα-τίζουν σχηmicroατίζοντας πτυχές απροσmicroέτρητου βάθους Το ανάγλυφο είναι στο σύνολό του τόσο έξεργο και οι επιφάνειες κοιλαίνονται χαράσσονται ή κυρτώνονται τόσο έντονα ώστε δηmicroιουργούνται ζωηρές αντιθέσεις microεταξύ φωτός και σκιάς Αυτή η σχεδόν επιθετική φωτοσκίαση δίνει έmicroφαση στην αναστάτωση και το πάθος που απο-πνέουν οι σκηνέςΤα χαρακτηριστικά του laquoελληνιστικού microπαρόκraquo που επισηmicroάνθηκαν ήδη δείχνουν την αγάπη των καλλιτεχνών της εποχής για το θέατρο Αυτή διαφαίνεται επίσης στις ζωηρές χειρονοmicroίες και κινήσεις που microοιάζουν άλλοτε υπέρmicroετρες όπως στην περί-πτωση του βωmicroού της Περγάmicroου και άλλοτε επιτηδευmicroένες όπως στο σύmicroπλεγmicroα του Λαοκόοντα Παράλληλα οι συνθέσεις η διευθέτηση των microορφών στον χώρο και η προσαρmicroογή τους στο εξωτερικό περιβάλλον θυmicroίζουν σκηνικό θεατρικής παράστασης Η laquoΝίκη της Σαmicroοθράκηςraquo αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα Στηmicroένη στο ιερό των Μεγάλων Θεών σrsquo ένα ύψωmicroα που βρισκόταν πάνω από το θέατρο ήταν ορατή από microακριά Με τα φτερά ακόmicroα να πάλλονται και τα ρούχα να ανεmicroίζουν έmicroοιαζε να έχει microόλις πατήσει το πόδι της στην πλώρη του πλοίου που αποmicroιmicroούνταν η βάση του αγάλmicroατος Αυτό το οmicroοίωmicroα πλώρης ήταν τοποθετηmicroένο σε microια δεξαmicroενή microε δύο επί-πεδα γεmicroάτη νερό Στο κάτω επίπεδο είχαν αναπαρασταθεί βράχοι που υποδήλωναν το λιmicroάνι ή την ακροθαλασσιά όπου υποτίθεται ότι ήταν αραγmicroένο το καράβι Έτσι η πλώρη λικνιζόταν σαν να έπλεε στη θάλασσα και οι αντανακλάσεις του νερού στόλιζαν στο σώmicroα της φτερωτής microορφής Αυτή η περίπλοκη laquoσκηνοθεσίαraquo δηmicroιουργούσε την ψευδαίσθηση ότι η εντυπωσιακή άφιξη της Νίκης διαδραmicroατιζόταν πραγmicroατικά microπρο-στά στα microάτια του θεατήΌπως και τα παραδείγmicroατα που προαναφέρθηκαν αυτό το έργο δείχνει την ηθεληmicroένη

Η laquoΝίκη της Σαmicroοθράκηςraquo 190-180 πΧ (Μουσείο του Λού-

αστάθεια που διακρίνει τις δηmicroιουργίες του ελληνιστικού laquomicroπαρόκraquo Οι microορφές ξεφεύ-γουν από τον άξονά τους και χάνουν την ισορροπία τους Άλλοτε σωριάζονται όπως ο Λαοκόων ή οι Γίγαντες του βωmicroού της Περγάmicroου άλλοτε ξεχύνονται στο κενό όπως ο laquoτζόκεϋ του Αρτεmicroισίουraquo και άλλοτε microοιάζουν να ταλαντεύονται στον αιθέρα όπως η laquoΝίκη της Σαmicroοθράκηςraquo Δίνεται έτσι η εντύπωση ότι βρίσκονται σε αέναη κίνηση Υπερβολικά εξωστρεφείς microοιάζουν να αρνούνται κάθε όριο και να αναδιπλώνονται ασυγκράτητα στον χώρο Πρόκειται εδώ για ακόmicroη ένα στοιχείο που διαφωτίζει τόσο την ιδιαίτερη αισθητική του ελληνιστικού laquomicroπαρόκraquo όσο και τις καλλιτεχνικές ανα-ζητήσεις των αντιπροσώπων του η υπέρmicroετρη διάχυτη εκφραστικότητα επιδιώκει να προκαλέσει συναισθηmicroατική φόρτιση και έντονη σχεδόν κεραυνοβόλα συγκίνηση

Το laquoροκοκόraquoΩς αντίδραση στη βαριά υπερφορτισmicroένη ατmicroόσφαιρα και στο συχνά ποmicroπώδες ύφος του ευρωπαϊκού microπαρόκ διαmicroορφώθηκε κατά τον 18ο αιώνα ένα νέο καλλιτεχνικό ρεύmicroα που χαρακτηρίζεται από ελαφρότητα αγάπη για τον περίπλοκο στολισmicroό ερωτική και παιχνιδιάρικη διάθεση Ονοmicroάστηκε laquoροκοκόraquo ήδη από τη στιγmicroή που πρωτοεmicroφανίστηκε στη Γαλλία στον διάκοσmicroο των σπιτιών της αριστοκρατικής τάξης Εξαπλώθηκε γρήγορα σε πολλές χώρες της Ευρώπης όπου επέβαλε τις δηmicroιουργίες του τόσο σε ιδιωτικούς όσο και σε δηmicroόσιους χώρους εκκλησίες ή microοναστήρια Κατrsquo ανάλογο τρόπο microε το microπαρόκ παρουσιάζει οmicroοιότητες και αντιστοιχίες microε τάσεις που παρατηρήθηκαν στην ελληνιστική τέχνη και που επικράτησε να ορίζονται κι αυτές ως laquoροκοκόraquo Ωστόσο ότι ειπώθηκε παραπάνω για τη χρήση και τη σηmicroασία του όρου laquomicroπαρόκraquo στη σχετική microε την αρχαιότητα βιβλιογραφία ισχύει κι εδώ δεν θα πρέπει microε κανέναν τρόπο οι τεχνοτροπίες της Ελληνιστικής περιόδου να εξοmicroοιωθούν microε καλλιτεχνικά ρεύmicroατα των νεότερων χρόνωνΟ όρος laquoελληνιστικό ροκοκόraquo επιβάλλεται να χρησιmicroοποιηθεί microε επιφύλαξη όχι microόνο γιατί έχει συmicroβατικό χαρακτήρα αλλά και γιατί το νόηmicroά του παραmicroένει σε κάποιο βαθmicroό ακαθόριστο δηλώνεται microια τεχνοτροπία microε ρευστά χρονικά όρια και microε περι-εχόmicroενο εξίσου αόριστο από τη στιγmicroή που γίνεται αντιληπτό από τους microελετητές microε πολύ διαφορετικούς τρόπους Έτσι δεν υπάρχει οmicroοφωνία ως προς τα έργα που ταιριάζει να καταταχθούν σrsquo αυτήν την ιδιότυπη κατηγορία Τις περισσότερες φορές

Λεπτοmicroέρεια από το laquoτζόκεϋ του Αρτεmicroισίουraquo τέλη 3ου ndash αρχές

Το ελληνιστικό laquoροκοκόraquo

Τα ερωτικά θέmicroατα είναι δίχως άλλο τα πιο χαρακτηριστικά του ελληνιστικού laquoροκοκόraquo Οι γλύπτες τα διαπραγmicroατεύονται πότε εύθυmicroα και περιπαικτικά πότε microε κοmicroψότητα που microπορεί να φτάσει microέχρι την επιτήδευση Συχνά δίνεται microεγαλύτερη έmicroφαση στον αισθησιασmicroό όπως στην περίπτωση των συmicroπλεγmicroάτων microε φιλήδονους σατύρους νύmicro-φες και ερmicroαφρόδιτους Πλάι στις φιγούρες που προέρχονται από τον microυθικό κύκλο του Διόνυσου η microορφή της Αφροδίτης παίζει κυρίαρχο ρόλο πράγmicroα εύλογο δεδοmicroένου του χαρακτήρα των θεmicroάτων Πιο εξανθρωπισmicroένη και οικεία απrsquo ότι στην Κλασική εποχή η θεά παρουσιάζεται ταυτόχρονα προκλητικότερη Απεικονίζεται σε φυσικές στάσεις και καθηmicroερινές σκηνές microερικές φορές σε microια κεφάτη ανάλαφρη ατmicroόσφαιρα όπως στην περίπτωση του συmicroπλέγmicroατος microε τον Πάνα και τον Έρωτα που φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της ΑθήναςΑυτό το microαρmicroάρινο αναθηmicroατικό έργο βρέθηκε στη Δήλο στην αίθουσα συγκέντρωσης των Ποσειδωνιαστών της Βηρυτού και χρονολογείται στον 1ο αι πΧ Αναπαριστά την Αφροδίτη γυmicroνή να απειλεί microε το σαντάλι της τον τραγοπόδαρο Πάνα που την πλησι-άζει microε ύποπτες προθέσεις και την αρπάζει απrsquo τον καρπό ενώ ένας φτερωτός έρωτας προσπαθεί να τον αποmicroακρύνει Η θεά δεν φαίνεται να παίρνει αυτήν την προσβολή και πολύ στα σοβαρά αmicroύνεται χαλαρά και αδιάφορα microε microια ελαφρά χειρονοmicroία Κοιτάζει τον Πάνα λοξά και πονηρά χαmicroογελώντας χλευαστικά και microε κάποια αίσθηση ανωτερό-τητας Δεν είναι τόσο η δράση που έχει εδώ σηmicroασία όσο τα βλέmicromicroατα οι πόζες και η αντιπαράθεση των microορφών το ωραίο ελκυστικό κορmicroί της Αφροδίτης αναδεικνύεται microε την αντίθεσή του προς τη ζωώδη άσεmicroνη φιγούρα του Πάνα Αυτή η διασκεδαστική σύνθεση έχει παράλληλα εκλεκτικό χαρακτήρα Όπως συmicroβαίνει συχνά σε γλυπτά της Ύστερης Ελληνιστικής εποχής τα επιmicroέρους συστατικά στοιχεία του συmicroπλέγmicroατος είναι παρmicroένα σχεδόν αυτούσια από παλαιότερα γνωστά έργα Έτσι η Αφροδίτη αντιγράφει την περίφηmicroη Κνίδια του Πραξιτέλη και ο φτερωτός έρωτας επαναλαmicroβάνει στερεότυπα του laquoροκοκόraquo Η ανάmicroιξη προκατασκευασmicroένων microοτίβων οδηγεί σrsquo ένα αποτέλεσmicroα κάπως τεχνητό και ασυνάρτητο Οι σύγχρονοι δεν το αξιολογούσαν προφανώς καθεαυ-τού αλλά το εκτιmicroούσαν αναγνωρίζοντας παραποmicroπές σε οικείες τους εικόνες

Μαρmicroάρινο σύmicroπλεγmicroα Αφρο-δίτης του τραγοπόδαρου Πάνα

πάντως χαρακτηρίζονται ως laquoροκοκόraquo ποικίλες διονυσιακές σκηνές σάτυροι που επι-τίθενται σε νύmicroφες ερωτικά συmicroπλέγmicroατα χαριτωmicroένες φιγούρες παιδιών ή φτερωτών ΕρώτωνΗ αφθονία των ερωτικών σκηνών δείχνει το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών και του κοι-νού για την ανθρώπινη ύπαρξη και τις φυσικές ή συναισθηmicroατικές καταστάσεις στις οποίες βρίσκεται Υποδηλώνει όmicroως ταυτόχρονα στροφή προς τις απολαύσεις της ιδι-ωτικής ζωής και αφοσίωση σε προσωπικά ζητήmicroατα Αυτή η διάθεση φαίνεται καταρ-χήν στην αναπαράσταση θεών όπως η Αφροδίτη που microοιάζουν να εγκαταλείπουν τα ολύmicroπια ύψη για να ενταχθούν στο εγγύτερο περιβάλλον των ιδιωτών Παράλληλα οι εmicroπνευσmicroένες από την καθηmicroερινότητα σκηνές γίνονται εξαιρετικά δηmicroοφιλείς Οι εκπρό-σωποι του ελληνιστικού laquoροκοκόraquo τις προτιmicroούν αναmicroφίβολα και βρίσκουν έτσι αφορmicroή να πλάσουν χαριτωmicroένες τρυφερές και ταυτόχρονα γραφικές εικόνες Το αγοράκι που σφίγγει στην αγκαλιά του microια χήνα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγmicroα Αυτό το γλυπτό που φυλάσσεται στο Μουσείο του Μονάχου θεωρείται ως ρωmicroαϊκό αντίγραφο ενός πρωτότυπο του 3ου αιώνα πΧ Από αντίγραφα είναι επίσης γνωστός ο laquoSpinarioraquo έργο που ανάγεται κι αυτό στον 3ο αιώνα πΧ Αναπαρίσταται εδώ ένας microικρός χωρικός που βγάζει ένα αγκάθι απrsquo το πόδι του Όπως και στην περίπτωση πολλών άλλων παρόmicroοιων γλυπτών αποπνέεται γαλήνη και ζεστασιά Το laquoροκοκόraquo αποφεύγει τις σκληρές πλευρές της καθηmicroερινότητας που δεν λείπουν ωστόσο από την ελληνιστική γλυπτική όπως θα γίνει φανερό παρακάτω

Ο ρεαλισmicroόςΑν και χρησιmicroοποιείται πολύ συχνά στην ιστορία της τέχνης ο όρος αυτός έχει κάπως απροσδιόριστη έννοια Υποδηλώνει σε γενικές γραmicromicroές την προσπάθεια των καλλιτε-χνών να αναπαραστήσουν τον κόσmicroο είτε πρόκειται για το φυσικό περιβάλλον είτε για τα ανθρώπινα όντα microε βάση την εmicroπειρία των αισθήσεών τους χωρίς αναζήτηση τέλειων ή εξιδανικευmicroένων microορφών Ο laquoρεαλισmicroόςraquo αφορά εποmicroένως όχι τόσο σrsquo ένα αισθητικό αποτέλεσmicroα όσο σε microια καλλιτεχνική προδιάθεση Υπήρξε για microεγάλο διά-στηmicroα ασύmicroβατος microε την ελληνική τέχνη που επιδίωκε να κατακτήσει το ιδεώδες το αιώνιο και αναλλοίωτο Κάτω απrsquo αυτές τις συνθήκες η αναπαράσταση των τυχαίων διακυmicroάνσεων της κοινής ανθρώπινης εmicroπειρίας ήταν αδιανόητη Τα πράγmicroατα άρχισαν να αλλάζουν microόλις από τον 4ο αιώνα πΧ όταν ο ιδεαλισmicroός είχε κάπως εξασθενίσει

laquoΠαιδί microε χήναraquo ρωmicroαϊκό αντί-γραφο πρωτότυπου έργου του

Ο laquoΑπακανθιζόmicroενοςraquo ρωmicroα-ϊκό αντίγραφο πρωτότυπου

και η προσοχή επικεντρωνόταν ολοένα και περισσότερο στη ρευστότητα της εξωτερι-κής πραγmicroατικότητας και στα στοιχεία που ξεχωρίζουν τα ανθρώπινα πλάσmicroατα συνθέ-τοντας την ιδιαιτερότητά τους Το ενδιαφέρον στράφηκε έτσι στην πιστή απεικόνιση της ποικιλοmicroορφίας του κόσmicroου χωρίς καmicroιά φροντίδα για εξωραϊσmicroό ή για αναγωγή του ειδικού στο γενικό και το απόλυτοΣτα πλαίσια αυτών των πνευmicroατικών και καλλιτεχνικών τάσεων εmicroφανίζονται στην ελληνιστική γλυπτική πλήθος συγκινητικές φιγούρες κοινών ανθρώπων Αυτοί απει-κονίζονται χωρίς φτιασίδωmicroα microε ακρίβεια και εmicromicroονή στις λεπτοmicroέρειες που φτάνει microέχρι την ωmicroότητα Αποστεωmicroένοι γέροι και γριές ψαράδες χωρικές ή βοσκοπούλες microε κορmicroιά φαγωmicroένα απrsquo τον χρόνο φθαρmicroένα από τη σκληρή δουλειά και τη φτώχεια αναπαρίστανται microε ανελέητο ρεαλισmicroό Οι σάρκες κρέmicroονται πλαδαρές τα πρόσωπα ζαρώνουν απrsquo τις πολλές ρυτίδες οι ισχνοί λαιmicroοί βαθουλιάζουν σκαmicromicroένοι απrsquo την ηλικία οι φλέβες φουσκώνουν κάτω απrsquo το διάφανο microαραmicroένο δέρmicroα το βλέmicromicroα στρέ-φεται κάπως χαmicroένο προς τον θεατή Οι γλύπτες απαθανατίζουν τις καθηmicroερινές ασχο-λίες αυτών των ταπεινών υπάρξεων άλλες πηγαίνουν microε το πανέρι τους στην αγορά κι άλλες καλούν φωνάζοντας την πελατεία για να πουλήσουν φρούτα και πουλερικά Μια microεθυσmicroένη γερόντισσα microε ξεδοντιασmicroένο στόmicroα και χαmicroόγελο σχεδόν εκστατικό σφίγγει στην αγκαλιά της ένα λαγήνι microε κρασί ρίχνοντάς microας microια ανησυχητική γεmicroάτη πάθος microατιά Ένας γέρος ασθενικός ψαράς microε διασταλmicroένες αποσκληρωmicroένες φλέ-βες κυρτό στέρνο και κοκαλιάρικα πλευρά που προεξέχουν ρίχνει τα δίχτυα του στο νερό Η καmicroπουριασmicroένη βοσκοπούλα του Palazzo del Conservatori στο Καπιτώλιο της Ρώmicroης στηρίζει το ταλαιπωρηmicroένο καταρρακωmicroένο της σώmicroα σrsquo ένα ραβδί και σέρ-νει απrsquo το λαιmicroό ένα σκοτωmicroένο αρνί Στρέφει προς εmicroάς το ξεραmicroένο της πρόσωπο κοιτάζοντάς microας microε ύφος παθητικό Πρόκειται εδώ όπως και στις περισσότερες άλλες περιπτώσεις για το ρωmicroαϊκό αντίγραφο ενός αγάλmicroατος του οποίου η χρονολόγηση παραmicroένει αmicroφιλεγόmicroενηΟι παραπάνω microορφές που εντάσσονται συνήθως στην καλλιτεχνική παραγωγή της πτο-λεmicroαϊκής Αλεξάνδρειας έχουν προκαλέσει ποικίλες συχνά αντιφατικές ερmicroηνείες Ορι-σmicroένοι microελετητές διέκριναν περιφρόνηση και σαρκασmicroό σrsquo αυτήν την ωmicroή περιγραφή της λαϊκής τάξης Μερικοί ισχυρίστηκαν ότι οι πλούσιοι αστοί παράγγελναν τέτοιου τύπου αγάλmicroατα για να τονίσουν microε υπερηφάνεια τη δική τους κοινωνική επιτυχία

Η λεγόmicroενη laquoβοσκοπούλαraquo (Palazzo dei Conservatori

Άγαλmicroα ηλικιωmicroένης γυναί-κας η οποία κρατά καλάθι

αντιδιαστέλλοντάς την στην ανέχεια και τη δυστυχία των εικονιζόmicroενων Άλλοτε πάλι αποδόθηκε στα γλυπτά αυτού του είδους ηθικοπλαστική σκοπιmicroότητα καθώς θεωρή-θηκαν ως παραδείγmicroατα προς αποφυγήν που δίδασκαν τους σύγχρονους να προσέχουν τον εαυτό τους Τέτοια σηmicroασία αποδόθηκε κυρίως στις γερόντισσες που ορισmicroένοι ερευνητές επιχείρησαν να εντάξουν στην πρώιmicroη ρωmicroαϊκή τέχνηΑντίθετα κάποιοι ερευνητές επιχείρησαν να συσχετίσουν τις φιγούρες απλών ανθρώ-πων που έπλασε η ελληνιστική γλυπτική microε τα ποιmicroενικά ειδύλλια άφθονα στη λογο-τεχνία της ίδιας εποχής Υποστηρίχτηκε ότι η σκιαγράφηση του κόσmicroου των ψαράδων των ποιmicroένων και των αγροτών εξέφραζε τη νοσταλγία της αριστοκρατίας αλλά και του πληθυσmicroού των microεγαλουπόλεων για τη ζωή κοντά στην φύση Παραπλήσια είναι η θεωρία που βλέπει πίσω απrsquo αυτές τις λιτοδίαιτες υπάρξεις φιλοσοφικές ιδέες των στωικών ή των κυνικών οι οποίοι κήρυτταν την απεξάρτηση απrsquo τα υλικά αγαθά και τον περιορισmicroό στο ελάχιστο των ανθρώπινων αναγκών Με βάση αυτές τις απόψεις η εργατική τάξη έτσι όπως καθρεφτίζεται στην ελληνιστική γλυπτική δεν αποτελούσε αντικείmicroενο κριτικής αλλά αντίθετα πρότυπο ζωής και συmicroπεριφοράς Έχει τέλος υπο-τεθεί ότι αυτές οι φαινοmicroενικά πεζές εικόνες ασήmicroαντων προσώπων είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα Έτσι τα αγάλmicroατα τέτοιου τύπου θεωρήθηκαν ως αναθήmicroατα συνδέσmicroων διάφορων επαγγελmicroατιών αγροτών ή ψαράδων απτή microαρτυρία της ευλάβειας που έδινε κουράγιο και ελπίδα στα φτωχότερα κοινωνικά στρώmicroατα Μερικοί ειδικοί τα φαντάστηκαν σε δηmicroόσιους χώρους πάρκα ή υπαίθρια ιερά και όχι σε ιδιωτικούς κήπους ή βίλεςΩστόσο καmicroιά απrsquo αυτές τις εξηγήσεις δεν είναι απόλυτα ικανοποιητική Παρά τον σκληρό ρεαλισmicroό που τα διακρίνει τα έργα που εξετάστηκαν εκφράζουν microάλλον συmicroπάθεια προς τους εικονιζόmicroενους παρά ειρωνεία ή φθόνο Παράλληλα δεν έχουν τίποτα το ειδυλλιακό ούτε περικλείουν καmicroιά άmicroεση αναφορά σε θρησκευτική λατρεία Ποιος τα παράγγελνε και που τοποθετούνταν δεν είmicroαστε σε θέση να εξακριβώσουmicroε Το microόνο που microπορεί να επισηmicroανθεί εδώ είναι η παράξενη απροσδόκητη γοητεία που φαίνεται να ασκούν τα γερασmicroένα καταπονηmicroένα από το microόχθο σώmicroατα κοινών βιο-παλαιστών αλλά και η αναγωγή ndash για πρώτη φορά στην ελληνική τέχνη ndash της ασχήmicroιας και της παραmicroόρφωσης σε καλλιτεχνική αξία

Άγαλmicroα γέρου ψαρά αντί-γραφο πρωτότυπου έργου του

ΚοροπλαστικήΤο ενδιαφέρον για την παραmicroόρφωση είναι ακόmicroη πιο ευδιάκριτο σε microικρού microεγέθους έργα συχνά πήλινα Αυτά αρέσουν ολοένα και περισσότερο κατά την Ελληνιστική εποχή χάρη στον καθηmicroερινό οικείο τους χαρακτήρα Οι microικρές τους διαστάσεις ενθαρρύνουν την επιλογή θεmicroάτων πολύ πιο τολmicroηρών και προκλητικών απrsquo αυτά που ήταν επιτρεπτά στη microεγάλη γλυπτική Έτσι αφθονούν οι καρικατούρες τα αστεία πρό-σωπα microε χοντροκοmicromicroένα χαρακτηριστικά οι φιγούρες νάνων σε άσεmicroνες πόζες Ο κόσmicroος του θεάτρου αποτελεί αστείρευτη πηγή έmicroπνευσης αυθάδεις ήρωες του σατυ-ρικού δράmicroατος εmicroφανίζονται δίπλα σε microίmicroους που microορφάζουν χορευτές ή ηθοποιούς microε περίεργα εκκεντρικά κοστούmicroια και microάσκες Αναπαρίστανται πολλές φορές πρό-σωπα της Νέας Κωmicroωδίας δηmicroοφιλούς θεάmicroατος της εποχής που διαπραγmicroατευόταν γενικά συνήθως συναισθηmicroατικά θέmicroατα εmicroπνευσmicroένα από την καθηmicroερινή εmicroπειρία των σύγχρονων Οι θεατρικές αυτές παραστάσεις κωmicroωδίες ηθών ή microελοδράmicroατα ήταν γεmicroάτες παρεξηγήσεις συmicroπτώσεις περίπλοκες ερωτικές ιστορίες αναπάντεχες αναγνωρίσεις χαmicroένων παιδιών ή συγχύσεις ανάmicroεσα σε ήρωες microε διπλή ή αmicroφίβολη ταυτότητα Τα πρόσωπα που microας είναι microερικές φορές γνωστά όπως ειπώθηκε και από τα πήλινά τους οmicroοιώmicroατα αντιπροσωπεύουν χαρακτηριστικούς ανθρώπινους τύπους ο γκρινιάρης πατέρας ο θρασύς γιος η ντροπαλή κόρη ο πονηρός υπηρέτης ο νεαρός φανφαρόνοςΤα πιο συγκλονιστικά όmicroως δηmicroιουργήmicroατα της ελληνιστικής κοροπλαστικής είναι δίχως άλλο οι πολυάριθmicroες φιγούρες αρρώστων λεπροί υδροκέφαλοι παράλυτοι ανάπηροι και παραπληγικοίκαχεκτικά κορmicroιά φαγωmicroένα από τη φυmicroατίωση microε πρησmicroένα ατρο-φικά ή ακρωτηριασmicroένα microέλη microε όγκους ή σηmicroάδια χειρουργικών επεmicroβάσεων κεφάλια τραυmicroατιών σχιζοφρενών ή διανοητικά καθυστερηmicroένων Κατά microία άποψη τα αγαλ-microατίδια αυτού του τύπου έπαιζαν ρόλο φυλακτού καθώς πιστευόταν ότι αποmicroάκρυναν το κακό χάρη στην τροmicroακτική αποκρουστική τους όψη Είναι πάντως ενδιαφέρον ότι ανακαλύφθηκαν σε microεγάλη ποσότητα στη Σmicroύρνη όπου υπήρχε αξιόλογη ιατρική σχολή και στην Αλεξάνδρεια όπου οι επιστήmicroονες του περίφηmicroου laquoΜουσείουraquo microελε-τούσαν τα microεταδοτικά νοσήmicroατα τις σωmicroατικές παραmicroορφώσεις τις ψυχικές ασθένειες και κάθε άλλη πάθηση του ανθρώπινου οργανισmicroού Πράγmicroατι αυτές οι microορφές έχουν

Πρόσωπα Νέας Κωmicroωδίας (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Ειδώλια από την ελληνιστική νεκρόπολη της Σmicroύρνης 2ος

Οι Ταναγραίες

Μερικές φορές τα παραπάνω ειδώλια καθώς και διάφορες φιγούρες εφήβων ή παιδιών περικλείονται στη γενική κατηγορία laquoΤαναγραίεςraquo η οποία όmicroως περιλαmicroβάνει κατεξο-χήν γυναικείες microορφές Αυτές είναι ντυmicroένες κατά κανόνα microε χιτώνα και ιmicroάτιο έχουν συχνά περίπλοκα χτενίσmicroατα microερικές φορές φορούν καπέλα ή κρατούν βεντάλιες Είναι βαmicromicroένες microε χρώmicroατα ζωηρά αλλά τόσο ευάλωτα ώστε σπάνια έχουν διατηρηθεί Στέ-κονται συνήθως όρθιες συmicroβαίνει όmicroως και να κάθονται να χορεύουν ή να παίζουν microε κότσια Πάντως οι στάσεις είναι άνετες και αναπαυτικές ενώ το σώmicroα τείνει να συστρέφεται όπως στην περίπτωση πολλών γλυπτών που προαναφέρθηκαν Τα ενδύ-microατα δηmicroιουργούν αλλεπάλληλες πτυχές καmicroπύλες ή τεθλασmicroένες γραmicromicroές καθώς περιτυλίγονται γύρω απrsquo το σώmicroα άλλοτε αναδεικνύοντάς το και άλλοτε καλύπτοντάς το εντελώς Φοριούνται microε χίλιους τρόπους και απαντούν microε ανεξάντλητη φαντασία στις πολυάριθmicroες πόζες και χειρονοmicroίες έτσι ώστε η ποικιλία των microορφών είναι εντυπωσι-ακή παρά τα κοινά τους στοιχείαΑνάmicroεσα στο 340 και το 200 πΧ οι Ταναγραίες εmicroφανίζονται παντού στον ελληνιστικό κόσmicroο Οφείλουν το όνοmicroά τους στην Τανάγρα της Βοιωτίας που θεωρείται βασικό κέντρο παραγωγής και διανοmicroής τους Είναι γεγονός ότι βρέθηκαν σε microεγάλες ποσό-τητες στα αρχαία νεκροταφεία αυτής της περιοχής που ανασκάφηκαν τον 19ο αιώνα Πιστεύεται όmicroως ότι γεννήθηκαν στην Αθήνα απrsquo όπου διαδόθηκαν πρώτα στην Βοι-ωτία χάρη στις συχνές εmicroπορικές ανταλλαγές microε την Θήβα και από κει σε άλλες περι-οχές όπως στην Αλεξάνδρεια τη βόρεια Ελλάδα την Μύρινα την Κνίδο την Κύπρο την Κυρηναϊκή αλλά και τη νότια Ιταλία Η ραγδαία εξάπλωσή τους οφείλεται στην εύκολη αναπαραγωγή τους microε εκmicroαγεία που αντιστοιχούσαν microάλιστα συνήθως σε ξεχωριστά τmicroήmicroατα του σώmicroατος και επέτρεπαν έτσι τη δηmicroιουργία αναρίθmicroητων νέων συνδυασmicroών και παραλλαγώνΗ ταυτότητα και ο ρόλος αυτών των αινιγmicroατικών γυναικείων microορφών θέτουν πολλά ερωτήmicroατα Είναι δύσκολο να αποσαφηνιστεί αν πρόκειται για απλές θνητές θεές ηmicroίθεες ή microυθικά πρόσωπα Μερικοί ειδικοί ισχυρίζονται ότι αναπαρίστανται και εδώ ηρωίδες της Νέας Κωmicroωδίας Άλλοι πάλι αποδίδουν στις Ταναγραίες θρησκευ-

αποδοθεί microε τέτοια ανατριχιαστική ακρίβεια ώστε αποτελούν στην κυριολεξία microελέ-τες ανατοmicroίας Συνθέτουν έναν αλλόκοτο κόσmicroο όπου οι αδυναmicroίες της ανθρώπινης φύσης εκτίθενται απροκάλυπτα microε οξυδέρκεια που φέρνει ρίγη Ωστόσο παρά την

τικό χαρακτήρα Είναι πάντως ενδεικτικό ότι βρέθηκαν κατά microεγάλο ποσοστό σε τάφους όπου φαίνεται να συνοδεύουν κατά κάποιο τρόπο το νεκρό Ίσως εποmicroένως να microην αποτελούν καθηmicroερινά διακοσmicroητικά αντικείmicroενα αλλά να έχουν κάποια σχέση microε πεποιθήσεις για τον θάνατο και τον άλλο κόσmicroοΑπό καλλιτεχνική άποψη πάντως αυτό που διακρίνει τις Ταναγραίες είναι η από-δοση των ενδυmicroάτων και ο συσχετισmicroός τους microε το σώmicroα Οι χιτώνες και τα ιmicroάτια αποδίδονται εδώ σα να ήταν ζωντανοί οργανισmicroοί microε δική τους υπόσταση και αυτο-νοmicroία Αντί να υποτάσσονται στο σώmicroα ακολουθώντας λογικά τις στάσεις και τις κινήσεις του όπως συνέβαινε στα γλυπτά της Κλασικής εποχής φαίνεται να αντιπα-ρατίθενται σrsquo αυτό σαν microια ανεξέλεγκτη microάζα Κινούνται σε αντίθετη κατεύθυνση από τα microέλη των microορφών αναπτύσσοντας microε αυτά microια σχέση δράσης-αντίδρασης Έτσι δίνεται microια εντύπωση αδιάκοπης πάλης ανάmicroεσα στα γυναικεία κορmicroιά και τα ρούχα που τα καλύπτουν Ο ανθρώπινος οργανισmicroός microοιάζει να έχει χάσει την κυρι-αρχία του πάνω στο περιβάλλον και τον χώρο δεν είναι πια το κέντρο του κόσmicroου όπως παλαιότερα Θα έλεγε κανείς ότι τα αντικείmicroενα αντεπιτίθενται και υπερνικούν ειδικά στην περίπτωση microερικών microορφών που δείχνουν κυριολεκτικά πνιγmicroένες microέσα στα ενδύmicroατά τουςΗ ιδιαίτερη σχέση microε το εξωτερικό περιβάλλον εντείνει τη microυστηριώδη εσωστρέφεια που χαρακτηρίζει αυτές τις πήλινες φιγούρες Το microελαγχολικό ονειροπόλο τους ύφος θυmicroίζει αγάλmicroατα του 4ου αιώνα πΧ Πράγmicroατι οι Ταναγραίες τοποθετούνται χρονολογικά και τεχνοτροπικά στο microεταίχmicroιο ανάmicroεσα στην κλασική και την ελληνιστική τέχνη Συνδυάζουν την καθαρότητα και την εξιδανικευτική διάθεση παλαιότερων έργων microε τη φυσικότητα και την οικειότητα που διακρίνουν σύγχρονές τους καλλιτεχνικές δηmicroιουργίες Εmicroπνευσmicroένες από αγάλmicroατα microεγάλου microεγέθους διατηρούν κάτι από τη microεγαλοπρέπεια των microνηmicroειακών τους προτύπων έχοντας ταυτόχρονα την κοmicroψότητα και τη χάρη microινιατούρας Η υψηλή τους ποιότητα microαρτυρεί τη δεξιοτεχνία των κοροπλαστών της εποχής που αξίζουν να θεωρηθούν πραγmicroατικοί καλλιτέχνες και όχι απλοί τεχνίτες

Ταναγραίες από λακκοειδείς τάφους στη Θεσσαλονίκη τέλη

αποδοθεί microε τέτοια ανατριχιαστική ακρίβεια ώστε αποτελούν στην κυριολεξία microελέ-τες ανατοmicroίας Συνθέτουν έναν αλλόκοτο κόσmicroο όπου οι αδυναmicroίες της ανθρώπινης φύσης εκτίθενται απροκάλυπτα microε οξυδέρκεια που φέρνει ρίγη Ωστόσο παρά την

τικό χαρακτήρα Είναι πάντως ενδεικτικό ότι βρέθηκαν κατά microεγάλο ποσοστό σε τάφους όπου φαίνεται να συνοδεύουν κατά κάποιο τρόπο το νεκρό Ίσως εποmicroένως να microην αποτελούν καθηmicroερινά διακοσmicroητικά αντικείmicroενα αλλά να έχουν κάποια σχέση microε πεποιθήσεις για τον θάνατο και τον άλλο κόσmicroοΑπό καλλιτεχνική άποψη πάντως αυτό που διακρίνει τις Ταναγραίες είναι η από-δοση των ενδυmicroάτων και ο συσχετισmicroός τους microε το σώmicroα Οι χιτώνες και τα ιmicroάτια αποδίδονται εδώ σα να ήταν ζωντανοί οργανισmicroοί microε δική τους υπόσταση και αυτο-νοmicroία Αντί να υποτάσσονται στο σώmicroα ακολουθώντας λογικά τις στάσεις και τις κινήσεις του όπως συνέβαινε στα γλυπτά της Κλασικής εποχής φαίνεται να αντιπα-ρατίθενται σrsquo αυτό σαν microια ανεξέλεγκτη microάζα Κινούνται σε αντίθετη κατεύθυνση από τα microέλη των microορφών αναπτύσσοντας microε αυτά microια σχέση δράσης-αντίδρασης Έτσι δίνεται microια εντύπωση αδιάκοπης πάλης ανάmicroεσα στα γυναικεία κορmicroιά και τα ρούχα που τα καλύπτουν Ο ανθρώπινος οργανισmicroός microοιάζει να έχει χάσει την κυρι-αρχία του πάνω στο περιβάλλον και τον χώρο δεν είναι πια το κέντρο του κόσmicroου όπως παλαιότερα Θα έλεγε κανείς ότι τα αντικείmicroενα αντεπιτίθενται και υπερνικούν ειδικά στην περίπτωση microερικών microορφών που δείχνουν κυριολεκτικά πνιγmicroένες microέσα στα ενδύmicroατά τουςΗ ιδιαίτερη σχέση microε το εξωτερικό περιβάλλον εντείνει τη microυστηριώδη εσωστρέφεια που χαρακτηρίζει αυτές τις πήλινες φιγούρες Το microελαγχολικό ονειροπόλο τους ύφος θυmicroίζει αγάλmicroατα του 4ου αιώνα πΧ Πράγmicroατι οι Ταναγραίες τοποθετούνται χρονολογικά και τεχνοτροπικά στο microεταίχmicroιο ανάmicroεσα στην κλασική και την ελληνιστική τέχνη Συνδυάζουν την καθαρότητα και την εξιδανικευτική διάθεση παλαιότερων έργων microε τη φυσικότητα και την οικειότητα που διακρίνουν σύγχρονές τους καλλιτεχνικές δηmicroιουργίες Εmicroπνευσmicroένες από αγάλmicroατα microεγάλου microεγέθους διατηρούν κάτι από τη microεγαλοπρέπεια των microνηmicroειακών τους προτύπων έχοντας ταυτόχρονα την κοmicroψότητα και τη χάρη microινιατούρας Η υψηλή τους ποιότητα microαρτυρεί τη δεξιοτεχνία των κοροπλαστών της εποχής που αξίζουν να θεωρηθούν πραγmicroατικοί καλλιτέχνες και όχι απλοί τεχνίτες

Ταναγραίες από λακκοειδείς τάφους στη Θεσσαλονίκη τέλη

πικρία και τη σκληρότητα που αποπνέει αυτός ο φρικιαστικός συρφετός αρρώστων δείχνει έmicromicroεσα περιέργεια και ενδιαφέρον για την ανθρώπινη ύπαρξη στις πιο ακραίες της καταστάσεις

Ζωγραφική

laquoΑνθηρά χρώmicroαταraquo παρόmicroοια microε αυτά που προαναφέρθηκαν εmicroφανίζονται και στον λίγο υστερότερο τάφο ΙΙ του τύmicroβου Α στη Νέα Μηχανιώτα Ο διάκοσmicroος αποmicroιmicroείται εδώ ζωγραφικά τη δοmicroή ενός τοίχου που απολήγει σε microια ζωφόρο microε φυτικά microοτίβα και γυναικείες προτοmicroές πάνω από την οποία αναπαρίστανται κρεmicroασmicroένα διάφορα ανα-θήmicroατα Παραπλήσια ζωγραφιστή επιφάνεια τοίχου που κρύβει την αληθινή παρατη-ρείται στον θαλαmicroοειδή laquoτάφο των ανθεmicroίωνraquo στα Λευκάδια ο οποίος χρονολογείται στο πρώτο microισό του 3ου πΧ αιώνα Αλλεπάλληλες microονόχρωmicroες ζώνες microαύρη κόκκινη και άσπρη αποmicroιmicroούνται εδώ microαρmicroάρινες επενδύσεις Η θολωτή οροφή του αντιθα-λάmicroου έχει καλυφθεί ολόκληρη από ένα πλούσιο και περίπλοκο φυτικό microοτίβο έξι πελώρια ανθέmicroια συνδέονται microεταξύ τους microε ελικοειδείς microίσχους και φύλλα εναλλάσ-σονται microε τούφες ακάνθου και συmicroπληρώνονται από λουλούδια σε σχήmicroα καmicroπάνας Συνθέτουν microια ολάνθιστη σκεπή όπου οι microορφές ζωγραφισmicroένες microε πλήθος αποχρώ-σεις από το ροζ ως το καφέ και microε κόκκινες ή πράσινες πινελιές δείχνουν να εξέχουν τρισδιάστατες από το γαλάζιο φόντο Αυτή η παραδεισιακή εικόνα παραπέmicroπει microάλλον

Λεπτοmicroέρεια από τον διάκοσmicroο του laquoτάφου των ανθεmicroίωνraquo στα

Η ελληνιστική ζωγραφική microας ήταν σχεδόν άγνωστη πριν από τις αρχαιολογικές ανακα-λύψεις που έλαβαν χώρα στη Μακεδονία κατά τις τελευταίες δεκαετίες Τα εντυπωσιακά ευρήmicroατα που έφεραν στο φως αυτές οι έρευνες έχουν εmicroπλουτίσει σε microεγάλο βαθmicroό τις γνώσεις microας και έχουν επιτρέψει να αναθεωρηθεί η άποψη των ειδικών για την αρχαία ζωγραφική στο σύνολό της Έγινε επίσης δυνατόν να διεξαχθούν εργαστηριακές microελέτες σχετικά microε τις τεχνικές και τη χρήση που εφαρmicroόζονταν εκείνη την εποχή ιδιαίτερα σε ότι αφορά στην παρασκευή και τη χρήση των χρηmicroάτων Παράλληλα microε την πρόοδο που σηmicroειώθηκε στον επιστηmicroονικό τοmicroέα δόθηκε η ευκαιρία στο κοινό να θαυmicroάσει έργα εξαιρετικής καλλιτεχνικής αξίας

στα Ηλύσια Πεδία αφού φαίνεται να αναπαράγει σε microεγέθυνση τον διάκοσmicroο του χρυσοπόρφυρου υφάσmicroατος που βρέθηκε στον laquoτάφο του Φιλίππουraquo πάνω στη θήκη

Οι παραστάσεις του laquoτάφου του Φιλίππουraquo

Έτσι η σκηνή κυνηγιού που απεικονίζεται στον laquoτάφο του Φιλίππουraquo στη Βεργίνα και χρονολογείται στα τέλη του 4ου πΧ αιώνα ξεχωρίζει για τον αριστοτεχνικό σχεδιασmicroό των microορφών την ποικιλία των αποχρώσεων και την επιτηδειότητα της φωτοσκίασης που δίνει αίσθηση του χώρου και των όγκων Στην ίδια εποχή τοποθετείται και ο διάκο-σmicroος του θαλαmicroοειδούς τάφου που βρέθηκε στον Άγιο Αθανάσιο δίπλα στη Θεσσαλο-νίκη Τα χρώmicroατα έχουν απλωθεί εδώ σε σχετικά παχιά στρώmicroατα πάνω σε νωπή επι-φάνεια Αν και παραmicroένουν ίδια microrsquo αυτά που παρατηρούνται στη Βεργίνα οι αντιθέσεις microεταξύ τους είναι πολύ εντονότερες Οι ζωηροί τόνοι που φαίνεται νrsquo αντιστοιχούν σrsquo αυτό που ο Πλίνιος ονοmicroάζει laquoανθηρά χρώmicroαταraquo αντιπροσωπεύουν τη νέα αισθητική αντίληψη που θα επικρατήσει κατά τους Ελληνιστικούς χρόνουςΗ γραπτή ζωφόρος πάνω απrsquo την είσοδο αυτού του τάφου αναπαριστά ένα συmicroπόσιο θέmicroα σπάνιο στη Μακεδονία Έξι άνδρες είναι microισοξαπλωmicroένοι ανά δύο σε κλίνες ενώ microια γυναίκα παίζει κιθάρα και microια δεύτερη αυλό Αυγά ρόδια σταφύλια ψωmicroί και γλυκά είναι ακουmicroπισmicroένα σε χαmicroηλά τραπέζια Πάνω σrsquo ένα έπιπλο που microοιάζει ξύλινο λαmicroποκοπούν διάφορα σκεύη από πολύτιmicroα υλικά Ένας νεαρός πλησιάζει κρα-τώντας microια οινοχόη για να σερβίρει κρασί Η παρουσία δέντρων δείχνει ότι η σκηνή εκτυλίσσεται σε εξωτερικό χώρο σε κήπο ή στο περιστύλιο ενός σπιτιού Πλαισιώνεται από δύο ποmicroπές στις οποίες συmicromicroετέχουν τρεις έφιπποι πέντε πεζοί microε δαυλούς και microπρούντζινα δοχεία καθώς και οκτώ νέοι microε τον χαρακτηριστικό microακεδονικό οπλισmicroό Άλλα δύο πρόσωπα microε παρόmicroοια ενδυmicroασία και microε microακριά δόρατα τις γνωστές σάρι-σες εικονίζονται αριστερά και δεξιά της πόρτας σαν φύλακες του νεκρού Αυτός ήταν προφανώς στρατιωτικός όπως υποδηλώνουν και οι ιάσπιδες που έχουν αναπαρασταθεί κάτω απrsquo τη ζωφόρο Ο διάκοσmicroος του τάφου τον εξηρωίζει εξαίροντας έmicromicroεσα τις πολεmicroικές τους αρετές και υπογραmicromicroίζοντας τόσο την ιδιότητά του όσο και την υψηλή κοινωνική του θέση που υπονοείται microε την πολυτέλεια του συmicroποσίου

Νεκρική ποmicroπή από τον τάφο του Αγίου Αθανασίου τέλη 4ου

microε τον αποτεφρωmicroένο νεκρό Συγγενή και σύγχρονα microε τα παραπάνω ζωγραφικά έργα έχουν εντοπιστεί στη σηmicroερινή Βουλγαρία ιδιαίτερα στον τάφο του kazanlk όπου η αποmicroίmicroηση τοιχοδοmicroίας συmicroπλη-ρώνεται microε εικόνες από συmicroπόσιο παρέλαση οπλιτών και αρmicroατοδροmicroία Η διάθεση για ηρωοποίηση του νεκρού είναι εmicroφανής και εδώ αλλά και στην Ιταλία στον διάκο-σmicroο ταφικών microνηmicroείων της ίδιας περιόδου Στον laquoτάφο του Franccediloisraquo στο Vulci της Ετουρίας στη laquoσαρκοφάγο των Αmicroαζόνωνraquo από την Tarquinia στις νεκροπόλεις του Andriuolo και του Spinazzo στο Paestum στο υπόγειο των Cristallini στη Νάπολη στη Νόλα στον Τάραντα και το Arpi έχουν διαπιστωθεί επιρροές των Μακεδόνων ζωγρά-φων ως προς την τεχνική και την τεχνοτροπία Στην Αλεξάνδρεια πάλι αναπτύσσεται microια τοπική παράδοση microε δύο χαρακτηριστικούς τύπους έργων τις ψεύτικες πόρτες ζωγραφισmicroένες πάνω στις πλάκες που έκλειναν τους loculi κιβωτιόσχηmicroους τάφους σκαmicromicroένους στο βράχο και τις επιτύmicroβιες συνήθως ενεπίγραφες στήλες microε πολύ-χρωmicroο γραπτό διάκοσmicroο που αναδεικνύει την ιδιότητα των νεκρών συχνά microισθοφό-ρων Παρόmicroοιες στήλες έχουν βρεθεί στη Δηmicroητριάδα της Θεσσαλίας και φυλάσσονται κατά microέρος στο Μουσείου του Βόλου Η συχνή παρουσία ενός αρχιτεκτονικού πλαισίου microέσα στο οποίο τοποθετούνται τα πρόσωπα διακρίνει αυτά τα έργα απrsquo τα αντίστοιχα πτολεmicroαϊκά Τόσο στα αλεξανδρινά όσο και στα θεσσαλικά παραδείγmicroατα οι microορφές σχηmicroατικές προσχεδιάζονται προσεκτικά και αποδίδονται microε αλλεπάλληλα στρώmicroατα χρωmicroάτων που δηmicroιουργούν έντονες αντιθέσεις microεταξύ σκούρων και ανοιχτών τόνων Μαρτυρείται εδώ η ευρεία διάδοση των τεχνικών ζωγραφικής και η εφαρmicroογή τους σε πιο κοινά microνηmicroεία που δεν έχουν παραγγελθεί από βασιλείς ή αριστοκράτες όπως τα microακεδονικά του λεγόmicroενου laquoδοmicroικού στυλraquo που συνιστάται στη ζωγραφική αποmicroίmicroηση της διάρθρωσης ενός τοίχου πάνω στον αληθινό τοίχο ο οποίος κρύβεται έτσι κάτω απrsquo το χρωmicroατιστό του υποκατάστατο ή laquomicroεταmicroφιέζεταιraquo σε microια πλουσιότερα στολι-σmicroένη επιφάνεια Αυτός ο τύπος διακόσmicroου ελληνιστική παραλλαγή του ποmicroπηνιανού laquoπρώτου στυλraquo εmicroφανίζεται απrsquo την αρχή του 4ου πΧ αιώνα και παρατηρείται ήδη στους τάφους που περιγράφηκαν παραπάνω Εξελίσσεται σταδιακά και παρουσιάζεται ιδιαίτερα αναπτυγmicroένος σε microεταγενέστερα microνηmicroεία όπως στον τάφο του Λύσωνα και του Καλλικλή στα Λευκάδια που χρονολογείται στις αρχές του 2ου πΧ αιώνα Οι πεσσοί και τα γείσα αποδίδονται εδώ τρισδιάστατα χάρη στη φωτοσκίαση και τη χρήση

Επιτύmicroβια στήλη από τη Δηmicroη-τριάδα της Θεσσαλίας 3ος αιώ-

Διάκοσmicroος τοίχου από σπίτι της Πέλλας τέλη του 3ου αιώνα

της προοπτικής Οι γιρλάντες και τα όπλα ζωγραφισmicroένα microε πειστικότατο ρεαλισmicroό συντελούν στην ψευδαίσθηση ενός φανταστικού χώρου που τείνει να καταργήσει τον πραγmicroατικό Η οπτική απάτη είναι ακόmicroα πιο προχωρηmicroένη στον κάπως υστερότερο διάκοσmicroο των σπιτιών της Πέλλας της Αmicroφίπολης και της Δήλου Εδώ το πινέλο του ζωγράφου laquoαναλύειraquo τον τοίχο σε δύο ή και τρία επίπεδα το ένα πίσω απrsquo το άλλο ανάmicroεσα στους κίονες του πρώτου πλάνου φαίνεται η νοητή επιφάνεια ενός τοίχου η οποία microε τη σειρά της laquoανοίγειraquo στο πάνω microέρος αφήνοντας να φανεί στο βάθος το γαλάζιο του ουρανού Υπονοείται έτσι ένας άπειρος φανταστικός χώρος πέρα απrsquo τα όρια της αίθουσαςΗ παραπάνω παρουσίαση παραmicroένει ελλιπής εφόσον οι microελέτες στον τοmicroέα της ελληνιστικής ζωγραφικής είναι σήmicroερα σε εξέλιξη Νέα ευρήmicroατα έρχονται αδιάκοπα στο φως ενώ η εξέταση των ήδη γνώσεων έργων εmicroβαθύνεται Η microέχρι πρόσφατα αποσπασmicroατική εικόνα αυτής της τέχνης καθίσταται ολοένα και πιο πλήρης Γίνονται παράλληλα εφικτές συγκρίσεις microε τις ρωmicroαϊκές τοιχογραφίες που αν και γνωστές φωτίζονται από άλλη γωνία Αναmicroφίβολα η ελληνιστική ζωγραφική αποτελεί ένα από τα πιο ελπιδοφόρα ερευνητικά πεδία της κλασικής αρχαιολογίας Μας επιφυλάσσει ακόmicroα πολλές εκπλήξεις και υπόσχεται να δώσει σηmicroαντική ώθηση στη γνώση και την κατανόηση του αρχαίου πολιτισmicroού

ΨηφιδωτάΗ διακόσmicroηση των δαπέδων microε χαλίκια ή ψηφίδες εξαιρετικά διαδεδοmicroένη στον ελλη-νορωmicroαϊκό κόσmicroο είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένη microε την αρχιτεκτονική Τα ψηφιδωτά προσαρmicroόζονται στο microέγεθος και το σχήmicroα του χώρου στον οποίο εντάσσονται ενώ παράλληλα τον υποδιαιρούν σε τmicroήmicroατα microε διαφορετικές λειτουργίες προσδιορίζουν τα σηmicroεία τοποθέτησης των επίπλων προϋπαντούν τους επισκέπτες ή υποδεικνύ-ουν τη ροή της κυκλοφορίας Η ποιότητά τους είναι ανάλογη microε τη σηmicroασία microιας αίθουσας Έτσι τα πολυτελέστερα πατώmicroατα ανήκουν στους χώρους υποδοχής περι-στύλια και κυρίως τρίκλινα που έπαιζαν ρόλο τραπεζαρίας Παράλληλα επιλέγονται αναπαραστάσεις ή microοτίβα κατάλληλα για το αντίστοιχο δωmicroάτιο microυθικά θέmicroατα στις ανοιχτές στους καλεσmicroένους αίθουσες αναφορές στη φύση και στην αφθονία των αγαθών στους χώρους όπου δίνονται γεύmicroατα ερωτικές σκηνές στις κρεβατοκάmicroαρες

Λεπτοmicroέρεια απrsquo το διάκοσmicroο του τάφου του Λύσωνα και του

Ψηφιδωτό (325-300 πΧ) από το laquoσπίτι της αρπαγής της Ελέ-

Ο διάκοσmicroος του δαπέδου συmicroπληρώνει και αναδεικνύει έτσι όλη την αρχιτεκτονική διάρθρωση Φαίνεται εποmicroένως ότι εντασσόταν στο συνολικό πρόγραmicromicroα διαmicroόρφωσης του εσωτερικού ενός κτιρίουΟ τρόπος κατασκευής των ελληνιστικών ψηφιδωτών περιγράφεται διεξοδικά από τον Βιτρούβιο Ρωmicroαίο αρχιτέκτονα κα συγγραφέα του 1ου πΧ αιώνα σrsquo ένα κείmicroενο που συmicroφωνεί σε γενικές γραmicromicroές microε τα αρχαιολογικά δεδοmicroένα πάνω σrsquo ένα πρώτο στρώmicroα από microεγάλου microεγέθους πέτρες απλώνεται microε λεπτότερο ασβεστοκονίαmicroα ανα-κατεmicroένο microε θρυmicromicroατισmicroένα κεραmicroίδια ή θρύψαλα πήλινων αγγείων Δηmicroιουργείται έτσι microια επιφάνεια πάνω στην οποία προσχεδιάζονται τα microοτίβα που πρόκειται να αναπαρασταθούν microε τα βότσαλα ή τις ψηφίδεςΑυτό το προσχέδιο γινόταν προφανώς microε τη βοήθεια διαβήτη σκοινιών και καρφιών microολύβδινων ένθετων ελασmicroάτων ή εγχάρακτων καννάβων Οι τεχνίτες αντέγραφαν ίσως microοτίβα ιχνογραφηmicroένα σε άλλα υλικά καθοδηγούν όmicroως ταυτόχρονα και από την πείρα και τη microνήmicroη τους Βέβαια οι περίπλοκες συχνά πολυπρόσωπες αναπαραστά-σεις θα απαιτούσαν λεπτοmicroερή προσεγmicroένα προσχέδια Κατόπιν πάντως η επιφάνεια επιστρωνόταν microε ασβεστοκονίαmicroα πάχους microερικών χιλιοστών στο οποίο επικολλού-νταν τα βότσαλα ή οι ψηφίδες Φυσικά αυτές έπρεπε να σφηνωθούν όσο το κονίαmicroα ήταν ακόmicroα νωπό Έτσι η επίστρωση γινόταν τmicroηmicroατικά επιχριόταν κάθε φορά η επιφάνεια που ο τεχνίτης υπολόγιζε ότι προλάβαινε να δουλέψει πριν ξεραθεί το υπόστρωmicroα Χάρακες και άλλα εργαλεία που ο τεχνίτης υπολόγιζε ότι προλάβαινε να δουλέψει πριν ξεραθεί το υπόστρωmicroα Χάρακες και άλλα εργαλεία χρησιmicroοποιούνταν για να διαταχθούν οι ψηφίδες στην επιθυmicroητή σειρά και ταυτόχρονα να τοποθετηθούν κατά τρόπο ώστε η τελική επιφάνεια να είναι οριζόντια Τέλος το δάπεδο λειαινόταν microε τροχό και microπορούσε να αλειφθεί microε γυψοκονίαmicroα microερικές φορές χρωmicroατισmicroένο ή να πασπαλιστεί microε microαρmicroαρόσκονηΚατά το δεύτερο microισό του 4ου πΧ αιώνα σηmicroειώνεται ραγδαία τεχνική πρόοδος στον τοmicroέα του ψηφιδωτού Τα έργα που σώζονται στην Πέλλα φτιαγmicroένα από βότσαλα όπως συνηθιζόταν microέχρι τότε στον ελληνικό κόσmicroο αποτελούν αριστουργήmicroατα στο είδος τους Στο laquoσπίτι της αρπαγής της Ελένηςraquo ένα τέτοιο δάπεδο που χρονολογεί-ται στο 325-300 πΧ και απεικονίζει κυνήγι ελαφιού microαρτυρεί εξαιρετική δεξιοτεχνία Οι λεπτοmicroέρειες των microορφών δεν είναι πια γραmicromicroικές και δισδιάστατες όπως παλιό-

Γρύπας επιτίθεται σε ελάφι ψηφιδωτό από την Πέλλα που

τερα Με τη βοήθεια συmicroπαγών συνόλων από γκρίζα ή καφεχαλίκια επιτυγχάνεται φωτοσκίαση που δίνει όγκο στους microύες των ανθρώπινων σωmicroάτων στις πτυχές των

Η τεχνική του ψηφιδωτού

Παραmicroένει άγνωστο σε πια ακριβώς στιγmicroή και σε πιο microέρος φιλοτεχνήθηκαν για πρώτη φορά ψηφιδωτά microε πολύχρωmicroες κανονικού σχήmicroατος ψηφίδες Αυτή η καινοτοmicroία αποτε-λεί την κατάληξη των πειραmicroατισmicroών που σκόπευαν στην ανάπτυξη και τον εmicroπλουτισmicroό των διαθέσιmicroων στους καλλιτέχνες τεχνικών microέσων Πράγmicroατι το microικρότερο microέγεθος και το τετράγωνο σχήmicroα των ψηφίδων επιτρέπει στο εξής πιστότερη απόδοση των λεπτοmicroε-ρειών ενώ παράλληλα τα ποικίλα υλικά που χρησιmicroοποιούνται προσφέρουν microια ολόκληρη παλέτα διαφορετικών αποχρώσεων ασβεστόλιθος ή microάρmicroαρο για το άσπρο σχιστόλιθος ή βασάλτης για το microαύρο και το γκρι πηλός για το κόκκινο το πορτοκαλί και το κίτρινο γυαλί για το γαλάζιο και το πράσινο Στην Αλεξάνδρεια σώζονται δάπεδα του 3ου πΧ αιώνα microε microικτή διακόσmicroηση όπου τα βότσαλα συνδυάζονται microε ψηφίδες Κατά τον 2ο πΧ αιώνα εmicroφανίζεται η τεχνική που ονοmicroάζεται σήmicroερα vermiculatum και συνιστάται στη χρήση ψηφίδων τόσο microικρο-σκοπικών ώστε το microάτι δε καταφέρνει καν να τις διακρίνει τη microια απrsquo την άλλη Έτσι δίνεται στον καλλιτέχνη η δυνατότητα να αποδώσει αποχρώσεις και σκιές παραπλήσιες microε αυτές ενός ζωγραφικού πίνακα Ένα τέτοιο ψηφιδωτό βρέθηκε κατά τη διάρκεια των έργων για την κατασκευή της νέας βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και εκτίθεται σήmicroερα στο Αρχαιολογικό της microουσείο Ανήκει στην κατηγορία των λεγόmicroενων εmicroβληmicroάτων που κατασκευάζονταν χωριστά πάνω σrsquo έναν δίσκο από κεραmicroίδι και ενσωmicroατώνονταν στη συνέχεια στο δάπεδο microε ασβεστοκονίαmicroα Μέσα σrsquo ένα κυκλικό πλαίσιο στολισmicroένο microε λεσβικό κυmicroάτιο και λεοντοκεφαλές στοιχεία παρmicroένα απrsquo την αρχιτεκτονική εικονίζεται ένας σκύλος που φαίνεται να παραφυλάει ένα αναποδογυρισmicroένο microεταλλικό κανάτι σε σχήmicroα ασκού Το έδαφος πάνω στο οποίο στέκονται οι microορφές αποδίδεται microε τρόπο ώστε να δηmicroιουργείται αίσθηση του βάθους Το πλαίσιο δείχνει ανάγλυφο ενώ το microέταλλο του σκεύους είναι τόσο γυαλιστερό και το τρίχωmicroα του ζώου τόσο φυσικό ώστε το σύνολο microοιάζει microε οφθαλmicroαπάτη Το βλέmicromicroα του σκύλου microας microαγνητίζει microε την περίεργη εκφραστικότητά του

Ψηφιδωτό από την Αλεξάνδρεια 2ος αιώνας πΧ (Βιβλιοθήκη της

χλαmicroύδων και στα microέλη των ζώων Αν και οι φιγούρες παραmicroένουν ανοιχτόχρωmicroες σε αντιδιαστολή microε το σκούρο φόντο όπως συνέβαινε και σε προηγούmicroενα έργα ο χρω-microατισmicroός είναι πολύ πλουσιότερος Το δέρmicroα του ελαφιού είναι καφετί τα microαλλιά των ανθρώπων και το τρίχωmicroα των ζώων αποδίδονται microε κόκκινο και κίτρινο ενώ κόκκινες καφέ και κίτρινες σκιές τονίζουν τις ζώνες και τις θήκες των σπαθιών τη γλώσσα του ελαφιού και του κυνηγόσκυλου Τα χαρακτηριστικά των προσώπων φρύδια βλεφαρί-δες και χείλη τα ανθρώπινα νύχια και τα microάτια των ζώων έχουν σχεδιαστεί προσε-κτικά microε σειρές από microικρά microαύρα βότσαλα Για να επιτευχθεί το συνολικό αισθητικό αποτέλεσmicroα έχει γίνει σε κάθε περίπτωση αυστηρή επιλογή των καταλληλότερων χαλικιών αυτών που ανταποκρίνονται καλύτερα ως προς την απόχρωση και το σχήmicroα στις απαιτήσεις του καλλιτέχνη Δίνεται έτσι εντύπωση βάθους και κίνησης καθώς οι microορφές microοιάζουν να εξέχουν ανάγλυφες από το φόντο και να απλώνονται στο χώρο microε φυσικότητα τοποθετηmicroένες πάνω σrsquo ένα ανώmicroαλο έδαφος που αποδίδεται microε καφεκίτρινες λουρίδες Ένα πλούσιο φυτικό microοτίβο που θυmicroίζει αντίστοιχα θέmicroατα της microακεδονικής ζωγραφι-κής και microεταλλουργίας πλαισιώνει αυτή τη σκηνή ελικοειδείς βλαστοί που απολήγουν σε ποικιλόmicroορφα φύλλα ή λουλούδια φυτρώνουν από συστάδες ακάνθων τοποθετηmicroέ-νες στις τέσσερις γωνίες και ξετυλίγονται στριφογυρίζοντας κατά microήκος των πλευρών Αν και πρόκειται εδώ για τεχνητό διακοσmicroητικό microοτίβο η απόδοση παραmicroένει φυσιο-κρατική τα φυτά είναι πολύχρωmicroα και δείχνουν τρισδιάστατα Πάνω απrsquo τη σκηνή του κυνηγιού ο καλλιτέχνης έχει βάλει την υπογραφή του laquoΓνώσις εποίησεraquoΣrsquo αυτό το έργο όπως και σε άλλα παρόmicroοια δάπεδα της Πέλλας γίνεται φανερή η προσπάθεια να αξιοποιηθούν στο έπακρο ή και να ξεπεραστούν οι εκφραστικές δυνα-τότητες που παρέχει η τεχνική του ψηφιδωτού από βότσαλα Οι καλλιτέχνες εδώ στο πιο πλούσιο εκλεπτυσmicroένο και περίπλοκο αισθητικό αποτέλεσmicroα που θα microπορούσε ποτέ να επιτευχθεί microrsquo αυτά τα σχετικά φτωχά τεχνικά microέσα Επιδιώκουν προφανώς να προσεγγίσουν τα επιτεύγmicroατα της σύγχρονής του ζωγραφικής που microας είναι σήmicroερα γνωστή απrsquo του τάφους της Βεργίνας και των Λευκαδίων Σrsquo αυτήν τους τη προσπάθεια αναζητούν ολοένα και ακριβέστερους τρόπους απόδοσης των microορφών Έτσι η τεχνική του ψηφιδωτού από βότσαλα έχοντας πια αγγίξει τα όριά της τείνει στο εξής να αντικατασταθεί από άλλες πιο εξελιγmicroένες microεθόδους διακόσmicroησης των δαπέδων Κατά

Τmicroήmicroα ψηφιδωτού του λεγόmicroε-νου laquoασάρωτου οίκουraquo έργου

τον 3ο πΧ αιώνα εισάγονται διάφορες ανάmicroικτες τεχνικές που συνδυάζουν βότσαλα σε λατοmicroεία ή σε εργαστήρια γλυπτικής microετά την κατασκευή άλλων έργων Άλλοτε πάλι χρησιmicroοποιούνται αποκλειστικά τέτοιου είδους θραύσmicroαταΆλλο σηmicroαντικότερο κέντρο κατασκευής ψηφιδωτών ήταν η Πέργαmicroος όπου έδρασε ο Σώσος δύο από τα έργα του οποίου περιγράφονται από τον Πλίνιο Το ένα ο λεγό-microενος laquoασάρωτος οίκοςraquo αναπαριστούσε ένα δάπεδο αίθουσας συmicroποσίου γεmicroάτο διάσπαρτα αποφάγια σαν microην είχε σκουπιστεί microετά το γεύmicroα Το πρωτότυπο αυτού του έργου έχει χαθεί αλλά σώζονται πολλές αποmicroιmicroήσεις απrsquo τις οποίες η πιστότερη φαίνεται να είναι αυτή του Museo Gregoriano Profano στο Βατικανό Η οφθαλmicroαπάτη γίνεται εδώ η ίδια θέmicroα αναπαράστασης τα εικονιζόmicroενα υπολείmicromicroατα ψαριών που-λερικών θαλασσινών καρυδιών ή τσαmicroπιών από σταφύλια ρεαλιστικά αποδοσmicroένα microε λεπτές αποχρώσεις και σκιές θα ανακατεύονταν microε τα πραγmicroατικά αποmicroεινάρια microε αποτέλεσmicroα να microη φαίνεται τι είναι αληθινό και τι ψεύτικο Χάρη σrsquo αυτό το πάτωmicroα καταδικάζεται microrsquo ένα καπρίτσιο του καλλιτέχνη να microείνει για πάντα ασκούπιστοΤο δεύτερο γνωστό από τον Πλίνιο έργο του Σώσου microαρτυρεί επίσης ιδιαίτερη δεξιοτε-χνία στη δηmicroιουργία οπτικών εντυπώσεων Απεικονίζει περιστέρια που λιάζονται σκαρ-φαλωmicroένα στα χείλη ενός κάνθαρου γεmicroάτου νερό Ένα απrsquo αυτά ξεδιψά ρίχνοντας τη σκιά του στην επιφάνεια του υγρού Αυτό το έmicroβληmicroα σώζεται σε πλήθος αντίγραφα και αποmicroιmicroήσεις που φτάνουν ως τον 5ο microΧ αιώνα αλλά η πιο πιστή στο χαmicroένο πρωτότυπο εκδοχή πρέπει να είναι αυτή που προέρχεται απrsquo τη βίλα του Αδριανού στο Τίβολι και φυλάσσεται στο Μουσείο του Καπιτωλίου στη Ρώmicroη Τα ψηφιδωτά του Σώσου χρονολογούνται στον 2ο πΧ αιώνα στην ίδια περίπου περίοδο microε διάφορα άλλα έργα που έχουν ελικοειδείς βλαστούς microε Έρωτες γιρλάντες microε λουλούδια που-λιά και φρούτα microάσκες κωmicroωδίας και τραγωδίας καθώς και έναν παπαγάλο Σrsquo ένα απrsquo αυτά τα δάπεδα απεικονίζεται ένα κοmicromicroάτι περγαmicroηνής σαν να ήταν στερεωmicroένο microε κερί στο φόντο εκτός από microια άκρη που microοιάζει να έχει ξεκολλήσει Έχουmicroε εδώ άλλο ένα οπτικό παιχνίδι πάνω στο οποίο ο καλλιτέχνης που ονοmicroάζεται Ηφαιστείων έχει βάλει την υπογραφή τουΣτη Δήλο έχουν βρεθεί πλήθος ψηφιδωτά πολλά από τα οποία είναι εξαιρετικής ποι-ότητας Στο λεγόmicroενο laquoΣπίτι των Μασκώνraquo ένα από τα δάπεδα είναι διακοσmicroηmicroένο microε συναφείς ασπρόmicroαυρους κύβους σχεδιασmicroένους απrsquo το πλάι έτσι ώστε να δείχνουν

Λεπτοmicroέρεια από ψηφιδωτή παράσταση του Διονύσου καθι-

τρισδιάστατοι Πρόκειται για microια οπτική απάτη ιδιαίτερα αγαπητή κατά την Ελληνι-στική εποχή Σε microια άλλη αίθουσα αλλεπάλληλα οmicroόκεντρα πλαίσια microε διάφορα microοτίβα περικλείουν δύο κενταύρους τοποθετηmicroένους τον καθένα microέσα σrsquo ένα ρόmicroβο και ένα κεντρικό έmicroβληmicroα Αυτό χρονολογείται στα τέλη του 2ου ή στις αρχές του 1ου πΧ αιώνα και απεικονίζει τον Διόνυσο καθισmicroένο στη ράχη microιας λεοπάρδαλης Οι γραmicromicroές είναι εδώ πιο άκαmicroπτες τα ενδύmicroατα πιο σκληρά οι στάσεις οι φωτοσκιάσεις και οι αποχρώσεις λιγότερο φυσικές Διακρίνεται microια τάση για σχηmicroατοποίηση που θα επι-κρατήσει στα microεταγενέστερα ψηφιδωτάΠολλά απrsquo τα ψηφιδωτά που έχουν βρεθεί στην Ιταλία εντάσσονται στην ελληνιστική παράδοση γιατί θεωρείται είτε ότι έχουν κατασκευαστεί επί τόπου από Έλληνες καλ-λιτέχνες είτε ότι έχουν εισαχθεί από τα κράτη της ανατολικής Μεσογείου Το περίφηmicroο laquoψηφιδωτό του Αλέξανδρουraquo αποτελεί το χαρακτηριστικότερο παράδειγmicroα Βρέθηκε στο laquoσπίτι του φαύνουraquo στην Ποmicroπηία εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης και χρονολογείται στα τέλη του 2ου πΧ αιώνα Εικονίζει την τελική αναmicroέτρηση ανάmicroεσα στον Αλέξανδρο και τον Δαρείο και φαίνεται ότι αντιγράφει ένα ζωγραφικό έργο Η τεχνική του vermiculatum φτάνει εδώ στο απόγειο καθώς οι ψηφί-δες είναι εξαιρετικά microικρές και η λεπτότητα των αποχρώσεων αξεπέραστη Η πυκνή δαιδαλώδης σύνθεση αποδίδει το συνωστισmicroό και την αναταραχή το πεδίου της microάχης Μεταδίδεται η δραmicroατικότητα τη αποφασιστικής στιγmicroής όπου θα κριθεί το αποτέλε-σmicroα της αντιπαράθεσης ενώ ταυτόχρονα εκφράζεται microε οξυδέρκεια η ψυχολογική κατάσταση των προσώπων που συmicromicroετέχουνΖωγραφικούς πίνακες αντιγράφουν προφανώς και δύο άλλα εmicroβλήmicroατα απrsquo την Ποmicroπηία που βρέθηκαν στη λεγόmicroενη laquoβίλα του Κικέρωναraquo Χρονολογούνται γύρω στο 100 πΧ και φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης Τόσο το όνοmicroα του καλλιτέχνη laquoΔιοσκουρίδης ο Σάmicroιοςraquo όσο και οι σκηνές που αναπαρίστανται εmicroπνευ-σmicroένες από κωmicroωδίες του Μένανδρου υποδηλώνουν την ελληνιστική προέλευση αυτών των έργων Άλλα ψηφιδωτά αυτής της κατηγορίας απεικονίζουν microε εκπληκτική φυσιοκρατία ψάρια και θαλασσινά πάπιες ή άλλα ζώα Σπανιότερα παρατηρούνται τοπία απrsquo τις όχθες του Νείλου όπως στην περίπτωση του ψηφιδωτού της Παλεστρίνα που αναπαριστά προφανώς την Αίγυπτο αν και η αποκατάσταση η ερmicroηνεία και η χρο-νολόγησή του παραmicroένουν αmicroφιλεγόmicroενες Η αφθονία και η εξαιρετική ποιότητα των

Το laquoψηφιδωτό του Αλέξαν-δρουraquo τέλη 2ου αιώνα πΧ

έργων που προέρχονται απrsquo τον ιταλικό χώρο microαρτυρεί την επιτυχία των ελληνιστικών ψηφιδωτών Αυτά βρίσκονται στις πιο πλούσιες κατοικίες και φαίνεται ότι αποτελού-σαν σηmicroάδια ευmicroάρειας και καλαισθησίας που microόνο οι ευπορότεροι microπορούσαν να επιδείξουν Επιβάλλονται τόσο στα κράτη όπου κατασκευάζονταν όσο και αλλού ως κατrsquo εξοχήν στοιχείο πολυτελούς διάκοσmicroου των ιδιωτικών χώρων

ΚεραmicroικήΗ αρχή της Ελληνιστικής εποχής αποτελεί σταθmicroό στον τοmicroέα της κεραmicroικής η αγγει-ογραφία microία από τις τέχνες που σηmicroάδεψαν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισmicroό τείνει να εξαφανιστεί ενώ εισάγονται νέες τεχνικές διακόσmicroησης Τα υστερότερα παραδείγmicroατα ερυθρόmicroορφου διάκοσmicroου εντοπίζονται στα λεγόmicroενα αγγεία του Kertsch Αυτά οφεί-λουν το όνοmicroά τους στον τόπο που βρέθηκαν κατά microεγάλο ποσοστό το αρχαίο Παντι-κάπαιο που ήταν εκείνη την εποχή το σηmicroαντικότερο λιmicroάνι της βόρειας ακτής της Μαύρης Θάλασσας Ανακαλύφθηκαν σε microεγάλους βασιλικούς τάφους αυτής της περιο-χής καθώς και σε άλλα microέρη της Μεσογείου αλλά προέρχονται από αττικά εργαστήρια πράγmicroα που πιστοποιεί την ευρύτητα των εmicroπορικών ανταλλαγών Χρονολογούνται στον 4ο πΧ αιώνα η τεχνοτροπία της διακόσmicroησης όmicroως ωριmicroάζει κατά το τέλος της Κλασικής και την αρχή της Ελληνιστικής περιόδου Έτσι ο καλυκοειδής κρατήρας του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου της Αθήνας που εικονίζει την κρίση του Πάρι χρο-νολογείται στο 320 πΧ Οι microορφές microοιάζουν τρισδιάστατες σαν να προεξείχαν ανά-γλυφες από το microαύρο φόντο και αναπτύσσονται στον χώρο δηmicroιουργώντας αίσθηση του βάθους Τα ενδύmicroατα εξαιρετικά πλούσια αποδίδονται microε έmicroφαση στον όγκο την πτυχολογία και την κίνηση Χειρονοmicroίες και εκφράσεις δείχνουν κάπως επιτηδευmicroένες Η χρήση επιπρόσθετων χρωmicroάτων και χρυσού επιχρίσmicroατος προσθέτει ζωηρότητα στο σύνολο που microπορεί όmicroως να φαίνεται τελικά παραφορτωmicroένοΕνώ σβήνει και αυτός ο τελευταίος της κλασικής αγγειογραφίας εmicroφανίζονται στην ελληνιστική κεραmicroική νέες microορφές διακόσmicroησης Συχνά τα πήλινα αγγεία αντανακλούν πολυτιmicroότερα έργα των microεταλλουργών και των χρυσοχόων που είχαν τα εργαστήριά τους στα microεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα της εποχής την Αλεξάνδρεια την Αντιόχεια και την Πέργαmicroο Έτσι οι λεγόmicroενοι laquomicroεγαρικοί σκύφοιraquo ηmicroισφαιρικές ανοιχτές κούπες αποmicroιmicroούνται σε πηλό ασηmicroένια πτολεmicroαϊκά αγγεία Το σχήmicroα τους φαίνεται να κατά-

Αναπαράσταση της κρίσης του Πάρι σε καλυκοειδή κρατήρα

Σκύφοι microε ανάγλυφο διάκοσmicroο από τη Δήλο 166-69 πΧ (Αρχαι-

γεται από την Περσία άρχισαν όmicroως να κατασκευάζονται στην Αττική κατά το τελευ-ταίο τέταρτο του 3ου πΧ αιώνα όταν η Αθήνα βρισκόταν κάτω από την επιρροή της Αιγύπτου microε την οποία είχε συmicromicroαχήσει Το όνοmicroά τους καθαρά συmicroβατικό οφείλεται σε έναν απrsquo τους κύριους τόπους εύρεσής τους τα ΜέγαραΤα αγγεία αυτού του τύπου φτιάχνονταν microε κεραmicroικό τροχό ενώ η διακόσmicroησή τους γινόταν microε τη βοήθεια εκmicroαγείων ή ήταν έντυπη Η επιφάνεια αλειφόταν τέλος microε microαύρο ή κόκκινο βερνίκι Τα αρχαιότερα παραδείγmicroατα είναι στολισmicroένα microrsquo έναν ανά-γλυφο ρόδακα στον πυθmicroένα και φύλλα λωτού ή φοίνικα στις παρειές Άλλα έχουν κάθετες ραβδώσεις ή πεντάγωνα Εmicroφανίζονται όmicroως και microυθικά θέmicroατα πολλές φορές εmicroπνευσmicroένα από την επική ποίηση και τη δραmicroατουργία Απεικονίζονται συχνά επει-σόδια από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια ειδικά σε microια κατηγορία σκύφων που έχουν καλυφθεί κατά microεγάλο microέρος στη Βοιωτία και ονοmicroάζονται laquoοmicroηρικοίraquo Οι αναπαραστά-σεις αυτές που συνδέονται συχνά από επεξηγηmicroατικές επιγραφές έχουν αφηγηmicroατικό χαρακτήρα αποτελούνται άλλες ndash παράλληλες σκηνές που αντιστοιχούν στα διαδοχικά στάδια εξέλιξης ενός γεγονότος Εξιστορούνται έτσι ολόκληροι θρύλοι microε εικόνες που αποτυπώνουν η καθεmicroία microια χρονική στιγmicroήΈνα άλλο χαρακτηριστικό είδος διακόσmicroησης παρατηρείται στα αγγεία του τύπου West Slope που ονοmicroάζονται έτσι γιατί βρέθηκαν κυρίως στη δυτική πλαγιά της Ακρόπολης Πρόκειται συνήθως για αmicroφορείς στολισmicroένους microε φυτικά microοτίβα βλαστούς και φύλλα αmicroπελιού κισσού ή microυρτιάς κατά microέρος εγχάρακτα αλλά κυρίως ζωγραφισmicroένα microε άσπρο χρώmicroα ή microrsquo ένα πορτοκαλί που αποmicroιmicroείται χρυσό Από τα τέλη του 3ου πΧ αιώνα το ρεπερτόριο εmicroπλουτίζεται microε την εmicroφάνιση νέων θεmicroάτων σιλουέτες δελφι-νιών κύκνοι γιρλάντες microε βούκρανα ρόδακες Κέντρο παραγωγής δεν είναι πια τόσο η Αθήνα όσο η Κόρινθος και κυρίως η Πέργαmicroος που καταλήγει να θέτει κάτω απrsquo την επιρροή της τα αττικά εργαστήρια Κατασκευάζονται εκεί αγγεία microε κόκκινο επίχρισmicroα σχηmicroατικές εγχαράξεις και επιπρόσθετο άσπρο ή πορφυρό χρώmicroα Στην Κρήτη αγγειο-πλάστες και αγγειογράφοι φαίνεται να επηρεάζονται τόσο από την Αθήνα όσο και από την Πέργαmicroο Αναπτύσσεται έτσι microια παρόmicroοια microορφή διακόσmicroησης που ενσωmicroατώνει όmicroως και στοιχεία απrsquo την τοπική παράδοσηΑνάλογες τεχνικές εντοπίζονται στα λεγόmicroενα αγγεία Gnathia που θεωρούνται ως δυτική παραλλαγή του τύπου West Slope Παράγονταν στην Ετρουρία τη Νότιο Ιταλία

Σκύφος microε αναπαράσταση της άλωσης της Τροίας από τη

Υδρίες τύπου Hadra 3ος αιώ-νας πΧ (Εθνικό Αρχαιολογικό

και κυρίως στην Απουλία όπου έχουν βρεθεί σε microεγάλες ποσότητες Απεικονίζουν microυθικές σκηνές φυτικά ή άλλα microοτίβα πολλές φορές microέσα σε πλαίσια Η γκάmicroα των χρωmicroάτων microεγαλύτερη απrsquo ότι στην Ελλάδα περιλαmicroβάνει το κίτρινο το πράσινο και το ροζ Η φωτοσκίαση και η φυσιοκρατική απόδοση των λεπτοmicroερειών microαρτυρούν microια προσπάθεια αποmicroίmicroησης έργων ζωγραφικής Παρόmicroοια διάθεση διακρίνεται στο πολύ-χρωmicroα αγγεία που ήρθαν στο φως στις Centuripac στη Σικελία οι αναπαραστάσεις microοιάζουν microε microικρογραφίες υστερότερων τοιχογραφιών όπως αυτές της Ποmicroπηίας Οι αγγειοπλάστες δίνουν στα έργα τους πολύπλοκα εκκεντρικά σχήmicroατα ψηλές χωριστά δουλεmicroένες βάσεις υπερβολικά ευρείες κοιλιές microεγάλα περίεργα σκεπάσmicroατα επι-πρόσθετες πήλινες φιγούρες microάσκες ή φυτικά microοτίβα Παραπλήσια στοιχεία παρατη-ρούνται στην Canosa καθώς και στον Τάραντα όπου οι αγγειοπλάστες αποmicroιmicroούνται τα έργα των microεταλλουργών Στο Cales της Νότιας Ιταλίας λυχνάρια κύπελλα και κούπες microε microαύρο βερνίκι και ανάγλυφη διακόσmicroηση συχνά εmicroπνευσmicroένη από τον microύθο του Ηρακλή αντιγράφουν επίσης microεταλλικά πρότυπαΒασική πηγή τέτοιων προτύπων ήταν όπως ήδη σηmicroειώθηκε η Αλεξάνδρεια όπου αντίθετα η κεραmicroική δεν φαίνεται να παίζει σηmicroαντικό ρόλο Παράχθηκε ωστόσο εκεί κυρίως κατά τον 3ο πΧ αιώνα ένας χαρακτηριστικός τύπος αγγείων που εντοπίστηκε στη νεκρόπολη της Hadra απrsquo την οποία πήρε και τον όνοmicroα του Πρόκειται κυρίως για υδρίες όπου φυλάσσονταν οι στάχτες microετά την αποτέφρωση των νεκρών Επιγραφές πολλές φορές microε ηmicroεροmicroηνίες πάνω στην επιφάνεια των αγγείων παρέχουν πολύτιmicroες πληροφορίες Ο διάκοσmicroος που έχει υποτεθεί ότι κατάγεται απrsquo την Κρήτη περιορίζε-ται συχνά σε microια ταινία κάτω απrsquo τους ώmicroους και περιλαmicroβάνει βλαστούς και φύλλα κισσού ή άλλων φυτών άνθη βούκρανα Νίκες και γρύπες Αυτά σχεδιάζονται microε καφέ βερνίκι πάνω στο ανοιχτόχρωmicroο φόντο Άλλοτε πάλι ζωγραφίζονται πάνω σε λευκό επίχρισmicroα καθηmicroερινά αντικείmicroενα όπως καθρέφτες ασπίδες κιβώτια παπούτσια ή γλάστρες Αποδίδονται microε ποικίλα χρώmicroατα κα δηmicroιουργούν την ψευδαίσθηση ότι είναι χειροπιαστά χάρη στην προοπτική και τη φωτοσκίαση Έχουmicroε εδώ microια σπάνια στην ελληνική τέχνη περίπτωση αναπαράστασης microεmicroονωmicroένων ασήmicroαντων πραγmicroάτων όπου η εικόνα φαίνεται να υποκαθιστά τα αληθινό αντικείmicroενοΤο παραπάνω σύντοmicroο πανόραmicroα της ελληνιστικής κεραmicroικής δείχνει τη microεγάλη ποι-κιλία των τεχνικών που εφαρmicroόζονταν απrsquo τους αγγειοπλάστες καθώς και την εξαιρε-

Λάγηνος microε διακόσmicroηση τύπου West Slope από την αγορά της

τική πολυmicroορφία των έργων σε ότι αφορά στα σχήmicroατα και στον διάκοσmicroο Αυτά τα χαρακτηριστικά σχετίζονται microε τις νέες πολιτικές και οικονοmicroικές συνθήκες Τα microεγάλα κέντρα παραγωγής των κλασικών χρόνων έχουν χάσει πια το microονοπώλιό τους καθώς εmicroφανίζονται πλήθος νέα διασπαρmicroένα σrsquo όλον τον ελληνιστικό κόσmicroο εργαστήρια από τα οποία αναπτύσσεται microια ιδιαίτερη προσωπικότητα συχνά επηρεασmicroένη από την τοπική παράδοση και τα διαθέσιmicroα υλικά Πάντως χάρη σrsquo αυτούς τους πειραmicroατι-σmicroούς κατασκευάστηκαν πρωτότυπα αγγεία άλλοτε microε κοmicroψές σιλουέτες και εκλεπτυ-σmicroένο διάκοσmicroο και άλλοτε microε ιδιότροπες φόρmicroες και άφθονα στολίδια

Τορευτική και microικροτεχνίαΣτο microεταίχmicroιο ανάmicroεσα στην Κλασική και την Εληνιστική εποχή τοποθετείται από τα αριστουργήmicroατα της αρχαίας ελληνικής τέχνης ο κρατήρας του Δερβενίου που βρέ-θηκε στον τάφο ενός Θεσσαλού αριστοκράτη και εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης Ο υπεράφθονος διάκοσmicroος αυτού του microπρούντζινου αγγείου που περιείχε την τέφρα του νεκρού περιλαmicroβάνει πλούσια microοτίβα φίδια microάσκες χθόνιων θεοτήτων ολόγλυφες microορφές και ανάγλυφες σκηνές εmicroπνευσmicroένες απrsquo το microύθο του Διονύσου ο οποίος εικονίζεται δίπλα στη σύζυγό του Αριάδνη Η ερmicroηνεία αυτού του εικονογραφικού προγράmicromicroατος παραmicroένει αmicroφιλεγόmicroενη καθώς η ταυτότητα της microονο-σάνδαλης microορφής που συνοδεύει τον ξέφρενο χορό των Μαινάδων και των Σειληνών δεν έχει προσδιοριστεί microε βεβαιότητα Πάντως η αναφορά στη διονυσιακή λατρεία που φαίνεται να είχε λυτρωτικό χαρακτήρα αντανακλά προφανώς αντιλήψεις για τη microεταθανάτια microοίρα του ανθρώπουΑυτό το microοναδικό έργο φαίνεται να εντάσσεται στην προγενέστερη καλλιτεχνική παρά-δοση Ωστόσο σηmicroαντικές εξελίξεις σηmicroειώθηκαν στον τοmicroέα της τορευτικής κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 4ου πΧ αιώνα Μετά την εκστρατεία του Αλέξανδρου εισέ-ρευσαν στον νεοσχηmicroατισmicroένο ελληνιστικό κόσmicroο microεγάλες ποσότητες χρυσού οι οποίες προέρχονταν τόσο απrsquo τους περσικούς θησαυρούς που έπεσαν στα χέρια των Μακεδό-νων όσο και απrsquo την εκmicroετάλλευση των ορυχείων που βρίσκονταν στις κατακτηmicroένες περιοχές Δόθηκε έτσι microεγάλη ώθηση στη microικροτεχνία η οποία παρουσιάζει άλλωστε έντονες περσικές επιρροές Αυτές είναι εmicroφανείς σε διαδήmicroατα microε σειρές εξαρτώmicroενων ελασmicroάτων ή σε στρεπτά βραχιόλια που καταλήγουν σε κεφάλια ζώων κυρίως αιγάγρου

Ευρήmicroατα από τάφο κοριτσιού στη Νεάπολη Θεσσαλονίκης

Ο laquoκρατήρας του Δερβενίουraquo χρονολογείται γύρω στο 320

βασιλικό σύmicroβολο των ΑχαιmicroενιδώνΣε περσική επίδραση οφείλεται και η ολοένα microεγαλύτερη αγάπη για την πολυχρωmicroία που microαρτυρούν τα ελληνιστικά κοσmicroήmicroατα Αυτά στολίζονται microε σmicroαράγδια γκρενά αχάτη χαλκηδόνιο ή σαρδόνυχα Αργότερα οι χρωmicroατικοί συνδυασmicroοί εmicroπλουτίζονται ενώ ο χρυσός περιορίζεται σε απλά ελάσmicroατα που υποστηρίζουν και αναδεικνύουν ποικιλόχρωmicroες πολύτιmicroες πέτρες Η περίφηmicroη laquotazza Farneseraquo του Αρχαιολογικού Μου-σείου της Νάπολης κούπα από σαρδόνυχα που αποδίδεται microάλλον στην αλεξανδρινή τέχνη δείχνει τη δεξιοτεχνία των τορευτών της Ελληνιστικής εποχής Η χρονολόγηση αυτού του έργου παραmicroένει αβέβαιη η σκηνή που αναπαριστάται όmicroως έχει πειστικό τρόπο ως αλληγορική αναφορά στην ευφορία της κοιλάδας του Νείλου και στην ευηmicroε-ρία του βασιλείου των ΠτολεmicroαίωνΗ ελληνιστική microικροτεχνία κληρονόmicroησε παράλληλα απrsquo τους προηγούmicroενους αιώνες πλήθος τεχνικές και microοτίβα Έτσι οι χρυσοχόοι δουλεύουν περίτεχνα επιφάνειες ανά-γλυφες διάτρητες ή microε κόκκους Αποδίδουν microε αξιοθαύmicroαστη φυσιοκρατία ποικίλα φυτικά microοτίβα ήδη δηmicroοφιλή στην κλασική εποχή Οι αναφορές σε θεότητες ή microυθικά πρόσωπα είναι επίσης συχνές Η παρουσία της Αφροδίτης ή συmicroβόλων της όπως το περιστέρι είναι ιδιαίτερα έντονη πράγmicroα εύλογο αφού πρόκειται για τη θεά της οmicroορ-φιάς Οι Έρωτες είναι επίσης ιδιαίτερα αγαπητοί καθώς και οι laquoηράκλειοι κόmicroποιraquo σύmicroβολο δύναmicroης και υγείας Η προτίmicroηση για θρησκευτικά θέmicroατα υποδηλώνει ότι το microεταφυσικό και το microυθικό είχαν εmicroποτίσει την καθηmicroερινή ζωή Δεν πρόκειται όmicroως εδώ για άmicroεσες παραποmicroπές σε πεποιθήσεις ή λατρείες αλλά για διακοσmicroητικά microοτίβα που έχουν αποmicroακρυνθεί απrsquo την αρχική τους σηmicroασία και επιβάλλονται microάλλον για την αισθητική του αξίαlaquohellipΣτη microελέτη της ελληνιστικής τέχνης ο βασικότερος στόχος είναι η κατανόησή της ως ανεξάρτητη οντότητα Θα έλεγα ωστόσο ότι υπάρχει microια επιπλέον ιδιότητα που θα ΄πρεπε να καταστήσει την τέχνη της Ελληνιστικής περιόδου ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα για το σύγχρονο κοινό το γεγονός ότι ως προς το υπόβαθρο και το περιεχόmicroενο υπήρξε προϊόν microιας εποχής από πολλές απόψεις παρόmicroοιας microε τη δική microας Σε αντίθεση microε την τέχνη της κλασικής Ελλάδας ή της φαραωνικής Αιγύπτου η ελληνιστική τέχνη όπως και αυτή του 20ου αιώνα δεν ήταν συνδεδεmicroένη microε microια συγκεκριmicroένη χώρα ή microε microια εθνική οmicroάδα υιοθετήθηκε microάλλον και παράχθηκε όπως και ο ελληνιστικός πολιτισmicroός

Σκουλαρίκια από τον γυναι-κείο τάφο Ζ του Δερβενίου της

Σκουλαρίκια microε Έρωτες από τάφο κοριτσιού στη Νεάπολη

στο σύνολό του από διάφορους λαούς σε αποmicroακρυσmicroένες microεταξύ τους γεωγραφι-κές περιοχές Εκτός αυτού άνθισε σrsquo έναν κόσmicroο όπου πολλά απrsquo τα οικεία πρόσωπα του σύγχρονου laquoκαλλιτεχνικού κόσmicroουraquo ndash ιδιώτες χρηmicroατοδότες συλλέκτες αλλά και microεταπράτες ακόmicroα ndash έκαναν για πρώτη φορά την εmicroφάνισή τους Αποτέλεσmicroα αυτών των ιστορικών συνθηκών υπήρξε microια τέχνη που όπως σε microεγάλο βαθmicroό η microοντέρνα ήταν ετερογενής συχνά κοσmicroοπολίτικη ολοένα και πιο ατοmicroιστική και πολλές φορές απευθυνόmicroενη σε επίλεκτο κοινόraquoJ J POLLITT laquoArt in the Hellenistic Ageraquo Cambridge 1986 πρόλογος

Χάρη στη διαχρονική της αξία η ελληνιστική τέχνη έχει αποτελέσει όχι microόνο αντικεί-microενο θαυmicroασmicroού αλλά και αστείρευτη πηγή έmicroπνευσης Η microεγάλη επιτυχία της ήδη στο ρωmicroαϊκό κόσmicroο microαρτυρείται από τη συστηmicroατική microεταφορά έργων στην Ιταλία τη συχνή αντιγραφή ή αποmicroίmicroηση γλυπτών αλλά και την έντονη παρουσία καλλιτε-χνών που κατάγονταν από τα κράτη της ανατολικής Μεσογείου Αργότερα κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης και του Μπαρόκ έργα όπως ο Ηρακλής Φαρνέζε (Farnese) η Γιγαντοmicroαχία του βωmicroού της Περγάmicroου ή το σύmicroπλεγmicroα του Λαοκόοντα εντυπωσιά-ζουν και εmicroπνέουν τους καλλιτέχνες Εξίσου θρυλικό άγαλmicroα η Αφροδίτη της Μήλου έχει υποστεί από την ανακάλυψή της ως τις microέρες microας πολλαπλές microεταmicroορφώσεις και επανερmicroηνείες που microετασχηmicroάτισαν και εmicroπλούτισαν το αρχικό της περιεχόmicroενο Οι Ταναγραίες πάλι αναπαράχθηκαν σε αναρίθmicroητες παραλλαγές απαραίτητο στολίδι των αστικών σαλονιών στη Γαλλία του 19ου αιώνα Επηρέασαν τους ζωγράφους και τους γλύπτες αυτής της εποχής και άφησαν τα ίχνη τους microέχρι και στις χορογραφίες της Αmicroερικανίδας Loiumle Fuller Σήmicroερα η ελληνιστική τέχνη εξακολουθεί να συγκινεί microε την ακραία της εκφραστικότητα την ανθρώπινη της διάσταση και τον συχνά αινιγmicroατικό της χαρακτήρα

Επίmicroετρο Πύργος των Ανέmicroων Φάρος της ΑλεξάνδρειαςΟ επονοmicroαζόmicroενος Πύργος των Ανέmicroων ή η Οικία Κυρρήστου αποτελεί ένα microεγαλόπρεπο κτίσmicroα που δηmicroιουργήθηκε στο κέντρο της Αθήνας γύρω στο 150-125 πΧ Πρόκει-ται για ένα σηmicroαντικό οικοδόmicroηmicroα που λειτουργούσε συγχρόνως ως ανεmicroοδείκτης υδραυλικό και ηλιακό ρολόι και σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Ανδρόνικο από την

Χρυσό διάδηmicroα από τη Θεσ-σαλία διακοσmicroηmicroένο microε λυχνί-

Το υδραυλικό laquoΩρολόγιον του Κυρρήστουraquo γνωστό και ως

πόλη Κύρρο της Μακεδονίας Το microαρmicroάρινο microνηmicroείο οκτάγωνο στην κάτοψη διέθετε ένα κυλινδρικό πρόσκτισmicroα στη νότια πλευρά του Η πρόσβαση στο εσωτερικό γινόταν από δυο εισόδους microία στη βορειοδυτική και microία στη βορειοανατολική πλευρά του οκταγώνου microπροστά από τις οποίες διαmicroορφωνόταν ένα microικρό πρόπυλο microε κίονες που έφεραν ιδιαίτερης microορφής κορινθιακά κιονόκρανα Η στέγαση του οικοδοmicroήmicroατος γινόταν από microαρmicroάρινες πλάκες που σχηmicroάτιζαν κωνική στέγη στη κορυφή της οποίας υπήρχε ένα κορινθιακό κιονόκρανο πάνω στο οποίο ήταν τοποθετηmicroένος ένας περι-στρεφόmicroενος χάλκινος Τρίτωνας που κρατούσε σκήπτρο και έδειχνε την κατεύθυνση του ανέmicroου που φυσούσε Στο πάνω τmicroήmicroα καθεmicroίας από τις πλευρές του οκταγώνου αποδίδονται ανάγλυφα οι οκτώ άνεmicroοι microε τη microορφή φτερωτών ηmicroίθεων Κάτω από κάθε ανάγλυφη microορφή καθώς και στην κυρτή επιφάνεια του νοτίου προσκτίσmicroατος υπήρχε ένα ηλιακό ρολόι Για τον υπολογισmicroό της ώρας τις ανήλιες microέρες και τις νύχτες υπήρχε στο εσωτερικό του κτιρίου ένα υδραυλικό ρολόι (κλεψύδρα) που λειτουργούσε microέσω ενός πολύπλο-κου συστήmicroατος εισροής και εκροής του νερού Η εσωτερική τοιχοδοmicroία της Οικίας του Κυρρήστου διαχωρίζεται microε γείσα σε τέσσερα τmicroήmicroατα Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρου-σιάζει η εσωτερική διαmicroόρφωση της στέγης που έχει τη microορφή ψευδοθόλου ο οποίος στηρίζεται σε δωρικούς κιονίσκουςΟ πύργος των Ανέmicroων αποτελεί microια πρωτοποριακή ελληνιστική δηmicroιουργία που συνδύ-αζε microνηmicroειακή αρχιτεκτονική microορφή και υψηλή τεχνολογία

Φάρος της ΑλεξάνδρειαςΟ Φάρος της Αλεξάνδρειας ένα από τα επτά θαύmicroατα του αρχαίου κόσmicroου ήταν έργο του αρχιτέκτονα Σώστρατου από την Κνίδο και αποτέλεσε όχι microόνο microνηmicroείο χρηστικής λειτουργίας και ωφελιmicroιστικού χαρακτήρα αλλά και προπαγανδιστικό σύmicroβολο που επι-δείκνυε τη δύναmicroη της ελληνικής δυναστείας των Πτολεmicroαίων Η ανέγερσή του ξεκίνησε το 299 πΧ από τον Πτολεmicroαίο Αrsquo αλλά το κοινωφελές έργο ολοκληρώθηκε στα χρόνια της βασιλείας του Πτολεmicroαίου Βrsquo το 279 πΧ Το ύψος του Φάρου ξεπερνούσε τα 100 micro και η αρχιτεκτονική του microορφή επιχειρείται να προσδιοριστεί microε βάση τις πενιχρές πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων και τις απεικονίσεις του microνηmicroείου σε νοmicroίσmicroατα και έργα τέχνης Σύmicroφωνα microε τις πρόσφατες προτάσεις αποκατάστασης ο Φάρος αποτε-

Ο Φάρος της Αλεξάνδρειας σε λιθογραφία του 18ου αιώνα

λούνταν από τρία δοmicroικά επίπεδα διαφορετικού σχήmicroατος ένα τετράπλευρο (ύψους 65 micro) ένα οκτάγωνο (ύψους 30 micro) και ένα κυλινδρικό τmicroήmicroα (ύψους 9 micro) στεγαζόmicroενο microε θόλο όπου πιθανόν βρισκόταν η εστία του Φάρου ενώ στην κορυφή της όλης σύν-θεσης βρισκόταν το άγαλmicroα του Δία Η πρόσβαση εξασφαλιζόταν από ένα microακρόστενο κεκλιmicroένο επίπεδο (ράmicroπα) ενώ αγάλmicroατα Τριτώνων κοσmicroούσαν τον χώρο ανάmicroεσα στο δεύτερο και τρίτο επίπεδο δόmicroησης Το λαmicroπρό αυτό οικοδόmicroηmicroα καταστράφηκε από σεισmicroούς τον 14ο αιώνα microΧ