ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ...

30
Ως οµηρικοί «Ύµνοι» ή «Προοίµια» έχουν παραδοθεί 33 ποιήµατα, τα οποία ατόπως αποδίδονταν στον Όµηρο. Αµφίβολη παραµένει η άποψη ότι ένα ή δύο από αυτά είναι έργα του ίδιου του Οµήρου, κυρίως γιατί έχουν συντεθεί µε το ίδιο ύφος και την ίδια στιχουργική µε το οµηρικό έπος. Είναι πολύ πιθανόν να υπήρχαν ύµνοι πριν από τον Όµηρο, αλλά τα ποιήµατα που διασώθηκαν φαίνεται να έχουν γραφτεί κατά τον 7ο αιώνα π.Χ., µερικά ίσως και κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. Ο όρος «Προοίµια» προσδιορίζει και τη λειτουργική σηµασία των ποιηµάτων. Ήταν φυσικό οι ραψωδοί, πριν από την απαγγελία µιας οµηρικής περικοπής, να επικαλούνται τη βοήθεια µιας θεότητας και να παρεµβάλουν έναν σύντοµο µύθο, σχετικό προς τον υµνούµενο θεό. Έτσι, ο ύµνος, παράλληλα µε τον προοιµιακό του χαρακτήρα, απέ- κτησε και αυτοτέλεια. Από τους Ύµνους τέσσερις είναι οι πιο σπουδαίοι: οι Ύµνοι της Δήµητρας, του Απόλ- λωνα, του Ερµή και της Αφροδίτης. Γενικώς, η ποιητική ουσία των Ύµνων είναι αµφί- βολη. Άλλοι διαπνέονται από βαθύ θρησκευτικό συναίσθηµα και άλλοι αναφέρονται στις ερωτικές περιπέτειες των θεών. Ο Ύµνος στη Δήµητρα, για παράδειγµα, διακρίνε- ται για µια θρησκευτικότητα σεµνοπρεπή, σχεδόν ιερατική. Αφηγείται την αρπαγή της κόρης της Δήµητρας από τον Άδη, τον θεό του Κάτω Κόσµου. Ο Ύµνος του Απόλλωνα προοριζόταν, κατά πάσα πιθανότητα, για απαγγελία. Υµνεί τη γέννηση του θεού στη Δήλο. Υπάρχει άνεση και χάρη στο ποίηµα, παράλληλα όµως µε κάποια ψυχρότητα. Ο ποιητής του Ύµνου της Αφροδίτης υµνεί τη γέννηση της θεάς και στη συνέχεια διη- γείται πολλές και χαριτωµένες λεπτοµέρειες από την ένωση της θεάς µε τον Τρωαδίτη Αγχίση. Αν και το θέµα είναι τολµηρό, ο ποιητής κατορθώνει να περισώσει το θεϊκό µεγαλείο. Τέλος, ο Ύµνος του Ερµή διακρίνεται για την πρωτοτυπία της έµπνευσης και το χιούµορ. Ο Ησίοδος Μετά τους σκοτεινούς αιώνες (10ος-8ος αιώνας π.Χ.), που ακολούθησαν την κάθοδο των Δωριέων, αρχίζει σιγά-σιγά να ετοιµάζεται η αναγέννηση που θα θέσει τέλος στον τραχύ Μεσαίωνα και θα οδηγήσει στην άνθηση του 8ου αιώνα π.Χ. Σε όλη τη διάρ- κεια του ελληνικού Μεσαίωνα οι πιέσεις των ευγενών θα παραγκωνίσουν τους βασι- ΔΙΔΑΚΤΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Ένας από τους σηµαντικότε- ρους οµηρικούς Ύµνους που

Transcript of ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ...

Page 1: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

Ως οmicroηρικοί laquoΎmicroνοιraquo ή laquoΠροοίmicroιαraquo έχουν παραδοθεί 33 ποιήmicroατα τα οποία ατόπως αποδίδονταν στον Όmicroηρο Αmicroφίβολη παραmicroένει η άποψη ότι ένα ή δύο από αυτά είναι έργα του ίδιου του Οmicroήρου κυρίως γιατί έχουν συντεθεί microε το ίδιο ύφος και την ίδια στιχουργική microε το οmicroηρικό έπος Είναι πολύ πιθανόν να υπήρχαν ύmicroνοι πριν από τον Όmicroηρο αλλά τα ποιήmicroατα που διασώθηκαν φαίνεται να έχουν γραφτεί κατά τον 7ο αιώνα πΧ microερικά ίσως και κατά τον 6ο αιώνα πΧΟ όρος laquoΠροοίmicroιαraquo προσδιορίζει και τη λειτουργική σηmicroασία των ποιηmicroάτων Ήταν φυσικό οι ραψωδοί πριν από την απαγγελία microιας οmicroηρικής περικοπής να επικαλούνται τη βοήθεια microιας θεότητας και να παρεmicroβάλουν έναν σύντοmicroο microύθο σχετικό προς τον υmicroνούmicroενο θεό Έτσι ο ύmicroνος παράλληλα microε τον προοιmicroιακό του χαρακτήρα απέ-κτησε και αυτοτέλειαΑπό τους Ύmicroνους τέσσερις είναι οι πιο σπουδαίοι οι Ύmicroνοι της Δήmicroητρας του Απόλ-λωνα του Ερmicroή και της Αφροδίτης Γενικώς η ποιητική ουσία των Ύmicroνων είναι αmicroφί-βολη Άλλοι διαπνέονται από βαθύ θρησκευτικό συναίσθηmicroα και άλλοι αναφέρονται στις ερωτικές περιπέτειες των θεών Ο Ύmicroνος στη Δήmicroητρα για παράδειγmicroα διακρίνε-ται για microια θρησκευτικότητα σεmicroνοπρεπή σχεδόν ιερατική Αφηγείται την αρπαγή της κόρης της Δήmicroητρας από τον Άδη τον θεό του Κάτω Κόσmicroου Ο Ύmicroνος του Απόλλωνα προοριζόταν κατά πάσα πιθανότητα για απαγγελία Υmicroνεί τη γέννηση του θεού στη Δήλο Υπάρχει άνεση και χάρη στο ποίηmicroα παράλληλα όmicroως microε κάποια ψυχρότητα Ο ποιητής του Ύmicroνου της Αφροδίτης υmicroνεί τη γέννηση της θεάς και στη συνέχεια διη-γείται πολλές και χαριτωmicroένες λεπτοmicroέρειες από την ένωση της θεάς microε τον Τρωαδίτη Αγχίση Αν και το θέmicroα είναι τολmicroηρό ο ποιητής κατορθώνει να περισώσει το θεϊκό microεγαλείο Τέλος ο Ύmicroνος του Ερmicroή διακρίνεται για την πρωτοτυπία της έmicroπνευσης και το χιούmicroορ

Ο ΗσίοδοςΜετά τους σκοτεινούς αιώνες (10ος-8ος αιώνας πΧ) που ακολούθησαν την κάθοδο των Δωριέων αρχίζει σιγά-σιγά να ετοιmicroάζεται η αναγέννηση που θα θέσει τέλος στον τραχύ Μεσαίωνα και θα οδηγήσει στην άνθηση του 8ου αιώνα πΧ Σε όλη τη διάρ-κεια του ελληνικού Μεσαίωνα οι πιέσεις των ευγενών θα παραγκωνίσουν τους βασι-

ΔΙΔΑΚΤΚΗ ΠΟΙΗΣΗ

Ένας από τους σηmicroαντικότε-ρους οmicroηρικούς Ύmicroνους που

λείς Έτσι οι ευγενείς θα αποτελέσουν τη βασική οικονοmicroική και κοινωνική microονάδα του ελληνικού χώρου και στυγνά θα εκmicroεταλλευτούν τον ιδρώτα και τον microόχθο των πολλών Εκφραστής αυτής της περιόδου γίνεται ο ποιητής Ησίοδος που έζησε και microόχθησε στη microικρή πόλη της Βοιωτίας Άσκρα κοντά στις ΘεσπιέςΟ Ησίοδος γεννήθηκε στην αιολική Κύmicroη της Μικράς Ασίας Η παράδοση αναφέρει το 846 και το 777 πΧ ως έτη της γέννησης και του θανάτου του αν και πολλοί από τους microελετητές πιστεύουν ότι έζησε έναν αιώνα νωρίτερα Ο πατέρας του κουρα-σmicroένος από τη φτώχεια microετανάστευσε στην Άσκρα την οποία ο ποιητής περιγράφει ως laquoαθλίαν τον χειmicroώνα ανυπόφορον το καλοκαίρι και ποτέ καλήνraquo Στις πλαγιές του Ελικώνα περιφερόmicroενος ως βοσκός ονειρεύτηκε ότι οι Μούσες ενεφύσησαν στο σώmicroα του την ψυχή της ποίησης Άρχισε λοιπόν να γράφει ποιήmicroατα να τραγουδά και να κερδίζει βραβείαΠρώτα-πρώτα συνέθεσε microια Θεογονία ή γενεαλογία των θεών από την οποία έχουν διασωθεί χίλιοι συναρπαστικοί στίχοι laquoΑπό τις Μούσες τις Ελικώνιες ας αρχίσουmicroε το τραγούδι Αυτές λοιπόν δίδαξαν στον Ησίοδο το ωραίο τραγούδι σαν έβοσκε τα πρόβατά του κάτω από τον Άγιο Ελικώνα και τούτον πρώτα-πρώτα οι θέαινες microου είπαν τον λόγο οι Μούσες του Δία που κρατάει την καταιγίδα οι Ολύmicroπιες κόρες Βοσκοί που ζείτε στους αγρούς σεις θλιβερά ντροπιάσmicroατα κοιλιές microονάχα Ξέρουmicroε ψέmicroατα πολλά να λέmicroε όmicroοια microrsquo αλήθειες microα ξέρουmicroε όταν θέλουmicroε κι αλήθειες να ιστορούmicroεΈτσι του Δία του microεγάλου οι κόρες είπαν που το στόmicroα τους δεν σφάλει και microου δώσανε τη χάρη σκήπτρο εξαίσιο δάφνης microεγαλόβλαστης κλαρί να δρέψω και το θεσπέσιο microου ενέπνευσε τραγούδι να microπορώ να ψάλλω και όσα στο microέλλον θα γενούν και όσα πέρασαν και των microακάρων να ανυmicroνώ το γένος microε πρόσταξαν που αιώνια ζούνε κι αυτές τις ίδιες πρώτα-πρώτα και στερνά πάντα να ψάλλωraquo (Θεογονία 1-2 22-34 microτφρ Π Λεκατσά)Ο πρόλογος αυτός του έργου διαπνέεται από βαθιά θρησκευτική πίστη Οι Μούσες για τον ποιητή δεν είναι ψυχρές αλληγορίες αλλά παντοδύναmicroες θεές στις οποίες χρωστά την έmicroπνευσή του Στη συνέχεια διηγείται τις γενεαλογίες των θεών αρχίζοντας από το Χάος τη Γη και τον Έρωτα Πρόκειται λοιπόν για ένα είδος laquoΓενέσεωςraquo Κοσmicroο-γονικής και Θεογονικής που εmicroψυχώνεται για microια ειλικρινή διάθεση και σε ορισmicroένα

Προτοmicroή του ποιητή Ησίοδου πατέρα της διδακτικής ποίησης

σηmicroεία από microια ποίηση προσωπική και πρωτότυπηΑλλά εάν η Θεογονία ανήκει πραγmicroατικά στον Ησίοδο έχει συντεθεί πριν από το ποί-ηmicroα Έργα και Ηmicroέραι έργο στο οποίο ο ποιητής συσσωρεύει τους καρπούς της πιο microεγάλης πείρας του ώριmicroου ανθρώπου Το ποίηmicroα έχει τη microορφή microιας microακράς επιπλή-ξεως και συmicroβουλής προς τον αδελφό του ποιητή Πέρση ο οποίος εmicroφανίζεται τόσο παράδοξα και πιθανόν να αποτελεί φιλολογικό τέχνασmicroα laquoΤώρα θα σου microιλήσει microε καλή πρόθεση άπειρε και ανόητε Πέρσηraquo Ο Πέρσης εξαπάτησε τον Ησίοδο και έλαβε την πατρική κληρονοmicroιά Έτσι ακολουθεί στο ποίηmicroα το πρώτο γνωστό κήρυγmicroα για την αξιοπρέπεια της εργα-σίας την τιmicroιότητα τον microόχθο τη λιτότητα ως αντίδοτο της πολυτέλειας laquoΜπορείς να διαλέξεις εύκολα τη διαστροφή αλλά microπροστά microας οι θεοί έθεσαν τον ιδρώτα του microόχθουraquo Και ο ποιητής θέτει τους κανόνες της γεωργίας ορίζει τις ηmicroέρες της όργωσης της σποράς του θερισmicroού Συmicroβουλεύει τον Πέρση να πίνει λίγο κατά το θέρος και να ντύνεται βαριά τον χειmicroώνα Περιγράφει τους χειmicroώνες της Βοιωτίας και εύχεται για microία καλοχτισmicroένη καλύβα κοντά στη σύντροφό του που τον αποζηmicroιώνει για το κακό που προκάλεσε η γυναίκα στον άντρα οmicroιλεί microε τόση δριmicroύτητα εναντίον των γυναικών που όπως παρατηρεί ο W Durent θα πρέπει να ήταν άγαmicroος ή χήρος για να αποδώσει όλα τα δεινά στην ωραία ΠανδώραΟ microύθος της Πανδώρας διδάσκει ότι ο άνθρωπος πρέπει συνεχώς να εργάζεται για να βελτιώσει τη θλιβερή microοίρα που έταξαν γιrsquo αυτόν οι θεοί Γιατί ο Δίας τον οποίο ξεγέ-λασε ο Προmicroηθέας προσφέροντας τη φωτιά στους ανθρώπους κατασκευάζει την Παν-δώρα και τη στέλνει στη γη φέρνοντας ένα πιθάρι microαζί της στους microέχρι τότε ευτυχι-σmicroένους θνητούςlaquoΜα η γυναίκα βγάζοντας microε τα χέρια της το microεγάλο βούλωmicroα του πιθαριού το σκόρ-πισε και στους ανθρώπους έφερε βαριές θλίψεις Μονάχη η Ελπίδα έmicroεινε εκεί microέσα στην άσπαστη φυλακή της κάτω από τα χείλη του πιθαριού ούτε πέταξε έξω γιατί πρόφτασε η Πανδώρα και έβαλε το βούλωmicroα του πιθαριού microε τη θέληση του Δία του νεφελοσυνάχτη που κρατάει την αιγίδα Κι άλλα microύρια πάθια γυρίζουν ανάmicroεσα στους ανθρώπους γιατί είναι γεmicroάτη η γη γεmicroάτη η θάλασσα από κακά κι οι αρρώστιες πάνε όπως θέλουν στους ανθρώπους άλλες νύχτα και άλλες microέρα κακά στους ανθρώπους φέρνοντας αmicroίλητες γιατί τους αφαίρεσε τη microιλιά ο συνετός Ζευς Έτσι δεν υπάρχει

Ο Ησίοδος επικαλείται στη laquoΘεογονίαraquo του τις Μούσες τις

τρόπος να ξεφύγει κανένας τις βουλές του Διόςraquo (Έργα και Ηmicroέραι 34-101 microτφρ Π Λεκατσά)Από δω και πέρα αρχίζει η πτώση των ανθρώπων από το χρυσό γένος στο αργυρό και από κει στο γένος των ηρώων και τέλος στο σιδερένιο που βιώνει ο ποιητής και η γενιά του Αυτή είναι η θεολογία της ιστορίας microε την οποία ο Ησίοδος εξηγεί την πενία και την αδικία της εποχής του Αποκαλύπτει έτσι microε ωmicroή ειλικρίνεια τα δεινά της ελληνικής κοινωνίας κατά την εποχή του την πενία των δούλων και των microικροκαλλιεργητών την εκmicroετάλλευση από τους ευγενείς τις σκληρές συνθήκες ζωής τους microόχθους και τις θυσίες της εργατικής τάξης Ο Όmicroηρος έψαλλε τους ήρωες και τους βασιλείς ο Ησίοδος τους απλούς ανθρώπους Μέσα από τους στίχους του υπό-κωφη ακούγεται η βοή των επικείmicroενων επαναστάσεων των χωρικών που έφεραν στην Αττική τις microεταρρυθmicroίσεις του Σόλωνα και την τυραννία του ΠεισίστρατουΑποδίδεται ακόmicroη στον Ησίοδο ο Γυναικών κατάλογος το τελευταίο microέρος της Θεογο-νίας το οποίο περιλαmicroβάνει κατάλογο των θεαινών που γέννησαν ανθρώπους Μέρη αυτού του καταλόγου microνηmicroονεύονται ως Ἠοιαι Το τρίτο αποδιδόmicroενο στον Ησίοδο ποίηmicroα είναι η Ασπίς του Ηρακλέους Ο Ηρακλής παρουσιάζεται στο ποίηmicroα ως υπε-ρασπιστής της απολλώνιας τάξης εναντίον του τέρατος Κύκνου Κατά τον Albin Lesky laquoπρόκειται για ένα φανταχτερό κοmicromicroάτι microε το οποίο ο ποιητής ήθελε να δώσει την περιγραφή της ασπίδας από την οποία οραmicroατίστηκε το ποίηmicroα Αυτό σηmicroαίνει αντα-γωνισmicroό προς τον Όmicroηρο ενώ όmicroως η ασπίδα του Αχιλλέα συλλαmicroβάνει στις σκηνές της την ποικιλία της ζωής στην Ασπίδα του Ηρακλέους περιγράφονται τα δεινά του πολέmicroου και συγκεντρώθηκαν οι δαίmicroονες της καταστροφήςraquo (Lesky 19784 Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας σελ 167)Όσον αφορά στη γλώσσα και στη στιχουργία ο Ησίοδος ακολούθησε την οmicroηρική παράδοση Τα ποιήmicroατά του είναι όπως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια γραmicromicroένα σε δακτυ-λικούς εξάmicroετρους στίχους και το ύφος όπως και το λεξιλόγιο οmicroηρικό

Σπάραγmicroα από το έργο του Ησίοδου laquoΓυναικών κατάλογοςraquo

ΠΟΙΗΣΗ - ΠΕΖΟΣ ΛΟΓΟΣ

Λυρική ποίηση

Η λυρική ποίηση συνδέεται microε τη microεγάλη ανάπτυξη της Ελλάδας την εmicroπορική της άνθηση την αποικιακή εξάπλωση τον οικονοmicroικό γιγαντισmicroό της προπάντων όmicroως microε τη φιλελευθεροποίηση της πολιτικής ζωής Είναι η περίοδος ανάmicroεσα στον 7ο και τον 5ο αιώνα πΧ όπου ο ποιητής δεν είναι πια ο φτωχός αοιδός που ψυχαγωγεί τους κύκλους των ηγεmicroόνων τώρα είναι ο λογοτέχνης ο οποίος θα εκφράσει microε ελεύθερο φρόνηmicroα τον παλmicroό της ζωής την πνευmicroατική δράση της εποχής του τη microέριmicroνα του πολίτη για τα κοινωνικά προβλήmicroατα Με τη λυρική ποίηση δηλαδή ο καλλιτέχνης ποιητής θα εκφράσει microε τον στίχο την εσωτερική του ζωή την προσωπικότητά του αλλά και τους λαϊκούς πόθουςΛυρικό ονοmicroάστηκε ήδη από την αρχαιότητα κάθε ποίηmicroα που τραγουδιόταν βασικά microε συνοδεία λύρας (ή φόρmicroιγγας ή κιθάρας) αλλά πολλές φορές και microε αυλό Δυστυχώς όmicroως ελάχιστα γνωρίζουmicroε για την αρχαία ελληνική microουσική Γνωστοί είναι microόνο οι τρεις microουσικοί τρόποι ο σοβαρός Δώριος ο ευχάριστος και γρήγορος Λύδιος και ο ενδιάmicroεσος Φρύγιος ενώ από τα microουσικά όργανα κυρίαρχη θέση κατείχε η λύρα το αγαπηmicroένο όργανο του ΑπόλλωναΑπό την εποχή των αλεξανδρινών φιλολόγων γνωρίζουmicroε τη διάκριση της λυρικής ποίησης σε microονωδία και χορικό άσmicroα για το τελευταίο κάνει λόγο και ο Πλάτων στους Νόmicroους του Η microονωδία πάλι χωρίστηκε στην ελεγεία στον ίαmicroβο και στην ωδή

Η ελεγεία Στην αρχή είχε θρηνητικό χαρακτήρα και έmicroοιαζε microε τα γνωστά microοιρολόγια της δηmicroο-τικής microας ποίησης Τραγουδιόταν microε τη συνοδεία αυλού που λεγόταν έλεγος και η microορφή της αποτελούσε microικρή παραλλαγή του έπους γιατί το ελεγειακό πεντάmicroετρο είχε αντικαταστήσει το δακτυλικό εξάmicroετρο προκειmicroένου ο ποιητής να εκφράσει microε πιο λυρικό τρόπο την πολιτική και κοινωνική σκέψη του καιρού του ή τη θρησκευτική αφοσίωση και την πολεmicroική αρετήΟ παλαιότερος και πρώτος microεγάλος ελεγειακός ποιητής ήταν ο Καλλίνος από την Έφεσο Στα microέσα του 7ου αιώνα πΧ microε microια πολεmicroική ελεγεία ξεσήκωσε τους συmicroπατριώτες

Λυρική ονοmicroάστηκε η ποίηση που τραγουδιόταν microε τη συνο-

του εναντίον των Κιmicroερίων άγριων λαών από την περιοχή της Μαύρης θάλασσας που είχαν εισβάλει στην Ιωνία και τη λεηλατούσαν Τα δύο αποσπάσmicroατα που σώζονται από αυτή την ελεγεία περίπου είκοσι στίχοι παρακινούν σε αντίσταση και αγώναΜε τον Τυρταίο microεταφερόmicroαστε στη Σπάρτη την περίοδο του Βrsquo Μεσσηνιακού πολέmicroου (650 πΧ) Σύmicroφωνα microε την παράδοση ο Τυρταίος ήταν κουτσός και τον έστειλαν οι Αθηναίοι για να περιπαίξουν τους Σπαρτιάτες όταν εκείνοι τους ζήτησαν βοήθεια Από το έργο του Τυρταίου microε τίτλο Ὑποθῆκαι έχουν σωθεί microικρά αποσπάσmicroατα τα οποία απηχούν τη δόξα του πολεmicroιστή καθώς επιστρέφει νικητής αλλά και την αξιοθρήνητη microοίρα των νικηmicroένων Εξάλλου η ελεγεία του Ευνοmicroία είχε σκοπό να συmicroφιλιώσει τους Λακεδαιmicroονίους οι οποίοι φιλονικούσαν εξαιτίας των ατυχιών του πολέmicroουΔιαφορετικό ήταν το περιεχόmicroενο των ελεγειών του Μίmicroνερmicroου του Κολοφώνιου (περί το 630 πΧ) ο οποίος έγραψε και πολεmicroικούς στίχους αλλά έγινε ονοmicroαστός microε τις ερωτικές του ελεγείες Στις δεύτερες τραγουδά τους πόθους και τις ανησυχίες της νιότης τις χαρές και τις λύπες της ζωής Ιδιαίτερα θρηνεί τη σύντοmicroη διάρκεια της νεότητας τη φρίκη των γηρατειών και τον θάνατο Υmicroνεί τον έρωτα το microοναδικό αντίδοτο του θανάτου και εύχεται laquoότι είναι χαρωπό κι ωραίο να microην πεθαίνειraquo Το ποίηmicroα του Μίmicroνερmicroου Ναννώ έγινε για τους Αλεξανδρινούς και τους Ρωmicroαίους το πρό-τυπο της ερωτικής ελεγείας ενώ ο ίδιος χαρακτηρίστηκε ως ο πατέρας της ελληνικής και της λατινικής ερωτικής ποίησηςΟ σοφός νοmicroοθέτης των Αθηναίων Σόλων (639-559 πΧ) γιος του Εξηστεκίδη είναι ο πρώτος λυρικός ποιητής από την Αττική Έγινε γνωστός microε την ειρηνική του microεταρ-ρυθmicroιστική επανάσταση microε την οποία παραχώρησε δικαιώmicroατα και στον λαό για την εκλογή των αρχόντων ενώ κατόρθωσε και να συνδιαλλάξει το microεγάλο πλήθος του αθηναϊκού λαού microε τους ευγενείς Γιrsquo αυτό και ο Αριστοτέλης τονίζει ότι microε τον Σόλωνα έχουmicroε τις αρχές της αθηναϊκής δηmicroοκρατίαςΟ Σόλων έγραψε ελεγειακούς αλλά και ιαmicroβικούς στίχους Η ποίησή του έχει πολιτικό ηθικό και φιλοσοφικό χαρακτήρα Οι ιδέες του για τη θρησκεία και την ηθική εκφρά-ζουν κατά βάση την εποχή του Η ύβρις (= αλαζονεία) έλεγε ωθεί τους ανθρώπους σε υπερβολές και αυθαιρεσίες γιrsquo αυτό και η τιmicroωρία του Δία είναι αναπόφευκτη Αυτή την αντίληψη τη βρίσκουmicroε αργότερα πιο έντονη στην αττική τραγωδία Ο Σόλων εξάλλου είχε στραmicromicroένο το νου του στο microέλλον πίστευε στην πρόοδο και αγωνιζόταν

Ο Θέογνης από τα Μέγαρα microέλος της αριστοκρατίας του

για τη συνεργασία των πολιτών ώστε να αποφευχθούν οι αιmicroατοχυσίες και να microη στε-ρηθεί η πόλη-κράτος πολλῶν ἀνδρῶν Ευρισκόmicroενος ανάmicroεσα στις αντιmicroαχόmicroενες πολι-τικές microερίδες ὡς λύκος ἐν κυσίν πολλήσιν (= σαν λύκος ανάmicroεσα σε πολλούς σκύλους) πίστευε πως η δικαιοσύνη στο τέλος κάθε προσπάθειας θριαmicroβεύει Η ειλικρίνεια η έmicroπνευση και η σαφήνεια ήταν τα γνωρίσmicroατα της ποίησης του ΣόλωναΟ σηmicroαντικότερος ποιητής της γνωmicroικής ελεγειακής ποίησης είναι ο Θέογνις από τα Μέγαρα (545-492 πΧ) Άνηκε στην τάξη των αριστοκρατών και υπήρξε θύmicroα του εmicroφυλίου πολέmicroου από τον οποίο σπαράσσονταν τα Μέγαρα τον 6ο αιώνα πΧ Στον Θέογνη έχει αποδοθεί microία συλλογή από 1390 ελεγειακούς στίχους microε περιεχόmicroενο ηθικό συmicroποσιακό και ερωτικό Σήmicroερα η έρευνα δέχεται ότι πολλοί από τους στίχους αυτούς δεν ανήκουν στον Θέογνη αλλά είναι ανθολογία από ποιητές που έζησαν πριν απrsquo αυτόν και έως τα microέσα του 5ου αιώνα πΧ Γιrsquo αυτό και τη συλλογή αυτή την ονοmicroάζουmicroε Θεογνίδεια Τις ελεγείες του ο ποιητής τις απευθύνει σε κάποιον ευγενή νέο τον Κύρνο τον Πολυπαΐδη τον οποίο συmicroβουλεύει microε βάση τις παραδοσιακές ηθικές αντιλήψεις των αριστοκρατών Χαρακτηριστικά των Θεογνιδείων είναι η λεπτή ευαισθησία η απλή και ζωηρή έκφραση η ακρίβεια στην περιγραφή και η ζωηρότητα των εικόνων Αυτά φανερώνουν πηγαία έmicroπνευση και αξιόλογη τέχνηΜε τον Φωκυλίδη από τη Μίλητο (microέσα 6ου αιώνα πΧ) κλείνει ο κύκλος των γνωmicroικών ελεγειακών ποιητών Ωστόσο για τον ποιητή αυτόν ελάχιστα γνωρίζουmicroε αν και ήταν σύγχρονος του Θέογνη Οι στίχοι του θυmicroίζουν την ποίηση του Ησίοδου από τον οποίο όπως φαίνεται επηρεάστηκε σηmicroαντικά

Ο ίαmicroβος Η ιαmicroβική ποίηση έχει ρυθmicroό ανάλαφρο πεταχτό και παιγνιώδη γιrsquo αυτό και οι στί-χοι αυτοί τέθηκαν στην υπηρεσία της λαϊκής σάτιρας Οι ίαmicroβοι δηλαδή ήταν λαϊκά τραγούδια γεmicroάτα αστεία και πειράγmicroατα Ωστόσο οι ιαmicroβογράφοι ποιητές microε τους δηκτικούς στίχους τους επιχείρησαν να θίξουν κοινωνικά και πολιτικά προβλήmicroατα ή να καυτηριάσουν ελαττώmicroατα του λαού ή και επωνύmicroων πολιτώνΟ Αρχίλοχος από την Πάρο (αrsquo microισό του 7ου αιώνα πΧ) ήταν ο πρώτος microεγάλος ιαmicro-βογράφος που κατόρθωσε να εκφράσει microε απαράmicroιλλη δύναmicroη τα ανθρώπινα πάθη σε όλη τους την έκταση από τον έρωτα έως τον σαρκασmicroό και το microίσος Ο πατέρας του

Ο Αρχίλοχος ο Πάριος κυρι-ότερος εκφραστής της ιαmicroβι-

ο Τελεσικλής ήταν ευγενής αλλά η microητέρα του ήταν δούλη Ο ίδιος αναγκάστηκε από τη φτώχεια του να φύγει από την Πάρο και να εγκατασταθεί στη Θάσο την αποικία των Παρίων Άνθρωπος microε δύσκολο χαρακτήρα ο Αρχίλοχος ασχολήθηκε άλλοτε microε την εξόρυξη χρυσού στη Θάσο και άλλοτε microε τον πόλεmicroο Σε microια εκστρατεία εναντίον των Θρακών Σαΐων έγινε ρίψασπις (πέταξε την ασπίδα) για να σωθεί γεγονός για το οποίο διασκεδάζει microε ύφος αντιηρωικό σε microία ελεγεία του Επιστρέφοντας στην Πάρο microνηστεύθηκε τη Νεοβούλη αλλά ο πατέρας της Λυκάmicroβης διέλυσε για άγνωστο λόγο τη microνηστεία Τότε ο Αρχίλοχος καταφέρθηκε εναντίον της οικογένειας της Νεοβούλης microε τέτοιους σαρκαστικούς ιάmicroβους ώστε κατά την παράδοση ολόκληρη η οικογένεια αυτοκτόνησε Ο ποιητής σκοτώθηκε σε microια microάχη εναντίον των ΝαξίωνΟι ιαmicroβικοί στίχοι του Αρχίλοχου έχουν χαρακτήρα πολύ προσωπικό ζωντανό και απαλλαγmicroένο από κάθε συmicroβατικότητα Ως δηmicroιουργός της λαϊκής σάτιρας δεν διστά-ζει microε καταπληκτική αθυροστοmicroία να χλευάσει τους πάντες Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τον ποιητή και τον έβαζαν πλάι στον Όmicroηρο Στη Γραmicromicroατολογία φέρεται ως ο αντιπρό-σωπος της αρχαίας ρεαλιστικής ποίησης και ως ο πρώτος laquoποιητής του microίσουςraquo στον δυτικό κόσmicroοΟ Σηmicroωνίδης ο Αmicroοργινός (διαφορετικός από τον Σιmicroωνίδη τον Κείο) έζησε τον 7ο αιώνα πΧ και έγραψε ιάmicroβους και ελεγείες Από ένα microακροσκελές ιαmicroβικό ποίηmicroα που microας διέσωσε το Ανθολόγιο του Στοβαίου διαπιστώνουmicroε ότι η σάτιρα του Σηmicroωνίδη περνάει από το προσωπικό επίπεδο στους ανθρώπινους τύπους σαν εκείνους που διακωmicroωδούνται στη Νέα Αττική κωmicroωδία Ο ποιητής σατιρίζει σε αυτό εννέα τύπους γυναικών κατατάσσοντάς τες σε τύπους που γεννήθηκαν από αντίστοιχα ζώα Για παράδειγmicroα ο τύπος της πονηρής γυναίκας προήλθε από την αλεπού της φιλάρεσκης από τον ίππο κλπ Μια γυναίκα microόνο προβάλλει ως ηθική και καλή αυτή που προήλθε από τη microέλισσαΜε τον Ιππώνακτα τον Εφέσιο που έζησε τον 6ο αιώνα πΧ η ιαmicroβική σάτιρα στρά-φηκε και πάλι προς το λαϊκό και το χυδαίο Ο ποιητής φαίνεται πως ήταν αριστοκρα-τικής καταγωγής αλλά κατέληξε να ζει στις Κλαζοmicroενές εξόριστος και πάmicroφτωχος Τα αποσπάσmicroατα από τους ιαmicroβικούς του στίχους που διασώθηκαν φανερώνουν ότι ο Ιππώναξ χρησιmicroοποιούσε λαϊκή γλώσσα ο στίχος του ήταν πολύ φροντισmicroένος και τα θέmicroατα της ποίησής του ήταν σκηνές του δρόmicroου

Η ωδή Η ωδή λεγόταν και microέλος και ο ποιητής microελοποιός Τα ποιήmicroατα αυτά γράφονταν για να τραγουδηθούν και εξέφραζαν τα ποικίλα και έντονα συναισθήmicroατα των δηmicroιουργών τους Πολλοί χαρακτηρίζουν την ωδή ως την κυρίως λυρική ποίηση και την ξεχωρίζουν από την ιαmicroβική και την ελεγειακή Η ωδή ως microελική ποίηση καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα από τους Αιολείς σε αντίθεση microε τη χορική που βρήκε πρόσφορο έδαφος στην επι-κράτεια των Δωριέων Οι αρχαίοι διέκριναν τρεις τύπους ωδικών ασmicroάτων τα ερωτικά τα συmicroποτικά και τα στασιωτικά (= πολεmicroικά)Ο Λέσβιος ποιητής Τέρπανδρος (microέσα του 7ου αιώνα πΧ) φαίνεται ότι καλλιέργησε σηmicroαντικά τον προσωπικό λυρισmicroό Ως τραγουδιστής και κιθαρωδός microετέτρεψε την τετράχορδη κιθάρα σε εννιχορδη και την έκανε γνωστή στους Σπαρτιάτες οι οποίοι τον προσκάλεσαν για να κατασιγάσει τα πολιτικά πάθηΟ Αλκαίος ανήκε στην αιολική αριστοκρατία της Λέσβου που αγαπούσε τον πλούτο είχε πάθος για την ελευθερία και στρεφόταν ιδιαίτερα προς τις χαρές της ζωής το κρασί και τον έρωτα Χρονολογικό πλαίσιο της ζωής του είναι ο 7ος αιώνας πΧ (microονα-δική ασφαλής χρονολογία είναι το 612 πΧ όταν φονεύτηκε ο τύραννος Μυρσίλος εναντίον του οποίου αγωνίστηκε ο ποιητής) Πήρε microέρος στον αγώνα των Λεσβίων εναντίον των Αθηναίων και σε κάποια φάση της microάχης πέταξε τα όπλα του για να σωθεί Όταν οι Μυτιληναίοι ανέδειξαν τον Πιττακό αισηmicroνήτη ο Αλκαίος στράφηκε εναντίον του Μετά τη νίκη των δηmicroοκρατικών ο Αλκαίος ως επιφανής αριστοκρατικός πήρε τον δρόmicroο της εξορίας Κατά την επιστροφή του φαίνεται ότι συmicroφιλιώθηκε microε τον Πιττακό και έζησε ήρεmicroα στο νησί έως το τέλος της ζωής τουΤα ποιήmicroατα του Αλκαίου ndashύmicroνοι στασιωτικά συmicroποτικά και ερωτικάndash χαρακτηρίζο-νται από τη ζωηρότητα και τη microεγαλοπρέπεια του λόγου Επίσης εντυπωσιάζουν η σαφήνεια των εικόνων και η ποιητική χάρη Η αλκαϊκή στροφή αποτελεί συmicroβολή στη λυρική ποίηση και φέρει τη σφραγίδα της υψηλής του ποίησης Για όλα αυτά οι Αλεξαν-δρινοί θεωρούσαν τον Αλκαίο ως το άριστο υπόδειγmicroα του προσωπικού λυρισmicroούΣχεδόν σύγχρονη του Αλκαίου ήταν και η Σαπφώ η οποία γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου αλλά πατρίδα της ήταν η Μυτιλήνη στην οποία έζησε και έδρασε Ανήκε στην αριστοκρατική τάξη γιrsquo αυτό και εξορίστηκε κατά το διάστηmicroα που επικράτησαν

Η υψηλή ποίηση του Αλκαίου εκφράζει microέσα από τη microεγαλο-

οι δηmicroοκρατικοί στη Λέσβο Από τον γάmicroο της microε τον πλούσιο Κερκώλα απέκτησε microία κόρη την Κλεΐδα την οποία η ποιήτρια αγαπούσε ιδιαίτερα Το σπίτι της Σαπ-φούς ήταν τόπος συγκέντρωσης των νέων γυναικών της Μυτιλήνης όπου διδάσκονταν microουσική και ποίηση Φαίνεται ότι τα microαθήmicroατα ήταν το τραγούδι ο χορός η λύρα και η απαγγελία ποιητικών έργων Τη διδασκαλία αναλάmicroβαναν ώριmicroες καλλιεργηmicroένες γυναίκες όπως ήταν η Γοργώ η Ανδροmicroέδα και η ίδια η Σαπφώ Το γεγονός αυτό σε συνδυασmicroό και microε ορισmicroένα τολmicroηρά ερωτικά της ποιήmicroατα έγινε αιτία να κατηγορηθεί

Ωδή στην Αφροδίτη

Πλουmicroιστόθρονη αθάνατη Αφροδίτητου Δία κόρη δολοπλόκα σε ικετεύωmicroε πίκρες Δέσποινα και βάσαναmicroη microου παιδεύεις την καρδιά

αλλά σιmicroά microου έλα αν κι άλλοτε ποτέακούγοντας από microακριά την προσευχή microουmicroε εισάκουσες και το παλάτιτου πατέρrsquo αφήνοντας ήρθες εδώ

αφού έζεψες το άρmicroα το χρυσόΚι ωραία γρήγορα σπουργίτια σε φέρανστη microαύρη γη από τον ουρανόχτυπώντας τα φτερά τους που σκίζαν τον αιθέρα

κι ήρθαν γοργά και συ microακαριστήmicroε χαmicroόγελο στην αθάνατη microορφήτι πάλι έπαθα microε ρώτησεςκαι γιατί πάλι σε καλώ

και τι προπάντων η τρελή καρδιά microουλαχταρά ποια λοιπόν να πείσω πάλιστη σαγήνη του έρωτά σου να microπλεχτείΠοια Σαπφώ σε βασανίζει

κι αν ακόmicroα σrsquo αποφεύγει γρήγορα κοντά σου θάρθεικι αν δε δέχεται τα δώρα όmicroως θα σου δώσει εκείνηκι αν αυτή δε σrsquo αγαπά γρήγορα θα σrsquo αγαπήσεικι αν ακόmicroα δεν το θέλει

Έλα κοντά microου τώρα εσύ και λύτρωσέ microεαπrsquo τις βασανιστικές τις έγνοιες κι όσα η καρδιά ποθείκάmicroε να πραγmicroατωθούν κι η ίδια συ έλα και γίνε σύmicromicroαχός microου

Ρώmicroας 1995 Σαπφώ (1911Β et D) σελ 112-115

για σχέσεις microε τα κορίτσια του κύκλου της Σήmicroερα όλα αυτά θεωρούνται επινοήσεις των αρχαίων κωmicroωδιογράφωνΟι συκοφαντίες κατά της ποιήτριας δεν επισκίασαν τη δόξα της Οι αρχαίοι την απο-κάλεσαν δέκατη Μούσα και οι Μυτιληναίοι microετά τον θάνατό της έκοψαν νοmicroίσmicroατα προς τιmicroήν της Τα ποιήmicroατά της ndashερωτικά επιθαλάmicroια και ύmicroνοιndash διακρίνονται για την αmicroεσότητα το αίσθηmicroα και το πάθος Και είναι χαρακτηριστικό ότι η ζωντάνια στην έκφραση και η θέρmicroη του αισθήmicroατος δεν παραχωρούν τη θέση τους ούτε για microια στιγmicroή στην ψυχρή λογική Η γλώσσα είναι απλή και ο στίχος οmicroαλός γλώσσα και ρυθmicroός του στίχου δηmicroιουργούν microουσικότητα Οι πλούσιες εικόνες από τη φύση οι παραβολές και οι παροmicroοιώσεις οι εmicroπνεύσεις της από την προσωπική της ζωή ndash όλα αυτά κάνουν την ποίησή της ανώτερη από την ποίηση του Αλκαίου λεπτότατη και συγκινητικήΤην πηγαία και αυθόρmicroητη έmicroπνευση του Αλκαίου και της Σαπφούς δεν βρίσκουmicroε στον Ανακρέοντα τον Τήιο (= από την Τέω της Μικράς Ασίας) ο οποίος έζησε στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ Ο Ανακρέων έγραψε στην ιωνική διάλεκτο και τα τραγούδια του απηχούν τη χαρά της ζωής των συmicroποσίων και του έρωτα Ο ποιητής ταξίδευε συχνά και προσάρmicroοζε τα ποιήmicroατά του ανάλογα microε τις συνθήκες που αντιmicroετώπιζε στο περι-βάλλον των αρχόντων που τον φιλοξενούσαν Εγκατέλειψε την πατρίδα του εξαιτίας της επιδροmicroής των Περσών και ήρθε στα Άβδηρα Κατόπιν επισκέφτηκε τον τύραννο Πολυκράτη στη Σάmicroο και στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα microε πρόσκληση του Ιππάρχου Τέλος έζησε και στη Θεσσαλία στην αυλή των Αλεναδών Γέρος πια 85 ετών γύρισε στην πατρίδα του και πέθανεΗ ποίηση του Ανακρέοντα διακρίνεται πιο πολύ για την τέχνη της παρά για την ένταση και το πάθος Ο πόλεmicroος η πολιτική η φιλοσοφία της ζωής δεν ενδιέφεραν πιο πολύ γοητευόταν από τη microυθολογία και τα συνηθισmicroένα περιστατικά της καθηmicroερινής ζωής Η τέχνη του Ανακρέοντα επηρέασε τους φιλολόγους της Αλεξανδρινής εποχής γιrsquo αυτό και τον τύπο της λεσβιακής ωδής τον ονόmicroασαν ανακρεόντειο σε αντίθεση προς την Πινδαρική ωδή Πάντως τα φερόmicroενα στην Παλατινή Ανθολογία ως Ανακρεόντεια ποιήmicroατα δεν ανήκουν στον Ανακρέοντα αλλά είναι έργα των Αλεξανδρινών και των microεταγενεστέρων

Η Σαπφώ από τη Μυτιλήνη ονοmicroάστηκε microετά το θάνατό

Χορική ποίηση και δράmicroαΗ χορική ποίηση εξωτερικεύει τα οmicroαδικά συναισθήmicroατα του λαού στις microεγάλες εκδη-λώσεις της αρχαίας πόλης Σε αυτές τις εκδηλώσεις οmicroάδων πολιτών δηλαδή χοροί microε ρυθmicroικές κινήσεις και microε συνοδεία microουσικής υmicroνούσαν τους θεούς και τους ήρωές τους Διάλεκτος της χορικής ποίησης ήταν κυρίως η δωρική αφού κέντρο της ήταν η Σπάρτη και οι αποικίες της Ενώ όmicroως τα πρώτα θέmicroατα αυτής της ποίησης ήταν θρη-σκευτικά και ηρωικά αργότερα η χορική ποίηση κάλυψε θεmicroατικά όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου Ανάλογα λοιπόν microε το περιεχόmicroενο τα χορικά άσmicroατα ήταν παιά-νες ύmicroνοι δηλαδή προς τον Απόλλωνα ή την Άρτεmicroη τους οποίους εκτελούσε χορός ανδρών στους ναούς και στις θυσίες υπορχήmicroατα ύmicroνοι και αυτοί προς τιmicroήν του Απόλλωνα προσόδια τραγούδια microε συνοδεία αυλού κατά τη microετάβαση στους ναούς εmicroβατήρια ρυθmicroικά τραγούδια των Δωριέων προς τιmicroήν του Άρη παρθένια υmicroέναιοι και επιθαλάmicroια ωραία τραγούδια του γάmicroου που χορεύονταν από αγόρια και κορίτσια σκόλια παροίνια εγκώmicroια και επίνικοι microε ανάλογο περιεχόmicroενο τέλος διθύραmicroβοι ύmicroνοι και χοροί προς τιmicroήν του Διονύσου Από τους διθυράmicroβους θα προέλθουν όπως θα δούmicroε τα πρώτα σπέρmicroατα του δράmicroατοςΠρώτος αντιπρόσωπος του χορικού άσmicroατος αναφέρεται ο Αλκmicroάν αν και ένας άλλος ποιητής ο Αρίων από τη Μήθυmicroνα της Λέσβου προβάλλει συγχρόνως microε αυτόνΟ Αλκmicroάν καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας και έζησε τον 7ο αιώνα πΧ Παρα-δίδεται ότι στον πόλεmicroο της πατρίδας του microε τους Κιmicromicroερίους αιχmicroαλωτίστηκε και microεταφέρθηκε στη Σπάρτη όπου και πουλήθηκε ως δούλος Ίσως γιrsquo αυτό οι αρχαίες πηγές τον φέρουν Λάκωνα από τη Μεσσόα της Λακωνίας Ο Αλκmicroάν θεωρείται από τους microεγάλους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας Η ποίησή του ήταν συγκεντρωmicroένη σε έξι βιβλία από τα οποία τα δύο περιείχαν παρθένια Τα κορίτσια της Σπάρτης microε την ανδρική αγωγή που λάβαιναν εκτελούσαν αυτά τα χορικά άσmicroατα των οποίων ο Αλκmicroάν ήταν ο συνθέτης και χοροδιδάσκαλος Σε αυτά τα ποιήmicroατα πολλά κορίτσια του χορού ανοίγουν διάλογο microε τον ποιητή ενώ εκείνος κάνει ιδιαίτερη φιλοφρόνηση στην κορυφαία του χορού την όmicroορφη ΑγησιχόραΗ ποίηση του Αλκmicroάνα συνδυάζει την ιωνική χάρη microε τη δωρική βαρύτητα Οι στίχοι είναι βραχείς οι στροφές microικρές και η διάλεκτος δωρική αλλά microε πολλά αιολικά στοι-

Η ποίηση του Ανακρέοντα χαρα-κτηρίζεται για την άρτια τεχνική

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 2: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

λείς Έτσι οι ευγενείς θα αποτελέσουν τη βασική οικονοmicroική και κοινωνική microονάδα του ελληνικού χώρου και στυγνά θα εκmicroεταλλευτούν τον ιδρώτα και τον microόχθο των πολλών Εκφραστής αυτής της περιόδου γίνεται ο ποιητής Ησίοδος που έζησε και microόχθησε στη microικρή πόλη της Βοιωτίας Άσκρα κοντά στις ΘεσπιέςΟ Ησίοδος γεννήθηκε στην αιολική Κύmicroη της Μικράς Ασίας Η παράδοση αναφέρει το 846 και το 777 πΧ ως έτη της γέννησης και του θανάτου του αν και πολλοί από τους microελετητές πιστεύουν ότι έζησε έναν αιώνα νωρίτερα Ο πατέρας του κουρα-σmicroένος από τη φτώχεια microετανάστευσε στην Άσκρα την οποία ο ποιητής περιγράφει ως laquoαθλίαν τον χειmicroώνα ανυπόφορον το καλοκαίρι και ποτέ καλήνraquo Στις πλαγιές του Ελικώνα περιφερόmicroενος ως βοσκός ονειρεύτηκε ότι οι Μούσες ενεφύσησαν στο σώmicroα του την ψυχή της ποίησης Άρχισε λοιπόν να γράφει ποιήmicroατα να τραγουδά και να κερδίζει βραβείαΠρώτα-πρώτα συνέθεσε microια Θεογονία ή γενεαλογία των θεών από την οποία έχουν διασωθεί χίλιοι συναρπαστικοί στίχοι laquoΑπό τις Μούσες τις Ελικώνιες ας αρχίσουmicroε το τραγούδι Αυτές λοιπόν δίδαξαν στον Ησίοδο το ωραίο τραγούδι σαν έβοσκε τα πρόβατά του κάτω από τον Άγιο Ελικώνα και τούτον πρώτα-πρώτα οι θέαινες microου είπαν τον λόγο οι Μούσες του Δία που κρατάει την καταιγίδα οι Ολύmicroπιες κόρες Βοσκοί που ζείτε στους αγρούς σεις θλιβερά ντροπιάσmicroατα κοιλιές microονάχα Ξέρουmicroε ψέmicroατα πολλά να λέmicroε όmicroοια microrsquo αλήθειες microα ξέρουmicroε όταν θέλουmicroε κι αλήθειες να ιστορούmicroεΈτσι του Δία του microεγάλου οι κόρες είπαν που το στόmicroα τους δεν σφάλει και microου δώσανε τη χάρη σκήπτρο εξαίσιο δάφνης microεγαλόβλαστης κλαρί να δρέψω και το θεσπέσιο microου ενέπνευσε τραγούδι να microπορώ να ψάλλω και όσα στο microέλλον θα γενούν και όσα πέρασαν και των microακάρων να ανυmicroνώ το γένος microε πρόσταξαν που αιώνια ζούνε κι αυτές τις ίδιες πρώτα-πρώτα και στερνά πάντα να ψάλλωraquo (Θεογονία 1-2 22-34 microτφρ Π Λεκατσά)Ο πρόλογος αυτός του έργου διαπνέεται από βαθιά θρησκευτική πίστη Οι Μούσες για τον ποιητή δεν είναι ψυχρές αλληγορίες αλλά παντοδύναmicroες θεές στις οποίες χρωστά την έmicroπνευσή του Στη συνέχεια διηγείται τις γενεαλογίες των θεών αρχίζοντας από το Χάος τη Γη και τον Έρωτα Πρόκειται λοιπόν για ένα είδος laquoΓενέσεωςraquo Κοσmicroο-γονικής και Θεογονικής που εmicroψυχώνεται για microια ειλικρινή διάθεση και σε ορισmicroένα

Προτοmicroή του ποιητή Ησίοδου πατέρα της διδακτικής ποίησης

σηmicroεία από microια ποίηση προσωπική και πρωτότυπηΑλλά εάν η Θεογονία ανήκει πραγmicroατικά στον Ησίοδο έχει συντεθεί πριν από το ποί-ηmicroα Έργα και Ηmicroέραι έργο στο οποίο ο ποιητής συσσωρεύει τους καρπούς της πιο microεγάλης πείρας του ώριmicroου ανθρώπου Το ποίηmicroα έχει τη microορφή microιας microακράς επιπλή-ξεως και συmicroβουλής προς τον αδελφό του ποιητή Πέρση ο οποίος εmicroφανίζεται τόσο παράδοξα και πιθανόν να αποτελεί φιλολογικό τέχνασmicroα laquoΤώρα θα σου microιλήσει microε καλή πρόθεση άπειρε και ανόητε Πέρσηraquo Ο Πέρσης εξαπάτησε τον Ησίοδο και έλαβε την πατρική κληρονοmicroιά Έτσι ακολουθεί στο ποίηmicroα το πρώτο γνωστό κήρυγmicroα για την αξιοπρέπεια της εργα-σίας την τιmicroιότητα τον microόχθο τη λιτότητα ως αντίδοτο της πολυτέλειας laquoΜπορείς να διαλέξεις εύκολα τη διαστροφή αλλά microπροστά microας οι θεοί έθεσαν τον ιδρώτα του microόχθουraquo Και ο ποιητής θέτει τους κανόνες της γεωργίας ορίζει τις ηmicroέρες της όργωσης της σποράς του θερισmicroού Συmicroβουλεύει τον Πέρση να πίνει λίγο κατά το θέρος και να ντύνεται βαριά τον χειmicroώνα Περιγράφει τους χειmicroώνες της Βοιωτίας και εύχεται για microία καλοχτισmicroένη καλύβα κοντά στη σύντροφό του που τον αποζηmicroιώνει για το κακό που προκάλεσε η γυναίκα στον άντρα οmicroιλεί microε τόση δριmicroύτητα εναντίον των γυναικών που όπως παρατηρεί ο W Durent θα πρέπει να ήταν άγαmicroος ή χήρος για να αποδώσει όλα τα δεινά στην ωραία ΠανδώραΟ microύθος της Πανδώρας διδάσκει ότι ο άνθρωπος πρέπει συνεχώς να εργάζεται για να βελτιώσει τη θλιβερή microοίρα που έταξαν γιrsquo αυτόν οι θεοί Γιατί ο Δίας τον οποίο ξεγέ-λασε ο Προmicroηθέας προσφέροντας τη φωτιά στους ανθρώπους κατασκευάζει την Παν-δώρα και τη στέλνει στη γη φέρνοντας ένα πιθάρι microαζί της στους microέχρι τότε ευτυχι-σmicroένους θνητούςlaquoΜα η γυναίκα βγάζοντας microε τα χέρια της το microεγάλο βούλωmicroα του πιθαριού το σκόρ-πισε και στους ανθρώπους έφερε βαριές θλίψεις Μονάχη η Ελπίδα έmicroεινε εκεί microέσα στην άσπαστη φυλακή της κάτω από τα χείλη του πιθαριού ούτε πέταξε έξω γιατί πρόφτασε η Πανδώρα και έβαλε το βούλωmicroα του πιθαριού microε τη θέληση του Δία του νεφελοσυνάχτη που κρατάει την αιγίδα Κι άλλα microύρια πάθια γυρίζουν ανάmicroεσα στους ανθρώπους γιατί είναι γεmicroάτη η γη γεmicroάτη η θάλασσα από κακά κι οι αρρώστιες πάνε όπως θέλουν στους ανθρώπους άλλες νύχτα και άλλες microέρα κακά στους ανθρώπους φέρνοντας αmicroίλητες γιατί τους αφαίρεσε τη microιλιά ο συνετός Ζευς Έτσι δεν υπάρχει

Ο Ησίοδος επικαλείται στη laquoΘεογονίαraquo του τις Μούσες τις

τρόπος να ξεφύγει κανένας τις βουλές του Διόςraquo (Έργα και Ηmicroέραι 34-101 microτφρ Π Λεκατσά)Από δω και πέρα αρχίζει η πτώση των ανθρώπων από το χρυσό γένος στο αργυρό και από κει στο γένος των ηρώων και τέλος στο σιδερένιο που βιώνει ο ποιητής και η γενιά του Αυτή είναι η θεολογία της ιστορίας microε την οποία ο Ησίοδος εξηγεί την πενία και την αδικία της εποχής του Αποκαλύπτει έτσι microε ωmicroή ειλικρίνεια τα δεινά της ελληνικής κοινωνίας κατά την εποχή του την πενία των δούλων και των microικροκαλλιεργητών την εκmicroετάλλευση από τους ευγενείς τις σκληρές συνθήκες ζωής τους microόχθους και τις θυσίες της εργατικής τάξης Ο Όmicroηρος έψαλλε τους ήρωες και τους βασιλείς ο Ησίοδος τους απλούς ανθρώπους Μέσα από τους στίχους του υπό-κωφη ακούγεται η βοή των επικείmicroενων επαναστάσεων των χωρικών που έφεραν στην Αττική τις microεταρρυθmicroίσεις του Σόλωνα και την τυραννία του ΠεισίστρατουΑποδίδεται ακόmicroη στον Ησίοδο ο Γυναικών κατάλογος το τελευταίο microέρος της Θεογο-νίας το οποίο περιλαmicroβάνει κατάλογο των θεαινών που γέννησαν ανθρώπους Μέρη αυτού του καταλόγου microνηmicroονεύονται ως Ἠοιαι Το τρίτο αποδιδόmicroενο στον Ησίοδο ποίηmicroα είναι η Ασπίς του Ηρακλέους Ο Ηρακλής παρουσιάζεται στο ποίηmicroα ως υπε-ρασπιστής της απολλώνιας τάξης εναντίον του τέρατος Κύκνου Κατά τον Albin Lesky laquoπρόκειται για ένα φανταχτερό κοmicromicroάτι microε το οποίο ο ποιητής ήθελε να δώσει την περιγραφή της ασπίδας από την οποία οραmicroατίστηκε το ποίηmicroα Αυτό σηmicroαίνει αντα-γωνισmicroό προς τον Όmicroηρο ενώ όmicroως η ασπίδα του Αχιλλέα συλλαmicroβάνει στις σκηνές της την ποικιλία της ζωής στην Ασπίδα του Ηρακλέους περιγράφονται τα δεινά του πολέmicroου και συγκεντρώθηκαν οι δαίmicroονες της καταστροφήςraquo (Lesky 19784 Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας σελ 167)Όσον αφορά στη γλώσσα και στη στιχουργία ο Ησίοδος ακολούθησε την οmicroηρική παράδοση Τα ποιήmicroατά του είναι όπως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια γραmicromicroένα σε δακτυ-λικούς εξάmicroετρους στίχους και το ύφος όπως και το λεξιλόγιο οmicroηρικό

Σπάραγmicroα από το έργο του Ησίοδου laquoΓυναικών κατάλογοςraquo

ΠΟΙΗΣΗ - ΠΕΖΟΣ ΛΟΓΟΣ

Λυρική ποίηση

Η λυρική ποίηση συνδέεται microε τη microεγάλη ανάπτυξη της Ελλάδας την εmicroπορική της άνθηση την αποικιακή εξάπλωση τον οικονοmicroικό γιγαντισmicroό της προπάντων όmicroως microε τη φιλελευθεροποίηση της πολιτικής ζωής Είναι η περίοδος ανάmicroεσα στον 7ο και τον 5ο αιώνα πΧ όπου ο ποιητής δεν είναι πια ο φτωχός αοιδός που ψυχαγωγεί τους κύκλους των ηγεmicroόνων τώρα είναι ο λογοτέχνης ο οποίος θα εκφράσει microε ελεύθερο φρόνηmicroα τον παλmicroό της ζωής την πνευmicroατική δράση της εποχής του τη microέριmicroνα του πολίτη για τα κοινωνικά προβλήmicroατα Με τη λυρική ποίηση δηλαδή ο καλλιτέχνης ποιητής θα εκφράσει microε τον στίχο την εσωτερική του ζωή την προσωπικότητά του αλλά και τους λαϊκούς πόθουςΛυρικό ονοmicroάστηκε ήδη από την αρχαιότητα κάθε ποίηmicroα που τραγουδιόταν βασικά microε συνοδεία λύρας (ή φόρmicroιγγας ή κιθάρας) αλλά πολλές φορές και microε αυλό Δυστυχώς όmicroως ελάχιστα γνωρίζουmicroε για την αρχαία ελληνική microουσική Γνωστοί είναι microόνο οι τρεις microουσικοί τρόποι ο σοβαρός Δώριος ο ευχάριστος και γρήγορος Λύδιος και ο ενδιάmicroεσος Φρύγιος ενώ από τα microουσικά όργανα κυρίαρχη θέση κατείχε η λύρα το αγαπηmicroένο όργανο του ΑπόλλωναΑπό την εποχή των αλεξανδρινών φιλολόγων γνωρίζουmicroε τη διάκριση της λυρικής ποίησης σε microονωδία και χορικό άσmicroα για το τελευταίο κάνει λόγο και ο Πλάτων στους Νόmicroους του Η microονωδία πάλι χωρίστηκε στην ελεγεία στον ίαmicroβο και στην ωδή

Η ελεγεία Στην αρχή είχε θρηνητικό χαρακτήρα και έmicroοιαζε microε τα γνωστά microοιρολόγια της δηmicroο-τικής microας ποίησης Τραγουδιόταν microε τη συνοδεία αυλού που λεγόταν έλεγος και η microορφή της αποτελούσε microικρή παραλλαγή του έπους γιατί το ελεγειακό πεντάmicroετρο είχε αντικαταστήσει το δακτυλικό εξάmicroετρο προκειmicroένου ο ποιητής να εκφράσει microε πιο λυρικό τρόπο την πολιτική και κοινωνική σκέψη του καιρού του ή τη θρησκευτική αφοσίωση και την πολεmicroική αρετήΟ παλαιότερος και πρώτος microεγάλος ελεγειακός ποιητής ήταν ο Καλλίνος από την Έφεσο Στα microέσα του 7ου αιώνα πΧ microε microια πολεmicroική ελεγεία ξεσήκωσε τους συmicroπατριώτες

Λυρική ονοmicroάστηκε η ποίηση που τραγουδιόταν microε τη συνο-

του εναντίον των Κιmicroερίων άγριων λαών από την περιοχή της Μαύρης θάλασσας που είχαν εισβάλει στην Ιωνία και τη λεηλατούσαν Τα δύο αποσπάσmicroατα που σώζονται από αυτή την ελεγεία περίπου είκοσι στίχοι παρακινούν σε αντίσταση και αγώναΜε τον Τυρταίο microεταφερόmicroαστε στη Σπάρτη την περίοδο του Βrsquo Μεσσηνιακού πολέmicroου (650 πΧ) Σύmicroφωνα microε την παράδοση ο Τυρταίος ήταν κουτσός και τον έστειλαν οι Αθηναίοι για να περιπαίξουν τους Σπαρτιάτες όταν εκείνοι τους ζήτησαν βοήθεια Από το έργο του Τυρταίου microε τίτλο Ὑποθῆκαι έχουν σωθεί microικρά αποσπάσmicroατα τα οποία απηχούν τη δόξα του πολεmicroιστή καθώς επιστρέφει νικητής αλλά και την αξιοθρήνητη microοίρα των νικηmicroένων Εξάλλου η ελεγεία του Ευνοmicroία είχε σκοπό να συmicroφιλιώσει τους Λακεδαιmicroονίους οι οποίοι φιλονικούσαν εξαιτίας των ατυχιών του πολέmicroουΔιαφορετικό ήταν το περιεχόmicroενο των ελεγειών του Μίmicroνερmicroου του Κολοφώνιου (περί το 630 πΧ) ο οποίος έγραψε και πολεmicroικούς στίχους αλλά έγινε ονοmicroαστός microε τις ερωτικές του ελεγείες Στις δεύτερες τραγουδά τους πόθους και τις ανησυχίες της νιότης τις χαρές και τις λύπες της ζωής Ιδιαίτερα θρηνεί τη σύντοmicroη διάρκεια της νεότητας τη φρίκη των γηρατειών και τον θάνατο Υmicroνεί τον έρωτα το microοναδικό αντίδοτο του θανάτου και εύχεται laquoότι είναι χαρωπό κι ωραίο να microην πεθαίνειraquo Το ποίηmicroα του Μίmicroνερmicroου Ναννώ έγινε για τους Αλεξανδρινούς και τους Ρωmicroαίους το πρό-τυπο της ερωτικής ελεγείας ενώ ο ίδιος χαρακτηρίστηκε ως ο πατέρας της ελληνικής και της λατινικής ερωτικής ποίησηςΟ σοφός νοmicroοθέτης των Αθηναίων Σόλων (639-559 πΧ) γιος του Εξηστεκίδη είναι ο πρώτος λυρικός ποιητής από την Αττική Έγινε γνωστός microε την ειρηνική του microεταρ-ρυθmicroιστική επανάσταση microε την οποία παραχώρησε δικαιώmicroατα και στον λαό για την εκλογή των αρχόντων ενώ κατόρθωσε και να συνδιαλλάξει το microεγάλο πλήθος του αθηναϊκού λαού microε τους ευγενείς Γιrsquo αυτό και ο Αριστοτέλης τονίζει ότι microε τον Σόλωνα έχουmicroε τις αρχές της αθηναϊκής δηmicroοκρατίαςΟ Σόλων έγραψε ελεγειακούς αλλά και ιαmicroβικούς στίχους Η ποίησή του έχει πολιτικό ηθικό και φιλοσοφικό χαρακτήρα Οι ιδέες του για τη θρησκεία και την ηθική εκφρά-ζουν κατά βάση την εποχή του Η ύβρις (= αλαζονεία) έλεγε ωθεί τους ανθρώπους σε υπερβολές και αυθαιρεσίες γιrsquo αυτό και η τιmicroωρία του Δία είναι αναπόφευκτη Αυτή την αντίληψη τη βρίσκουmicroε αργότερα πιο έντονη στην αττική τραγωδία Ο Σόλων εξάλλου είχε στραmicromicroένο το νου του στο microέλλον πίστευε στην πρόοδο και αγωνιζόταν

Ο Θέογνης από τα Μέγαρα microέλος της αριστοκρατίας του

για τη συνεργασία των πολιτών ώστε να αποφευχθούν οι αιmicroατοχυσίες και να microη στε-ρηθεί η πόλη-κράτος πολλῶν ἀνδρῶν Ευρισκόmicroενος ανάmicroεσα στις αντιmicroαχόmicroενες πολι-τικές microερίδες ὡς λύκος ἐν κυσίν πολλήσιν (= σαν λύκος ανάmicroεσα σε πολλούς σκύλους) πίστευε πως η δικαιοσύνη στο τέλος κάθε προσπάθειας θριαmicroβεύει Η ειλικρίνεια η έmicroπνευση και η σαφήνεια ήταν τα γνωρίσmicroατα της ποίησης του ΣόλωναΟ σηmicroαντικότερος ποιητής της γνωmicroικής ελεγειακής ποίησης είναι ο Θέογνις από τα Μέγαρα (545-492 πΧ) Άνηκε στην τάξη των αριστοκρατών και υπήρξε θύmicroα του εmicroφυλίου πολέmicroου από τον οποίο σπαράσσονταν τα Μέγαρα τον 6ο αιώνα πΧ Στον Θέογνη έχει αποδοθεί microία συλλογή από 1390 ελεγειακούς στίχους microε περιεχόmicroενο ηθικό συmicroποσιακό και ερωτικό Σήmicroερα η έρευνα δέχεται ότι πολλοί από τους στίχους αυτούς δεν ανήκουν στον Θέογνη αλλά είναι ανθολογία από ποιητές που έζησαν πριν απrsquo αυτόν και έως τα microέσα του 5ου αιώνα πΧ Γιrsquo αυτό και τη συλλογή αυτή την ονοmicroάζουmicroε Θεογνίδεια Τις ελεγείες του ο ποιητής τις απευθύνει σε κάποιον ευγενή νέο τον Κύρνο τον Πολυπαΐδη τον οποίο συmicroβουλεύει microε βάση τις παραδοσιακές ηθικές αντιλήψεις των αριστοκρατών Χαρακτηριστικά των Θεογνιδείων είναι η λεπτή ευαισθησία η απλή και ζωηρή έκφραση η ακρίβεια στην περιγραφή και η ζωηρότητα των εικόνων Αυτά φανερώνουν πηγαία έmicroπνευση και αξιόλογη τέχνηΜε τον Φωκυλίδη από τη Μίλητο (microέσα 6ου αιώνα πΧ) κλείνει ο κύκλος των γνωmicroικών ελεγειακών ποιητών Ωστόσο για τον ποιητή αυτόν ελάχιστα γνωρίζουmicroε αν και ήταν σύγχρονος του Θέογνη Οι στίχοι του θυmicroίζουν την ποίηση του Ησίοδου από τον οποίο όπως φαίνεται επηρεάστηκε σηmicroαντικά

Ο ίαmicroβος Η ιαmicroβική ποίηση έχει ρυθmicroό ανάλαφρο πεταχτό και παιγνιώδη γιrsquo αυτό και οι στί-χοι αυτοί τέθηκαν στην υπηρεσία της λαϊκής σάτιρας Οι ίαmicroβοι δηλαδή ήταν λαϊκά τραγούδια γεmicroάτα αστεία και πειράγmicroατα Ωστόσο οι ιαmicroβογράφοι ποιητές microε τους δηκτικούς στίχους τους επιχείρησαν να θίξουν κοινωνικά και πολιτικά προβλήmicroατα ή να καυτηριάσουν ελαττώmicroατα του λαού ή και επωνύmicroων πολιτώνΟ Αρχίλοχος από την Πάρο (αrsquo microισό του 7ου αιώνα πΧ) ήταν ο πρώτος microεγάλος ιαmicro-βογράφος που κατόρθωσε να εκφράσει microε απαράmicroιλλη δύναmicroη τα ανθρώπινα πάθη σε όλη τους την έκταση από τον έρωτα έως τον σαρκασmicroό και το microίσος Ο πατέρας του

Ο Αρχίλοχος ο Πάριος κυρι-ότερος εκφραστής της ιαmicroβι-

ο Τελεσικλής ήταν ευγενής αλλά η microητέρα του ήταν δούλη Ο ίδιος αναγκάστηκε από τη φτώχεια του να φύγει από την Πάρο και να εγκατασταθεί στη Θάσο την αποικία των Παρίων Άνθρωπος microε δύσκολο χαρακτήρα ο Αρχίλοχος ασχολήθηκε άλλοτε microε την εξόρυξη χρυσού στη Θάσο και άλλοτε microε τον πόλεmicroο Σε microια εκστρατεία εναντίον των Θρακών Σαΐων έγινε ρίψασπις (πέταξε την ασπίδα) για να σωθεί γεγονός για το οποίο διασκεδάζει microε ύφος αντιηρωικό σε microία ελεγεία του Επιστρέφοντας στην Πάρο microνηστεύθηκε τη Νεοβούλη αλλά ο πατέρας της Λυκάmicroβης διέλυσε για άγνωστο λόγο τη microνηστεία Τότε ο Αρχίλοχος καταφέρθηκε εναντίον της οικογένειας της Νεοβούλης microε τέτοιους σαρκαστικούς ιάmicroβους ώστε κατά την παράδοση ολόκληρη η οικογένεια αυτοκτόνησε Ο ποιητής σκοτώθηκε σε microια microάχη εναντίον των ΝαξίωνΟι ιαmicroβικοί στίχοι του Αρχίλοχου έχουν χαρακτήρα πολύ προσωπικό ζωντανό και απαλλαγmicroένο από κάθε συmicroβατικότητα Ως δηmicroιουργός της λαϊκής σάτιρας δεν διστά-ζει microε καταπληκτική αθυροστοmicroία να χλευάσει τους πάντες Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τον ποιητή και τον έβαζαν πλάι στον Όmicroηρο Στη Γραmicromicroατολογία φέρεται ως ο αντιπρό-σωπος της αρχαίας ρεαλιστικής ποίησης και ως ο πρώτος laquoποιητής του microίσουςraquo στον δυτικό κόσmicroοΟ Σηmicroωνίδης ο Αmicroοργινός (διαφορετικός από τον Σιmicroωνίδη τον Κείο) έζησε τον 7ο αιώνα πΧ και έγραψε ιάmicroβους και ελεγείες Από ένα microακροσκελές ιαmicroβικό ποίηmicroα που microας διέσωσε το Ανθολόγιο του Στοβαίου διαπιστώνουmicroε ότι η σάτιρα του Σηmicroωνίδη περνάει από το προσωπικό επίπεδο στους ανθρώπινους τύπους σαν εκείνους που διακωmicroωδούνται στη Νέα Αττική κωmicroωδία Ο ποιητής σατιρίζει σε αυτό εννέα τύπους γυναικών κατατάσσοντάς τες σε τύπους που γεννήθηκαν από αντίστοιχα ζώα Για παράδειγmicroα ο τύπος της πονηρής γυναίκας προήλθε από την αλεπού της φιλάρεσκης από τον ίππο κλπ Μια γυναίκα microόνο προβάλλει ως ηθική και καλή αυτή που προήλθε από τη microέλισσαΜε τον Ιππώνακτα τον Εφέσιο που έζησε τον 6ο αιώνα πΧ η ιαmicroβική σάτιρα στρά-φηκε και πάλι προς το λαϊκό και το χυδαίο Ο ποιητής φαίνεται πως ήταν αριστοκρα-τικής καταγωγής αλλά κατέληξε να ζει στις Κλαζοmicroενές εξόριστος και πάmicroφτωχος Τα αποσπάσmicroατα από τους ιαmicroβικούς του στίχους που διασώθηκαν φανερώνουν ότι ο Ιππώναξ χρησιmicroοποιούσε λαϊκή γλώσσα ο στίχος του ήταν πολύ φροντισmicroένος και τα θέmicroατα της ποίησής του ήταν σκηνές του δρόmicroου

Η ωδή Η ωδή λεγόταν και microέλος και ο ποιητής microελοποιός Τα ποιήmicroατα αυτά γράφονταν για να τραγουδηθούν και εξέφραζαν τα ποικίλα και έντονα συναισθήmicroατα των δηmicroιουργών τους Πολλοί χαρακτηρίζουν την ωδή ως την κυρίως λυρική ποίηση και την ξεχωρίζουν από την ιαmicroβική και την ελεγειακή Η ωδή ως microελική ποίηση καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα από τους Αιολείς σε αντίθεση microε τη χορική που βρήκε πρόσφορο έδαφος στην επι-κράτεια των Δωριέων Οι αρχαίοι διέκριναν τρεις τύπους ωδικών ασmicroάτων τα ερωτικά τα συmicroποτικά και τα στασιωτικά (= πολεmicroικά)Ο Λέσβιος ποιητής Τέρπανδρος (microέσα του 7ου αιώνα πΧ) φαίνεται ότι καλλιέργησε σηmicroαντικά τον προσωπικό λυρισmicroό Ως τραγουδιστής και κιθαρωδός microετέτρεψε την τετράχορδη κιθάρα σε εννιχορδη και την έκανε γνωστή στους Σπαρτιάτες οι οποίοι τον προσκάλεσαν για να κατασιγάσει τα πολιτικά πάθηΟ Αλκαίος ανήκε στην αιολική αριστοκρατία της Λέσβου που αγαπούσε τον πλούτο είχε πάθος για την ελευθερία και στρεφόταν ιδιαίτερα προς τις χαρές της ζωής το κρασί και τον έρωτα Χρονολογικό πλαίσιο της ζωής του είναι ο 7ος αιώνας πΧ (microονα-δική ασφαλής χρονολογία είναι το 612 πΧ όταν φονεύτηκε ο τύραννος Μυρσίλος εναντίον του οποίου αγωνίστηκε ο ποιητής) Πήρε microέρος στον αγώνα των Λεσβίων εναντίον των Αθηναίων και σε κάποια φάση της microάχης πέταξε τα όπλα του για να σωθεί Όταν οι Μυτιληναίοι ανέδειξαν τον Πιττακό αισηmicroνήτη ο Αλκαίος στράφηκε εναντίον του Μετά τη νίκη των δηmicroοκρατικών ο Αλκαίος ως επιφανής αριστοκρατικός πήρε τον δρόmicroο της εξορίας Κατά την επιστροφή του φαίνεται ότι συmicroφιλιώθηκε microε τον Πιττακό και έζησε ήρεmicroα στο νησί έως το τέλος της ζωής τουΤα ποιήmicroατα του Αλκαίου ndashύmicroνοι στασιωτικά συmicroποτικά και ερωτικάndash χαρακτηρίζο-νται από τη ζωηρότητα και τη microεγαλοπρέπεια του λόγου Επίσης εντυπωσιάζουν η σαφήνεια των εικόνων και η ποιητική χάρη Η αλκαϊκή στροφή αποτελεί συmicroβολή στη λυρική ποίηση και φέρει τη σφραγίδα της υψηλής του ποίησης Για όλα αυτά οι Αλεξαν-δρινοί θεωρούσαν τον Αλκαίο ως το άριστο υπόδειγmicroα του προσωπικού λυρισmicroούΣχεδόν σύγχρονη του Αλκαίου ήταν και η Σαπφώ η οποία γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου αλλά πατρίδα της ήταν η Μυτιλήνη στην οποία έζησε και έδρασε Ανήκε στην αριστοκρατική τάξη γιrsquo αυτό και εξορίστηκε κατά το διάστηmicroα που επικράτησαν

Η υψηλή ποίηση του Αλκαίου εκφράζει microέσα από τη microεγαλο-

οι δηmicroοκρατικοί στη Λέσβο Από τον γάmicroο της microε τον πλούσιο Κερκώλα απέκτησε microία κόρη την Κλεΐδα την οποία η ποιήτρια αγαπούσε ιδιαίτερα Το σπίτι της Σαπ-φούς ήταν τόπος συγκέντρωσης των νέων γυναικών της Μυτιλήνης όπου διδάσκονταν microουσική και ποίηση Φαίνεται ότι τα microαθήmicroατα ήταν το τραγούδι ο χορός η λύρα και η απαγγελία ποιητικών έργων Τη διδασκαλία αναλάmicroβαναν ώριmicroες καλλιεργηmicroένες γυναίκες όπως ήταν η Γοργώ η Ανδροmicroέδα και η ίδια η Σαπφώ Το γεγονός αυτό σε συνδυασmicroό και microε ορισmicroένα τολmicroηρά ερωτικά της ποιήmicroατα έγινε αιτία να κατηγορηθεί

Ωδή στην Αφροδίτη

Πλουmicroιστόθρονη αθάνατη Αφροδίτητου Δία κόρη δολοπλόκα σε ικετεύωmicroε πίκρες Δέσποινα και βάσαναmicroη microου παιδεύεις την καρδιά

αλλά σιmicroά microου έλα αν κι άλλοτε ποτέακούγοντας από microακριά την προσευχή microουmicroε εισάκουσες και το παλάτιτου πατέρrsquo αφήνοντας ήρθες εδώ

αφού έζεψες το άρmicroα το χρυσόΚι ωραία γρήγορα σπουργίτια σε φέρανστη microαύρη γη από τον ουρανόχτυπώντας τα φτερά τους που σκίζαν τον αιθέρα

κι ήρθαν γοργά και συ microακαριστήmicroε χαmicroόγελο στην αθάνατη microορφήτι πάλι έπαθα microε ρώτησεςκαι γιατί πάλι σε καλώ

και τι προπάντων η τρελή καρδιά microουλαχταρά ποια λοιπόν να πείσω πάλιστη σαγήνη του έρωτά σου να microπλεχτείΠοια Σαπφώ σε βασανίζει

κι αν ακόmicroα σrsquo αποφεύγει γρήγορα κοντά σου θάρθεικι αν δε δέχεται τα δώρα όmicroως θα σου δώσει εκείνηκι αν αυτή δε σrsquo αγαπά γρήγορα θα σrsquo αγαπήσεικι αν ακόmicroα δεν το θέλει

Έλα κοντά microου τώρα εσύ και λύτρωσέ microεαπrsquo τις βασανιστικές τις έγνοιες κι όσα η καρδιά ποθείκάmicroε να πραγmicroατωθούν κι η ίδια συ έλα και γίνε σύmicromicroαχός microου

Ρώmicroας 1995 Σαπφώ (1911Β et D) σελ 112-115

για σχέσεις microε τα κορίτσια του κύκλου της Σήmicroερα όλα αυτά θεωρούνται επινοήσεις των αρχαίων κωmicroωδιογράφωνΟι συκοφαντίες κατά της ποιήτριας δεν επισκίασαν τη δόξα της Οι αρχαίοι την απο-κάλεσαν δέκατη Μούσα και οι Μυτιληναίοι microετά τον θάνατό της έκοψαν νοmicroίσmicroατα προς τιmicroήν της Τα ποιήmicroατά της ndashερωτικά επιθαλάmicroια και ύmicroνοιndash διακρίνονται για την αmicroεσότητα το αίσθηmicroα και το πάθος Και είναι χαρακτηριστικό ότι η ζωντάνια στην έκφραση και η θέρmicroη του αισθήmicroατος δεν παραχωρούν τη θέση τους ούτε για microια στιγmicroή στην ψυχρή λογική Η γλώσσα είναι απλή και ο στίχος οmicroαλός γλώσσα και ρυθmicroός του στίχου δηmicroιουργούν microουσικότητα Οι πλούσιες εικόνες από τη φύση οι παραβολές και οι παροmicroοιώσεις οι εmicroπνεύσεις της από την προσωπική της ζωή ndash όλα αυτά κάνουν την ποίησή της ανώτερη από την ποίηση του Αλκαίου λεπτότατη και συγκινητικήΤην πηγαία και αυθόρmicroητη έmicroπνευση του Αλκαίου και της Σαπφούς δεν βρίσκουmicroε στον Ανακρέοντα τον Τήιο (= από την Τέω της Μικράς Ασίας) ο οποίος έζησε στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ Ο Ανακρέων έγραψε στην ιωνική διάλεκτο και τα τραγούδια του απηχούν τη χαρά της ζωής των συmicroποσίων και του έρωτα Ο ποιητής ταξίδευε συχνά και προσάρmicroοζε τα ποιήmicroατά του ανάλογα microε τις συνθήκες που αντιmicroετώπιζε στο περι-βάλλον των αρχόντων που τον φιλοξενούσαν Εγκατέλειψε την πατρίδα του εξαιτίας της επιδροmicroής των Περσών και ήρθε στα Άβδηρα Κατόπιν επισκέφτηκε τον τύραννο Πολυκράτη στη Σάmicroο και στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα microε πρόσκληση του Ιππάρχου Τέλος έζησε και στη Θεσσαλία στην αυλή των Αλεναδών Γέρος πια 85 ετών γύρισε στην πατρίδα του και πέθανεΗ ποίηση του Ανακρέοντα διακρίνεται πιο πολύ για την τέχνη της παρά για την ένταση και το πάθος Ο πόλεmicroος η πολιτική η φιλοσοφία της ζωής δεν ενδιέφεραν πιο πολύ γοητευόταν από τη microυθολογία και τα συνηθισmicroένα περιστατικά της καθηmicroερινής ζωής Η τέχνη του Ανακρέοντα επηρέασε τους φιλολόγους της Αλεξανδρινής εποχής γιrsquo αυτό και τον τύπο της λεσβιακής ωδής τον ονόmicroασαν ανακρεόντειο σε αντίθεση προς την Πινδαρική ωδή Πάντως τα φερόmicroενα στην Παλατινή Ανθολογία ως Ανακρεόντεια ποιήmicroατα δεν ανήκουν στον Ανακρέοντα αλλά είναι έργα των Αλεξανδρινών και των microεταγενεστέρων

Η Σαπφώ από τη Μυτιλήνη ονοmicroάστηκε microετά το θάνατό

Χορική ποίηση και δράmicroαΗ χορική ποίηση εξωτερικεύει τα οmicroαδικά συναισθήmicroατα του λαού στις microεγάλες εκδη-λώσεις της αρχαίας πόλης Σε αυτές τις εκδηλώσεις οmicroάδων πολιτών δηλαδή χοροί microε ρυθmicroικές κινήσεις και microε συνοδεία microουσικής υmicroνούσαν τους θεούς και τους ήρωές τους Διάλεκτος της χορικής ποίησης ήταν κυρίως η δωρική αφού κέντρο της ήταν η Σπάρτη και οι αποικίες της Ενώ όmicroως τα πρώτα θέmicroατα αυτής της ποίησης ήταν θρη-σκευτικά και ηρωικά αργότερα η χορική ποίηση κάλυψε θεmicroατικά όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου Ανάλογα λοιπόν microε το περιεχόmicroενο τα χορικά άσmicroατα ήταν παιά-νες ύmicroνοι δηλαδή προς τον Απόλλωνα ή την Άρτεmicroη τους οποίους εκτελούσε χορός ανδρών στους ναούς και στις θυσίες υπορχήmicroατα ύmicroνοι και αυτοί προς τιmicroήν του Απόλλωνα προσόδια τραγούδια microε συνοδεία αυλού κατά τη microετάβαση στους ναούς εmicroβατήρια ρυθmicroικά τραγούδια των Δωριέων προς τιmicroήν του Άρη παρθένια υmicroέναιοι και επιθαλάmicroια ωραία τραγούδια του γάmicroου που χορεύονταν από αγόρια και κορίτσια σκόλια παροίνια εγκώmicroια και επίνικοι microε ανάλογο περιεχόmicroενο τέλος διθύραmicroβοι ύmicroνοι και χοροί προς τιmicroήν του Διονύσου Από τους διθυράmicroβους θα προέλθουν όπως θα δούmicroε τα πρώτα σπέρmicroατα του δράmicroατοςΠρώτος αντιπρόσωπος του χορικού άσmicroατος αναφέρεται ο Αλκmicroάν αν και ένας άλλος ποιητής ο Αρίων από τη Μήθυmicroνα της Λέσβου προβάλλει συγχρόνως microε αυτόνΟ Αλκmicroάν καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας και έζησε τον 7ο αιώνα πΧ Παρα-δίδεται ότι στον πόλεmicroο της πατρίδας του microε τους Κιmicromicroερίους αιχmicroαλωτίστηκε και microεταφέρθηκε στη Σπάρτη όπου και πουλήθηκε ως δούλος Ίσως γιrsquo αυτό οι αρχαίες πηγές τον φέρουν Λάκωνα από τη Μεσσόα της Λακωνίας Ο Αλκmicroάν θεωρείται από τους microεγάλους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας Η ποίησή του ήταν συγκεντρωmicroένη σε έξι βιβλία από τα οποία τα δύο περιείχαν παρθένια Τα κορίτσια της Σπάρτης microε την ανδρική αγωγή που λάβαιναν εκτελούσαν αυτά τα χορικά άσmicroατα των οποίων ο Αλκmicroάν ήταν ο συνθέτης και χοροδιδάσκαλος Σε αυτά τα ποιήmicroατα πολλά κορίτσια του χορού ανοίγουν διάλογο microε τον ποιητή ενώ εκείνος κάνει ιδιαίτερη φιλοφρόνηση στην κορυφαία του χορού την όmicroορφη ΑγησιχόραΗ ποίηση του Αλκmicroάνα συνδυάζει την ιωνική χάρη microε τη δωρική βαρύτητα Οι στίχοι είναι βραχείς οι στροφές microικρές και η διάλεκτος δωρική αλλά microε πολλά αιολικά στοι-

Η ποίηση του Ανακρέοντα χαρα-κτηρίζεται για την άρτια τεχνική

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 3: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

σηmicroεία από microια ποίηση προσωπική και πρωτότυπηΑλλά εάν η Θεογονία ανήκει πραγmicroατικά στον Ησίοδο έχει συντεθεί πριν από το ποί-ηmicroα Έργα και Ηmicroέραι έργο στο οποίο ο ποιητής συσσωρεύει τους καρπούς της πιο microεγάλης πείρας του ώριmicroου ανθρώπου Το ποίηmicroα έχει τη microορφή microιας microακράς επιπλή-ξεως και συmicroβουλής προς τον αδελφό του ποιητή Πέρση ο οποίος εmicroφανίζεται τόσο παράδοξα και πιθανόν να αποτελεί φιλολογικό τέχνασmicroα laquoΤώρα θα σου microιλήσει microε καλή πρόθεση άπειρε και ανόητε Πέρσηraquo Ο Πέρσης εξαπάτησε τον Ησίοδο και έλαβε την πατρική κληρονοmicroιά Έτσι ακολουθεί στο ποίηmicroα το πρώτο γνωστό κήρυγmicroα για την αξιοπρέπεια της εργα-σίας την τιmicroιότητα τον microόχθο τη λιτότητα ως αντίδοτο της πολυτέλειας laquoΜπορείς να διαλέξεις εύκολα τη διαστροφή αλλά microπροστά microας οι θεοί έθεσαν τον ιδρώτα του microόχθουraquo Και ο ποιητής θέτει τους κανόνες της γεωργίας ορίζει τις ηmicroέρες της όργωσης της σποράς του θερισmicroού Συmicroβουλεύει τον Πέρση να πίνει λίγο κατά το θέρος και να ντύνεται βαριά τον χειmicroώνα Περιγράφει τους χειmicroώνες της Βοιωτίας και εύχεται για microία καλοχτισmicroένη καλύβα κοντά στη σύντροφό του που τον αποζηmicroιώνει για το κακό που προκάλεσε η γυναίκα στον άντρα οmicroιλεί microε τόση δριmicroύτητα εναντίον των γυναικών που όπως παρατηρεί ο W Durent θα πρέπει να ήταν άγαmicroος ή χήρος για να αποδώσει όλα τα δεινά στην ωραία ΠανδώραΟ microύθος της Πανδώρας διδάσκει ότι ο άνθρωπος πρέπει συνεχώς να εργάζεται για να βελτιώσει τη θλιβερή microοίρα που έταξαν γιrsquo αυτόν οι θεοί Γιατί ο Δίας τον οποίο ξεγέ-λασε ο Προmicroηθέας προσφέροντας τη φωτιά στους ανθρώπους κατασκευάζει την Παν-δώρα και τη στέλνει στη γη φέρνοντας ένα πιθάρι microαζί της στους microέχρι τότε ευτυχι-σmicroένους θνητούςlaquoΜα η γυναίκα βγάζοντας microε τα χέρια της το microεγάλο βούλωmicroα του πιθαριού το σκόρ-πισε και στους ανθρώπους έφερε βαριές θλίψεις Μονάχη η Ελπίδα έmicroεινε εκεί microέσα στην άσπαστη φυλακή της κάτω από τα χείλη του πιθαριού ούτε πέταξε έξω γιατί πρόφτασε η Πανδώρα και έβαλε το βούλωmicroα του πιθαριού microε τη θέληση του Δία του νεφελοσυνάχτη που κρατάει την αιγίδα Κι άλλα microύρια πάθια γυρίζουν ανάmicroεσα στους ανθρώπους γιατί είναι γεmicroάτη η γη γεmicroάτη η θάλασσα από κακά κι οι αρρώστιες πάνε όπως θέλουν στους ανθρώπους άλλες νύχτα και άλλες microέρα κακά στους ανθρώπους φέρνοντας αmicroίλητες γιατί τους αφαίρεσε τη microιλιά ο συνετός Ζευς Έτσι δεν υπάρχει

Ο Ησίοδος επικαλείται στη laquoΘεογονίαraquo του τις Μούσες τις

τρόπος να ξεφύγει κανένας τις βουλές του Διόςraquo (Έργα και Ηmicroέραι 34-101 microτφρ Π Λεκατσά)Από δω και πέρα αρχίζει η πτώση των ανθρώπων από το χρυσό γένος στο αργυρό και από κει στο γένος των ηρώων και τέλος στο σιδερένιο που βιώνει ο ποιητής και η γενιά του Αυτή είναι η θεολογία της ιστορίας microε την οποία ο Ησίοδος εξηγεί την πενία και την αδικία της εποχής του Αποκαλύπτει έτσι microε ωmicroή ειλικρίνεια τα δεινά της ελληνικής κοινωνίας κατά την εποχή του την πενία των δούλων και των microικροκαλλιεργητών την εκmicroετάλλευση από τους ευγενείς τις σκληρές συνθήκες ζωής τους microόχθους και τις θυσίες της εργατικής τάξης Ο Όmicroηρος έψαλλε τους ήρωες και τους βασιλείς ο Ησίοδος τους απλούς ανθρώπους Μέσα από τους στίχους του υπό-κωφη ακούγεται η βοή των επικείmicroενων επαναστάσεων των χωρικών που έφεραν στην Αττική τις microεταρρυθmicroίσεις του Σόλωνα και την τυραννία του ΠεισίστρατουΑποδίδεται ακόmicroη στον Ησίοδο ο Γυναικών κατάλογος το τελευταίο microέρος της Θεογο-νίας το οποίο περιλαmicroβάνει κατάλογο των θεαινών που γέννησαν ανθρώπους Μέρη αυτού του καταλόγου microνηmicroονεύονται ως Ἠοιαι Το τρίτο αποδιδόmicroενο στον Ησίοδο ποίηmicroα είναι η Ασπίς του Ηρακλέους Ο Ηρακλής παρουσιάζεται στο ποίηmicroα ως υπε-ρασπιστής της απολλώνιας τάξης εναντίον του τέρατος Κύκνου Κατά τον Albin Lesky laquoπρόκειται για ένα φανταχτερό κοmicromicroάτι microε το οποίο ο ποιητής ήθελε να δώσει την περιγραφή της ασπίδας από την οποία οραmicroατίστηκε το ποίηmicroα Αυτό σηmicroαίνει αντα-γωνισmicroό προς τον Όmicroηρο ενώ όmicroως η ασπίδα του Αχιλλέα συλλαmicroβάνει στις σκηνές της την ποικιλία της ζωής στην Ασπίδα του Ηρακλέους περιγράφονται τα δεινά του πολέmicroου και συγκεντρώθηκαν οι δαίmicroονες της καταστροφήςraquo (Lesky 19784 Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας σελ 167)Όσον αφορά στη γλώσσα και στη στιχουργία ο Ησίοδος ακολούθησε την οmicroηρική παράδοση Τα ποιήmicroατά του είναι όπως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια γραmicromicroένα σε δακτυ-λικούς εξάmicroετρους στίχους και το ύφος όπως και το λεξιλόγιο οmicroηρικό

Σπάραγmicroα από το έργο του Ησίοδου laquoΓυναικών κατάλογοςraquo

ΠΟΙΗΣΗ - ΠΕΖΟΣ ΛΟΓΟΣ

Λυρική ποίηση

Η λυρική ποίηση συνδέεται microε τη microεγάλη ανάπτυξη της Ελλάδας την εmicroπορική της άνθηση την αποικιακή εξάπλωση τον οικονοmicroικό γιγαντισmicroό της προπάντων όmicroως microε τη φιλελευθεροποίηση της πολιτικής ζωής Είναι η περίοδος ανάmicroεσα στον 7ο και τον 5ο αιώνα πΧ όπου ο ποιητής δεν είναι πια ο φτωχός αοιδός που ψυχαγωγεί τους κύκλους των ηγεmicroόνων τώρα είναι ο λογοτέχνης ο οποίος θα εκφράσει microε ελεύθερο φρόνηmicroα τον παλmicroό της ζωής την πνευmicroατική δράση της εποχής του τη microέριmicroνα του πολίτη για τα κοινωνικά προβλήmicroατα Με τη λυρική ποίηση δηλαδή ο καλλιτέχνης ποιητής θα εκφράσει microε τον στίχο την εσωτερική του ζωή την προσωπικότητά του αλλά και τους λαϊκούς πόθουςΛυρικό ονοmicroάστηκε ήδη από την αρχαιότητα κάθε ποίηmicroα που τραγουδιόταν βασικά microε συνοδεία λύρας (ή φόρmicroιγγας ή κιθάρας) αλλά πολλές φορές και microε αυλό Δυστυχώς όmicroως ελάχιστα γνωρίζουmicroε για την αρχαία ελληνική microουσική Γνωστοί είναι microόνο οι τρεις microουσικοί τρόποι ο σοβαρός Δώριος ο ευχάριστος και γρήγορος Λύδιος και ο ενδιάmicroεσος Φρύγιος ενώ από τα microουσικά όργανα κυρίαρχη θέση κατείχε η λύρα το αγαπηmicroένο όργανο του ΑπόλλωναΑπό την εποχή των αλεξανδρινών φιλολόγων γνωρίζουmicroε τη διάκριση της λυρικής ποίησης σε microονωδία και χορικό άσmicroα για το τελευταίο κάνει λόγο και ο Πλάτων στους Νόmicroους του Η microονωδία πάλι χωρίστηκε στην ελεγεία στον ίαmicroβο και στην ωδή

Η ελεγεία Στην αρχή είχε θρηνητικό χαρακτήρα και έmicroοιαζε microε τα γνωστά microοιρολόγια της δηmicroο-τικής microας ποίησης Τραγουδιόταν microε τη συνοδεία αυλού που λεγόταν έλεγος και η microορφή της αποτελούσε microικρή παραλλαγή του έπους γιατί το ελεγειακό πεντάmicroετρο είχε αντικαταστήσει το δακτυλικό εξάmicroετρο προκειmicroένου ο ποιητής να εκφράσει microε πιο λυρικό τρόπο την πολιτική και κοινωνική σκέψη του καιρού του ή τη θρησκευτική αφοσίωση και την πολεmicroική αρετήΟ παλαιότερος και πρώτος microεγάλος ελεγειακός ποιητής ήταν ο Καλλίνος από την Έφεσο Στα microέσα του 7ου αιώνα πΧ microε microια πολεmicroική ελεγεία ξεσήκωσε τους συmicroπατριώτες

Λυρική ονοmicroάστηκε η ποίηση που τραγουδιόταν microε τη συνο-

του εναντίον των Κιmicroερίων άγριων λαών από την περιοχή της Μαύρης θάλασσας που είχαν εισβάλει στην Ιωνία και τη λεηλατούσαν Τα δύο αποσπάσmicroατα που σώζονται από αυτή την ελεγεία περίπου είκοσι στίχοι παρακινούν σε αντίσταση και αγώναΜε τον Τυρταίο microεταφερόmicroαστε στη Σπάρτη την περίοδο του Βrsquo Μεσσηνιακού πολέmicroου (650 πΧ) Σύmicroφωνα microε την παράδοση ο Τυρταίος ήταν κουτσός και τον έστειλαν οι Αθηναίοι για να περιπαίξουν τους Σπαρτιάτες όταν εκείνοι τους ζήτησαν βοήθεια Από το έργο του Τυρταίου microε τίτλο Ὑποθῆκαι έχουν σωθεί microικρά αποσπάσmicroατα τα οποία απηχούν τη δόξα του πολεmicroιστή καθώς επιστρέφει νικητής αλλά και την αξιοθρήνητη microοίρα των νικηmicroένων Εξάλλου η ελεγεία του Ευνοmicroία είχε σκοπό να συmicroφιλιώσει τους Λακεδαιmicroονίους οι οποίοι φιλονικούσαν εξαιτίας των ατυχιών του πολέmicroουΔιαφορετικό ήταν το περιεχόmicroενο των ελεγειών του Μίmicroνερmicroου του Κολοφώνιου (περί το 630 πΧ) ο οποίος έγραψε και πολεmicroικούς στίχους αλλά έγινε ονοmicroαστός microε τις ερωτικές του ελεγείες Στις δεύτερες τραγουδά τους πόθους και τις ανησυχίες της νιότης τις χαρές και τις λύπες της ζωής Ιδιαίτερα θρηνεί τη σύντοmicroη διάρκεια της νεότητας τη φρίκη των γηρατειών και τον θάνατο Υmicroνεί τον έρωτα το microοναδικό αντίδοτο του θανάτου και εύχεται laquoότι είναι χαρωπό κι ωραίο να microην πεθαίνειraquo Το ποίηmicroα του Μίmicroνερmicroου Ναννώ έγινε για τους Αλεξανδρινούς και τους Ρωmicroαίους το πρό-τυπο της ερωτικής ελεγείας ενώ ο ίδιος χαρακτηρίστηκε ως ο πατέρας της ελληνικής και της λατινικής ερωτικής ποίησηςΟ σοφός νοmicroοθέτης των Αθηναίων Σόλων (639-559 πΧ) γιος του Εξηστεκίδη είναι ο πρώτος λυρικός ποιητής από την Αττική Έγινε γνωστός microε την ειρηνική του microεταρ-ρυθmicroιστική επανάσταση microε την οποία παραχώρησε δικαιώmicroατα και στον λαό για την εκλογή των αρχόντων ενώ κατόρθωσε και να συνδιαλλάξει το microεγάλο πλήθος του αθηναϊκού λαού microε τους ευγενείς Γιrsquo αυτό και ο Αριστοτέλης τονίζει ότι microε τον Σόλωνα έχουmicroε τις αρχές της αθηναϊκής δηmicroοκρατίαςΟ Σόλων έγραψε ελεγειακούς αλλά και ιαmicroβικούς στίχους Η ποίησή του έχει πολιτικό ηθικό και φιλοσοφικό χαρακτήρα Οι ιδέες του για τη θρησκεία και την ηθική εκφρά-ζουν κατά βάση την εποχή του Η ύβρις (= αλαζονεία) έλεγε ωθεί τους ανθρώπους σε υπερβολές και αυθαιρεσίες γιrsquo αυτό και η τιmicroωρία του Δία είναι αναπόφευκτη Αυτή την αντίληψη τη βρίσκουmicroε αργότερα πιο έντονη στην αττική τραγωδία Ο Σόλων εξάλλου είχε στραmicromicroένο το νου του στο microέλλον πίστευε στην πρόοδο και αγωνιζόταν

Ο Θέογνης από τα Μέγαρα microέλος της αριστοκρατίας του

για τη συνεργασία των πολιτών ώστε να αποφευχθούν οι αιmicroατοχυσίες και να microη στε-ρηθεί η πόλη-κράτος πολλῶν ἀνδρῶν Ευρισκόmicroενος ανάmicroεσα στις αντιmicroαχόmicroενες πολι-τικές microερίδες ὡς λύκος ἐν κυσίν πολλήσιν (= σαν λύκος ανάmicroεσα σε πολλούς σκύλους) πίστευε πως η δικαιοσύνη στο τέλος κάθε προσπάθειας θριαmicroβεύει Η ειλικρίνεια η έmicroπνευση και η σαφήνεια ήταν τα γνωρίσmicroατα της ποίησης του ΣόλωναΟ σηmicroαντικότερος ποιητής της γνωmicroικής ελεγειακής ποίησης είναι ο Θέογνις από τα Μέγαρα (545-492 πΧ) Άνηκε στην τάξη των αριστοκρατών και υπήρξε θύmicroα του εmicroφυλίου πολέmicroου από τον οποίο σπαράσσονταν τα Μέγαρα τον 6ο αιώνα πΧ Στον Θέογνη έχει αποδοθεί microία συλλογή από 1390 ελεγειακούς στίχους microε περιεχόmicroενο ηθικό συmicroποσιακό και ερωτικό Σήmicroερα η έρευνα δέχεται ότι πολλοί από τους στίχους αυτούς δεν ανήκουν στον Θέογνη αλλά είναι ανθολογία από ποιητές που έζησαν πριν απrsquo αυτόν και έως τα microέσα του 5ου αιώνα πΧ Γιrsquo αυτό και τη συλλογή αυτή την ονοmicroάζουmicroε Θεογνίδεια Τις ελεγείες του ο ποιητής τις απευθύνει σε κάποιον ευγενή νέο τον Κύρνο τον Πολυπαΐδη τον οποίο συmicroβουλεύει microε βάση τις παραδοσιακές ηθικές αντιλήψεις των αριστοκρατών Χαρακτηριστικά των Θεογνιδείων είναι η λεπτή ευαισθησία η απλή και ζωηρή έκφραση η ακρίβεια στην περιγραφή και η ζωηρότητα των εικόνων Αυτά φανερώνουν πηγαία έmicroπνευση και αξιόλογη τέχνηΜε τον Φωκυλίδη από τη Μίλητο (microέσα 6ου αιώνα πΧ) κλείνει ο κύκλος των γνωmicroικών ελεγειακών ποιητών Ωστόσο για τον ποιητή αυτόν ελάχιστα γνωρίζουmicroε αν και ήταν σύγχρονος του Θέογνη Οι στίχοι του θυmicroίζουν την ποίηση του Ησίοδου από τον οποίο όπως φαίνεται επηρεάστηκε σηmicroαντικά

Ο ίαmicroβος Η ιαmicroβική ποίηση έχει ρυθmicroό ανάλαφρο πεταχτό και παιγνιώδη γιrsquo αυτό και οι στί-χοι αυτοί τέθηκαν στην υπηρεσία της λαϊκής σάτιρας Οι ίαmicroβοι δηλαδή ήταν λαϊκά τραγούδια γεmicroάτα αστεία και πειράγmicroατα Ωστόσο οι ιαmicroβογράφοι ποιητές microε τους δηκτικούς στίχους τους επιχείρησαν να θίξουν κοινωνικά και πολιτικά προβλήmicroατα ή να καυτηριάσουν ελαττώmicroατα του λαού ή και επωνύmicroων πολιτώνΟ Αρχίλοχος από την Πάρο (αrsquo microισό του 7ου αιώνα πΧ) ήταν ο πρώτος microεγάλος ιαmicro-βογράφος που κατόρθωσε να εκφράσει microε απαράmicroιλλη δύναmicroη τα ανθρώπινα πάθη σε όλη τους την έκταση από τον έρωτα έως τον σαρκασmicroό και το microίσος Ο πατέρας του

Ο Αρχίλοχος ο Πάριος κυρι-ότερος εκφραστής της ιαmicroβι-

ο Τελεσικλής ήταν ευγενής αλλά η microητέρα του ήταν δούλη Ο ίδιος αναγκάστηκε από τη φτώχεια του να φύγει από την Πάρο και να εγκατασταθεί στη Θάσο την αποικία των Παρίων Άνθρωπος microε δύσκολο χαρακτήρα ο Αρχίλοχος ασχολήθηκε άλλοτε microε την εξόρυξη χρυσού στη Θάσο και άλλοτε microε τον πόλεmicroο Σε microια εκστρατεία εναντίον των Θρακών Σαΐων έγινε ρίψασπις (πέταξε την ασπίδα) για να σωθεί γεγονός για το οποίο διασκεδάζει microε ύφος αντιηρωικό σε microία ελεγεία του Επιστρέφοντας στην Πάρο microνηστεύθηκε τη Νεοβούλη αλλά ο πατέρας της Λυκάmicroβης διέλυσε για άγνωστο λόγο τη microνηστεία Τότε ο Αρχίλοχος καταφέρθηκε εναντίον της οικογένειας της Νεοβούλης microε τέτοιους σαρκαστικούς ιάmicroβους ώστε κατά την παράδοση ολόκληρη η οικογένεια αυτοκτόνησε Ο ποιητής σκοτώθηκε σε microια microάχη εναντίον των ΝαξίωνΟι ιαmicroβικοί στίχοι του Αρχίλοχου έχουν χαρακτήρα πολύ προσωπικό ζωντανό και απαλλαγmicroένο από κάθε συmicroβατικότητα Ως δηmicroιουργός της λαϊκής σάτιρας δεν διστά-ζει microε καταπληκτική αθυροστοmicroία να χλευάσει τους πάντες Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τον ποιητή και τον έβαζαν πλάι στον Όmicroηρο Στη Γραmicromicroατολογία φέρεται ως ο αντιπρό-σωπος της αρχαίας ρεαλιστικής ποίησης και ως ο πρώτος laquoποιητής του microίσουςraquo στον δυτικό κόσmicroοΟ Σηmicroωνίδης ο Αmicroοργινός (διαφορετικός από τον Σιmicroωνίδη τον Κείο) έζησε τον 7ο αιώνα πΧ και έγραψε ιάmicroβους και ελεγείες Από ένα microακροσκελές ιαmicroβικό ποίηmicroα που microας διέσωσε το Ανθολόγιο του Στοβαίου διαπιστώνουmicroε ότι η σάτιρα του Σηmicroωνίδη περνάει από το προσωπικό επίπεδο στους ανθρώπινους τύπους σαν εκείνους που διακωmicroωδούνται στη Νέα Αττική κωmicroωδία Ο ποιητής σατιρίζει σε αυτό εννέα τύπους γυναικών κατατάσσοντάς τες σε τύπους που γεννήθηκαν από αντίστοιχα ζώα Για παράδειγmicroα ο τύπος της πονηρής γυναίκας προήλθε από την αλεπού της φιλάρεσκης από τον ίππο κλπ Μια γυναίκα microόνο προβάλλει ως ηθική και καλή αυτή που προήλθε από τη microέλισσαΜε τον Ιππώνακτα τον Εφέσιο που έζησε τον 6ο αιώνα πΧ η ιαmicroβική σάτιρα στρά-φηκε και πάλι προς το λαϊκό και το χυδαίο Ο ποιητής φαίνεται πως ήταν αριστοκρα-τικής καταγωγής αλλά κατέληξε να ζει στις Κλαζοmicroενές εξόριστος και πάmicroφτωχος Τα αποσπάσmicroατα από τους ιαmicroβικούς του στίχους που διασώθηκαν φανερώνουν ότι ο Ιππώναξ χρησιmicroοποιούσε λαϊκή γλώσσα ο στίχος του ήταν πολύ φροντισmicroένος και τα θέmicroατα της ποίησής του ήταν σκηνές του δρόmicroου

Η ωδή Η ωδή λεγόταν και microέλος και ο ποιητής microελοποιός Τα ποιήmicroατα αυτά γράφονταν για να τραγουδηθούν και εξέφραζαν τα ποικίλα και έντονα συναισθήmicroατα των δηmicroιουργών τους Πολλοί χαρακτηρίζουν την ωδή ως την κυρίως λυρική ποίηση και την ξεχωρίζουν από την ιαmicroβική και την ελεγειακή Η ωδή ως microελική ποίηση καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα από τους Αιολείς σε αντίθεση microε τη χορική που βρήκε πρόσφορο έδαφος στην επι-κράτεια των Δωριέων Οι αρχαίοι διέκριναν τρεις τύπους ωδικών ασmicroάτων τα ερωτικά τα συmicroποτικά και τα στασιωτικά (= πολεmicroικά)Ο Λέσβιος ποιητής Τέρπανδρος (microέσα του 7ου αιώνα πΧ) φαίνεται ότι καλλιέργησε σηmicroαντικά τον προσωπικό λυρισmicroό Ως τραγουδιστής και κιθαρωδός microετέτρεψε την τετράχορδη κιθάρα σε εννιχορδη και την έκανε γνωστή στους Σπαρτιάτες οι οποίοι τον προσκάλεσαν για να κατασιγάσει τα πολιτικά πάθηΟ Αλκαίος ανήκε στην αιολική αριστοκρατία της Λέσβου που αγαπούσε τον πλούτο είχε πάθος για την ελευθερία και στρεφόταν ιδιαίτερα προς τις χαρές της ζωής το κρασί και τον έρωτα Χρονολογικό πλαίσιο της ζωής του είναι ο 7ος αιώνας πΧ (microονα-δική ασφαλής χρονολογία είναι το 612 πΧ όταν φονεύτηκε ο τύραννος Μυρσίλος εναντίον του οποίου αγωνίστηκε ο ποιητής) Πήρε microέρος στον αγώνα των Λεσβίων εναντίον των Αθηναίων και σε κάποια φάση της microάχης πέταξε τα όπλα του για να σωθεί Όταν οι Μυτιληναίοι ανέδειξαν τον Πιττακό αισηmicroνήτη ο Αλκαίος στράφηκε εναντίον του Μετά τη νίκη των δηmicroοκρατικών ο Αλκαίος ως επιφανής αριστοκρατικός πήρε τον δρόmicroο της εξορίας Κατά την επιστροφή του φαίνεται ότι συmicroφιλιώθηκε microε τον Πιττακό και έζησε ήρεmicroα στο νησί έως το τέλος της ζωής τουΤα ποιήmicroατα του Αλκαίου ndashύmicroνοι στασιωτικά συmicroποτικά και ερωτικάndash χαρακτηρίζο-νται από τη ζωηρότητα και τη microεγαλοπρέπεια του λόγου Επίσης εντυπωσιάζουν η σαφήνεια των εικόνων και η ποιητική χάρη Η αλκαϊκή στροφή αποτελεί συmicroβολή στη λυρική ποίηση και φέρει τη σφραγίδα της υψηλής του ποίησης Για όλα αυτά οι Αλεξαν-δρινοί θεωρούσαν τον Αλκαίο ως το άριστο υπόδειγmicroα του προσωπικού λυρισmicroούΣχεδόν σύγχρονη του Αλκαίου ήταν και η Σαπφώ η οποία γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου αλλά πατρίδα της ήταν η Μυτιλήνη στην οποία έζησε και έδρασε Ανήκε στην αριστοκρατική τάξη γιrsquo αυτό και εξορίστηκε κατά το διάστηmicroα που επικράτησαν

Η υψηλή ποίηση του Αλκαίου εκφράζει microέσα από τη microεγαλο-

οι δηmicroοκρατικοί στη Λέσβο Από τον γάmicroο της microε τον πλούσιο Κερκώλα απέκτησε microία κόρη την Κλεΐδα την οποία η ποιήτρια αγαπούσε ιδιαίτερα Το σπίτι της Σαπ-φούς ήταν τόπος συγκέντρωσης των νέων γυναικών της Μυτιλήνης όπου διδάσκονταν microουσική και ποίηση Φαίνεται ότι τα microαθήmicroατα ήταν το τραγούδι ο χορός η λύρα και η απαγγελία ποιητικών έργων Τη διδασκαλία αναλάmicroβαναν ώριmicroες καλλιεργηmicroένες γυναίκες όπως ήταν η Γοργώ η Ανδροmicroέδα και η ίδια η Σαπφώ Το γεγονός αυτό σε συνδυασmicroό και microε ορισmicroένα τολmicroηρά ερωτικά της ποιήmicroατα έγινε αιτία να κατηγορηθεί

Ωδή στην Αφροδίτη

Πλουmicroιστόθρονη αθάνατη Αφροδίτητου Δία κόρη δολοπλόκα σε ικετεύωmicroε πίκρες Δέσποινα και βάσαναmicroη microου παιδεύεις την καρδιά

αλλά σιmicroά microου έλα αν κι άλλοτε ποτέακούγοντας από microακριά την προσευχή microουmicroε εισάκουσες και το παλάτιτου πατέρrsquo αφήνοντας ήρθες εδώ

αφού έζεψες το άρmicroα το χρυσόΚι ωραία γρήγορα σπουργίτια σε φέρανστη microαύρη γη από τον ουρανόχτυπώντας τα φτερά τους που σκίζαν τον αιθέρα

κι ήρθαν γοργά και συ microακαριστήmicroε χαmicroόγελο στην αθάνατη microορφήτι πάλι έπαθα microε ρώτησεςκαι γιατί πάλι σε καλώ

και τι προπάντων η τρελή καρδιά microουλαχταρά ποια λοιπόν να πείσω πάλιστη σαγήνη του έρωτά σου να microπλεχτείΠοια Σαπφώ σε βασανίζει

κι αν ακόmicroα σrsquo αποφεύγει γρήγορα κοντά σου θάρθεικι αν δε δέχεται τα δώρα όmicroως θα σου δώσει εκείνηκι αν αυτή δε σrsquo αγαπά γρήγορα θα σrsquo αγαπήσεικι αν ακόmicroα δεν το θέλει

Έλα κοντά microου τώρα εσύ και λύτρωσέ microεαπrsquo τις βασανιστικές τις έγνοιες κι όσα η καρδιά ποθείκάmicroε να πραγmicroατωθούν κι η ίδια συ έλα και γίνε σύmicromicroαχός microου

Ρώmicroας 1995 Σαπφώ (1911Β et D) σελ 112-115

για σχέσεις microε τα κορίτσια του κύκλου της Σήmicroερα όλα αυτά θεωρούνται επινοήσεις των αρχαίων κωmicroωδιογράφωνΟι συκοφαντίες κατά της ποιήτριας δεν επισκίασαν τη δόξα της Οι αρχαίοι την απο-κάλεσαν δέκατη Μούσα και οι Μυτιληναίοι microετά τον θάνατό της έκοψαν νοmicroίσmicroατα προς τιmicroήν της Τα ποιήmicroατά της ndashερωτικά επιθαλάmicroια και ύmicroνοιndash διακρίνονται για την αmicroεσότητα το αίσθηmicroα και το πάθος Και είναι χαρακτηριστικό ότι η ζωντάνια στην έκφραση και η θέρmicroη του αισθήmicroατος δεν παραχωρούν τη θέση τους ούτε για microια στιγmicroή στην ψυχρή λογική Η γλώσσα είναι απλή και ο στίχος οmicroαλός γλώσσα και ρυθmicroός του στίχου δηmicroιουργούν microουσικότητα Οι πλούσιες εικόνες από τη φύση οι παραβολές και οι παροmicroοιώσεις οι εmicroπνεύσεις της από την προσωπική της ζωή ndash όλα αυτά κάνουν την ποίησή της ανώτερη από την ποίηση του Αλκαίου λεπτότατη και συγκινητικήΤην πηγαία και αυθόρmicroητη έmicroπνευση του Αλκαίου και της Σαπφούς δεν βρίσκουmicroε στον Ανακρέοντα τον Τήιο (= από την Τέω της Μικράς Ασίας) ο οποίος έζησε στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ Ο Ανακρέων έγραψε στην ιωνική διάλεκτο και τα τραγούδια του απηχούν τη χαρά της ζωής των συmicroποσίων και του έρωτα Ο ποιητής ταξίδευε συχνά και προσάρmicroοζε τα ποιήmicroατά του ανάλογα microε τις συνθήκες που αντιmicroετώπιζε στο περι-βάλλον των αρχόντων που τον φιλοξενούσαν Εγκατέλειψε την πατρίδα του εξαιτίας της επιδροmicroής των Περσών και ήρθε στα Άβδηρα Κατόπιν επισκέφτηκε τον τύραννο Πολυκράτη στη Σάmicroο και στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα microε πρόσκληση του Ιππάρχου Τέλος έζησε και στη Θεσσαλία στην αυλή των Αλεναδών Γέρος πια 85 ετών γύρισε στην πατρίδα του και πέθανεΗ ποίηση του Ανακρέοντα διακρίνεται πιο πολύ για την τέχνη της παρά για την ένταση και το πάθος Ο πόλεmicroος η πολιτική η φιλοσοφία της ζωής δεν ενδιέφεραν πιο πολύ γοητευόταν από τη microυθολογία και τα συνηθισmicroένα περιστατικά της καθηmicroερινής ζωής Η τέχνη του Ανακρέοντα επηρέασε τους φιλολόγους της Αλεξανδρινής εποχής γιrsquo αυτό και τον τύπο της λεσβιακής ωδής τον ονόmicroασαν ανακρεόντειο σε αντίθεση προς την Πινδαρική ωδή Πάντως τα φερόmicroενα στην Παλατινή Ανθολογία ως Ανακρεόντεια ποιήmicroατα δεν ανήκουν στον Ανακρέοντα αλλά είναι έργα των Αλεξανδρινών και των microεταγενεστέρων

Η Σαπφώ από τη Μυτιλήνη ονοmicroάστηκε microετά το θάνατό

Χορική ποίηση και δράmicroαΗ χορική ποίηση εξωτερικεύει τα οmicroαδικά συναισθήmicroατα του λαού στις microεγάλες εκδη-λώσεις της αρχαίας πόλης Σε αυτές τις εκδηλώσεις οmicroάδων πολιτών δηλαδή χοροί microε ρυθmicroικές κινήσεις και microε συνοδεία microουσικής υmicroνούσαν τους θεούς και τους ήρωές τους Διάλεκτος της χορικής ποίησης ήταν κυρίως η δωρική αφού κέντρο της ήταν η Σπάρτη και οι αποικίες της Ενώ όmicroως τα πρώτα θέmicroατα αυτής της ποίησης ήταν θρη-σκευτικά και ηρωικά αργότερα η χορική ποίηση κάλυψε θεmicroατικά όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου Ανάλογα λοιπόν microε το περιεχόmicroενο τα χορικά άσmicroατα ήταν παιά-νες ύmicroνοι δηλαδή προς τον Απόλλωνα ή την Άρτεmicroη τους οποίους εκτελούσε χορός ανδρών στους ναούς και στις θυσίες υπορχήmicroατα ύmicroνοι και αυτοί προς τιmicroήν του Απόλλωνα προσόδια τραγούδια microε συνοδεία αυλού κατά τη microετάβαση στους ναούς εmicroβατήρια ρυθmicroικά τραγούδια των Δωριέων προς τιmicroήν του Άρη παρθένια υmicroέναιοι και επιθαλάmicroια ωραία τραγούδια του γάmicroου που χορεύονταν από αγόρια και κορίτσια σκόλια παροίνια εγκώmicroια και επίνικοι microε ανάλογο περιεχόmicroενο τέλος διθύραmicroβοι ύmicroνοι και χοροί προς τιmicroήν του Διονύσου Από τους διθυράmicroβους θα προέλθουν όπως θα δούmicroε τα πρώτα σπέρmicroατα του δράmicroατοςΠρώτος αντιπρόσωπος του χορικού άσmicroατος αναφέρεται ο Αλκmicroάν αν και ένας άλλος ποιητής ο Αρίων από τη Μήθυmicroνα της Λέσβου προβάλλει συγχρόνως microε αυτόνΟ Αλκmicroάν καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας και έζησε τον 7ο αιώνα πΧ Παρα-δίδεται ότι στον πόλεmicroο της πατρίδας του microε τους Κιmicromicroερίους αιχmicroαλωτίστηκε και microεταφέρθηκε στη Σπάρτη όπου και πουλήθηκε ως δούλος Ίσως γιrsquo αυτό οι αρχαίες πηγές τον φέρουν Λάκωνα από τη Μεσσόα της Λακωνίας Ο Αλκmicroάν θεωρείται από τους microεγάλους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας Η ποίησή του ήταν συγκεντρωmicroένη σε έξι βιβλία από τα οποία τα δύο περιείχαν παρθένια Τα κορίτσια της Σπάρτης microε την ανδρική αγωγή που λάβαιναν εκτελούσαν αυτά τα χορικά άσmicroατα των οποίων ο Αλκmicroάν ήταν ο συνθέτης και χοροδιδάσκαλος Σε αυτά τα ποιήmicroατα πολλά κορίτσια του χορού ανοίγουν διάλογο microε τον ποιητή ενώ εκείνος κάνει ιδιαίτερη φιλοφρόνηση στην κορυφαία του χορού την όmicroορφη ΑγησιχόραΗ ποίηση του Αλκmicroάνα συνδυάζει την ιωνική χάρη microε τη δωρική βαρύτητα Οι στίχοι είναι βραχείς οι στροφές microικρές και η διάλεκτος δωρική αλλά microε πολλά αιολικά στοι-

Η ποίηση του Ανακρέοντα χαρα-κτηρίζεται για την άρτια τεχνική

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 4: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

τρόπος να ξεφύγει κανένας τις βουλές του Διόςraquo (Έργα και Ηmicroέραι 34-101 microτφρ Π Λεκατσά)Από δω και πέρα αρχίζει η πτώση των ανθρώπων από το χρυσό γένος στο αργυρό και από κει στο γένος των ηρώων και τέλος στο σιδερένιο που βιώνει ο ποιητής και η γενιά του Αυτή είναι η θεολογία της ιστορίας microε την οποία ο Ησίοδος εξηγεί την πενία και την αδικία της εποχής του Αποκαλύπτει έτσι microε ωmicroή ειλικρίνεια τα δεινά της ελληνικής κοινωνίας κατά την εποχή του την πενία των δούλων και των microικροκαλλιεργητών την εκmicroετάλλευση από τους ευγενείς τις σκληρές συνθήκες ζωής τους microόχθους και τις θυσίες της εργατικής τάξης Ο Όmicroηρος έψαλλε τους ήρωες και τους βασιλείς ο Ησίοδος τους απλούς ανθρώπους Μέσα από τους στίχους του υπό-κωφη ακούγεται η βοή των επικείmicroενων επαναστάσεων των χωρικών που έφεραν στην Αττική τις microεταρρυθmicroίσεις του Σόλωνα και την τυραννία του ΠεισίστρατουΑποδίδεται ακόmicroη στον Ησίοδο ο Γυναικών κατάλογος το τελευταίο microέρος της Θεογο-νίας το οποίο περιλαmicroβάνει κατάλογο των θεαινών που γέννησαν ανθρώπους Μέρη αυτού του καταλόγου microνηmicroονεύονται ως Ἠοιαι Το τρίτο αποδιδόmicroενο στον Ησίοδο ποίηmicroα είναι η Ασπίς του Ηρακλέους Ο Ηρακλής παρουσιάζεται στο ποίηmicroα ως υπε-ρασπιστής της απολλώνιας τάξης εναντίον του τέρατος Κύκνου Κατά τον Albin Lesky laquoπρόκειται για ένα φανταχτερό κοmicromicroάτι microε το οποίο ο ποιητής ήθελε να δώσει την περιγραφή της ασπίδας από την οποία οραmicroατίστηκε το ποίηmicroα Αυτό σηmicroαίνει αντα-γωνισmicroό προς τον Όmicroηρο ενώ όmicroως η ασπίδα του Αχιλλέα συλλαmicroβάνει στις σκηνές της την ποικιλία της ζωής στην Ασπίδα του Ηρακλέους περιγράφονται τα δεινά του πολέmicroου και συγκεντρώθηκαν οι δαίmicroονες της καταστροφήςraquo (Lesky 19784 Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας σελ 167)Όσον αφορά στη γλώσσα και στη στιχουργία ο Ησίοδος ακολούθησε την οmicroηρική παράδοση Τα ποιήmicroατά του είναι όπως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια γραmicromicroένα σε δακτυ-λικούς εξάmicroετρους στίχους και το ύφος όπως και το λεξιλόγιο οmicroηρικό

Σπάραγmicroα από το έργο του Ησίοδου laquoΓυναικών κατάλογοςraquo

ΠΟΙΗΣΗ - ΠΕΖΟΣ ΛΟΓΟΣ

Λυρική ποίηση

Η λυρική ποίηση συνδέεται microε τη microεγάλη ανάπτυξη της Ελλάδας την εmicroπορική της άνθηση την αποικιακή εξάπλωση τον οικονοmicroικό γιγαντισmicroό της προπάντων όmicroως microε τη φιλελευθεροποίηση της πολιτικής ζωής Είναι η περίοδος ανάmicroεσα στον 7ο και τον 5ο αιώνα πΧ όπου ο ποιητής δεν είναι πια ο φτωχός αοιδός που ψυχαγωγεί τους κύκλους των ηγεmicroόνων τώρα είναι ο λογοτέχνης ο οποίος θα εκφράσει microε ελεύθερο φρόνηmicroα τον παλmicroό της ζωής την πνευmicroατική δράση της εποχής του τη microέριmicroνα του πολίτη για τα κοινωνικά προβλήmicroατα Με τη λυρική ποίηση δηλαδή ο καλλιτέχνης ποιητής θα εκφράσει microε τον στίχο την εσωτερική του ζωή την προσωπικότητά του αλλά και τους λαϊκούς πόθουςΛυρικό ονοmicroάστηκε ήδη από την αρχαιότητα κάθε ποίηmicroα που τραγουδιόταν βασικά microε συνοδεία λύρας (ή φόρmicroιγγας ή κιθάρας) αλλά πολλές φορές και microε αυλό Δυστυχώς όmicroως ελάχιστα γνωρίζουmicroε για την αρχαία ελληνική microουσική Γνωστοί είναι microόνο οι τρεις microουσικοί τρόποι ο σοβαρός Δώριος ο ευχάριστος και γρήγορος Λύδιος και ο ενδιάmicroεσος Φρύγιος ενώ από τα microουσικά όργανα κυρίαρχη θέση κατείχε η λύρα το αγαπηmicroένο όργανο του ΑπόλλωναΑπό την εποχή των αλεξανδρινών φιλολόγων γνωρίζουmicroε τη διάκριση της λυρικής ποίησης σε microονωδία και χορικό άσmicroα για το τελευταίο κάνει λόγο και ο Πλάτων στους Νόmicroους του Η microονωδία πάλι χωρίστηκε στην ελεγεία στον ίαmicroβο και στην ωδή

Η ελεγεία Στην αρχή είχε θρηνητικό χαρακτήρα και έmicroοιαζε microε τα γνωστά microοιρολόγια της δηmicroο-τικής microας ποίησης Τραγουδιόταν microε τη συνοδεία αυλού που λεγόταν έλεγος και η microορφή της αποτελούσε microικρή παραλλαγή του έπους γιατί το ελεγειακό πεντάmicroετρο είχε αντικαταστήσει το δακτυλικό εξάmicroετρο προκειmicroένου ο ποιητής να εκφράσει microε πιο λυρικό τρόπο την πολιτική και κοινωνική σκέψη του καιρού του ή τη θρησκευτική αφοσίωση και την πολεmicroική αρετήΟ παλαιότερος και πρώτος microεγάλος ελεγειακός ποιητής ήταν ο Καλλίνος από την Έφεσο Στα microέσα του 7ου αιώνα πΧ microε microια πολεmicroική ελεγεία ξεσήκωσε τους συmicroπατριώτες

Λυρική ονοmicroάστηκε η ποίηση που τραγουδιόταν microε τη συνο-

του εναντίον των Κιmicroερίων άγριων λαών από την περιοχή της Μαύρης θάλασσας που είχαν εισβάλει στην Ιωνία και τη λεηλατούσαν Τα δύο αποσπάσmicroατα που σώζονται από αυτή την ελεγεία περίπου είκοσι στίχοι παρακινούν σε αντίσταση και αγώναΜε τον Τυρταίο microεταφερόmicroαστε στη Σπάρτη την περίοδο του Βrsquo Μεσσηνιακού πολέmicroου (650 πΧ) Σύmicroφωνα microε την παράδοση ο Τυρταίος ήταν κουτσός και τον έστειλαν οι Αθηναίοι για να περιπαίξουν τους Σπαρτιάτες όταν εκείνοι τους ζήτησαν βοήθεια Από το έργο του Τυρταίου microε τίτλο Ὑποθῆκαι έχουν σωθεί microικρά αποσπάσmicroατα τα οποία απηχούν τη δόξα του πολεmicroιστή καθώς επιστρέφει νικητής αλλά και την αξιοθρήνητη microοίρα των νικηmicroένων Εξάλλου η ελεγεία του Ευνοmicroία είχε σκοπό να συmicroφιλιώσει τους Λακεδαιmicroονίους οι οποίοι φιλονικούσαν εξαιτίας των ατυχιών του πολέmicroουΔιαφορετικό ήταν το περιεχόmicroενο των ελεγειών του Μίmicroνερmicroου του Κολοφώνιου (περί το 630 πΧ) ο οποίος έγραψε και πολεmicroικούς στίχους αλλά έγινε ονοmicroαστός microε τις ερωτικές του ελεγείες Στις δεύτερες τραγουδά τους πόθους και τις ανησυχίες της νιότης τις χαρές και τις λύπες της ζωής Ιδιαίτερα θρηνεί τη σύντοmicroη διάρκεια της νεότητας τη φρίκη των γηρατειών και τον θάνατο Υmicroνεί τον έρωτα το microοναδικό αντίδοτο του θανάτου και εύχεται laquoότι είναι χαρωπό κι ωραίο να microην πεθαίνειraquo Το ποίηmicroα του Μίmicroνερmicroου Ναννώ έγινε για τους Αλεξανδρινούς και τους Ρωmicroαίους το πρό-τυπο της ερωτικής ελεγείας ενώ ο ίδιος χαρακτηρίστηκε ως ο πατέρας της ελληνικής και της λατινικής ερωτικής ποίησηςΟ σοφός νοmicroοθέτης των Αθηναίων Σόλων (639-559 πΧ) γιος του Εξηστεκίδη είναι ο πρώτος λυρικός ποιητής από την Αττική Έγινε γνωστός microε την ειρηνική του microεταρ-ρυθmicroιστική επανάσταση microε την οποία παραχώρησε δικαιώmicroατα και στον λαό για την εκλογή των αρχόντων ενώ κατόρθωσε και να συνδιαλλάξει το microεγάλο πλήθος του αθηναϊκού λαού microε τους ευγενείς Γιrsquo αυτό και ο Αριστοτέλης τονίζει ότι microε τον Σόλωνα έχουmicroε τις αρχές της αθηναϊκής δηmicroοκρατίαςΟ Σόλων έγραψε ελεγειακούς αλλά και ιαmicroβικούς στίχους Η ποίησή του έχει πολιτικό ηθικό και φιλοσοφικό χαρακτήρα Οι ιδέες του για τη θρησκεία και την ηθική εκφρά-ζουν κατά βάση την εποχή του Η ύβρις (= αλαζονεία) έλεγε ωθεί τους ανθρώπους σε υπερβολές και αυθαιρεσίες γιrsquo αυτό και η τιmicroωρία του Δία είναι αναπόφευκτη Αυτή την αντίληψη τη βρίσκουmicroε αργότερα πιο έντονη στην αττική τραγωδία Ο Σόλων εξάλλου είχε στραmicromicroένο το νου του στο microέλλον πίστευε στην πρόοδο και αγωνιζόταν

Ο Θέογνης από τα Μέγαρα microέλος της αριστοκρατίας του

για τη συνεργασία των πολιτών ώστε να αποφευχθούν οι αιmicroατοχυσίες και να microη στε-ρηθεί η πόλη-κράτος πολλῶν ἀνδρῶν Ευρισκόmicroενος ανάmicroεσα στις αντιmicroαχόmicroενες πολι-τικές microερίδες ὡς λύκος ἐν κυσίν πολλήσιν (= σαν λύκος ανάmicroεσα σε πολλούς σκύλους) πίστευε πως η δικαιοσύνη στο τέλος κάθε προσπάθειας θριαmicroβεύει Η ειλικρίνεια η έmicroπνευση και η σαφήνεια ήταν τα γνωρίσmicroατα της ποίησης του ΣόλωναΟ σηmicroαντικότερος ποιητής της γνωmicroικής ελεγειακής ποίησης είναι ο Θέογνις από τα Μέγαρα (545-492 πΧ) Άνηκε στην τάξη των αριστοκρατών και υπήρξε θύmicroα του εmicroφυλίου πολέmicroου από τον οποίο σπαράσσονταν τα Μέγαρα τον 6ο αιώνα πΧ Στον Θέογνη έχει αποδοθεί microία συλλογή από 1390 ελεγειακούς στίχους microε περιεχόmicroενο ηθικό συmicroποσιακό και ερωτικό Σήmicroερα η έρευνα δέχεται ότι πολλοί από τους στίχους αυτούς δεν ανήκουν στον Θέογνη αλλά είναι ανθολογία από ποιητές που έζησαν πριν απrsquo αυτόν και έως τα microέσα του 5ου αιώνα πΧ Γιrsquo αυτό και τη συλλογή αυτή την ονοmicroάζουmicroε Θεογνίδεια Τις ελεγείες του ο ποιητής τις απευθύνει σε κάποιον ευγενή νέο τον Κύρνο τον Πολυπαΐδη τον οποίο συmicroβουλεύει microε βάση τις παραδοσιακές ηθικές αντιλήψεις των αριστοκρατών Χαρακτηριστικά των Θεογνιδείων είναι η λεπτή ευαισθησία η απλή και ζωηρή έκφραση η ακρίβεια στην περιγραφή και η ζωηρότητα των εικόνων Αυτά φανερώνουν πηγαία έmicroπνευση και αξιόλογη τέχνηΜε τον Φωκυλίδη από τη Μίλητο (microέσα 6ου αιώνα πΧ) κλείνει ο κύκλος των γνωmicroικών ελεγειακών ποιητών Ωστόσο για τον ποιητή αυτόν ελάχιστα γνωρίζουmicroε αν και ήταν σύγχρονος του Θέογνη Οι στίχοι του θυmicroίζουν την ποίηση του Ησίοδου από τον οποίο όπως φαίνεται επηρεάστηκε σηmicroαντικά

Ο ίαmicroβος Η ιαmicroβική ποίηση έχει ρυθmicroό ανάλαφρο πεταχτό και παιγνιώδη γιrsquo αυτό και οι στί-χοι αυτοί τέθηκαν στην υπηρεσία της λαϊκής σάτιρας Οι ίαmicroβοι δηλαδή ήταν λαϊκά τραγούδια γεmicroάτα αστεία και πειράγmicroατα Ωστόσο οι ιαmicroβογράφοι ποιητές microε τους δηκτικούς στίχους τους επιχείρησαν να θίξουν κοινωνικά και πολιτικά προβλήmicroατα ή να καυτηριάσουν ελαττώmicroατα του λαού ή και επωνύmicroων πολιτώνΟ Αρχίλοχος από την Πάρο (αrsquo microισό του 7ου αιώνα πΧ) ήταν ο πρώτος microεγάλος ιαmicro-βογράφος που κατόρθωσε να εκφράσει microε απαράmicroιλλη δύναmicroη τα ανθρώπινα πάθη σε όλη τους την έκταση από τον έρωτα έως τον σαρκασmicroό και το microίσος Ο πατέρας του

Ο Αρχίλοχος ο Πάριος κυρι-ότερος εκφραστής της ιαmicroβι-

ο Τελεσικλής ήταν ευγενής αλλά η microητέρα του ήταν δούλη Ο ίδιος αναγκάστηκε από τη φτώχεια του να φύγει από την Πάρο και να εγκατασταθεί στη Θάσο την αποικία των Παρίων Άνθρωπος microε δύσκολο χαρακτήρα ο Αρχίλοχος ασχολήθηκε άλλοτε microε την εξόρυξη χρυσού στη Θάσο και άλλοτε microε τον πόλεmicroο Σε microια εκστρατεία εναντίον των Θρακών Σαΐων έγινε ρίψασπις (πέταξε την ασπίδα) για να σωθεί γεγονός για το οποίο διασκεδάζει microε ύφος αντιηρωικό σε microία ελεγεία του Επιστρέφοντας στην Πάρο microνηστεύθηκε τη Νεοβούλη αλλά ο πατέρας της Λυκάmicroβης διέλυσε για άγνωστο λόγο τη microνηστεία Τότε ο Αρχίλοχος καταφέρθηκε εναντίον της οικογένειας της Νεοβούλης microε τέτοιους σαρκαστικούς ιάmicroβους ώστε κατά την παράδοση ολόκληρη η οικογένεια αυτοκτόνησε Ο ποιητής σκοτώθηκε σε microια microάχη εναντίον των ΝαξίωνΟι ιαmicroβικοί στίχοι του Αρχίλοχου έχουν χαρακτήρα πολύ προσωπικό ζωντανό και απαλλαγmicroένο από κάθε συmicroβατικότητα Ως δηmicroιουργός της λαϊκής σάτιρας δεν διστά-ζει microε καταπληκτική αθυροστοmicroία να χλευάσει τους πάντες Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τον ποιητή και τον έβαζαν πλάι στον Όmicroηρο Στη Γραmicromicroατολογία φέρεται ως ο αντιπρό-σωπος της αρχαίας ρεαλιστικής ποίησης και ως ο πρώτος laquoποιητής του microίσουςraquo στον δυτικό κόσmicroοΟ Σηmicroωνίδης ο Αmicroοργινός (διαφορετικός από τον Σιmicroωνίδη τον Κείο) έζησε τον 7ο αιώνα πΧ και έγραψε ιάmicroβους και ελεγείες Από ένα microακροσκελές ιαmicroβικό ποίηmicroα που microας διέσωσε το Ανθολόγιο του Στοβαίου διαπιστώνουmicroε ότι η σάτιρα του Σηmicroωνίδη περνάει από το προσωπικό επίπεδο στους ανθρώπινους τύπους σαν εκείνους που διακωmicroωδούνται στη Νέα Αττική κωmicroωδία Ο ποιητής σατιρίζει σε αυτό εννέα τύπους γυναικών κατατάσσοντάς τες σε τύπους που γεννήθηκαν από αντίστοιχα ζώα Για παράδειγmicroα ο τύπος της πονηρής γυναίκας προήλθε από την αλεπού της φιλάρεσκης από τον ίππο κλπ Μια γυναίκα microόνο προβάλλει ως ηθική και καλή αυτή που προήλθε από τη microέλισσαΜε τον Ιππώνακτα τον Εφέσιο που έζησε τον 6ο αιώνα πΧ η ιαmicroβική σάτιρα στρά-φηκε και πάλι προς το λαϊκό και το χυδαίο Ο ποιητής φαίνεται πως ήταν αριστοκρα-τικής καταγωγής αλλά κατέληξε να ζει στις Κλαζοmicroενές εξόριστος και πάmicroφτωχος Τα αποσπάσmicroατα από τους ιαmicroβικούς του στίχους που διασώθηκαν φανερώνουν ότι ο Ιππώναξ χρησιmicroοποιούσε λαϊκή γλώσσα ο στίχος του ήταν πολύ φροντισmicroένος και τα θέmicroατα της ποίησής του ήταν σκηνές του δρόmicroου

Η ωδή Η ωδή λεγόταν και microέλος και ο ποιητής microελοποιός Τα ποιήmicroατα αυτά γράφονταν για να τραγουδηθούν και εξέφραζαν τα ποικίλα και έντονα συναισθήmicroατα των δηmicroιουργών τους Πολλοί χαρακτηρίζουν την ωδή ως την κυρίως λυρική ποίηση και την ξεχωρίζουν από την ιαmicroβική και την ελεγειακή Η ωδή ως microελική ποίηση καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα από τους Αιολείς σε αντίθεση microε τη χορική που βρήκε πρόσφορο έδαφος στην επι-κράτεια των Δωριέων Οι αρχαίοι διέκριναν τρεις τύπους ωδικών ασmicroάτων τα ερωτικά τα συmicroποτικά και τα στασιωτικά (= πολεmicroικά)Ο Λέσβιος ποιητής Τέρπανδρος (microέσα του 7ου αιώνα πΧ) φαίνεται ότι καλλιέργησε σηmicroαντικά τον προσωπικό λυρισmicroό Ως τραγουδιστής και κιθαρωδός microετέτρεψε την τετράχορδη κιθάρα σε εννιχορδη και την έκανε γνωστή στους Σπαρτιάτες οι οποίοι τον προσκάλεσαν για να κατασιγάσει τα πολιτικά πάθηΟ Αλκαίος ανήκε στην αιολική αριστοκρατία της Λέσβου που αγαπούσε τον πλούτο είχε πάθος για την ελευθερία και στρεφόταν ιδιαίτερα προς τις χαρές της ζωής το κρασί και τον έρωτα Χρονολογικό πλαίσιο της ζωής του είναι ο 7ος αιώνας πΧ (microονα-δική ασφαλής χρονολογία είναι το 612 πΧ όταν φονεύτηκε ο τύραννος Μυρσίλος εναντίον του οποίου αγωνίστηκε ο ποιητής) Πήρε microέρος στον αγώνα των Λεσβίων εναντίον των Αθηναίων και σε κάποια φάση της microάχης πέταξε τα όπλα του για να σωθεί Όταν οι Μυτιληναίοι ανέδειξαν τον Πιττακό αισηmicroνήτη ο Αλκαίος στράφηκε εναντίον του Μετά τη νίκη των δηmicroοκρατικών ο Αλκαίος ως επιφανής αριστοκρατικός πήρε τον δρόmicroο της εξορίας Κατά την επιστροφή του φαίνεται ότι συmicroφιλιώθηκε microε τον Πιττακό και έζησε ήρεmicroα στο νησί έως το τέλος της ζωής τουΤα ποιήmicroατα του Αλκαίου ndashύmicroνοι στασιωτικά συmicroποτικά και ερωτικάndash χαρακτηρίζο-νται από τη ζωηρότητα και τη microεγαλοπρέπεια του λόγου Επίσης εντυπωσιάζουν η σαφήνεια των εικόνων και η ποιητική χάρη Η αλκαϊκή στροφή αποτελεί συmicroβολή στη λυρική ποίηση και φέρει τη σφραγίδα της υψηλής του ποίησης Για όλα αυτά οι Αλεξαν-δρινοί θεωρούσαν τον Αλκαίο ως το άριστο υπόδειγmicroα του προσωπικού λυρισmicroούΣχεδόν σύγχρονη του Αλκαίου ήταν και η Σαπφώ η οποία γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου αλλά πατρίδα της ήταν η Μυτιλήνη στην οποία έζησε και έδρασε Ανήκε στην αριστοκρατική τάξη γιrsquo αυτό και εξορίστηκε κατά το διάστηmicroα που επικράτησαν

Η υψηλή ποίηση του Αλκαίου εκφράζει microέσα από τη microεγαλο-

οι δηmicroοκρατικοί στη Λέσβο Από τον γάmicroο της microε τον πλούσιο Κερκώλα απέκτησε microία κόρη την Κλεΐδα την οποία η ποιήτρια αγαπούσε ιδιαίτερα Το σπίτι της Σαπ-φούς ήταν τόπος συγκέντρωσης των νέων γυναικών της Μυτιλήνης όπου διδάσκονταν microουσική και ποίηση Φαίνεται ότι τα microαθήmicroατα ήταν το τραγούδι ο χορός η λύρα και η απαγγελία ποιητικών έργων Τη διδασκαλία αναλάmicroβαναν ώριmicroες καλλιεργηmicroένες γυναίκες όπως ήταν η Γοργώ η Ανδροmicroέδα και η ίδια η Σαπφώ Το γεγονός αυτό σε συνδυασmicroό και microε ορισmicroένα τολmicroηρά ερωτικά της ποιήmicroατα έγινε αιτία να κατηγορηθεί

Ωδή στην Αφροδίτη

Πλουmicroιστόθρονη αθάνατη Αφροδίτητου Δία κόρη δολοπλόκα σε ικετεύωmicroε πίκρες Δέσποινα και βάσαναmicroη microου παιδεύεις την καρδιά

αλλά σιmicroά microου έλα αν κι άλλοτε ποτέακούγοντας από microακριά την προσευχή microουmicroε εισάκουσες και το παλάτιτου πατέρrsquo αφήνοντας ήρθες εδώ

αφού έζεψες το άρmicroα το χρυσόΚι ωραία γρήγορα σπουργίτια σε φέρανστη microαύρη γη από τον ουρανόχτυπώντας τα φτερά τους που σκίζαν τον αιθέρα

κι ήρθαν γοργά και συ microακαριστήmicroε χαmicroόγελο στην αθάνατη microορφήτι πάλι έπαθα microε ρώτησεςκαι γιατί πάλι σε καλώ

και τι προπάντων η τρελή καρδιά microουλαχταρά ποια λοιπόν να πείσω πάλιστη σαγήνη του έρωτά σου να microπλεχτείΠοια Σαπφώ σε βασανίζει

κι αν ακόmicroα σrsquo αποφεύγει γρήγορα κοντά σου θάρθεικι αν δε δέχεται τα δώρα όmicroως θα σου δώσει εκείνηκι αν αυτή δε σrsquo αγαπά γρήγορα θα σrsquo αγαπήσεικι αν ακόmicroα δεν το θέλει

Έλα κοντά microου τώρα εσύ και λύτρωσέ microεαπrsquo τις βασανιστικές τις έγνοιες κι όσα η καρδιά ποθείκάmicroε να πραγmicroατωθούν κι η ίδια συ έλα και γίνε σύmicromicroαχός microου

Ρώmicroας 1995 Σαπφώ (1911Β et D) σελ 112-115

για σχέσεις microε τα κορίτσια του κύκλου της Σήmicroερα όλα αυτά θεωρούνται επινοήσεις των αρχαίων κωmicroωδιογράφωνΟι συκοφαντίες κατά της ποιήτριας δεν επισκίασαν τη δόξα της Οι αρχαίοι την απο-κάλεσαν δέκατη Μούσα και οι Μυτιληναίοι microετά τον θάνατό της έκοψαν νοmicroίσmicroατα προς τιmicroήν της Τα ποιήmicroατά της ndashερωτικά επιθαλάmicroια και ύmicroνοιndash διακρίνονται για την αmicroεσότητα το αίσθηmicroα και το πάθος Και είναι χαρακτηριστικό ότι η ζωντάνια στην έκφραση και η θέρmicroη του αισθήmicroατος δεν παραχωρούν τη θέση τους ούτε για microια στιγmicroή στην ψυχρή λογική Η γλώσσα είναι απλή και ο στίχος οmicroαλός γλώσσα και ρυθmicroός του στίχου δηmicroιουργούν microουσικότητα Οι πλούσιες εικόνες από τη φύση οι παραβολές και οι παροmicroοιώσεις οι εmicroπνεύσεις της από την προσωπική της ζωή ndash όλα αυτά κάνουν την ποίησή της ανώτερη από την ποίηση του Αλκαίου λεπτότατη και συγκινητικήΤην πηγαία και αυθόρmicroητη έmicroπνευση του Αλκαίου και της Σαπφούς δεν βρίσκουmicroε στον Ανακρέοντα τον Τήιο (= από την Τέω της Μικράς Ασίας) ο οποίος έζησε στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ Ο Ανακρέων έγραψε στην ιωνική διάλεκτο και τα τραγούδια του απηχούν τη χαρά της ζωής των συmicroποσίων και του έρωτα Ο ποιητής ταξίδευε συχνά και προσάρmicroοζε τα ποιήmicroατά του ανάλογα microε τις συνθήκες που αντιmicroετώπιζε στο περι-βάλλον των αρχόντων που τον φιλοξενούσαν Εγκατέλειψε την πατρίδα του εξαιτίας της επιδροmicroής των Περσών και ήρθε στα Άβδηρα Κατόπιν επισκέφτηκε τον τύραννο Πολυκράτη στη Σάmicroο και στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα microε πρόσκληση του Ιππάρχου Τέλος έζησε και στη Θεσσαλία στην αυλή των Αλεναδών Γέρος πια 85 ετών γύρισε στην πατρίδα του και πέθανεΗ ποίηση του Ανακρέοντα διακρίνεται πιο πολύ για την τέχνη της παρά για την ένταση και το πάθος Ο πόλεmicroος η πολιτική η φιλοσοφία της ζωής δεν ενδιέφεραν πιο πολύ γοητευόταν από τη microυθολογία και τα συνηθισmicroένα περιστατικά της καθηmicroερινής ζωής Η τέχνη του Ανακρέοντα επηρέασε τους φιλολόγους της Αλεξανδρινής εποχής γιrsquo αυτό και τον τύπο της λεσβιακής ωδής τον ονόmicroασαν ανακρεόντειο σε αντίθεση προς την Πινδαρική ωδή Πάντως τα φερόmicroενα στην Παλατινή Ανθολογία ως Ανακρεόντεια ποιήmicroατα δεν ανήκουν στον Ανακρέοντα αλλά είναι έργα των Αλεξανδρινών και των microεταγενεστέρων

Η Σαπφώ από τη Μυτιλήνη ονοmicroάστηκε microετά το θάνατό

Χορική ποίηση και δράmicroαΗ χορική ποίηση εξωτερικεύει τα οmicroαδικά συναισθήmicroατα του λαού στις microεγάλες εκδη-λώσεις της αρχαίας πόλης Σε αυτές τις εκδηλώσεις οmicroάδων πολιτών δηλαδή χοροί microε ρυθmicroικές κινήσεις και microε συνοδεία microουσικής υmicroνούσαν τους θεούς και τους ήρωές τους Διάλεκτος της χορικής ποίησης ήταν κυρίως η δωρική αφού κέντρο της ήταν η Σπάρτη και οι αποικίες της Ενώ όmicroως τα πρώτα θέmicroατα αυτής της ποίησης ήταν θρη-σκευτικά και ηρωικά αργότερα η χορική ποίηση κάλυψε θεmicroατικά όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου Ανάλογα λοιπόν microε το περιεχόmicroενο τα χορικά άσmicroατα ήταν παιά-νες ύmicroνοι δηλαδή προς τον Απόλλωνα ή την Άρτεmicroη τους οποίους εκτελούσε χορός ανδρών στους ναούς και στις θυσίες υπορχήmicroατα ύmicroνοι και αυτοί προς τιmicroήν του Απόλλωνα προσόδια τραγούδια microε συνοδεία αυλού κατά τη microετάβαση στους ναούς εmicroβατήρια ρυθmicroικά τραγούδια των Δωριέων προς τιmicroήν του Άρη παρθένια υmicroέναιοι και επιθαλάmicroια ωραία τραγούδια του γάmicroου που χορεύονταν από αγόρια και κορίτσια σκόλια παροίνια εγκώmicroια και επίνικοι microε ανάλογο περιεχόmicroενο τέλος διθύραmicroβοι ύmicroνοι και χοροί προς τιmicroήν του Διονύσου Από τους διθυράmicroβους θα προέλθουν όπως θα δούmicroε τα πρώτα σπέρmicroατα του δράmicroατοςΠρώτος αντιπρόσωπος του χορικού άσmicroατος αναφέρεται ο Αλκmicroάν αν και ένας άλλος ποιητής ο Αρίων από τη Μήθυmicroνα της Λέσβου προβάλλει συγχρόνως microε αυτόνΟ Αλκmicroάν καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας και έζησε τον 7ο αιώνα πΧ Παρα-δίδεται ότι στον πόλεmicroο της πατρίδας του microε τους Κιmicromicroερίους αιχmicroαλωτίστηκε και microεταφέρθηκε στη Σπάρτη όπου και πουλήθηκε ως δούλος Ίσως γιrsquo αυτό οι αρχαίες πηγές τον φέρουν Λάκωνα από τη Μεσσόα της Λακωνίας Ο Αλκmicroάν θεωρείται από τους microεγάλους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας Η ποίησή του ήταν συγκεντρωmicroένη σε έξι βιβλία από τα οποία τα δύο περιείχαν παρθένια Τα κορίτσια της Σπάρτης microε την ανδρική αγωγή που λάβαιναν εκτελούσαν αυτά τα χορικά άσmicroατα των οποίων ο Αλκmicroάν ήταν ο συνθέτης και χοροδιδάσκαλος Σε αυτά τα ποιήmicroατα πολλά κορίτσια του χορού ανοίγουν διάλογο microε τον ποιητή ενώ εκείνος κάνει ιδιαίτερη φιλοφρόνηση στην κορυφαία του χορού την όmicroορφη ΑγησιχόραΗ ποίηση του Αλκmicroάνα συνδυάζει την ιωνική χάρη microε τη δωρική βαρύτητα Οι στίχοι είναι βραχείς οι στροφές microικρές και η διάλεκτος δωρική αλλά microε πολλά αιολικά στοι-

Η ποίηση του Ανακρέοντα χαρα-κτηρίζεται για την άρτια τεχνική

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 5: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

ΠΟΙΗΣΗ - ΠΕΖΟΣ ΛΟΓΟΣ

Λυρική ποίηση

Η λυρική ποίηση συνδέεται microε τη microεγάλη ανάπτυξη της Ελλάδας την εmicroπορική της άνθηση την αποικιακή εξάπλωση τον οικονοmicroικό γιγαντισmicroό της προπάντων όmicroως microε τη φιλελευθεροποίηση της πολιτικής ζωής Είναι η περίοδος ανάmicroεσα στον 7ο και τον 5ο αιώνα πΧ όπου ο ποιητής δεν είναι πια ο φτωχός αοιδός που ψυχαγωγεί τους κύκλους των ηγεmicroόνων τώρα είναι ο λογοτέχνης ο οποίος θα εκφράσει microε ελεύθερο φρόνηmicroα τον παλmicroό της ζωής την πνευmicroατική δράση της εποχής του τη microέριmicroνα του πολίτη για τα κοινωνικά προβλήmicroατα Με τη λυρική ποίηση δηλαδή ο καλλιτέχνης ποιητής θα εκφράσει microε τον στίχο την εσωτερική του ζωή την προσωπικότητά του αλλά και τους λαϊκούς πόθουςΛυρικό ονοmicroάστηκε ήδη από την αρχαιότητα κάθε ποίηmicroα που τραγουδιόταν βασικά microε συνοδεία λύρας (ή φόρmicroιγγας ή κιθάρας) αλλά πολλές φορές και microε αυλό Δυστυχώς όmicroως ελάχιστα γνωρίζουmicroε για την αρχαία ελληνική microουσική Γνωστοί είναι microόνο οι τρεις microουσικοί τρόποι ο σοβαρός Δώριος ο ευχάριστος και γρήγορος Λύδιος και ο ενδιάmicroεσος Φρύγιος ενώ από τα microουσικά όργανα κυρίαρχη θέση κατείχε η λύρα το αγαπηmicroένο όργανο του ΑπόλλωναΑπό την εποχή των αλεξανδρινών φιλολόγων γνωρίζουmicroε τη διάκριση της λυρικής ποίησης σε microονωδία και χορικό άσmicroα για το τελευταίο κάνει λόγο και ο Πλάτων στους Νόmicroους του Η microονωδία πάλι χωρίστηκε στην ελεγεία στον ίαmicroβο και στην ωδή

Η ελεγεία Στην αρχή είχε θρηνητικό χαρακτήρα και έmicroοιαζε microε τα γνωστά microοιρολόγια της δηmicroο-τικής microας ποίησης Τραγουδιόταν microε τη συνοδεία αυλού που λεγόταν έλεγος και η microορφή της αποτελούσε microικρή παραλλαγή του έπους γιατί το ελεγειακό πεντάmicroετρο είχε αντικαταστήσει το δακτυλικό εξάmicroετρο προκειmicroένου ο ποιητής να εκφράσει microε πιο λυρικό τρόπο την πολιτική και κοινωνική σκέψη του καιρού του ή τη θρησκευτική αφοσίωση και την πολεmicroική αρετήΟ παλαιότερος και πρώτος microεγάλος ελεγειακός ποιητής ήταν ο Καλλίνος από την Έφεσο Στα microέσα του 7ου αιώνα πΧ microε microια πολεmicroική ελεγεία ξεσήκωσε τους συmicroπατριώτες

Λυρική ονοmicroάστηκε η ποίηση που τραγουδιόταν microε τη συνο-

του εναντίον των Κιmicroερίων άγριων λαών από την περιοχή της Μαύρης θάλασσας που είχαν εισβάλει στην Ιωνία και τη λεηλατούσαν Τα δύο αποσπάσmicroατα που σώζονται από αυτή την ελεγεία περίπου είκοσι στίχοι παρακινούν σε αντίσταση και αγώναΜε τον Τυρταίο microεταφερόmicroαστε στη Σπάρτη την περίοδο του Βrsquo Μεσσηνιακού πολέmicroου (650 πΧ) Σύmicroφωνα microε την παράδοση ο Τυρταίος ήταν κουτσός και τον έστειλαν οι Αθηναίοι για να περιπαίξουν τους Σπαρτιάτες όταν εκείνοι τους ζήτησαν βοήθεια Από το έργο του Τυρταίου microε τίτλο Ὑποθῆκαι έχουν σωθεί microικρά αποσπάσmicroατα τα οποία απηχούν τη δόξα του πολεmicroιστή καθώς επιστρέφει νικητής αλλά και την αξιοθρήνητη microοίρα των νικηmicroένων Εξάλλου η ελεγεία του Ευνοmicroία είχε σκοπό να συmicroφιλιώσει τους Λακεδαιmicroονίους οι οποίοι φιλονικούσαν εξαιτίας των ατυχιών του πολέmicroουΔιαφορετικό ήταν το περιεχόmicroενο των ελεγειών του Μίmicroνερmicroου του Κολοφώνιου (περί το 630 πΧ) ο οποίος έγραψε και πολεmicroικούς στίχους αλλά έγινε ονοmicroαστός microε τις ερωτικές του ελεγείες Στις δεύτερες τραγουδά τους πόθους και τις ανησυχίες της νιότης τις χαρές και τις λύπες της ζωής Ιδιαίτερα θρηνεί τη σύντοmicroη διάρκεια της νεότητας τη φρίκη των γηρατειών και τον θάνατο Υmicroνεί τον έρωτα το microοναδικό αντίδοτο του θανάτου και εύχεται laquoότι είναι χαρωπό κι ωραίο να microην πεθαίνειraquo Το ποίηmicroα του Μίmicroνερmicroου Ναννώ έγινε για τους Αλεξανδρινούς και τους Ρωmicroαίους το πρό-τυπο της ερωτικής ελεγείας ενώ ο ίδιος χαρακτηρίστηκε ως ο πατέρας της ελληνικής και της λατινικής ερωτικής ποίησηςΟ σοφός νοmicroοθέτης των Αθηναίων Σόλων (639-559 πΧ) γιος του Εξηστεκίδη είναι ο πρώτος λυρικός ποιητής από την Αττική Έγινε γνωστός microε την ειρηνική του microεταρ-ρυθmicroιστική επανάσταση microε την οποία παραχώρησε δικαιώmicroατα και στον λαό για την εκλογή των αρχόντων ενώ κατόρθωσε και να συνδιαλλάξει το microεγάλο πλήθος του αθηναϊκού λαού microε τους ευγενείς Γιrsquo αυτό και ο Αριστοτέλης τονίζει ότι microε τον Σόλωνα έχουmicroε τις αρχές της αθηναϊκής δηmicroοκρατίαςΟ Σόλων έγραψε ελεγειακούς αλλά και ιαmicroβικούς στίχους Η ποίησή του έχει πολιτικό ηθικό και φιλοσοφικό χαρακτήρα Οι ιδέες του για τη θρησκεία και την ηθική εκφρά-ζουν κατά βάση την εποχή του Η ύβρις (= αλαζονεία) έλεγε ωθεί τους ανθρώπους σε υπερβολές και αυθαιρεσίες γιrsquo αυτό και η τιmicroωρία του Δία είναι αναπόφευκτη Αυτή την αντίληψη τη βρίσκουmicroε αργότερα πιο έντονη στην αττική τραγωδία Ο Σόλων εξάλλου είχε στραmicromicroένο το νου του στο microέλλον πίστευε στην πρόοδο και αγωνιζόταν

Ο Θέογνης από τα Μέγαρα microέλος της αριστοκρατίας του

για τη συνεργασία των πολιτών ώστε να αποφευχθούν οι αιmicroατοχυσίες και να microη στε-ρηθεί η πόλη-κράτος πολλῶν ἀνδρῶν Ευρισκόmicroενος ανάmicroεσα στις αντιmicroαχόmicroενες πολι-τικές microερίδες ὡς λύκος ἐν κυσίν πολλήσιν (= σαν λύκος ανάmicroεσα σε πολλούς σκύλους) πίστευε πως η δικαιοσύνη στο τέλος κάθε προσπάθειας θριαmicroβεύει Η ειλικρίνεια η έmicroπνευση και η σαφήνεια ήταν τα γνωρίσmicroατα της ποίησης του ΣόλωναΟ σηmicroαντικότερος ποιητής της γνωmicroικής ελεγειακής ποίησης είναι ο Θέογνις από τα Μέγαρα (545-492 πΧ) Άνηκε στην τάξη των αριστοκρατών και υπήρξε θύmicroα του εmicroφυλίου πολέmicroου από τον οποίο σπαράσσονταν τα Μέγαρα τον 6ο αιώνα πΧ Στον Θέογνη έχει αποδοθεί microία συλλογή από 1390 ελεγειακούς στίχους microε περιεχόmicroενο ηθικό συmicroποσιακό και ερωτικό Σήmicroερα η έρευνα δέχεται ότι πολλοί από τους στίχους αυτούς δεν ανήκουν στον Θέογνη αλλά είναι ανθολογία από ποιητές που έζησαν πριν απrsquo αυτόν και έως τα microέσα του 5ου αιώνα πΧ Γιrsquo αυτό και τη συλλογή αυτή την ονοmicroάζουmicroε Θεογνίδεια Τις ελεγείες του ο ποιητής τις απευθύνει σε κάποιον ευγενή νέο τον Κύρνο τον Πολυπαΐδη τον οποίο συmicroβουλεύει microε βάση τις παραδοσιακές ηθικές αντιλήψεις των αριστοκρατών Χαρακτηριστικά των Θεογνιδείων είναι η λεπτή ευαισθησία η απλή και ζωηρή έκφραση η ακρίβεια στην περιγραφή και η ζωηρότητα των εικόνων Αυτά φανερώνουν πηγαία έmicroπνευση και αξιόλογη τέχνηΜε τον Φωκυλίδη από τη Μίλητο (microέσα 6ου αιώνα πΧ) κλείνει ο κύκλος των γνωmicroικών ελεγειακών ποιητών Ωστόσο για τον ποιητή αυτόν ελάχιστα γνωρίζουmicroε αν και ήταν σύγχρονος του Θέογνη Οι στίχοι του θυmicroίζουν την ποίηση του Ησίοδου από τον οποίο όπως φαίνεται επηρεάστηκε σηmicroαντικά

Ο ίαmicroβος Η ιαmicroβική ποίηση έχει ρυθmicroό ανάλαφρο πεταχτό και παιγνιώδη γιrsquo αυτό και οι στί-χοι αυτοί τέθηκαν στην υπηρεσία της λαϊκής σάτιρας Οι ίαmicroβοι δηλαδή ήταν λαϊκά τραγούδια γεmicroάτα αστεία και πειράγmicroατα Ωστόσο οι ιαmicroβογράφοι ποιητές microε τους δηκτικούς στίχους τους επιχείρησαν να θίξουν κοινωνικά και πολιτικά προβλήmicroατα ή να καυτηριάσουν ελαττώmicroατα του λαού ή και επωνύmicroων πολιτώνΟ Αρχίλοχος από την Πάρο (αrsquo microισό του 7ου αιώνα πΧ) ήταν ο πρώτος microεγάλος ιαmicro-βογράφος που κατόρθωσε να εκφράσει microε απαράmicroιλλη δύναmicroη τα ανθρώπινα πάθη σε όλη τους την έκταση από τον έρωτα έως τον σαρκασmicroό και το microίσος Ο πατέρας του

Ο Αρχίλοχος ο Πάριος κυρι-ότερος εκφραστής της ιαmicroβι-

ο Τελεσικλής ήταν ευγενής αλλά η microητέρα του ήταν δούλη Ο ίδιος αναγκάστηκε από τη φτώχεια του να φύγει από την Πάρο και να εγκατασταθεί στη Θάσο την αποικία των Παρίων Άνθρωπος microε δύσκολο χαρακτήρα ο Αρχίλοχος ασχολήθηκε άλλοτε microε την εξόρυξη χρυσού στη Θάσο και άλλοτε microε τον πόλεmicroο Σε microια εκστρατεία εναντίον των Θρακών Σαΐων έγινε ρίψασπις (πέταξε την ασπίδα) για να σωθεί γεγονός για το οποίο διασκεδάζει microε ύφος αντιηρωικό σε microία ελεγεία του Επιστρέφοντας στην Πάρο microνηστεύθηκε τη Νεοβούλη αλλά ο πατέρας της Λυκάmicroβης διέλυσε για άγνωστο λόγο τη microνηστεία Τότε ο Αρχίλοχος καταφέρθηκε εναντίον της οικογένειας της Νεοβούλης microε τέτοιους σαρκαστικούς ιάmicroβους ώστε κατά την παράδοση ολόκληρη η οικογένεια αυτοκτόνησε Ο ποιητής σκοτώθηκε σε microια microάχη εναντίον των ΝαξίωνΟι ιαmicroβικοί στίχοι του Αρχίλοχου έχουν χαρακτήρα πολύ προσωπικό ζωντανό και απαλλαγmicroένο από κάθε συmicroβατικότητα Ως δηmicroιουργός της λαϊκής σάτιρας δεν διστά-ζει microε καταπληκτική αθυροστοmicroία να χλευάσει τους πάντες Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τον ποιητή και τον έβαζαν πλάι στον Όmicroηρο Στη Γραmicromicroατολογία φέρεται ως ο αντιπρό-σωπος της αρχαίας ρεαλιστικής ποίησης και ως ο πρώτος laquoποιητής του microίσουςraquo στον δυτικό κόσmicroοΟ Σηmicroωνίδης ο Αmicroοργινός (διαφορετικός από τον Σιmicroωνίδη τον Κείο) έζησε τον 7ο αιώνα πΧ και έγραψε ιάmicroβους και ελεγείες Από ένα microακροσκελές ιαmicroβικό ποίηmicroα που microας διέσωσε το Ανθολόγιο του Στοβαίου διαπιστώνουmicroε ότι η σάτιρα του Σηmicroωνίδη περνάει από το προσωπικό επίπεδο στους ανθρώπινους τύπους σαν εκείνους που διακωmicroωδούνται στη Νέα Αττική κωmicroωδία Ο ποιητής σατιρίζει σε αυτό εννέα τύπους γυναικών κατατάσσοντάς τες σε τύπους που γεννήθηκαν από αντίστοιχα ζώα Για παράδειγmicroα ο τύπος της πονηρής γυναίκας προήλθε από την αλεπού της φιλάρεσκης από τον ίππο κλπ Μια γυναίκα microόνο προβάλλει ως ηθική και καλή αυτή που προήλθε από τη microέλισσαΜε τον Ιππώνακτα τον Εφέσιο που έζησε τον 6ο αιώνα πΧ η ιαmicroβική σάτιρα στρά-φηκε και πάλι προς το λαϊκό και το χυδαίο Ο ποιητής φαίνεται πως ήταν αριστοκρα-τικής καταγωγής αλλά κατέληξε να ζει στις Κλαζοmicroενές εξόριστος και πάmicroφτωχος Τα αποσπάσmicroατα από τους ιαmicroβικούς του στίχους που διασώθηκαν φανερώνουν ότι ο Ιππώναξ χρησιmicroοποιούσε λαϊκή γλώσσα ο στίχος του ήταν πολύ φροντισmicroένος και τα θέmicroατα της ποίησής του ήταν σκηνές του δρόmicroου

Η ωδή Η ωδή λεγόταν και microέλος και ο ποιητής microελοποιός Τα ποιήmicroατα αυτά γράφονταν για να τραγουδηθούν και εξέφραζαν τα ποικίλα και έντονα συναισθήmicroατα των δηmicroιουργών τους Πολλοί χαρακτηρίζουν την ωδή ως την κυρίως λυρική ποίηση και την ξεχωρίζουν από την ιαmicroβική και την ελεγειακή Η ωδή ως microελική ποίηση καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα από τους Αιολείς σε αντίθεση microε τη χορική που βρήκε πρόσφορο έδαφος στην επι-κράτεια των Δωριέων Οι αρχαίοι διέκριναν τρεις τύπους ωδικών ασmicroάτων τα ερωτικά τα συmicroποτικά και τα στασιωτικά (= πολεmicroικά)Ο Λέσβιος ποιητής Τέρπανδρος (microέσα του 7ου αιώνα πΧ) φαίνεται ότι καλλιέργησε σηmicroαντικά τον προσωπικό λυρισmicroό Ως τραγουδιστής και κιθαρωδός microετέτρεψε την τετράχορδη κιθάρα σε εννιχορδη και την έκανε γνωστή στους Σπαρτιάτες οι οποίοι τον προσκάλεσαν για να κατασιγάσει τα πολιτικά πάθηΟ Αλκαίος ανήκε στην αιολική αριστοκρατία της Λέσβου που αγαπούσε τον πλούτο είχε πάθος για την ελευθερία και στρεφόταν ιδιαίτερα προς τις χαρές της ζωής το κρασί και τον έρωτα Χρονολογικό πλαίσιο της ζωής του είναι ο 7ος αιώνας πΧ (microονα-δική ασφαλής χρονολογία είναι το 612 πΧ όταν φονεύτηκε ο τύραννος Μυρσίλος εναντίον του οποίου αγωνίστηκε ο ποιητής) Πήρε microέρος στον αγώνα των Λεσβίων εναντίον των Αθηναίων και σε κάποια φάση της microάχης πέταξε τα όπλα του για να σωθεί Όταν οι Μυτιληναίοι ανέδειξαν τον Πιττακό αισηmicroνήτη ο Αλκαίος στράφηκε εναντίον του Μετά τη νίκη των δηmicroοκρατικών ο Αλκαίος ως επιφανής αριστοκρατικός πήρε τον δρόmicroο της εξορίας Κατά την επιστροφή του φαίνεται ότι συmicroφιλιώθηκε microε τον Πιττακό και έζησε ήρεmicroα στο νησί έως το τέλος της ζωής τουΤα ποιήmicroατα του Αλκαίου ndashύmicroνοι στασιωτικά συmicroποτικά και ερωτικάndash χαρακτηρίζο-νται από τη ζωηρότητα και τη microεγαλοπρέπεια του λόγου Επίσης εντυπωσιάζουν η σαφήνεια των εικόνων και η ποιητική χάρη Η αλκαϊκή στροφή αποτελεί συmicroβολή στη λυρική ποίηση και φέρει τη σφραγίδα της υψηλής του ποίησης Για όλα αυτά οι Αλεξαν-δρινοί θεωρούσαν τον Αλκαίο ως το άριστο υπόδειγmicroα του προσωπικού λυρισmicroούΣχεδόν σύγχρονη του Αλκαίου ήταν και η Σαπφώ η οποία γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου αλλά πατρίδα της ήταν η Μυτιλήνη στην οποία έζησε και έδρασε Ανήκε στην αριστοκρατική τάξη γιrsquo αυτό και εξορίστηκε κατά το διάστηmicroα που επικράτησαν

Η υψηλή ποίηση του Αλκαίου εκφράζει microέσα από τη microεγαλο-

οι δηmicroοκρατικοί στη Λέσβο Από τον γάmicroο της microε τον πλούσιο Κερκώλα απέκτησε microία κόρη την Κλεΐδα την οποία η ποιήτρια αγαπούσε ιδιαίτερα Το σπίτι της Σαπ-φούς ήταν τόπος συγκέντρωσης των νέων γυναικών της Μυτιλήνης όπου διδάσκονταν microουσική και ποίηση Φαίνεται ότι τα microαθήmicroατα ήταν το τραγούδι ο χορός η λύρα και η απαγγελία ποιητικών έργων Τη διδασκαλία αναλάmicroβαναν ώριmicroες καλλιεργηmicroένες γυναίκες όπως ήταν η Γοργώ η Ανδροmicroέδα και η ίδια η Σαπφώ Το γεγονός αυτό σε συνδυασmicroό και microε ορισmicroένα τολmicroηρά ερωτικά της ποιήmicroατα έγινε αιτία να κατηγορηθεί

Ωδή στην Αφροδίτη

Πλουmicroιστόθρονη αθάνατη Αφροδίτητου Δία κόρη δολοπλόκα σε ικετεύωmicroε πίκρες Δέσποινα και βάσαναmicroη microου παιδεύεις την καρδιά

αλλά σιmicroά microου έλα αν κι άλλοτε ποτέακούγοντας από microακριά την προσευχή microουmicroε εισάκουσες και το παλάτιτου πατέρrsquo αφήνοντας ήρθες εδώ

αφού έζεψες το άρmicroα το χρυσόΚι ωραία γρήγορα σπουργίτια σε φέρανστη microαύρη γη από τον ουρανόχτυπώντας τα φτερά τους που σκίζαν τον αιθέρα

κι ήρθαν γοργά και συ microακαριστήmicroε χαmicroόγελο στην αθάνατη microορφήτι πάλι έπαθα microε ρώτησεςκαι γιατί πάλι σε καλώ

και τι προπάντων η τρελή καρδιά microουλαχταρά ποια λοιπόν να πείσω πάλιστη σαγήνη του έρωτά σου να microπλεχτείΠοια Σαπφώ σε βασανίζει

κι αν ακόmicroα σrsquo αποφεύγει γρήγορα κοντά σου θάρθεικι αν δε δέχεται τα δώρα όmicroως θα σου δώσει εκείνηκι αν αυτή δε σrsquo αγαπά γρήγορα θα σrsquo αγαπήσεικι αν ακόmicroα δεν το θέλει

Έλα κοντά microου τώρα εσύ και λύτρωσέ microεαπrsquo τις βασανιστικές τις έγνοιες κι όσα η καρδιά ποθείκάmicroε να πραγmicroατωθούν κι η ίδια συ έλα και γίνε σύmicromicroαχός microου

Ρώmicroας 1995 Σαπφώ (1911Β et D) σελ 112-115

για σχέσεις microε τα κορίτσια του κύκλου της Σήmicroερα όλα αυτά θεωρούνται επινοήσεις των αρχαίων κωmicroωδιογράφωνΟι συκοφαντίες κατά της ποιήτριας δεν επισκίασαν τη δόξα της Οι αρχαίοι την απο-κάλεσαν δέκατη Μούσα και οι Μυτιληναίοι microετά τον θάνατό της έκοψαν νοmicroίσmicroατα προς τιmicroήν της Τα ποιήmicroατά της ndashερωτικά επιθαλάmicroια και ύmicroνοιndash διακρίνονται για την αmicroεσότητα το αίσθηmicroα και το πάθος Και είναι χαρακτηριστικό ότι η ζωντάνια στην έκφραση και η θέρmicroη του αισθήmicroατος δεν παραχωρούν τη θέση τους ούτε για microια στιγmicroή στην ψυχρή λογική Η γλώσσα είναι απλή και ο στίχος οmicroαλός γλώσσα και ρυθmicroός του στίχου δηmicroιουργούν microουσικότητα Οι πλούσιες εικόνες από τη φύση οι παραβολές και οι παροmicroοιώσεις οι εmicroπνεύσεις της από την προσωπική της ζωή ndash όλα αυτά κάνουν την ποίησή της ανώτερη από την ποίηση του Αλκαίου λεπτότατη και συγκινητικήΤην πηγαία και αυθόρmicroητη έmicroπνευση του Αλκαίου και της Σαπφούς δεν βρίσκουmicroε στον Ανακρέοντα τον Τήιο (= από την Τέω της Μικράς Ασίας) ο οποίος έζησε στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ Ο Ανακρέων έγραψε στην ιωνική διάλεκτο και τα τραγούδια του απηχούν τη χαρά της ζωής των συmicroποσίων και του έρωτα Ο ποιητής ταξίδευε συχνά και προσάρmicroοζε τα ποιήmicroατά του ανάλογα microε τις συνθήκες που αντιmicroετώπιζε στο περι-βάλλον των αρχόντων που τον φιλοξενούσαν Εγκατέλειψε την πατρίδα του εξαιτίας της επιδροmicroής των Περσών και ήρθε στα Άβδηρα Κατόπιν επισκέφτηκε τον τύραννο Πολυκράτη στη Σάmicroο και στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα microε πρόσκληση του Ιππάρχου Τέλος έζησε και στη Θεσσαλία στην αυλή των Αλεναδών Γέρος πια 85 ετών γύρισε στην πατρίδα του και πέθανεΗ ποίηση του Ανακρέοντα διακρίνεται πιο πολύ για την τέχνη της παρά για την ένταση και το πάθος Ο πόλεmicroος η πολιτική η φιλοσοφία της ζωής δεν ενδιέφεραν πιο πολύ γοητευόταν από τη microυθολογία και τα συνηθισmicroένα περιστατικά της καθηmicroερινής ζωής Η τέχνη του Ανακρέοντα επηρέασε τους φιλολόγους της Αλεξανδρινής εποχής γιrsquo αυτό και τον τύπο της λεσβιακής ωδής τον ονόmicroασαν ανακρεόντειο σε αντίθεση προς την Πινδαρική ωδή Πάντως τα φερόmicroενα στην Παλατινή Ανθολογία ως Ανακρεόντεια ποιήmicroατα δεν ανήκουν στον Ανακρέοντα αλλά είναι έργα των Αλεξανδρινών και των microεταγενεστέρων

Η Σαπφώ από τη Μυτιλήνη ονοmicroάστηκε microετά το θάνατό

Χορική ποίηση και δράmicroαΗ χορική ποίηση εξωτερικεύει τα οmicroαδικά συναισθήmicroατα του λαού στις microεγάλες εκδη-λώσεις της αρχαίας πόλης Σε αυτές τις εκδηλώσεις οmicroάδων πολιτών δηλαδή χοροί microε ρυθmicroικές κινήσεις και microε συνοδεία microουσικής υmicroνούσαν τους θεούς και τους ήρωές τους Διάλεκτος της χορικής ποίησης ήταν κυρίως η δωρική αφού κέντρο της ήταν η Σπάρτη και οι αποικίες της Ενώ όmicroως τα πρώτα θέmicroατα αυτής της ποίησης ήταν θρη-σκευτικά και ηρωικά αργότερα η χορική ποίηση κάλυψε θεmicroατικά όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου Ανάλογα λοιπόν microε το περιεχόmicroενο τα χορικά άσmicroατα ήταν παιά-νες ύmicroνοι δηλαδή προς τον Απόλλωνα ή την Άρτεmicroη τους οποίους εκτελούσε χορός ανδρών στους ναούς και στις θυσίες υπορχήmicroατα ύmicroνοι και αυτοί προς τιmicroήν του Απόλλωνα προσόδια τραγούδια microε συνοδεία αυλού κατά τη microετάβαση στους ναούς εmicroβατήρια ρυθmicroικά τραγούδια των Δωριέων προς τιmicroήν του Άρη παρθένια υmicroέναιοι και επιθαλάmicroια ωραία τραγούδια του γάmicroου που χορεύονταν από αγόρια και κορίτσια σκόλια παροίνια εγκώmicroια και επίνικοι microε ανάλογο περιεχόmicroενο τέλος διθύραmicroβοι ύmicroνοι και χοροί προς τιmicroήν του Διονύσου Από τους διθυράmicroβους θα προέλθουν όπως θα δούmicroε τα πρώτα σπέρmicroατα του δράmicroατοςΠρώτος αντιπρόσωπος του χορικού άσmicroατος αναφέρεται ο Αλκmicroάν αν και ένας άλλος ποιητής ο Αρίων από τη Μήθυmicroνα της Λέσβου προβάλλει συγχρόνως microε αυτόνΟ Αλκmicroάν καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας και έζησε τον 7ο αιώνα πΧ Παρα-δίδεται ότι στον πόλεmicroο της πατρίδας του microε τους Κιmicromicroερίους αιχmicroαλωτίστηκε και microεταφέρθηκε στη Σπάρτη όπου και πουλήθηκε ως δούλος Ίσως γιrsquo αυτό οι αρχαίες πηγές τον φέρουν Λάκωνα από τη Μεσσόα της Λακωνίας Ο Αλκmicroάν θεωρείται από τους microεγάλους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας Η ποίησή του ήταν συγκεντρωmicroένη σε έξι βιβλία από τα οποία τα δύο περιείχαν παρθένια Τα κορίτσια της Σπάρτης microε την ανδρική αγωγή που λάβαιναν εκτελούσαν αυτά τα χορικά άσmicroατα των οποίων ο Αλκmicroάν ήταν ο συνθέτης και χοροδιδάσκαλος Σε αυτά τα ποιήmicroατα πολλά κορίτσια του χορού ανοίγουν διάλογο microε τον ποιητή ενώ εκείνος κάνει ιδιαίτερη φιλοφρόνηση στην κορυφαία του χορού την όmicroορφη ΑγησιχόραΗ ποίηση του Αλκmicroάνα συνδυάζει την ιωνική χάρη microε τη δωρική βαρύτητα Οι στίχοι είναι βραχείς οι στροφές microικρές και η διάλεκτος δωρική αλλά microε πολλά αιολικά στοι-

Η ποίηση του Ανακρέοντα χαρα-κτηρίζεται για την άρτια τεχνική

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 6: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

του εναντίον των Κιmicroερίων άγριων λαών από την περιοχή της Μαύρης θάλασσας που είχαν εισβάλει στην Ιωνία και τη λεηλατούσαν Τα δύο αποσπάσmicroατα που σώζονται από αυτή την ελεγεία περίπου είκοσι στίχοι παρακινούν σε αντίσταση και αγώναΜε τον Τυρταίο microεταφερόmicroαστε στη Σπάρτη την περίοδο του Βrsquo Μεσσηνιακού πολέmicroου (650 πΧ) Σύmicroφωνα microε την παράδοση ο Τυρταίος ήταν κουτσός και τον έστειλαν οι Αθηναίοι για να περιπαίξουν τους Σπαρτιάτες όταν εκείνοι τους ζήτησαν βοήθεια Από το έργο του Τυρταίου microε τίτλο Ὑποθῆκαι έχουν σωθεί microικρά αποσπάσmicroατα τα οποία απηχούν τη δόξα του πολεmicroιστή καθώς επιστρέφει νικητής αλλά και την αξιοθρήνητη microοίρα των νικηmicroένων Εξάλλου η ελεγεία του Ευνοmicroία είχε σκοπό να συmicroφιλιώσει τους Λακεδαιmicroονίους οι οποίοι φιλονικούσαν εξαιτίας των ατυχιών του πολέmicroουΔιαφορετικό ήταν το περιεχόmicroενο των ελεγειών του Μίmicroνερmicroου του Κολοφώνιου (περί το 630 πΧ) ο οποίος έγραψε και πολεmicroικούς στίχους αλλά έγινε ονοmicroαστός microε τις ερωτικές του ελεγείες Στις δεύτερες τραγουδά τους πόθους και τις ανησυχίες της νιότης τις χαρές και τις λύπες της ζωής Ιδιαίτερα θρηνεί τη σύντοmicroη διάρκεια της νεότητας τη φρίκη των γηρατειών και τον θάνατο Υmicroνεί τον έρωτα το microοναδικό αντίδοτο του θανάτου και εύχεται laquoότι είναι χαρωπό κι ωραίο να microην πεθαίνειraquo Το ποίηmicroα του Μίmicroνερmicroου Ναννώ έγινε για τους Αλεξανδρινούς και τους Ρωmicroαίους το πρό-τυπο της ερωτικής ελεγείας ενώ ο ίδιος χαρακτηρίστηκε ως ο πατέρας της ελληνικής και της λατινικής ερωτικής ποίησηςΟ σοφός νοmicroοθέτης των Αθηναίων Σόλων (639-559 πΧ) γιος του Εξηστεκίδη είναι ο πρώτος λυρικός ποιητής από την Αττική Έγινε γνωστός microε την ειρηνική του microεταρ-ρυθmicroιστική επανάσταση microε την οποία παραχώρησε δικαιώmicroατα και στον λαό για την εκλογή των αρχόντων ενώ κατόρθωσε και να συνδιαλλάξει το microεγάλο πλήθος του αθηναϊκού λαού microε τους ευγενείς Γιrsquo αυτό και ο Αριστοτέλης τονίζει ότι microε τον Σόλωνα έχουmicroε τις αρχές της αθηναϊκής δηmicroοκρατίαςΟ Σόλων έγραψε ελεγειακούς αλλά και ιαmicroβικούς στίχους Η ποίησή του έχει πολιτικό ηθικό και φιλοσοφικό χαρακτήρα Οι ιδέες του για τη θρησκεία και την ηθική εκφρά-ζουν κατά βάση την εποχή του Η ύβρις (= αλαζονεία) έλεγε ωθεί τους ανθρώπους σε υπερβολές και αυθαιρεσίες γιrsquo αυτό και η τιmicroωρία του Δία είναι αναπόφευκτη Αυτή την αντίληψη τη βρίσκουmicroε αργότερα πιο έντονη στην αττική τραγωδία Ο Σόλων εξάλλου είχε στραmicromicroένο το νου του στο microέλλον πίστευε στην πρόοδο και αγωνιζόταν

Ο Θέογνης από τα Μέγαρα microέλος της αριστοκρατίας του

για τη συνεργασία των πολιτών ώστε να αποφευχθούν οι αιmicroατοχυσίες και να microη στε-ρηθεί η πόλη-κράτος πολλῶν ἀνδρῶν Ευρισκόmicroενος ανάmicroεσα στις αντιmicroαχόmicroενες πολι-τικές microερίδες ὡς λύκος ἐν κυσίν πολλήσιν (= σαν λύκος ανάmicroεσα σε πολλούς σκύλους) πίστευε πως η δικαιοσύνη στο τέλος κάθε προσπάθειας θριαmicroβεύει Η ειλικρίνεια η έmicroπνευση και η σαφήνεια ήταν τα γνωρίσmicroατα της ποίησης του ΣόλωναΟ σηmicroαντικότερος ποιητής της γνωmicroικής ελεγειακής ποίησης είναι ο Θέογνις από τα Μέγαρα (545-492 πΧ) Άνηκε στην τάξη των αριστοκρατών και υπήρξε θύmicroα του εmicroφυλίου πολέmicroου από τον οποίο σπαράσσονταν τα Μέγαρα τον 6ο αιώνα πΧ Στον Θέογνη έχει αποδοθεί microία συλλογή από 1390 ελεγειακούς στίχους microε περιεχόmicroενο ηθικό συmicroποσιακό και ερωτικό Σήmicroερα η έρευνα δέχεται ότι πολλοί από τους στίχους αυτούς δεν ανήκουν στον Θέογνη αλλά είναι ανθολογία από ποιητές που έζησαν πριν απrsquo αυτόν και έως τα microέσα του 5ου αιώνα πΧ Γιrsquo αυτό και τη συλλογή αυτή την ονοmicroάζουmicroε Θεογνίδεια Τις ελεγείες του ο ποιητής τις απευθύνει σε κάποιον ευγενή νέο τον Κύρνο τον Πολυπαΐδη τον οποίο συmicroβουλεύει microε βάση τις παραδοσιακές ηθικές αντιλήψεις των αριστοκρατών Χαρακτηριστικά των Θεογνιδείων είναι η λεπτή ευαισθησία η απλή και ζωηρή έκφραση η ακρίβεια στην περιγραφή και η ζωηρότητα των εικόνων Αυτά φανερώνουν πηγαία έmicroπνευση και αξιόλογη τέχνηΜε τον Φωκυλίδη από τη Μίλητο (microέσα 6ου αιώνα πΧ) κλείνει ο κύκλος των γνωmicroικών ελεγειακών ποιητών Ωστόσο για τον ποιητή αυτόν ελάχιστα γνωρίζουmicroε αν και ήταν σύγχρονος του Θέογνη Οι στίχοι του θυmicroίζουν την ποίηση του Ησίοδου από τον οποίο όπως φαίνεται επηρεάστηκε σηmicroαντικά

Ο ίαmicroβος Η ιαmicroβική ποίηση έχει ρυθmicroό ανάλαφρο πεταχτό και παιγνιώδη γιrsquo αυτό και οι στί-χοι αυτοί τέθηκαν στην υπηρεσία της λαϊκής σάτιρας Οι ίαmicroβοι δηλαδή ήταν λαϊκά τραγούδια γεmicroάτα αστεία και πειράγmicroατα Ωστόσο οι ιαmicroβογράφοι ποιητές microε τους δηκτικούς στίχους τους επιχείρησαν να θίξουν κοινωνικά και πολιτικά προβλήmicroατα ή να καυτηριάσουν ελαττώmicroατα του λαού ή και επωνύmicroων πολιτώνΟ Αρχίλοχος από την Πάρο (αrsquo microισό του 7ου αιώνα πΧ) ήταν ο πρώτος microεγάλος ιαmicro-βογράφος που κατόρθωσε να εκφράσει microε απαράmicroιλλη δύναmicroη τα ανθρώπινα πάθη σε όλη τους την έκταση από τον έρωτα έως τον σαρκασmicroό και το microίσος Ο πατέρας του

Ο Αρχίλοχος ο Πάριος κυρι-ότερος εκφραστής της ιαmicroβι-

ο Τελεσικλής ήταν ευγενής αλλά η microητέρα του ήταν δούλη Ο ίδιος αναγκάστηκε από τη φτώχεια του να φύγει από την Πάρο και να εγκατασταθεί στη Θάσο την αποικία των Παρίων Άνθρωπος microε δύσκολο χαρακτήρα ο Αρχίλοχος ασχολήθηκε άλλοτε microε την εξόρυξη χρυσού στη Θάσο και άλλοτε microε τον πόλεmicroο Σε microια εκστρατεία εναντίον των Θρακών Σαΐων έγινε ρίψασπις (πέταξε την ασπίδα) για να σωθεί γεγονός για το οποίο διασκεδάζει microε ύφος αντιηρωικό σε microία ελεγεία του Επιστρέφοντας στην Πάρο microνηστεύθηκε τη Νεοβούλη αλλά ο πατέρας της Λυκάmicroβης διέλυσε για άγνωστο λόγο τη microνηστεία Τότε ο Αρχίλοχος καταφέρθηκε εναντίον της οικογένειας της Νεοβούλης microε τέτοιους σαρκαστικούς ιάmicroβους ώστε κατά την παράδοση ολόκληρη η οικογένεια αυτοκτόνησε Ο ποιητής σκοτώθηκε σε microια microάχη εναντίον των ΝαξίωνΟι ιαmicroβικοί στίχοι του Αρχίλοχου έχουν χαρακτήρα πολύ προσωπικό ζωντανό και απαλλαγmicroένο από κάθε συmicroβατικότητα Ως δηmicroιουργός της λαϊκής σάτιρας δεν διστά-ζει microε καταπληκτική αθυροστοmicroία να χλευάσει τους πάντες Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τον ποιητή και τον έβαζαν πλάι στον Όmicroηρο Στη Γραmicromicroατολογία φέρεται ως ο αντιπρό-σωπος της αρχαίας ρεαλιστικής ποίησης και ως ο πρώτος laquoποιητής του microίσουςraquo στον δυτικό κόσmicroοΟ Σηmicroωνίδης ο Αmicroοργινός (διαφορετικός από τον Σιmicroωνίδη τον Κείο) έζησε τον 7ο αιώνα πΧ και έγραψε ιάmicroβους και ελεγείες Από ένα microακροσκελές ιαmicroβικό ποίηmicroα που microας διέσωσε το Ανθολόγιο του Στοβαίου διαπιστώνουmicroε ότι η σάτιρα του Σηmicroωνίδη περνάει από το προσωπικό επίπεδο στους ανθρώπινους τύπους σαν εκείνους που διακωmicroωδούνται στη Νέα Αττική κωmicroωδία Ο ποιητής σατιρίζει σε αυτό εννέα τύπους γυναικών κατατάσσοντάς τες σε τύπους που γεννήθηκαν από αντίστοιχα ζώα Για παράδειγmicroα ο τύπος της πονηρής γυναίκας προήλθε από την αλεπού της φιλάρεσκης από τον ίππο κλπ Μια γυναίκα microόνο προβάλλει ως ηθική και καλή αυτή που προήλθε από τη microέλισσαΜε τον Ιππώνακτα τον Εφέσιο που έζησε τον 6ο αιώνα πΧ η ιαmicroβική σάτιρα στρά-φηκε και πάλι προς το λαϊκό και το χυδαίο Ο ποιητής φαίνεται πως ήταν αριστοκρα-τικής καταγωγής αλλά κατέληξε να ζει στις Κλαζοmicroενές εξόριστος και πάmicroφτωχος Τα αποσπάσmicroατα από τους ιαmicroβικούς του στίχους που διασώθηκαν φανερώνουν ότι ο Ιππώναξ χρησιmicroοποιούσε λαϊκή γλώσσα ο στίχος του ήταν πολύ φροντισmicroένος και τα θέmicroατα της ποίησής του ήταν σκηνές του δρόmicroου

Η ωδή Η ωδή λεγόταν και microέλος και ο ποιητής microελοποιός Τα ποιήmicroατα αυτά γράφονταν για να τραγουδηθούν και εξέφραζαν τα ποικίλα και έντονα συναισθήmicroατα των δηmicroιουργών τους Πολλοί χαρακτηρίζουν την ωδή ως την κυρίως λυρική ποίηση και την ξεχωρίζουν από την ιαmicroβική και την ελεγειακή Η ωδή ως microελική ποίηση καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα από τους Αιολείς σε αντίθεση microε τη χορική που βρήκε πρόσφορο έδαφος στην επι-κράτεια των Δωριέων Οι αρχαίοι διέκριναν τρεις τύπους ωδικών ασmicroάτων τα ερωτικά τα συmicroποτικά και τα στασιωτικά (= πολεmicroικά)Ο Λέσβιος ποιητής Τέρπανδρος (microέσα του 7ου αιώνα πΧ) φαίνεται ότι καλλιέργησε σηmicroαντικά τον προσωπικό λυρισmicroό Ως τραγουδιστής και κιθαρωδός microετέτρεψε την τετράχορδη κιθάρα σε εννιχορδη και την έκανε γνωστή στους Σπαρτιάτες οι οποίοι τον προσκάλεσαν για να κατασιγάσει τα πολιτικά πάθηΟ Αλκαίος ανήκε στην αιολική αριστοκρατία της Λέσβου που αγαπούσε τον πλούτο είχε πάθος για την ελευθερία και στρεφόταν ιδιαίτερα προς τις χαρές της ζωής το κρασί και τον έρωτα Χρονολογικό πλαίσιο της ζωής του είναι ο 7ος αιώνας πΧ (microονα-δική ασφαλής χρονολογία είναι το 612 πΧ όταν φονεύτηκε ο τύραννος Μυρσίλος εναντίον του οποίου αγωνίστηκε ο ποιητής) Πήρε microέρος στον αγώνα των Λεσβίων εναντίον των Αθηναίων και σε κάποια φάση της microάχης πέταξε τα όπλα του για να σωθεί Όταν οι Μυτιληναίοι ανέδειξαν τον Πιττακό αισηmicroνήτη ο Αλκαίος στράφηκε εναντίον του Μετά τη νίκη των δηmicroοκρατικών ο Αλκαίος ως επιφανής αριστοκρατικός πήρε τον δρόmicroο της εξορίας Κατά την επιστροφή του φαίνεται ότι συmicroφιλιώθηκε microε τον Πιττακό και έζησε ήρεmicroα στο νησί έως το τέλος της ζωής τουΤα ποιήmicroατα του Αλκαίου ndashύmicroνοι στασιωτικά συmicroποτικά και ερωτικάndash χαρακτηρίζο-νται από τη ζωηρότητα και τη microεγαλοπρέπεια του λόγου Επίσης εντυπωσιάζουν η σαφήνεια των εικόνων και η ποιητική χάρη Η αλκαϊκή στροφή αποτελεί συmicroβολή στη λυρική ποίηση και φέρει τη σφραγίδα της υψηλής του ποίησης Για όλα αυτά οι Αλεξαν-δρινοί θεωρούσαν τον Αλκαίο ως το άριστο υπόδειγmicroα του προσωπικού λυρισmicroούΣχεδόν σύγχρονη του Αλκαίου ήταν και η Σαπφώ η οποία γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου αλλά πατρίδα της ήταν η Μυτιλήνη στην οποία έζησε και έδρασε Ανήκε στην αριστοκρατική τάξη γιrsquo αυτό και εξορίστηκε κατά το διάστηmicroα που επικράτησαν

Η υψηλή ποίηση του Αλκαίου εκφράζει microέσα από τη microεγαλο-

οι δηmicroοκρατικοί στη Λέσβο Από τον γάmicroο της microε τον πλούσιο Κερκώλα απέκτησε microία κόρη την Κλεΐδα την οποία η ποιήτρια αγαπούσε ιδιαίτερα Το σπίτι της Σαπ-φούς ήταν τόπος συγκέντρωσης των νέων γυναικών της Μυτιλήνης όπου διδάσκονταν microουσική και ποίηση Φαίνεται ότι τα microαθήmicroατα ήταν το τραγούδι ο χορός η λύρα και η απαγγελία ποιητικών έργων Τη διδασκαλία αναλάmicroβαναν ώριmicroες καλλιεργηmicroένες γυναίκες όπως ήταν η Γοργώ η Ανδροmicroέδα και η ίδια η Σαπφώ Το γεγονός αυτό σε συνδυασmicroό και microε ορισmicroένα τολmicroηρά ερωτικά της ποιήmicroατα έγινε αιτία να κατηγορηθεί

Ωδή στην Αφροδίτη

Πλουmicroιστόθρονη αθάνατη Αφροδίτητου Δία κόρη δολοπλόκα σε ικετεύωmicroε πίκρες Δέσποινα και βάσαναmicroη microου παιδεύεις την καρδιά

αλλά σιmicroά microου έλα αν κι άλλοτε ποτέακούγοντας από microακριά την προσευχή microουmicroε εισάκουσες και το παλάτιτου πατέρrsquo αφήνοντας ήρθες εδώ

αφού έζεψες το άρmicroα το χρυσόΚι ωραία γρήγορα σπουργίτια σε φέρανστη microαύρη γη από τον ουρανόχτυπώντας τα φτερά τους που σκίζαν τον αιθέρα

κι ήρθαν γοργά και συ microακαριστήmicroε χαmicroόγελο στην αθάνατη microορφήτι πάλι έπαθα microε ρώτησεςκαι γιατί πάλι σε καλώ

και τι προπάντων η τρελή καρδιά microουλαχταρά ποια λοιπόν να πείσω πάλιστη σαγήνη του έρωτά σου να microπλεχτείΠοια Σαπφώ σε βασανίζει

κι αν ακόmicroα σrsquo αποφεύγει γρήγορα κοντά σου θάρθεικι αν δε δέχεται τα δώρα όmicroως θα σου δώσει εκείνηκι αν αυτή δε σrsquo αγαπά γρήγορα θα σrsquo αγαπήσεικι αν ακόmicroα δεν το θέλει

Έλα κοντά microου τώρα εσύ και λύτρωσέ microεαπrsquo τις βασανιστικές τις έγνοιες κι όσα η καρδιά ποθείκάmicroε να πραγmicroατωθούν κι η ίδια συ έλα και γίνε σύmicromicroαχός microου

Ρώmicroας 1995 Σαπφώ (1911Β et D) σελ 112-115

για σχέσεις microε τα κορίτσια του κύκλου της Σήmicroερα όλα αυτά θεωρούνται επινοήσεις των αρχαίων κωmicroωδιογράφωνΟι συκοφαντίες κατά της ποιήτριας δεν επισκίασαν τη δόξα της Οι αρχαίοι την απο-κάλεσαν δέκατη Μούσα και οι Μυτιληναίοι microετά τον θάνατό της έκοψαν νοmicroίσmicroατα προς τιmicroήν της Τα ποιήmicroατά της ndashερωτικά επιθαλάmicroια και ύmicroνοιndash διακρίνονται για την αmicroεσότητα το αίσθηmicroα και το πάθος Και είναι χαρακτηριστικό ότι η ζωντάνια στην έκφραση και η θέρmicroη του αισθήmicroατος δεν παραχωρούν τη θέση τους ούτε για microια στιγmicroή στην ψυχρή λογική Η γλώσσα είναι απλή και ο στίχος οmicroαλός γλώσσα και ρυθmicroός του στίχου δηmicroιουργούν microουσικότητα Οι πλούσιες εικόνες από τη φύση οι παραβολές και οι παροmicroοιώσεις οι εmicroπνεύσεις της από την προσωπική της ζωή ndash όλα αυτά κάνουν την ποίησή της ανώτερη από την ποίηση του Αλκαίου λεπτότατη και συγκινητικήΤην πηγαία και αυθόρmicroητη έmicroπνευση του Αλκαίου και της Σαπφούς δεν βρίσκουmicroε στον Ανακρέοντα τον Τήιο (= από την Τέω της Μικράς Ασίας) ο οποίος έζησε στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ Ο Ανακρέων έγραψε στην ιωνική διάλεκτο και τα τραγούδια του απηχούν τη χαρά της ζωής των συmicroποσίων και του έρωτα Ο ποιητής ταξίδευε συχνά και προσάρmicroοζε τα ποιήmicroατά του ανάλογα microε τις συνθήκες που αντιmicroετώπιζε στο περι-βάλλον των αρχόντων που τον φιλοξενούσαν Εγκατέλειψε την πατρίδα του εξαιτίας της επιδροmicroής των Περσών και ήρθε στα Άβδηρα Κατόπιν επισκέφτηκε τον τύραννο Πολυκράτη στη Σάmicroο και στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα microε πρόσκληση του Ιππάρχου Τέλος έζησε και στη Θεσσαλία στην αυλή των Αλεναδών Γέρος πια 85 ετών γύρισε στην πατρίδα του και πέθανεΗ ποίηση του Ανακρέοντα διακρίνεται πιο πολύ για την τέχνη της παρά για την ένταση και το πάθος Ο πόλεmicroος η πολιτική η φιλοσοφία της ζωής δεν ενδιέφεραν πιο πολύ γοητευόταν από τη microυθολογία και τα συνηθισmicroένα περιστατικά της καθηmicroερινής ζωής Η τέχνη του Ανακρέοντα επηρέασε τους φιλολόγους της Αλεξανδρινής εποχής γιrsquo αυτό και τον τύπο της λεσβιακής ωδής τον ονόmicroασαν ανακρεόντειο σε αντίθεση προς την Πινδαρική ωδή Πάντως τα φερόmicroενα στην Παλατινή Ανθολογία ως Ανακρεόντεια ποιήmicroατα δεν ανήκουν στον Ανακρέοντα αλλά είναι έργα των Αλεξανδρινών και των microεταγενεστέρων

Η Σαπφώ από τη Μυτιλήνη ονοmicroάστηκε microετά το θάνατό

Χορική ποίηση και δράmicroαΗ χορική ποίηση εξωτερικεύει τα οmicroαδικά συναισθήmicroατα του λαού στις microεγάλες εκδη-λώσεις της αρχαίας πόλης Σε αυτές τις εκδηλώσεις οmicroάδων πολιτών δηλαδή χοροί microε ρυθmicroικές κινήσεις και microε συνοδεία microουσικής υmicroνούσαν τους θεούς και τους ήρωές τους Διάλεκτος της χορικής ποίησης ήταν κυρίως η δωρική αφού κέντρο της ήταν η Σπάρτη και οι αποικίες της Ενώ όmicroως τα πρώτα θέmicroατα αυτής της ποίησης ήταν θρη-σκευτικά και ηρωικά αργότερα η χορική ποίηση κάλυψε θεmicroατικά όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου Ανάλογα λοιπόν microε το περιεχόmicroενο τα χορικά άσmicroατα ήταν παιά-νες ύmicroνοι δηλαδή προς τον Απόλλωνα ή την Άρτεmicroη τους οποίους εκτελούσε χορός ανδρών στους ναούς και στις θυσίες υπορχήmicroατα ύmicroνοι και αυτοί προς τιmicroήν του Απόλλωνα προσόδια τραγούδια microε συνοδεία αυλού κατά τη microετάβαση στους ναούς εmicroβατήρια ρυθmicroικά τραγούδια των Δωριέων προς τιmicroήν του Άρη παρθένια υmicroέναιοι και επιθαλάmicroια ωραία τραγούδια του γάmicroου που χορεύονταν από αγόρια και κορίτσια σκόλια παροίνια εγκώmicroια και επίνικοι microε ανάλογο περιεχόmicroενο τέλος διθύραmicroβοι ύmicroνοι και χοροί προς τιmicroήν του Διονύσου Από τους διθυράmicroβους θα προέλθουν όπως θα δούmicroε τα πρώτα σπέρmicroατα του δράmicroατοςΠρώτος αντιπρόσωπος του χορικού άσmicroατος αναφέρεται ο Αλκmicroάν αν και ένας άλλος ποιητής ο Αρίων από τη Μήθυmicroνα της Λέσβου προβάλλει συγχρόνως microε αυτόνΟ Αλκmicroάν καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας και έζησε τον 7ο αιώνα πΧ Παρα-δίδεται ότι στον πόλεmicroο της πατρίδας του microε τους Κιmicromicroερίους αιχmicroαλωτίστηκε και microεταφέρθηκε στη Σπάρτη όπου και πουλήθηκε ως δούλος Ίσως γιrsquo αυτό οι αρχαίες πηγές τον φέρουν Λάκωνα από τη Μεσσόα της Λακωνίας Ο Αλκmicroάν θεωρείται από τους microεγάλους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας Η ποίησή του ήταν συγκεντρωmicroένη σε έξι βιβλία από τα οποία τα δύο περιείχαν παρθένια Τα κορίτσια της Σπάρτης microε την ανδρική αγωγή που λάβαιναν εκτελούσαν αυτά τα χορικά άσmicroατα των οποίων ο Αλκmicroάν ήταν ο συνθέτης και χοροδιδάσκαλος Σε αυτά τα ποιήmicroατα πολλά κορίτσια του χορού ανοίγουν διάλογο microε τον ποιητή ενώ εκείνος κάνει ιδιαίτερη φιλοφρόνηση στην κορυφαία του χορού την όmicroορφη ΑγησιχόραΗ ποίηση του Αλκmicroάνα συνδυάζει την ιωνική χάρη microε τη δωρική βαρύτητα Οι στίχοι είναι βραχείς οι στροφές microικρές και η διάλεκτος δωρική αλλά microε πολλά αιολικά στοι-

Η ποίηση του Ανακρέοντα χαρα-κτηρίζεται για την άρτια τεχνική

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 7: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

για τη συνεργασία των πολιτών ώστε να αποφευχθούν οι αιmicroατοχυσίες και να microη στε-ρηθεί η πόλη-κράτος πολλῶν ἀνδρῶν Ευρισκόmicroενος ανάmicroεσα στις αντιmicroαχόmicroενες πολι-τικές microερίδες ὡς λύκος ἐν κυσίν πολλήσιν (= σαν λύκος ανάmicroεσα σε πολλούς σκύλους) πίστευε πως η δικαιοσύνη στο τέλος κάθε προσπάθειας θριαmicroβεύει Η ειλικρίνεια η έmicroπνευση και η σαφήνεια ήταν τα γνωρίσmicroατα της ποίησης του ΣόλωναΟ σηmicroαντικότερος ποιητής της γνωmicroικής ελεγειακής ποίησης είναι ο Θέογνις από τα Μέγαρα (545-492 πΧ) Άνηκε στην τάξη των αριστοκρατών και υπήρξε θύmicroα του εmicroφυλίου πολέmicroου από τον οποίο σπαράσσονταν τα Μέγαρα τον 6ο αιώνα πΧ Στον Θέογνη έχει αποδοθεί microία συλλογή από 1390 ελεγειακούς στίχους microε περιεχόmicroενο ηθικό συmicroποσιακό και ερωτικό Σήmicroερα η έρευνα δέχεται ότι πολλοί από τους στίχους αυτούς δεν ανήκουν στον Θέογνη αλλά είναι ανθολογία από ποιητές που έζησαν πριν απrsquo αυτόν και έως τα microέσα του 5ου αιώνα πΧ Γιrsquo αυτό και τη συλλογή αυτή την ονοmicroάζουmicroε Θεογνίδεια Τις ελεγείες του ο ποιητής τις απευθύνει σε κάποιον ευγενή νέο τον Κύρνο τον Πολυπαΐδη τον οποίο συmicroβουλεύει microε βάση τις παραδοσιακές ηθικές αντιλήψεις των αριστοκρατών Χαρακτηριστικά των Θεογνιδείων είναι η λεπτή ευαισθησία η απλή και ζωηρή έκφραση η ακρίβεια στην περιγραφή και η ζωηρότητα των εικόνων Αυτά φανερώνουν πηγαία έmicroπνευση και αξιόλογη τέχνηΜε τον Φωκυλίδη από τη Μίλητο (microέσα 6ου αιώνα πΧ) κλείνει ο κύκλος των γνωmicroικών ελεγειακών ποιητών Ωστόσο για τον ποιητή αυτόν ελάχιστα γνωρίζουmicroε αν και ήταν σύγχρονος του Θέογνη Οι στίχοι του θυmicroίζουν την ποίηση του Ησίοδου από τον οποίο όπως φαίνεται επηρεάστηκε σηmicroαντικά

Ο ίαmicroβος Η ιαmicroβική ποίηση έχει ρυθmicroό ανάλαφρο πεταχτό και παιγνιώδη γιrsquo αυτό και οι στί-χοι αυτοί τέθηκαν στην υπηρεσία της λαϊκής σάτιρας Οι ίαmicroβοι δηλαδή ήταν λαϊκά τραγούδια γεmicroάτα αστεία και πειράγmicroατα Ωστόσο οι ιαmicroβογράφοι ποιητές microε τους δηκτικούς στίχους τους επιχείρησαν να θίξουν κοινωνικά και πολιτικά προβλήmicroατα ή να καυτηριάσουν ελαττώmicroατα του λαού ή και επωνύmicroων πολιτώνΟ Αρχίλοχος από την Πάρο (αrsquo microισό του 7ου αιώνα πΧ) ήταν ο πρώτος microεγάλος ιαmicro-βογράφος που κατόρθωσε να εκφράσει microε απαράmicroιλλη δύναmicroη τα ανθρώπινα πάθη σε όλη τους την έκταση από τον έρωτα έως τον σαρκασmicroό και το microίσος Ο πατέρας του

Ο Αρχίλοχος ο Πάριος κυρι-ότερος εκφραστής της ιαmicroβι-

ο Τελεσικλής ήταν ευγενής αλλά η microητέρα του ήταν δούλη Ο ίδιος αναγκάστηκε από τη φτώχεια του να φύγει από την Πάρο και να εγκατασταθεί στη Θάσο την αποικία των Παρίων Άνθρωπος microε δύσκολο χαρακτήρα ο Αρχίλοχος ασχολήθηκε άλλοτε microε την εξόρυξη χρυσού στη Θάσο και άλλοτε microε τον πόλεmicroο Σε microια εκστρατεία εναντίον των Θρακών Σαΐων έγινε ρίψασπις (πέταξε την ασπίδα) για να σωθεί γεγονός για το οποίο διασκεδάζει microε ύφος αντιηρωικό σε microία ελεγεία του Επιστρέφοντας στην Πάρο microνηστεύθηκε τη Νεοβούλη αλλά ο πατέρας της Λυκάmicroβης διέλυσε για άγνωστο λόγο τη microνηστεία Τότε ο Αρχίλοχος καταφέρθηκε εναντίον της οικογένειας της Νεοβούλης microε τέτοιους σαρκαστικούς ιάmicroβους ώστε κατά την παράδοση ολόκληρη η οικογένεια αυτοκτόνησε Ο ποιητής σκοτώθηκε σε microια microάχη εναντίον των ΝαξίωνΟι ιαmicroβικοί στίχοι του Αρχίλοχου έχουν χαρακτήρα πολύ προσωπικό ζωντανό και απαλλαγmicroένο από κάθε συmicroβατικότητα Ως δηmicroιουργός της λαϊκής σάτιρας δεν διστά-ζει microε καταπληκτική αθυροστοmicroία να χλευάσει τους πάντες Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τον ποιητή και τον έβαζαν πλάι στον Όmicroηρο Στη Γραmicromicroατολογία φέρεται ως ο αντιπρό-σωπος της αρχαίας ρεαλιστικής ποίησης και ως ο πρώτος laquoποιητής του microίσουςraquo στον δυτικό κόσmicroοΟ Σηmicroωνίδης ο Αmicroοργινός (διαφορετικός από τον Σιmicroωνίδη τον Κείο) έζησε τον 7ο αιώνα πΧ και έγραψε ιάmicroβους και ελεγείες Από ένα microακροσκελές ιαmicroβικό ποίηmicroα που microας διέσωσε το Ανθολόγιο του Στοβαίου διαπιστώνουmicroε ότι η σάτιρα του Σηmicroωνίδη περνάει από το προσωπικό επίπεδο στους ανθρώπινους τύπους σαν εκείνους που διακωmicroωδούνται στη Νέα Αττική κωmicroωδία Ο ποιητής σατιρίζει σε αυτό εννέα τύπους γυναικών κατατάσσοντάς τες σε τύπους που γεννήθηκαν από αντίστοιχα ζώα Για παράδειγmicroα ο τύπος της πονηρής γυναίκας προήλθε από την αλεπού της φιλάρεσκης από τον ίππο κλπ Μια γυναίκα microόνο προβάλλει ως ηθική και καλή αυτή που προήλθε από τη microέλισσαΜε τον Ιππώνακτα τον Εφέσιο που έζησε τον 6ο αιώνα πΧ η ιαmicroβική σάτιρα στρά-φηκε και πάλι προς το λαϊκό και το χυδαίο Ο ποιητής φαίνεται πως ήταν αριστοκρα-τικής καταγωγής αλλά κατέληξε να ζει στις Κλαζοmicroενές εξόριστος και πάmicroφτωχος Τα αποσπάσmicroατα από τους ιαmicroβικούς του στίχους που διασώθηκαν φανερώνουν ότι ο Ιππώναξ χρησιmicroοποιούσε λαϊκή γλώσσα ο στίχος του ήταν πολύ φροντισmicroένος και τα θέmicroατα της ποίησής του ήταν σκηνές του δρόmicroου

Η ωδή Η ωδή λεγόταν και microέλος και ο ποιητής microελοποιός Τα ποιήmicroατα αυτά γράφονταν για να τραγουδηθούν και εξέφραζαν τα ποικίλα και έντονα συναισθήmicroατα των δηmicroιουργών τους Πολλοί χαρακτηρίζουν την ωδή ως την κυρίως λυρική ποίηση και την ξεχωρίζουν από την ιαmicroβική και την ελεγειακή Η ωδή ως microελική ποίηση καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα από τους Αιολείς σε αντίθεση microε τη χορική που βρήκε πρόσφορο έδαφος στην επι-κράτεια των Δωριέων Οι αρχαίοι διέκριναν τρεις τύπους ωδικών ασmicroάτων τα ερωτικά τα συmicroποτικά και τα στασιωτικά (= πολεmicroικά)Ο Λέσβιος ποιητής Τέρπανδρος (microέσα του 7ου αιώνα πΧ) φαίνεται ότι καλλιέργησε σηmicroαντικά τον προσωπικό λυρισmicroό Ως τραγουδιστής και κιθαρωδός microετέτρεψε την τετράχορδη κιθάρα σε εννιχορδη και την έκανε γνωστή στους Σπαρτιάτες οι οποίοι τον προσκάλεσαν για να κατασιγάσει τα πολιτικά πάθηΟ Αλκαίος ανήκε στην αιολική αριστοκρατία της Λέσβου που αγαπούσε τον πλούτο είχε πάθος για την ελευθερία και στρεφόταν ιδιαίτερα προς τις χαρές της ζωής το κρασί και τον έρωτα Χρονολογικό πλαίσιο της ζωής του είναι ο 7ος αιώνας πΧ (microονα-δική ασφαλής χρονολογία είναι το 612 πΧ όταν φονεύτηκε ο τύραννος Μυρσίλος εναντίον του οποίου αγωνίστηκε ο ποιητής) Πήρε microέρος στον αγώνα των Λεσβίων εναντίον των Αθηναίων και σε κάποια φάση της microάχης πέταξε τα όπλα του για να σωθεί Όταν οι Μυτιληναίοι ανέδειξαν τον Πιττακό αισηmicroνήτη ο Αλκαίος στράφηκε εναντίον του Μετά τη νίκη των δηmicroοκρατικών ο Αλκαίος ως επιφανής αριστοκρατικός πήρε τον δρόmicroο της εξορίας Κατά την επιστροφή του φαίνεται ότι συmicroφιλιώθηκε microε τον Πιττακό και έζησε ήρεmicroα στο νησί έως το τέλος της ζωής τουΤα ποιήmicroατα του Αλκαίου ndashύmicroνοι στασιωτικά συmicroποτικά και ερωτικάndash χαρακτηρίζο-νται από τη ζωηρότητα και τη microεγαλοπρέπεια του λόγου Επίσης εντυπωσιάζουν η σαφήνεια των εικόνων και η ποιητική χάρη Η αλκαϊκή στροφή αποτελεί συmicroβολή στη λυρική ποίηση και φέρει τη σφραγίδα της υψηλής του ποίησης Για όλα αυτά οι Αλεξαν-δρινοί θεωρούσαν τον Αλκαίο ως το άριστο υπόδειγmicroα του προσωπικού λυρισmicroούΣχεδόν σύγχρονη του Αλκαίου ήταν και η Σαπφώ η οποία γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου αλλά πατρίδα της ήταν η Μυτιλήνη στην οποία έζησε και έδρασε Ανήκε στην αριστοκρατική τάξη γιrsquo αυτό και εξορίστηκε κατά το διάστηmicroα που επικράτησαν

Η υψηλή ποίηση του Αλκαίου εκφράζει microέσα από τη microεγαλο-

οι δηmicroοκρατικοί στη Λέσβο Από τον γάmicroο της microε τον πλούσιο Κερκώλα απέκτησε microία κόρη την Κλεΐδα την οποία η ποιήτρια αγαπούσε ιδιαίτερα Το σπίτι της Σαπ-φούς ήταν τόπος συγκέντρωσης των νέων γυναικών της Μυτιλήνης όπου διδάσκονταν microουσική και ποίηση Φαίνεται ότι τα microαθήmicroατα ήταν το τραγούδι ο χορός η λύρα και η απαγγελία ποιητικών έργων Τη διδασκαλία αναλάmicroβαναν ώριmicroες καλλιεργηmicroένες γυναίκες όπως ήταν η Γοργώ η Ανδροmicroέδα και η ίδια η Σαπφώ Το γεγονός αυτό σε συνδυασmicroό και microε ορισmicroένα τολmicroηρά ερωτικά της ποιήmicroατα έγινε αιτία να κατηγορηθεί

Ωδή στην Αφροδίτη

Πλουmicroιστόθρονη αθάνατη Αφροδίτητου Δία κόρη δολοπλόκα σε ικετεύωmicroε πίκρες Δέσποινα και βάσαναmicroη microου παιδεύεις την καρδιά

αλλά σιmicroά microου έλα αν κι άλλοτε ποτέακούγοντας από microακριά την προσευχή microουmicroε εισάκουσες και το παλάτιτου πατέρrsquo αφήνοντας ήρθες εδώ

αφού έζεψες το άρmicroα το χρυσόΚι ωραία γρήγορα σπουργίτια σε φέρανστη microαύρη γη από τον ουρανόχτυπώντας τα φτερά τους που σκίζαν τον αιθέρα

κι ήρθαν γοργά και συ microακαριστήmicroε χαmicroόγελο στην αθάνατη microορφήτι πάλι έπαθα microε ρώτησεςκαι γιατί πάλι σε καλώ

και τι προπάντων η τρελή καρδιά microουλαχταρά ποια λοιπόν να πείσω πάλιστη σαγήνη του έρωτά σου να microπλεχτείΠοια Σαπφώ σε βασανίζει

κι αν ακόmicroα σrsquo αποφεύγει γρήγορα κοντά σου θάρθεικι αν δε δέχεται τα δώρα όmicroως θα σου δώσει εκείνηκι αν αυτή δε σrsquo αγαπά γρήγορα θα σrsquo αγαπήσεικι αν ακόmicroα δεν το θέλει

Έλα κοντά microου τώρα εσύ και λύτρωσέ microεαπrsquo τις βασανιστικές τις έγνοιες κι όσα η καρδιά ποθείκάmicroε να πραγmicroατωθούν κι η ίδια συ έλα και γίνε σύmicromicroαχός microου

Ρώmicroας 1995 Σαπφώ (1911Β et D) σελ 112-115

για σχέσεις microε τα κορίτσια του κύκλου της Σήmicroερα όλα αυτά θεωρούνται επινοήσεις των αρχαίων κωmicroωδιογράφωνΟι συκοφαντίες κατά της ποιήτριας δεν επισκίασαν τη δόξα της Οι αρχαίοι την απο-κάλεσαν δέκατη Μούσα και οι Μυτιληναίοι microετά τον θάνατό της έκοψαν νοmicroίσmicroατα προς τιmicroήν της Τα ποιήmicroατά της ndashερωτικά επιθαλάmicroια και ύmicroνοιndash διακρίνονται για την αmicroεσότητα το αίσθηmicroα και το πάθος Και είναι χαρακτηριστικό ότι η ζωντάνια στην έκφραση και η θέρmicroη του αισθήmicroατος δεν παραχωρούν τη θέση τους ούτε για microια στιγmicroή στην ψυχρή λογική Η γλώσσα είναι απλή και ο στίχος οmicroαλός γλώσσα και ρυθmicroός του στίχου δηmicroιουργούν microουσικότητα Οι πλούσιες εικόνες από τη φύση οι παραβολές και οι παροmicroοιώσεις οι εmicroπνεύσεις της από την προσωπική της ζωή ndash όλα αυτά κάνουν την ποίησή της ανώτερη από την ποίηση του Αλκαίου λεπτότατη και συγκινητικήΤην πηγαία και αυθόρmicroητη έmicroπνευση του Αλκαίου και της Σαπφούς δεν βρίσκουmicroε στον Ανακρέοντα τον Τήιο (= από την Τέω της Μικράς Ασίας) ο οποίος έζησε στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ Ο Ανακρέων έγραψε στην ιωνική διάλεκτο και τα τραγούδια του απηχούν τη χαρά της ζωής των συmicroποσίων και του έρωτα Ο ποιητής ταξίδευε συχνά και προσάρmicroοζε τα ποιήmicroατά του ανάλογα microε τις συνθήκες που αντιmicroετώπιζε στο περι-βάλλον των αρχόντων που τον φιλοξενούσαν Εγκατέλειψε την πατρίδα του εξαιτίας της επιδροmicroής των Περσών και ήρθε στα Άβδηρα Κατόπιν επισκέφτηκε τον τύραννο Πολυκράτη στη Σάmicroο και στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα microε πρόσκληση του Ιππάρχου Τέλος έζησε και στη Θεσσαλία στην αυλή των Αλεναδών Γέρος πια 85 ετών γύρισε στην πατρίδα του και πέθανεΗ ποίηση του Ανακρέοντα διακρίνεται πιο πολύ για την τέχνη της παρά για την ένταση και το πάθος Ο πόλεmicroος η πολιτική η φιλοσοφία της ζωής δεν ενδιέφεραν πιο πολύ γοητευόταν από τη microυθολογία και τα συνηθισmicroένα περιστατικά της καθηmicroερινής ζωής Η τέχνη του Ανακρέοντα επηρέασε τους φιλολόγους της Αλεξανδρινής εποχής γιrsquo αυτό και τον τύπο της λεσβιακής ωδής τον ονόmicroασαν ανακρεόντειο σε αντίθεση προς την Πινδαρική ωδή Πάντως τα φερόmicroενα στην Παλατινή Ανθολογία ως Ανακρεόντεια ποιήmicroατα δεν ανήκουν στον Ανακρέοντα αλλά είναι έργα των Αλεξανδρινών και των microεταγενεστέρων

Η Σαπφώ από τη Μυτιλήνη ονοmicroάστηκε microετά το θάνατό

Χορική ποίηση και δράmicroαΗ χορική ποίηση εξωτερικεύει τα οmicroαδικά συναισθήmicroατα του λαού στις microεγάλες εκδη-λώσεις της αρχαίας πόλης Σε αυτές τις εκδηλώσεις οmicroάδων πολιτών δηλαδή χοροί microε ρυθmicroικές κινήσεις και microε συνοδεία microουσικής υmicroνούσαν τους θεούς και τους ήρωές τους Διάλεκτος της χορικής ποίησης ήταν κυρίως η δωρική αφού κέντρο της ήταν η Σπάρτη και οι αποικίες της Ενώ όmicroως τα πρώτα θέmicroατα αυτής της ποίησης ήταν θρη-σκευτικά και ηρωικά αργότερα η χορική ποίηση κάλυψε θεmicroατικά όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου Ανάλογα λοιπόν microε το περιεχόmicroενο τα χορικά άσmicroατα ήταν παιά-νες ύmicroνοι δηλαδή προς τον Απόλλωνα ή την Άρτεmicroη τους οποίους εκτελούσε χορός ανδρών στους ναούς και στις θυσίες υπορχήmicroατα ύmicroνοι και αυτοί προς τιmicroήν του Απόλλωνα προσόδια τραγούδια microε συνοδεία αυλού κατά τη microετάβαση στους ναούς εmicroβατήρια ρυθmicroικά τραγούδια των Δωριέων προς τιmicroήν του Άρη παρθένια υmicroέναιοι και επιθαλάmicroια ωραία τραγούδια του γάmicroου που χορεύονταν από αγόρια και κορίτσια σκόλια παροίνια εγκώmicroια και επίνικοι microε ανάλογο περιεχόmicroενο τέλος διθύραmicroβοι ύmicroνοι και χοροί προς τιmicroήν του Διονύσου Από τους διθυράmicroβους θα προέλθουν όπως θα δούmicroε τα πρώτα σπέρmicroατα του δράmicroατοςΠρώτος αντιπρόσωπος του χορικού άσmicroατος αναφέρεται ο Αλκmicroάν αν και ένας άλλος ποιητής ο Αρίων από τη Μήθυmicroνα της Λέσβου προβάλλει συγχρόνως microε αυτόνΟ Αλκmicroάν καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας και έζησε τον 7ο αιώνα πΧ Παρα-δίδεται ότι στον πόλεmicroο της πατρίδας του microε τους Κιmicromicroερίους αιχmicroαλωτίστηκε και microεταφέρθηκε στη Σπάρτη όπου και πουλήθηκε ως δούλος Ίσως γιrsquo αυτό οι αρχαίες πηγές τον φέρουν Λάκωνα από τη Μεσσόα της Λακωνίας Ο Αλκmicroάν θεωρείται από τους microεγάλους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας Η ποίησή του ήταν συγκεντρωmicroένη σε έξι βιβλία από τα οποία τα δύο περιείχαν παρθένια Τα κορίτσια της Σπάρτης microε την ανδρική αγωγή που λάβαιναν εκτελούσαν αυτά τα χορικά άσmicroατα των οποίων ο Αλκmicroάν ήταν ο συνθέτης και χοροδιδάσκαλος Σε αυτά τα ποιήmicroατα πολλά κορίτσια του χορού ανοίγουν διάλογο microε τον ποιητή ενώ εκείνος κάνει ιδιαίτερη φιλοφρόνηση στην κορυφαία του χορού την όmicroορφη ΑγησιχόραΗ ποίηση του Αλκmicroάνα συνδυάζει την ιωνική χάρη microε τη δωρική βαρύτητα Οι στίχοι είναι βραχείς οι στροφές microικρές και η διάλεκτος δωρική αλλά microε πολλά αιολικά στοι-

Η ποίηση του Ανακρέοντα χαρα-κτηρίζεται για την άρτια τεχνική

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 8: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

ο Τελεσικλής ήταν ευγενής αλλά η microητέρα του ήταν δούλη Ο ίδιος αναγκάστηκε από τη φτώχεια του να φύγει από την Πάρο και να εγκατασταθεί στη Θάσο την αποικία των Παρίων Άνθρωπος microε δύσκολο χαρακτήρα ο Αρχίλοχος ασχολήθηκε άλλοτε microε την εξόρυξη χρυσού στη Θάσο και άλλοτε microε τον πόλεmicroο Σε microια εκστρατεία εναντίον των Θρακών Σαΐων έγινε ρίψασπις (πέταξε την ασπίδα) για να σωθεί γεγονός για το οποίο διασκεδάζει microε ύφος αντιηρωικό σε microία ελεγεία του Επιστρέφοντας στην Πάρο microνηστεύθηκε τη Νεοβούλη αλλά ο πατέρας της Λυκάmicroβης διέλυσε για άγνωστο λόγο τη microνηστεία Τότε ο Αρχίλοχος καταφέρθηκε εναντίον της οικογένειας της Νεοβούλης microε τέτοιους σαρκαστικούς ιάmicroβους ώστε κατά την παράδοση ολόκληρη η οικογένεια αυτοκτόνησε Ο ποιητής σκοτώθηκε σε microια microάχη εναντίον των ΝαξίωνΟι ιαmicroβικοί στίχοι του Αρχίλοχου έχουν χαρακτήρα πολύ προσωπικό ζωντανό και απαλλαγmicroένο από κάθε συmicroβατικότητα Ως δηmicroιουργός της λαϊκής σάτιρας δεν διστά-ζει microε καταπληκτική αθυροστοmicroία να χλευάσει τους πάντες Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τον ποιητή και τον έβαζαν πλάι στον Όmicroηρο Στη Γραmicromicroατολογία φέρεται ως ο αντιπρό-σωπος της αρχαίας ρεαλιστικής ποίησης και ως ο πρώτος laquoποιητής του microίσουςraquo στον δυτικό κόσmicroοΟ Σηmicroωνίδης ο Αmicroοργινός (διαφορετικός από τον Σιmicroωνίδη τον Κείο) έζησε τον 7ο αιώνα πΧ και έγραψε ιάmicroβους και ελεγείες Από ένα microακροσκελές ιαmicroβικό ποίηmicroα που microας διέσωσε το Ανθολόγιο του Στοβαίου διαπιστώνουmicroε ότι η σάτιρα του Σηmicroωνίδη περνάει από το προσωπικό επίπεδο στους ανθρώπινους τύπους σαν εκείνους που διακωmicroωδούνται στη Νέα Αττική κωmicroωδία Ο ποιητής σατιρίζει σε αυτό εννέα τύπους γυναικών κατατάσσοντάς τες σε τύπους που γεννήθηκαν από αντίστοιχα ζώα Για παράδειγmicroα ο τύπος της πονηρής γυναίκας προήλθε από την αλεπού της φιλάρεσκης από τον ίππο κλπ Μια γυναίκα microόνο προβάλλει ως ηθική και καλή αυτή που προήλθε από τη microέλισσαΜε τον Ιππώνακτα τον Εφέσιο που έζησε τον 6ο αιώνα πΧ η ιαmicroβική σάτιρα στρά-φηκε και πάλι προς το λαϊκό και το χυδαίο Ο ποιητής φαίνεται πως ήταν αριστοκρα-τικής καταγωγής αλλά κατέληξε να ζει στις Κλαζοmicroενές εξόριστος και πάmicroφτωχος Τα αποσπάσmicroατα από τους ιαmicroβικούς του στίχους που διασώθηκαν φανερώνουν ότι ο Ιππώναξ χρησιmicroοποιούσε λαϊκή γλώσσα ο στίχος του ήταν πολύ φροντισmicroένος και τα θέmicroατα της ποίησής του ήταν σκηνές του δρόmicroου

Η ωδή Η ωδή λεγόταν και microέλος και ο ποιητής microελοποιός Τα ποιήmicroατα αυτά γράφονταν για να τραγουδηθούν και εξέφραζαν τα ποικίλα και έντονα συναισθήmicroατα των δηmicroιουργών τους Πολλοί χαρακτηρίζουν την ωδή ως την κυρίως λυρική ποίηση και την ξεχωρίζουν από την ιαmicroβική και την ελεγειακή Η ωδή ως microελική ποίηση καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα από τους Αιολείς σε αντίθεση microε τη χορική που βρήκε πρόσφορο έδαφος στην επι-κράτεια των Δωριέων Οι αρχαίοι διέκριναν τρεις τύπους ωδικών ασmicroάτων τα ερωτικά τα συmicroποτικά και τα στασιωτικά (= πολεmicroικά)Ο Λέσβιος ποιητής Τέρπανδρος (microέσα του 7ου αιώνα πΧ) φαίνεται ότι καλλιέργησε σηmicroαντικά τον προσωπικό λυρισmicroό Ως τραγουδιστής και κιθαρωδός microετέτρεψε την τετράχορδη κιθάρα σε εννιχορδη και την έκανε γνωστή στους Σπαρτιάτες οι οποίοι τον προσκάλεσαν για να κατασιγάσει τα πολιτικά πάθηΟ Αλκαίος ανήκε στην αιολική αριστοκρατία της Λέσβου που αγαπούσε τον πλούτο είχε πάθος για την ελευθερία και στρεφόταν ιδιαίτερα προς τις χαρές της ζωής το κρασί και τον έρωτα Χρονολογικό πλαίσιο της ζωής του είναι ο 7ος αιώνας πΧ (microονα-δική ασφαλής χρονολογία είναι το 612 πΧ όταν φονεύτηκε ο τύραννος Μυρσίλος εναντίον του οποίου αγωνίστηκε ο ποιητής) Πήρε microέρος στον αγώνα των Λεσβίων εναντίον των Αθηναίων και σε κάποια φάση της microάχης πέταξε τα όπλα του για να σωθεί Όταν οι Μυτιληναίοι ανέδειξαν τον Πιττακό αισηmicroνήτη ο Αλκαίος στράφηκε εναντίον του Μετά τη νίκη των δηmicroοκρατικών ο Αλκαίος ως επιφανής αριστοκρατικός πήρε τον δρόmicroο της εξορίας Κατά την επιστροφή του φαίνεται ότι συmicroφιλιώθηκε microε τον Πιττακό και έζησε ήρεmicroα στο νησί έως το τέλος της ζωής τουΤα ποιήmicroατα του Αλκαίου ndashύmicroνοι στασιωτικά συmicroποτικά και ερωτικάndash χαρακτηρίζο-νται από τη ζωηρότητα και τη microεγαλοπρέπεια του λόγου Επίσης εντυπωσιάζουν η σαφήνεια των εικόνων και η ποιητική χάρη Η αλκαϊκή στροφή αποτελεί συmicroβολή στη λυρική ποίηση και φέρει τη σφραγίδα της υψηλής του ποίησης Για όλα αυτά οι Αλεξαν-δρινοί θεωρούσαν τον Αλκαίο ως το άριστο υπόδειγmicroα του προσωπικού λυρισmicroούΣχεδόν σύγχρονη του Αλκαίου ήταν και η Σαπφώ η οποία γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου αλλά πατρίδα της ήταν η Μυτιλήνη στην οποία έζησε και έδρασε Ανήκε στην αριστοκρατική τάξη γιrsquo αυτό και εξορίστηκε κατά το διάστηmicroα που επικράτησαν

Η υψηλή ποίηση του Αλκαίου εκφράζει microέσα από τη microεγαλο-

οι δηmicroοκρατικοί στη Λέσβο Από τον γάmicroο της microε τον πλούσιο Κερκώλα απέκτησε microία κόρη την Κλεΐδα την οποία η ποιήτρια αγαπούσε ιδιαίτερα Το σπίτι της Σαπ-φούς ήταν τόπος συγκέντρωσης των νέων γυναικών της Μυτιλήνης όπου διδάσκονταν microουσική και ποίηση Φαίνεται ότι τα microαθήmicroατα ήταν το τραγούδι ο χορός η λύρα και η απαγγελία ποιητικών έργων Τη διδασκαλία αναλάmicroβαναν ώριmicroες καλλιεργηmicroένες γυναίκες όπως ήταν η Γοργώ η Ανδροmicroέδα και η ίδια η Σαπφώ Το γεγονός αυτό σε συνδυασmicroό και microε ορισmicroένα τολmicroηρά ερωτικά της ποιήmicroατα έγινε αιτία να κατηγορηθεί

Ωδή στην Αφροδίτη

Πλουmicroιστόθρονη αθάνατη Αφροδίτητου Δία κόρη δολοπλόκα σε ικετεύωmicroε πίκρες Δέσποινα και βάσαναmicroη microου παιδεύεις την καρδιά

αλλά σιmicroά microου έλα αν κι άλλοτε ποτέακούγοντας από microακριά την προσευχή microουmicroε εισάκουσες και το παλάτιτου πατέρrsquo αφήνοντας ήρθες εδώ

αφού έζεψες το άρmicroα το χρυσόΚι ωραία γρήγορα σπουργίτια σε φέρανστη microαύρη γη από τον ουρανόχτυπώντας τα φτερά τους που σκίζαν τον αιθέρα

κι ήρθαν γοργά και συ microακαριστήmicroε χαmicroόγελο στην αθάνατη microορφήτι πάλι έπαθα microε ρώτησεςκαι γιατί πάλι σε καλώ

και τι προπάντων η τρελή καρδιά microουλαχταρά ποια λοιπόν να πείσω πάλιστη σαγήνη του έρωτά σου να microπλεχτείΠοια Σαπφώ σε βασανίζει

κι αν ακόmicroα σrsquo αποφεύγει γρήγορα κοντά σου θάρθεικι αν δε δέχεται τα δώρα όmicroως θα σου δώσει εκείνηκι αν αυτή δε σrsquo αγαπά γρήγορα θα σrsquo αγαπήσεικι αν ακόmicroα δεν το θέλει

Έλα κοντά microου τώρα εσύ και λύτρωσέ microεαπrsquo τις βασανιστικές τις έγνοιες κι όσα η καρδιά ποθείκάmicroε να πραγmicroατωθούν κι η ίδια συ έλα και γίνε σύmicromicroαχός microου

Ρώmicroας 1995 Σαπφώ (1911Β et D) σελ 112-115

για σχέσεις microε τα κορίτσια του κύκλου της Σήmicroερα όλα αυτά θεωρούνται επινοήσεις των αρχαίων κωmicroωδιογράφωνΟι συκοφαντίες κατά της ποιήτριας δεν επισκίασαν τη δόξα της Οι αρχαίοι την απο-κάλεσαν δέκατη Μούσα και οι Μυτιληναίοι microετά τον θάνατό της έκοψαν νοmicroίσmicroατα προς τιmicroήν της Τα ποιήmicroατά της ndashερωτικά επιθαλάmicroια και ύmicroνοιndash διακρίνονται για την αmicroεσότητα το αίσθηmicroα και το πάθος Και είναι χαρακτηριστικό ότι η ζωντάνια στην έκφραση και η θέρmicroη του αισθήmicroατος δεν παραχωρούν τη θέση τους ούτε για microια στιγmicroή στην ψυχρή λογική Η γλώσσα είναι απλή και ο στίχος οmicroαλός γλώσσα και ρυθmicroός του στίχου δηmicroιουργούν microουσικότητα Οι πλούσιες εικόνες από τη φύση οι παραβολές και οι παροmicroοιώσεις οι εmicroπνεύσεις της από την προσωπική της ζωή ndash όλα αυτά κάνουν την ποίησή της ανώτερη από την ποίηση του Αλκαίου λεπτότατη και συγκινητικήΤην πηγαία και αυθόρmicroητη έmicroπνευση του Αλκαίου και της Σαπφούς δεν βρίσκουmicroε στον Ανακρέοντα τον Τήιο (= από την Τέω της Μικράς Ασίας) ο οποίος έζησε στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ Ο Ανακρέων έγραψε στην ιωνική διάλεκτο και τα τραγούδια του απηχούν τη χαρά της ζωής των συmicroποσίων και του έρωτα Ο ποιητής ταξίδευε συχνά και προσάρmicroοζε τα ποιήmicroατά του ανάλογα microε τις συνθήκες που αντιmicroετώπιζε στο περι-βάλλον των αρχόντων που τον φιλοξενούσαν Εγκατέλειψε την πατρίδα του εξαιτίας της επιδροmicroής των Περσών και ήρθε στα Άβδηρα Κατόπιν επισκέφτηκε τον τύραννο Πολυκράτη στη Σάmicroο και στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα microε πρόσκληση του Ιππάρχου Τέλος έζησε και στη Θεσσαλία στην αυλή των Αλεναδών Γέρος πια 85 ετών γύρισε στην πατρίδα του και πέθανεΗ ποίηση του Ανακρέοντα διακρίνεται πιο πολύ για την τέχνη της παρά για την ένταση και το πάθος Ο πόλεmicroος η πολιτική η φιλοσοφία της ζωής δεν ενδιέφεραν πιο πολύ γοητευόταν από τη microυθολογία και τα συνηθισmicroένα περιστατικά της καθηmicroερινής ζωής Η τέχνη του Ανακρέοντα επηρέασε τους φιλολόγους της Αλεξανδρινής εποχής γιrsquo αυτό και τον τύπο της λεσβιακής ωδής τον ονόmicroασαν ανακρεόντειο σε αντίθεση προς την Πινδαρική ωδή Πάντως τα φερόmicroενα στην Παλατινή Ανθολογία ως Ανακρεόντεια ποιήmicroατα δεν ανήκουν στον Ανακρέοντα αλλά είναι έργα των Αλεξανδρινών και των microεταγενεστέρων

Η Σαπφώ από τη Μυτιλήνη ονοmicroάστηκε microετά το θάνατό

Χορική ποίηση και δράmicroαΗ χορική ποίηση εξωτερικεύει τα οmicroαδικά συναισθήmicroατα του λαού στις microεγάλες εκδη-λώσεις της αρχαίας πόλης Σε αυτές τις εκδηλώσεις οmicroάδων πολιτών δηλαδή χοροί microε ρυθmicroικές κινήσεις και microε συνοδεία microουσικής υmicroνούσαν τους θεούς και τους ήρωές τους Διάλεκτος της χορικής ποίησης ήταν κυρίως η δωρική αφού κέντρο της ήταν η Σπάρτη και οι αποικίες της Ενώ όmicroως τα πρώτα θέmicroατα αυτής της ποίησης ήταν θρη-σκευτικά και ηρωικά αργότερα η χορική ποίηση κάλυψε θεmicroατικά όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου Ανάλογα λοιπόν microε το περιεχόmicroενο τα χορικά άσmicroατα ήταν παιά-νες ύmicroνοι δηλαδή προς τον Απόλλωνα ή την Άρτεmicroη τους οποίους εκτελούσε χορός ανδρών στους ναούς και στις θυσίες υπορχήmicroατα ύmicroνοι και αυτοί προς τιmicroήν του Απόλλωνα προσόδια τραγούδια microε συνοδεία αυλού κατά τη microετάβαση στους ναούς εmicroβατήρια ρυθmicroικά τραγούδια των Δωριέων προς τιmicroήν του Άρη παρθένια υmicroέναιοι και επιθαλάmicroια ωραία τραγούδια του γάmicroου που χορεύονταν από αγόρια και κορίτσια σκόλια παροίνια εγκώmicroια και επίνικοι microε ανάλογο περιεχόmicroενο τέλος διθύραmicroβοι ύmicroνοι και χοροί προς τιmicroήν του Διονύσου Από τους διθυράmicroβους θα προέλθουν όπως θα δούmicroε τα πρώτα σπέρmicroατα του δράmicroατοςΠρώτος αντιπρόσωπος του χορικού άσmicroατος αναφέρεται ο Αλκmicroάν αν και ένας άλλος ποιητής ο Αρίων από τη Μήθυmicroνα της Λέσβου προβάλλει συγχρόνως microε αυτόνΟ Αλκmicroάν καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας και έζησε τον 7ο αιώνα πΧ Παρα-δίδεται ότι στον πόλεmicroο της πατρίδας του microε τους Κιmicromicroερίους αιχmicroαλωτίστηκε και microεταφέρθηκε στη Σπάρτη όπου και πουλήθηκε ως δούλος Ίσως γιrsquo αυτό οι αρχαίες πηγές τον φέρουν Λάκωνα από τη Μεσσόα της Λακωνίας Ο Αλκmicroάν θεωρείται από τους microεγάλους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας Η ποίησή του ήταν συγκεντρωmicroένη σε έξι βιβλία από τα οποία τα δύο περιείχαν παρθένια Τα κορίτσια της Σπάρτης microε την ανδρική αγωγή που λάβαιναν εκτελούσαν αυτά τα χορικά άσmicroατα των οποίων ο Αλκmicroάν ήταν ο συνθέτης και χοροδιδάσκαλος Σε αυτά τα ποιήmicroατα πολλά κορίτσια του χορού ανοίγουν διάλογο microε τον ποιητή ενώ εκείνος κάνει ιδιαίτερη φιλοφρόνηση στην κορυφαία του χορού την όmicroορφη ΑγησιχόραΗ ποίηση του Αλκmicroάνα συνδυάζει την ιωνική χάρη microε τη δωρική βαρύτητα Οι στίχοι είναι βραχείς οι στροφές microικρές και η διάλεκτος δωρική αλλά microε πολλά αιολικά στοι-

Η ποίηση του Ανακρέοντα χαρα-κτηρίζεται για την άρτια τεχνική

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 9: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

Η ωδή Η ωδή λεγόταν και microέλος και ο ποιητής microελοποιός Τα ποιήmicroατα αυτά γράφονταν για να τραγουδηθούν και εξέφραζαν τα ποικίλα και έντονα συναισθήmicroατα των δηmicroιουργών τους Πολλοί χαρακτηρίζουν την ωδή ως την κυρίως λυρική ποίηση και την ξεχωρίζουν από την ιαmicroβική και την ελεγειακή Η ωδή ως microελική ποίηση καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα από τους Αιολείς σε αντίθεση microε τη χορική που βρήκε πρόσφορο έδαφος στην επι-κράτεια των Δωριέων Οι αρχαίοι διέκριναν τρεις τύπους ωδικών ασmicroάτων τα ερωτικά τα συmicroποτικά και τα στασιωτικά (= πολεmicroικά)Ο Λέσβιος ποιητής Τέρπανδρος (microέσα του 7ου αιώνα πΧ) φαίνεται ότι καλλιέργησε σηmicroαντικά τον προσωπικό λυρισmicroό Ως τραγουδιστής και κιθαρωδός microετέτρεψε την τετράχορδη κιθάρα σε εννιχορδη και την έκανε γνωστή στους Σπαρτιάτες οι οποίοι τον προσκάλεσαν για να κατασιγάσει τα πολιτικά πάθηΟ Αλκαίος ανήκε στην αιολική αριστοκρατία της Λέσβου που αγαπούσε τον πλούτο είχε πάθος για την ελευθερία και στρεφόταν ιδιαίτερα προς τις χαρές της ζωής το κρασί και τον έρωτα Χρονολογικό πλαίσιο της ζωής του είναι ο 7ος αιώνας πΧ (microονα-δική ασφαλής χρονολογία είναι το 612 πΧ όταν φονεύτηκε ο τύραννος Μυρσίλος εναντίον του οποίου αγωνίστηκε ο ποιητής) Πήρε microέρος στον αγώνα των Λεσβίων εναντίον των Αθηναίων και σε κάποια φάση της microάχης πέταξε τα όπλα του για να σωθεί Όταν οι Μυτιληναίοι ανέδειξαν τον Πιττακό αισηmicroνήτη ο Αλκαίος στράφηκε εναντίον του Μετά τη νίκη των δηmicroοκρατικών ο Αλκαίος ως επιφανής αριστοκρατικός πήρε τον δρόmicroο της εξορίας Κατά την επιστροφή του φαίνεται ότι συmicroφιλιώθηκε microε τον Πιττακό και έζησε ήρεmicroα στο νησί έως το τέλος της ζωής τουΤα ποιήmicroατα του Αλκαίου ndashύmicroνοι στασιωτικά συmicroποτικά και ερωτικάndash χαρακτηρίζο-νται από τη ζωηρότητα και τη microεγαλοπρέπεια του λόγου Επίσης εντυπωσιάζουν η σαφήνεια των εικόνων και η ποιητική χάρη Η αλκαϊκή στροφή αποτελεί συmicroβολή στη λυρική ποίηση και φέρει τη σφραγίδα της υψηλής του ποίησης Για όλα αυτά οι Αλεξαν-δρινοί θεωρούσαν τον Αλκαίο ως το άριστο υπόδειγmicroα του προσωπικού λυρισmicroούΣχεδόν σύγχρονη του Αλκαίου ήταν και η Σαπφώ η οποία γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου αλλά πατρίδα της ήταν η Μυτιλήνη στην οποία έζησε και έδρασε Ανήκε στην αριστοκρατική τάξη γιrsquo αυτό και εξορίστηκε κατά το διάστηmicroα που επικράτησαν

Η υψηλή ποίηση του Αλκαίου εκφράζει microέσα από τη microεγαλο-

οι δηmicroοκρατικοί στη Λέσβο Από τον γάmicroο της microε τον πλούσιο Κερκώλα απέκτησε microία κόρη την Κλεΐδα την οποία η ποιήτρια αγαπούσε ιδιαίτερα Το σπίτι της Σαπ-φούς ήταν τόπος συγκέντρωσης των νέων γυναικών της Μυτιλήνης όπου διδάσκονταν microουσική και ποίηση Φαίνεται ότι τα microαθήmicroατα ήταν το τραγούδι ο χορός η λύρα και η απαγγελία ποιητικών έργων Τη διδασκαλία αναλάmicroβαναν ώριmicroες καλλιεργηmicroένες γυναίκες όπως ήταν η Γοργώ η Ανδροmicroέδα και η ίδια η Σαπφώ Το γεγονός αυτό σε συνδυασmicroό και microε ορισmicroένα τολmicroηρά ερωτικά της ποιήmicroατα έγινε αιτία να κατηγορηθεί

Ωδή στην Αφροδίτη

Πλουmicroιστόθρονη αθάνατη Αφροδίτητου Δία κόρη δολοπλόκα σε ικετεύωmicroε πίκρες Δέσποινα και βάσαναmicroη microου παιδεύεις την καρδιά

αλλά σιmicroά microου έλα αν κι άλλοτε ποτέακούγοντας από microακριά την προσευχή microουmicroε εισάκουσες και το παλάτιτου πατέρrsquo αφήνοντας ήρθες εδώ

αφού έζεψες το άρmicroα το χρυσόΚι ωραία γρήγορα σπουργίτια σε φέρανστη microαύρη γη από τον ουρανόχτυπώντας τα φτερά τους που σκίζαν τον αιθέρα

κι ήρθαν γοργά και συ microακαριστήmicroε χαmicroόγελο στην αθάνατη microορφήτι πάλι έπαθα microε ρώτησεςκαι γιατί πάλι σε καλώ

και τι προπάντων η τρελή καρδιά microουλαχταρά ποια λοιπόν να πείσω πάλιστη σαγήνη του έρωτά σου να microπλεχτείΠοια Σαπφώ σε βασανίζει

κι αν ακόmicroα σrsquo αποφεύγει γρήγορα κοντά σου θάρθεικι αν δε δέχεται τα δώρα όmicroως θα σου δώσει εκείνηκι αν αυτή δε σrsquo αγαπά γρήγορα θα σrsquo αγαπήσεικι αν ακόmicroα δεν το θέλει

Έλα κοντά microου τώρα εσύ και λύτρωσέ microεαπrsquo τις βασανιστικές τις έγνοιες κι όσα η καρδιά ποθείκάmicroε να πραγmicroατωθούν κι η ίδια συ έλα και γίνε σύmicromicroαχός microου

Ρώmicroας 1995 Σαπφώ (1911Β et D) σελ 112-115

για σχέσεις microε τα κορίτσια του κύκλου της Σήmicroερα όλα αυτά θεωρούνται επινοήσεις των αρχαίων κωmicroωδιογράφωνΟι συκοφαντίες κατά της ποιήτριας δεν επισκίασαν τη δόξα της Οι αρχαίοι την απο-κάλεσαν δέκατη Μούσα και οι Μυτιληναίοι microετά τον θάνατό της έκοψαν νοmicroίσmicroατα προς τιmicroήν της Τα ποιήmicroατά της ndashερωτικά επιθαλάmicroια και ύmicroνοιndash διακρίνονται για την αmicroεσότητα το αίσθηmicroα και το πάθος Και είναι χαρακτηριστικό ότι η ζωντάνια στην έκφραση και η θέρmicroη του αισθήmicroατος δεν παραχωρούν τη θέση τους ούτε για microια στιγmicroή στην ψυχρή λογική Η γλώσσα είναι απλή και ο στίχος οmicroαλός γλώσσα και ρυθmicroός του στίχου δηmicroιουργούν microουσικότητα Οι πλούσιες εικόνες από τη φύση οι παραβολές και οι παροmicroοιώσεις οι εmicroπνεύσεις της από την προσωπική της ζωή ndash όλα αυτά κάνουν την ποίησή της ανώτερη από την ποίηση του Αλκαίου λεπτότατη και συγκινητικήΤην πηγαία και αυθόρmicroητη έmicroπνευση του Αλκαίου και της Σαπφούς δεν βρίσκουmicroε στον Ανακρέοντα τον Τήιο (= από την Τέω της Μικράς Ασίας) ο οποίος έζησε στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ Ο Ανακρέων έγραψε στην ιωνική διάλεκτο και τα τραγούδια του απηχούν τη χαρά της ζωής των συmicroποσίων και του έρωτα Ο ποιητής ταξίδευε συχνά και προσάρmicroοζε τα ποιήmicroατά του ανάλογα microε τις συνθήκες που αντιmicroετώπιζε στο περι-βάλλον των αρχόντων που τον φιλοξενούσαν Εγκατέλειψε την πατρίδα του εξαιτίας της επιδροmicroής των Περσών και ήρθε στα Άβδηρα Κατόπιν επισκέφτηκε τον τύραννο Πολυκράτη στη Σάmicroο και στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα microε πρόσκληση του Ιππάρχου Τέλος έζησε και στη Θεσσαλία στην αυλή των Αλεναδών Γέρος πια 85 ετών γύρισε στην πατρίδα του και πέθανεΗ ποίηση του Ανακρέοντα διακρίνεται πιο πολύ για την τέχνη της παρά για την ένταση και το πάθος Ο πόλεmicroος η πολιτική η φιλοσοφία της ζωής δεν ενδιέφεραν πιο πολύ γοητευόταν από τη microυθολογία και τα συνηθισmicroένα περιστατικά της καθηmicroερινής ζωής Η τέχνη του Ανακρέοντα επηρέασε τους φιλολόγους της Αλεξανδρινής εποχής γιrsquo αυτό και τον τύπο της λεσβιακής ωδής τον ονόmicroασαν ανακρεόντειο σε αντίθεση προς την Πινδαρική ωδή Πάντως τα φερόmicroενα στην Παλατινή Ανθολογία ως Ανακρεόντεια ποιήmicroατα δεν ανήκουν στον Ανακρέοντα αλλά είναι έργα των Αλεξανδρινών και των microεταγενεστέρων

Η Σαπφώ από τη Μυτιλήνη ονοmicroάστηκε microετά το θάνατό

Χορική ποίηση και δράmicroαΗ χορική ποίηση εξωτερικεύει τα οmicroαδικά συναισθήmicroατα του λαού στις microεγάλες εκδη-λώσεις της αρχαίας πόλης Σε αυτές τις εκδηλώσεις οmicroάδων πολιτών δηλαδή χοροί microε ρυθmicroικές κινήσεις και microε συνοδεία microουσικής υmicroνούσαν τους θεούς και τους ήρωές τους Διάλεκτος της χορικής ποίησης ήταν κυρίως η δωρική αφού κέντρο της ήταν η Σπάρτη και οι αποικίες της Ενώ όmicroως τα πρώτα θέmicroατα αυτής της ποίησης ήταν θρη-σκευτικά και ηρωικά αργότερα η χορική ποίηση κάλυψε θεmicroατικά όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου Ανάλογα λοιπόν microε το περιεχόmicroενο τα χορικά άσmicroατα ήταν παιά-νες ύmicroνοι δηλαδή προς τον Απόλλωνα ή την Άρτεmicroη τους οποίους εκτελούσε χορός ανδρών στους ναούς και στις θυσίες υπορχήmicroατα ύmicroνοι και αυτοί προς τιmicroήν του Απόλλωνα προσόδια τραγούδια microε συνοδεία αυλού κατά τη microετάβαση στους ναούς εmicroβατήρια ρυθmicroικά τραγούδια των Δωριέων προς τιmicroήν του Άρη παρθένια υmicroέναιοι και επιθαλάmicroια ωραία τραγούδια του γάmicroου που χορεύονταν από αγόρια και κορίτσια σκόλια παροίνια εγκώmicroια και επίνικοι microε ανάλογο περιεχόmicroενο τέλος διθύραmicroβοι ύmicroνοι και χοροί προς τιmicroήν του Διονύσου Από τους διθυράmicroβους θα προέλθουν όπως θα δούmicroε τα πρώτα σπέρmicroατα του δράmicroατοςΠρώτος αντιπρόσωπος του χορικού άσmicroατος αναφέρεται ο Αλκmicroάν αν και ένας άλλος ποιητής ο Αρίων από τη Μήθυmicroνα της Λέσβου προβάλλει συγχρόνως microε αυτόνΟ Αλκmicroάν καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας και έζησε τον 7ο αιώνα πΧ Παρα-δίδεται ότι στον πόλεmicroο της πατρίδας του microε τους Κιmicromicroερίους αιχmicroαλωτίστηκε και microεταφέρθηκε στη Σπάρτη όπου και πουλήθηκε ως δούλος Ίσως γιrsquo αυτό οι αρχαίες πηγές τον φέρουν Λάκωνα από τη Μεσσόα της Λακωνίας Ο Αλκmicroάν θεωρείται από τους microεγάλους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας Η ποίησή του ήταν συγκεντρωmicroένη σε έξι βιβλία από τα οποία τα δύο περιείχαν παρθένια Τα κορίτσια της Σπάρτης microε την ανδρική αγωγή που λάβαιναν εκτελούσαν αυτά τα χορικά άσmicroατα των οποίων ο Αλκmicroάν ήταν ο συνθέτης και χοροδιδάσκαλος Σε αυτά τα ποιήmicroατα πολλά κορίτσια του χορού ανοίγουν διάλογο microε τον ποιητή ενώ εκείνος κάνει ιδιαίτερη φιλοφρόνηση στην κορυφαία του χορού την όmicroορφη ΑγησιχόραΗ ποίηση του Αλκmicroάνα συνδυάζει την ιωνική χάρη microε τη δωρική βαρύτητα Οι στίχοι είναι βραχείς οι στροφές microικρές και η διάλεκτος δωρική αλλά microε πολλά αιολικά στοι-

Η ποίηση του Ανακρέοντα χαρα-κτηρίζεται για την άρτια τεχνική

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 10: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

οι δηmicroοκρατικοί στη Λέσβο Από τον γάmicroο της microε τον πλούσιο Κερκώλα απέκτησε microία κόρη την Κλεΐδα την οποία η ποιήτρια αγαπούσε ιδιαίτερα Το σπίτι της Σαπ-φούς ήταν τόπος συγκέντρωσης των νέων γυναικών της Μυτιλήνης όπου διδάσκονταν microουσική και ποίηση Φαίνεται ότι τα microαθήmicroατα ήταν το τραγούδι ο χορός η λύρα και η απαγγελία ποιητικών έργων Τη διδασκαλία αναλάmicroβαναν ώριmicroες καλλιεργηmicroένες γυναίκες όπως ήταν η Γοργώ η Ανδροmicroέδα και η ίδια η Σαπφώ Το γεγονός αυτό σε συνδυασmicroό και microε ορισmicroένα τολmicroηρά ερωτικά της ποιήmicroατα έγινε αιτία να κατηγορηθεί

Ωδή στην Αφροδίτη

Πλουmicroιστόθρονη αθάνατη Αφροδίτητου Δία κόρη δολοπλόκα σε ικετεύωmicroε πίκρες Δέσποινα και βάσαναmicroη microου παιδεύεις την καρδιά

αλλά σιmicroά microου έλα αν κι άλλοτε ποτέακούγοντας από microακριά την προσευχή microουmicroε εισάκουσες και το παλάτιτου πατέρrsquo αφήνοντας ήρθες εδώ

αφού έζεψες το άρmicroα το χρυσόΚι ωραία γρήγορα σπουργίτια σε φέρανστη microαύρη γη από τον ουρανόχτυπώντας τα φτερά τους που σκίζαν τον αιθέρα

κι ήρθαν γοργά και συ microακαριστήmicroε χαmicroόγελο στην αθάνατη microορφήτι πάλι έπαθα microε ρώτησεςκαι γιατί πάλι σε καλώ

και τι προπάντων η τρελή καρδιά microουλαχταρά ποια λοιπόν να πείσω πάλιστη σαγήνη του έρωτά σου να microπλεχτείΠοια Σαπφώ σε βασανίζει

κι αν ακόmicroα σrsquo αποφεύγει γρήγορα κοντά σου θάρθεικι αν δε δέχεται τα δώρα όmicroως θα σου δώσει εκείνηκι αν αυτή δε σrsquo αγαπά γρήγορα θα σrsquo αγαπήσεικι αν ακόmicroα δεν το θέλει

Έλα κοντά microου τώρα εσύ και λύτρωσέ microεαπrsquo τις βασανιστικές τις έγνοιες κι όσα η καρδιά ποθείκάmicroε να πραγmicroατωθούν κι η ίδια συ έλα και γίνε σύmicromicroαχός microου

Ρώmicroας 1995 Σαπφώ (1911Β et D) σελ 112-115

για σχέσεις microε τα κορίτσια του κύκλου της Σήmicroερα όλα αυτά θεωρούνται επινοήσεις των αρχαίων κωmicroωδιογράφωνΟι συκοφαντίες κατά της ποιήτριας δεν επισκίασαν τη δόξα της Οι αρχαίοι την απο-κάλεσαν δέκατη Μούσα και οι Μυτιληναίοι microετά τον θάνατό της έκοψαν νοmicroίσmicroατα προς τιmicroήν της Τα ποιήmicroατά της ndashερωτικά επιθαλάmicroια και ύmicroνοιndash διακρίνονται για την αmicroεσότητα το αίσθηmicroα και το πάθος Και είναι χαρακτηριστικό ότι η ζωντάνια στην έκφραση και η θέρmicroη του αισθήmicroατος δεν παραχωρούν τη θέση τους ούτε για microια στιγmicroή στην ψυχρή λογική Η γλώσσα είναι απλή και ο στίχος οmicroαλός γλώσσα και ρυθmicroός του στίχου δηmicroιουργούν microουσικότητα Οι πλούσιες εικόνες από τη φύση οι παραβολές και οι παροmicroοιώσεις οι εmicroπνεύσεις της από την προσωπική της ζωή ndash όλα αυτά κάνουν την ποίησή της ανώτερη από την ποίηση του Αλκαίου λεπτότατη και συγκινητικήΤην πηγαία και αυθόρmicroητη έmicroπνευση του Αλκαίου και της Σαπφούς δεν βρίσκουmicroε στον Ανακρέοντα τον Τήιο (= από την Τέω της Μικράς Ασίας) ο οποίος έζησε στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ Ο Ανακρέων έγραψε στην ιωνική διάλεκτο και τα τραγούδια του απηχούν τη χαρά της ζωής των συmicroποσίων και του έρωτα Ο ποιητής ταξίδευε συχνά και προσάρmicroοζε τα ποιήmicroατά του ανάλογα microε τις συνθήκες που αντιmicroετώπιζε στο περι-βάλλον των αρχόντων που τον φιλοξενούσαν Εγκατέλειψε την πατρίδα του εξαιτίας της επιδροmicroής των Περσών και ήρθε στα Άβδηρα Κατόπιν επισκέφτηκε τον τύραννο Πολυκράτη στη Σάmicroο και στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα microε πρόσκληση του Ιππάρχου Τέλος έζησε και στη Θεσσαλία στην αυλή των Αλεναδών Γέρος πια 85 ετών γύρισε στην πατρίδα του και πέθανεΗ ποίηση του Ανακρέοντα διακρίνεται πιο πολύ για την τέχνη της παρά για την ένταση και το πάθος Ο πόλεmicroος η πολιτική η φιλοσοφία της ζωής δεν ενδιέφεραν πιο πολύ γοητευόταν από τη microυθολογία και τα συνηθισmicroένα περιστατικά της καθηmicroερινής ζωής Η τέχνη του Ανακρέοντα επηρέασε τους φιλολόγους της Αλεξανδρινής εποχής γιrsquo αυτό και τον τύπο της λεσβιακής ωδής τον ονόmicroασαν ανακρεόντειο σε αντίθεση προς την Πινδαρική ωδή Πάντως τα φερόmicroενα στην Παλατινή Ανθολογία ως Ανακρεόντεια ποιήmicroατα δεν ανήκουν στον Ανακρέοντα αλλά είναι έργα των Αλεξανδρινών και των microεταγενεστέρων

Η Σαπφώ από τη Μυτιλήνη ονοmicroάστηκε microετά το θάνατό

Χορική ποίηση και δράmicroαΗ χορική ποίηση εξωτερικεύει τα οmicroαδικά συναισθήmicroατα του λαού στις microεγάλες εκδη-λώσεις της αρχαίας πόλης Σε αυτές τις εκδηλώσεις οmicroάδων πολιτών δηλαδή χοροί microε ρυθmicroικές κινήσεις και microε συνοδεία microουσικής υmicroνούσαν τους θεούς και τους ήρωές τους Διάλεκτος της χορικής ποίησης ήταν κυρίως η δωρική αφού κέντρο της ήταν η Σπάρτη και οι αποικίες της Ενώ όmicroως τα πρώτα θέmicroατα αυτής της ποίησης ήταν θρη-σκευτικά και ηρωικά αργότερα η χορική ποίηση κάλυψε θεmicroατικά όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου Ανάλογα λοιπόν microε το περιεχόmicroενο τα χορικά άσmicroατα ήταν παιά-νες ύmicroνοι δηλαδή προς τον Απόλλωνα ή την Άρτεmicroη τους οποίους εκτελούσε χορός ανδρών στους ναούς και στις θυσίες υπορχήmicroατα ύmicroνοι και αυτοί προς τιmicroήν του Απόλλωνα προσόδια τραγούδια microε συνοδεία αυλού κατά τη microετάβαση στους ναούς εmicroβατήρια ρυθmicroικά τραγούδια των Δωριέων προς τιmicroήν του Άρη παρθένια υmicroέναιοι και επιθαλάmicroια ωραία τραγούδια του γάmicroου που χορεύονταν από αγόρια και κορίτσια σκόλια παροίνια εγκώmicroια και επίνικοι microε ανάλογο περιεχόmicroενο τέλος διθύραmicroβοι ύmicroνοι και χοροί προς τιmicroήν του Διονύσου Από τους διθυράmicroβους θα προέλθουν όπως θα δούmicroε τα πρώτα σπέρmicroατα του δράmicroατοςΠρώτος αντιπρόσωπος του χορικού άσmicroατος αναφέρεται ο Αλκmicroάν αν και ένας άλλος ποιητής ο Αρίων από τη Μήθυmicroνα της Λέσβου προβάλλει συγχρόνως microε αυτόνΟ Αλκmicroάν καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας και έζησε τον 7ο αιώνα πΧ Παρα-δίδεται ότι στον πόλεmicroο της πατρίδας του microε τους Κιmicromicroερίους αιχmicroαλωτίστηκε και microεταφέρθηκε στη Σπάρτη όπου και πουλήθηκε ως δούλος Ίσως γιrsquo αυτό οι αρχαίες πηγές τον φέρουν Λάκωνα από τη Μεσσόα της Λακωνίας Ο Αλκmicroάν θεωρείται από τους microεγάλους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας Η ποίησή του ήταν συγκεντρωmicroένη σε έξι βιβλία από τα οποία τα δύο περιείχαν παρθένια Τα κορίτσια της Σπάρτης microε την ανδρική αγωγή που λάβαιναν εκτελούσαν αυτά τα χορικά άσmicroατα των οποίων ο Αλκmicroάν ήταν ο συνθέτης και χοροδιδάσκαλος Σε αυτά τα ποιήmicroατα πολλά κορίτσια του χορού ανοίγουν διάλογο microε τον ποιητή ενώ εκείνος κάνει ιδιαίτερη φιλοφρόνηση στην κορυφαία του χορού την όmicroορφη ΑγησιχόραΗ ποίηση του Αλκmicroάνα συνδυάζει την ιωνική χάρη microε τη δωρική βαρύτητα Οι στίχοι είναι βραχείς οι στροφές microικρές και η διάλεκτος δωρική αλλά microε πολλά αιολικά στοι-

Η ποίηση του Ανακρέοντα χαρα-κτηρίζεται για την άρτια τεχνική

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 11: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

για σχέσεις microε τα κορίτσια του κύκλου της Σήmicroερα όλα αυτά θεωρούνται επινοήσεις των αρχαίων κωmicroωδιογράφωνΟι συκοφαντίες κατά της ποιήτριας δεν επισκίασαν τη δόξα της Οι αρχαίοι την απο-κάλεσαν δέκατη Μούσα και οι Μυτιληναίοι microετά τον θάνατό της έκοψαν νοmicroίσmicroατα προς τιmicroήν της Τα ποιήmicroατά της ndashερωτικά επιθαλάmicroια και ύmicroνοιndash διακρίνονται για την αmicroεσότητα το αίσθηmicroα και το πάθος Και είναι χαρακτηριστικό ότι η ζωντάνια στην έκφραση και η θέρmicroη του αισθήmicroατος δεν παραχωρούν τη θέση τους ούτε για microια στιγmicroή στην ψυχρή λογική Η γλώσσα είναι απλή και ο στίχος οmicroαλός γλώσσα και ρυθmicroός του στίχου δηmicroιουργούν microουσικότητα Οι πλούσιες εικόνες από τη φύση οι παραβολές και οι παροmicroοιώσεις οι εmicroπνεύσεις της από την προσωπική της ζωή ndash όλα αυτά κάνουν την ποίησή της ανώτερη από την ποίηση του Αλκαίου λεπτότατη και συγκινητικήΤην πηγαία και αυθόρmicroητη έmicroπνευση του Αλκαίου και της Σαπφούς δεν βρίσκουmicroε στον Ανακρέοντα τον Τήιο (= από την Τέω της Μικράς Ασίας) ο οποίος έζησε στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ Ο Ανακρέων έγραψε στην ιωνική διάλεκτο και τα τραγούδια του απηχούν τη χαρά της ζωής των συmicroποσίων και του έρωτα Ο ποιητής ταξίδευε συχνά και προσάρmicroοζε τα ποιήmicroατά του ανάλογα microε τις συνθήκες που αντιmicroετώπιζε στο περι-βάλλον των αρχόντων που τον φιλοξενούσαν Εγκατέλειψε την πατρίδα του εξαιτίας της επιδροmicroής των Περσών και ήρθε στα Άβδηρα Κατόπιν επισκέφτηκε τον τύραννο Πολυκράτη στη Σάmicroο και στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα microε πρόσκληση του Ιππάρχου Τέλος έζησε και στη Θεσσαλία στην αυλή των Αλεναδών Γέρος πια 85 ετών γύρισε στην πατρίδα του και πέθανεΗ ποίηση του Ανακρέοντα διακρίνεται πιο πολύ για την τέχνη της παρά για την ένταση και το πάθος Ο πόλεmicroος η πολιτική η φιλοσοφία της ζωής δεν ενδιέφεραν πιο πολύ γοητευόταν από τη microυθολογία και τα συνηθισmicroένα περιστατικά της καθηmicroερινής ζωής Η τέχνη του Ανακρέοντα επηρέασε τους φιλολόγους της Αλεξανδρινής εποχής γιrsquo αυτό και τον τύπο της λεσβιακής ωδής τον ονόmicroασαν ανακρεόντειο σε αντίθεση προς την Πινδαρική ωδή Πάντως τα φερόmicroενα στην Παλατινή Ανθολογία ως Ανακρεόντεια ποιήmicroατα δεν ανήκουν στον Ανακρέοντα αλλά είναι έργα των Αλεξανδρινών και των microεταγενεστέρων

Η Σαπφώ από τη Μυτιλήνη ονοmicroάστηκε microετά το θάνατό

Χορική ποίηση και δράmicroαΗ χορική ποίηση εξωτερικεύει τα οmicroαδικά συναισθήmicroατα του λαού στις microεγάλες εκδη-λώσεις της αρχαίας πόλης Σε αυτές τις εκδηλώσεις οmicroάδων πολιτών δηλαδή χοροί microε ρυθmicroικές κινήσεις και microε συνοδεία microουσικής υmicroνούσαν τους θεούς και τους ήρωές τους Διάλεκτος της χορικής ποίησης ήταν κυρίως η δωρική αφού κέντρο της ήταν η Σπάρτη και οι αποικίες της Ενώ όmicroως τα πρώτα θέmicroατα αυτής της ποίησης ήταν θρη-σκευτικά και ηρωικά αργότερα η χορική ποίηση κάλυψε θεmicroατικά όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου Ανάλογα λοιπόν microε το περιεχόmicroενο τα χορικά άσmicroατα ήταν παιά-νες ύmicroνοι δηλαδή προς τον Απόλλωνα ή την Άρτεmicroη τους οποίους εκτελούσε χορός ανδρών στους ναούς και στις θυσίες υπορχήmicroατα ύmicroνοι και αυτοί προς τιmicroήν του Απόλλωνα προσόδια τραγούδια microε συνοδεία αυλού κατά τη microετάβαση στους ναούς εmicroβατήρια ρυθmicroικά τραγούδια των Δωριέων προς τιmicroήν του Άρη παρθένια υmicroέναιοι και επιθαλάmicroια ωραία τραγούδια του γάmicroου που χορεύονταν από αγόρια και κορίτσια σκόλια παροίνια εγκώmicroια και επίνικοι microε ανάλογο περιεχόmicroενο τέλος διθύραmicroβοι ύmicroνοι και χοροί προς τιmicroήν του Διονύσου Από τους διθυράmicroβους θα προέλθουν όπως θα δούmicroε τα πρώτα σπέρmicroατα του δράmicroατοςΠρώτος αντιπρόσωπος του χορικού άσmicroατος αναφέρεται ο Αλκmicroάν αν και ένας άλλος ποιητής ο Αρίων από τη Μήθυmicroνα της Λέσβου προβάλλει συγχρόνως microε αυτόνΟ Αλκmicroάν καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας και έζησε τον 7ο αιώνα πΧ Παρα-δίδεται ότι στον πόλεmicroο της πατρίδας του microε τους Κιmicromicroερίους αιχmicroαλωτίστηκε και microεταφέρθηκε στη Σπάρτη όπου και πουλήθηκε ως δούλος Ίσως γιrsquo αυτό οι αρχαίες πηγές τον φέρουν Λάκωνα από τη Μεσσόα της Λακωνίας Ο Αλκmicroάν θεωρείται από τους microεγάλους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας Η ποίησή του ήταν συγκεντρωmicroένη σε έξι βιβλία από τα οποία τα δύο περιείχαν παρθένια Τα κορίτσια της Σπάρτης microε την ανδρική αγωγή που λάβαιναν εκτελούσαν αυτά τα χορικά άσmicroατα των οποίων ο Αλκmicroάν ήταν ο συνθέτης και χοροδιδάσκαλος Σε αυτά τα ποιήmicroατα πολλά κορίτσια του χορού ανοίγουν διάλογο microε τον ποιητή ενώ εκείνος κάνει ιδιαίτερη φιλοφρόνηση στην κορυφαία του χορού την όmicroορφη ΑγησιχόραΗ ποίηση του Αλκmicroάνα συνδυάζει την ιωνική χάρη microε τη δωρική βαρύτητα Οι στίχοι είναι βραχείς οι στροφές microικρές και η διάλεκτος δωρική αλλά microε πολλά αιολικά στοι-

Η ποίηση του Ανακρέοντα χαρα-κτηρίζεται για την άρτια τεχνική

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 12: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

Χορική ποίηση και δράmicroαΗ χορική ποίηση εξωτερικεύει τα οmicroαδικά συναισθήmicroατα του λαού στις microεγάλες εκδη-λώσεις της αρχαίας πόλης Σε αυτές τις εκδηλώσεις οmicroάδων πολιτών δηλαδή χοροί microε ρυθmicroικές κινήσεις και microε συνοδεία microουσικής υmicroνούσαν τους θεούς και τους ήρωές τους Διάλεκτος της χορικής ποίησης ήταν κυρίως η δωρική αφού κέντρο της ήταν η Σπάρτη και οι αποικίες της Ενώ όmicroως τα πρώτα θέmicroατα αυτής της ποίησης ήταν θρη-σκευτικά και ηρωικά αργότερα η χορική ποίηση κάλυψε θεmicroατικά όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου Ανάλογα λοιπόν microε το περιεχόmicroενο τα χορικά άσmicroατα ήταν παιά-νες ύmicroνοι δηλαδή προς τον Απόλλωνα ή την Άρτεmicroη τους οποίους εκτελούσε χορός ανδρών στους ναούς και στις θυσίες υπορχήmicroατα ύmicroνοι και αυτοί προς τιmicroήν του Απόλλωνα προσόδια τραγούδια microε συνοδεία αυλού κατά τη microετάβαση στους ναούς εmicroβατήρια ρυθmicroικά τραγούδια των Δωριέων προς τιmicroήν του Άρη παρθένια υmicroέναιοι και επιθαλάmicroια ωραία τραγούδια του γάmicroου που χορεύονταν από αγόρια και κορίτσια σκόλια παροίνια εγκώmicroια και επίνικοι microε ανάλογο περιεχόmicroενο τέλος διθύραmicroβοι ύmicroνοι και χοροί προς τιmicroήν του Διονύσου Από τους διθυράmicroβους θα προέλθουν όπως θα δούmicroε τα πρώτα σπέρmicroατα του δράmicroατοςΠρώτος αντιπρόσωπος του χορικού άσmicroατος αναφέρεται ο Αλκmicroάν αν και ένας άλλος ποιητής ο Αρίων από τη Μήθυmicroνα της Λέσβου προβάλλει συγχρόνως microε αυτόνΟ Αλκmicroάν καταγόταν από τις Σάρδεις της Λυδίας και έζησε τον 7ο αιώνα πΧ Παρα-δίδεται ότι στον πόλεmicroο της πατρίδας του microε τους Κιmicromicroερίους αιχmicroαλωτίστηκε και microεταφέρθηκε στη Σπάρτη όπου και πουλήθηκε ως δούλος Ίσως γιrsquo αυτό οι αρχαίες πηγές τον φέρουν Λάκωνα από τη Μεσσόα της Λακωνίας Ο Αλκmicroάν θεωρείται από τους microεγάλους λυρικούς ποιητές της αρχαιότητας Η ποίησή του ήταν συγκεντρωmicroένη σε έξι βιβλία από τα οποία τα δύο περιείχαν παρθένια Τα κορίτσια της Σπάρτης microε την ανδρική αγωγή που λάβαιναν εκτελούσαν αυτά τα χορικά άσmicroατα των οποίων ο Αλκmicroάν ήταν ο συνθέτης και χοροδιδάσκαλος Σε αυτά τα ποιήmicroατα πολλά κορίτσια του χορού ανοίγουν διάλογο microε τον ποιητή ενώ εκείνος κάνει ιδιαίτερη φιλοφρόνηση στην κορυφαία του χορού την όmicroορφη ΑγησιχόραΗ ποίηση του Αλκmicroάνα συνδυάζει την ιωνική χάρη microε τη δωρική βαρύτητα Οι στίχοι είναι βραχείς οι στροφές microικρές και η διάλεκτος δωρική αλλά microε πολλά αιολικά στοι-

Η ποίηση του Ανακρέοντα χαρα-κτηρίζεται για την άρτια τεχνική

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 13: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

χεία Ένας τόνος ευθυmicroίας και απλότητας αναδύεται από τους στίχους αυτούς ενώ έντονο είναι και το αίσθηmicroα της φυσιολατρίας Από τα ποιήmicroατα του Αλκmicroάνα σώθηκαν microόνο λίγα αποσπάσmicroαταΣτην Ιmicroέρα της Σικελίας γεννήθηκε κατά την 37η Ολυmicroπιάδα (632-629 πΧ) ο Στη-σίχορος ο οποίος λόγω πολιτικών ανωmicroαλιών αναγκάστηκε να microεταναστεύσει στην Κατάνη όπου και εγκαταστάθηκε έως το τέλος της ζωής του (553 πΧ) Στον ποιητή αυτόν ανήκουν οι microεγάλες τεχνικές τελειοποιήσεις στη χορική ποίηση Πρώτη και βασική καινοτοmicroία του ήταν η δηmicroιουργία της τριάδας στις ωδές δηλαδή στροφή ndash αντι-στροφή ndashεπωδός Έπειτα ήταν η χρησιmicroοποίηση σηmicroαντικού υλικού από το έπος όταν

διαπίστωσε ότι οι microύθοι είχαν αρχίσει στις microέρες του να ξεχνιούνται Τέλος διαmicroόρφωσε microια πλούσια γλώσσα καλ-λιεργηmicroένη όπου τα δωρικά στοιχεία διαπλέκονται microε τα ιωνικά έτσι δηmicroι-ουργήθηκε η λογοτεχνική δωρική που αποτέλεσε στο εξής τη γλώσσα της χορικής ποίησης Οι αρχαίοι θαύmicroαζαν τη microεγαλοπρέπεια το ηθικό βάθος και το ήρεmicroο microεγαλείο της ποίησης του Στησίχορου Δυστυχώς από αυτήν δια-σώθηκαν microόνο ελάχιστα αποσπάσmicroαταΑπό τη Νότια Ιταλία καταγόταν ο Ίβυ-κος ο Ρηγίνος ο οποίος τοποθετείται στο βrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ Στην αρχή όσο δηλαδή ζούσε στο Ρήγιο η ποίησή του ήταν όmicroοια microε εκείνη του Στησίχορου έγραφε χορικά άσmicroατα microε τρόπο επικό-αφηγηmicroατικό Το 537 πΧ όmicroως εγκατέλειψε τη Μεγάλη Ελλάδα και ήρθε στην αυλή του τυράννου της Σάmicroου Πολυκράτη Εδώ η ποίησή του

Το τραγούδι της Αγιδώς

Οι θεοί φυλάν εκδίκησηκι ευτυχισmicroένος που καλόκαρδα

τη microέρα του τελειώνει δίχως κλάmicroαατός microου τραγουδώ της Αγιδώς

τη λάmicroψη θωρώ την σαν τον ήλιοπου microάρτυρα η Αγιδώ τον βάνει

να φέξει για τους δυο microαςεmicroένα όmicroως ούτε να την παινέψω

ούτε και να την ψέξω διόλουαφήνει του χορού

η φηmicroισmicroένη αρχηγόςτι εκείνη υπέροχη φαντάζει

σαν τrsquo αθλοφόρο άλογοτρανό microες στα κοπάδιαmicroε κροταλιστές οπλές

των ανάλαφρων ονείρων

Ρώmicroας 1995 Αλκmicroάν (123Β ID) σελ 20-21

Η ποίηση του Αλκmicroάνα συν-δυάζοντας την ιωνική χάρη microε

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 14: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

έγινε εγκωmicroιαστική Από τους ελάχιστους στίχους των εγκωmicroίων που σώθηκαν δια-πιστώνουmicroε ότι υmicroνούσε όπως λέει laquoόχι microόνο τους πιο γενναίους αλλά και τους πιο ωραίουςraquoΜεγάλος λυρικός ποιητής microε φιλοσοφική διάθεση και γνώση της ανθρώπινης ζωής ήταν και ο Σιmicroωνίδης ο Κείος (556-467 πΧ) Άρχισε τη δράση του ως χοροδιδά-σκαλος στην Καρθαία της Κέω (=Τζιας) και αργότερα φιλοξενήθηκε από τον Ίππαρχο στην Αθήνα και από τους Σκοπάδες τους άρχοντες της Θεσσαλίας Στην περίοδο των περσικών πολέmicroων τον ξαναβρίσκουmicroε στην Αθήνα Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην αυλή του Ιέρωνα τυράννου των ΣυρακουσώνΟ Σιmicroωνίδης ασχολήθηκε microε όλα τα είδη της λυρικής ποίησης ιδιαίτερα όmicroως microε τον διθύραmicroβο Έγραψε επίσης εγκώmicroια θρήνους επίνικους ελεγείες και επιγράmicromicroατα Από τα τελευταία απέκτησε και τη microεγάλη του φήmicroη που έφτασε έως τις ηmicroέρες microας Περίφηmicroα είναι τα επιγράmicromicroατα του Σιmicroωνίδη σε εκείνους που έπεσαν στις Θερmicroοπύλες και στον Μαραθώνα Η γλώσσα του ποιητή είναι η φιλολογική δωρική ενώ το λεξιλόγιό του είναι πλούσιο και η φράση του σύντοmicroη καθαρή και παραστατική Τα θέmicroατα των ποιηmicroάτων του είναι η αγάπη για την πατρίδα η microητρική στοργή η εξύmicroνηση της ανδρείας η τιmicroή στους νεκρούς των πολέmicroων ο ανθρώπινος πόνος Οι αρχαίοι τον τι-microούσαν για τη σοφία του και τον είχαν κατατάξει στους microεγάλου λυρικούς Ο ίδιος καυ-χιόταν ότι είχε νικήσει εξήντα πέντε φόρες σε χορικούς αγώνες στα Μεγάλα Διονύσια Γιrsquo αυτό και γνωστοί συγγραφείς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών τον αναφέρουν συχνά ενώ και για τους σοφιστές του 5ου αιώνα πΧ είναι ο ευνοούmicroενός τους ποιητής γιατί τους εντυπωσίαζε που η ηθική του ήταν θεmicroελιωmicroένη στην πείρα της ζωήςΑνιψιός του Σιmicroωνίδη και ανταγωνιστής του Πινδάρου ήταν ο Βακχυλίδης ο Κείος ο οποίος έζησε και αυτός στην αυλή του Ιέρωνα των Συρακουσών Ποιητής παραδο-σιακός χωρίς microεγάλη πρωτοτυπία στάθηκε microε την ποίηση του πιο κοντά στον microέσο άνθρωπο και στα προβλήmicroατά του Οι επινίκιοί του απλοί και κατανοητοί διατηρούν τον χαρακτήρα του εγκωmicroίου ενώ του Πινδάρου ανάγονται σε θρησκευτικούς ύmicroνους Σε ένα επίγραmicromicroα της Παλατινής Ανθολογίας χαρακτηρίζεται η τέχνη του Βακχυλίδη χαριτωmicroένη και κοmicroψή αλλά παρουσιάζεται microε laquoφλύαρη σειρήναraquoΟ Πίνδαρος ο αριστοκράτης Βοιωτός ποιητής (518-438 πΧ) χαρακτηρίστηκε ως laquoτο ιερό στόmicroα των Μουσώνraquo Γεννηmicroένος στις Κυνός Κεφαλές στα περίχωρα της Θήβας

Ο ποιητής Ίβυκος ξεκίνησε από το Ρήγιο της Κάτω Ιταλίας γρά-

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 15: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

ήρθε νέος ακόmicroη στην Αθήνα όπου συνδέθηκε microε τους Αλκmicroεωνίδες και σπούδασε τη χορική ποίηση Σε ηλικία είκοσι ετών έγραψε τον πρώτο του επίνικο (τον 10ο Πυθιό-νικο) ο οποίος σώζεται ανάmicroεσα σε όλους τους άλλους Όταν ξέσπασαν οι περσικοί πόλεmicroοι οι Θηβαίοι όπως είναι γνωστό microήδισαν και ο Πίνδαρος φαίνεται ότι επιδο-κίmicroασε τη στάση των στρατιωτών του Ύστερα όmicroως από τα ένδοξα κατορθώmicroατα των Ελλήνων ο ποιητής αναγνώρισε το σφάλmicroα του και microε έναν διθύραmicroβο ύmicroνησε laquoΤο Άστυ το στεφανωmicroένο microε microενεξέδες την έπαλξη της Ελλάδας την ξακουστή Αθήνα τη θεϊκή πόληraquoΟ Πίνδαρος ταξίδεψε πολύ ύστερα από προσκλήσεις των τυράννων ή των αρχόντων των διαφόρων πόλεων Πήγε στον Ακράγαντα στην αυλή του τυράννου Θήρωνα επι-σκέφτηκε τον Ιέρωνα τον τύραννο των Συρακουσών γύρισε διάφορες πόλεις της Ελλάδας όπως τη Ρόδο την Κόρινθο το Άργος ήρθε στη Μακεδονία γνωρίστηκε microε τον τύραννο της Κυρήνης Αρκεσίλαο τον Δrsquo και εξύmicroνησε τη νίκη του σε αρmicroατοδροmicroία στα Πύθια το 462 πΧ Ωστόσο στις αυλές των τυράννων ο ποιητής δεν έmicroενε για πολύ καιρό γνώριζε τόπους και άρχοντες συνδεόταν microε φιλίες έγραφε επίνικους και αναχωρούσε γιατί ήθελε να ικανοποιεί πρώτα τον εαυτό του όπως έλεγε Ο Πίνδαρος πέθανε στο Άργος microετά το 446 πΧ (ίσως το 438 πΧ) αφού τελείωσε και τον 8ο Πυθιόνικο στον οποίο αναγνωρίζει την επιθυmicroία των Αιγινητών να ελευθερωθούν από τους ΑθηναίουςΟι Αλεξανδρινοί διαίρεσαν το ποιήmicroατα του Πινδάρου σε 17 βιβλία Από αυτά τα έντεκα βιβλία περιείχαν ύmicroνους στους θεούς παιάνες διθυράmicroβους προσόδια και υπορχήmicroατα τα τέσσερα περιείχαν επίνικους το ένα θρήνους και το άλλο εγκώmicroια Οι επίνικοι που σώθηκαν και microας παραδόθηκαν ακέραιοι αναφέρονται στους microεγάλους πανελλήνιους αγώνες τα Ολύmicroπια τα Πύθια τα Νέmicroεα και τα Ίσθmicroια Σε αυτούς ο ποιητής δεν επιmicroένει στις λεπτοmicroέρειες του αγώνα αλλά στη σηmicroασία της νίκης και στην προσωπικότητα των νικητών Εξυmicroνεί την ευγένεια και τον πλούτο τους ενώ δεν παραλείπει να υπενθυmicroίζει στους ηγεmicroόνες τις αρετές της microετριοφροσύνης της σωφροσύνης της δικαιοσύνης και της επιείκειας Έτσι σε κάθε επίνικο διακρίνουmicroε τα εξής στοιχεία τον έπαινο των θεών ορισmicroένες πληροφορίες για την προσωπικότητα του νικητή microια αναφορά σε σχετικό microε την περίπτωση microύθο και κάποιες συmicroβουλές ή ηθικά αποφθέγmicroατα Κατά βάση ο επίνικος ήταν ένας θρησκευτικός ύmicroνος που microαζί

Ο Βοιωτός αριστοκράτης Πίν-δαρος χρησιmicroοποιώντας σαν

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 16: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

microε τον θεό λάmicroβαναν microια ιδιαίτερη τιmicroή ο αθλητής η οικογένεια και η πόλη τουΟ Πίνδαρος χρησιmicroοποιώντας το τριαδικό σύστηmicroα ndashστροφή αντιστροφή και επωδόndash κατασκεύαζε τους επινίκους του σπάνια ένας επίνικος ήταν microονοστροφικός Η γλώσσα που χρησιmicroοποίησε ήταν η λογοτεχνική δωρική ανάmicroεικτη microε αιολικά και επικά στοι-χεία Παρόλο όmicroως που η ποίησή του ήταν microεγαλόπρεπη τα νοήmicroατα δεν διακρίνονταν πάντα για τη σαφήνεια και την καθαρότητα Ένα πλήθος από πρωτότυπες λέξεις και φράσεις κάνουν τους στίχους του ακόmicroη και σήmicroερα αινιγmicroατικούς Ο κόσmicroος του Πινδάρου ήταν ο κόσmicroος της αριστοκρατίας Άνθρωπος microε σταθερές θρησκευτικές πεποιθήσεις πίστευε στις βαθιές κληρονοmicroικές καταβολές τις οποίες microπορεί η άσκηση να καλλιεργήσει αλλά ποτέ να τις χαρίσει Έτσι και οι νικητές των αγώνων ήταν οι απόγονοι αριστοκρατικών γενών που κατάγονταν από ήρωες Η ανδρεία ή η αρετή ήταν έmicroφυτη κληρονοmicroική δώρο των θεών Δώρο των θεών ήταν και η ποιητική έmicroπνευση και ο ποιητής ήταν ο ερmicroηνευτής της θεϊκής σοφίας Τα πάντα ερmicroηνεύονται στην ποίηση του Πινδάρου από αυτήν τη θεωρητική αφετηρίαΜετά τον Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο η χορική ποίηση παρήκmicroασε γιατί έλειψαν οι microεγάλοι λυρικοί ποιητές Εξάλλου το ενδιαφέρον του λαού στράφηκε στο εξής σε ένα νέο λογοτεχνικό είδος την τραγωδία το πρώτο είδος του αρχαίου δράmicroατοςΗ προέλευση του δράmicroατος είναι σκοτεινή Το βέβαιο είναι ότι συνδέεται microε τη λατρεία του θεού Διονύσου ενός θεού που δεν σχετιζόταν microόνο microε το κρασί και την ευθυmicroία αλλά και microε τις εποχές του χρόνου καθώς και microε το πνεύmicroα της βλάστησης Ο λαός γιόρταζε τη γέννηση τη ζωή τον θάνατο και την αναγέννηση αυτού του θεού Τον συνέδεε microε τη φύση που πεθαίνει το φθινόπωρο και τον χειmicroώνα ενώ αναγεννιέται την άνοιξη Από τις γιορτές που είχαν ως κέντρο την εύθυmicroη όψη της ζωής του Διονύ-σου γεννήθηκε η κωmicroωδία ενώ από εκείνες που συνδέθηκαν microε την τελετουργία του θανάτου του προήλθε η τραγωδίαΤο δράmicroα στηρίχτηκε σε ένα βασικό στοιχείο της διονυσιακής λατρείας την έκσταση Οι πιστοί του θεού δηλαδή microεταmicroφιέζονταν σε σατύρους τους ακολούθους του Διο-νύσου και υπό την επίδραση της οινοποσίας και της συναισθηmicroατικής microέθης ένιωθαν τον εαυτό τους άλλο πρόσωπο Σε αυτό το στοιχείο στηρίχτηκαν οι microεταmicroφιέσεις των υποκριτών (= ηθοποιών) και των microελών του χορού του δράmicroατοςΠρώτο από τα τρία είδη του δράmicroατος ndashτραγωδίας κωmicroωδίας και σατυρικού δράmicroατοςndash

Το δράmicroα νέο λογοτεχνικό είδος που κάνει την εmicroφάνισή του τον

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 17: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

ήταν η τραγωδία Το είδος αυτό σύmicroφωνα microε τη microαρτυρία του Αριστοτέλη προήλθε από τον διθύραmicroβο ο οποίος όπως είδαmicroε ήταν ένα από τα βασικά είδη της χορικής ποίησης Κάποιος πρωτοτραγουδιστής του διθυραmicroβικού χορού παρασταίνοντας microε τη microεταmicroφίεσή του τον Διόνυσο ή έναν σάτυρο αντάλλασσε ερωταποκρίσεις microε τα άλλα πρόσωπα του χορού Έτσι από τον διθύραmicroβο προήλθαν τα πρώτα διαλογικά microέρη της τραγωδίας Σήmicroερα γίνεται δεκτό ότι ο Λέσβιος ποιητής Αρίων ο οποίος ζούσε περί το 600 πΧ στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου τελειοποίησε τους διθυραmicroβικούς χορούς και έγινε ευρετής του τραγικοῦ τρόπου όπως microαθαίνουmicroε από το λεξικό Σούδα Αυτό σήmicroαινε ότι παρουσίασε τους χορευτές του microεταmicroφιεσmicroένους σε τράγους δηλαδή σατύρουςΑλλά και στην τυραννοκρατούmicroενη Αθήνα στα microέσα του 6ου αιώνα πΧ ένας άλλος ποιητής ο Θέσπις έδωσε δραmicroατικές παραστάσεις στα πλαίσια της λατρείας του Διο-νύσου και microε την πρώτη τραγωδία που παρουσίασε κάτω από την Ακρόπολη το 534 πΧ απέκτησε τη φήmicroη του πρώτου δραmicroατικού ποιητήΦαίνεται λοιπόν ότι οι τύραννοι ευνόησαν την ανάπτυξη του δράmicroατος γιατί ήθελαν να πάρουν microε το microέρος τους τον λαό και να τον αποmicroακρύνουν από την επιρροή των ευγενών οι οποίοι είχαν microονοπωλήσει τις θρησκευτικές εκδηλώσεις Γιrsquo αυτό και ο Πεισίστρατος οργάνωσε τις διονυσιακές τελετές στην Αθήνα και τις εmicroπλούτισε microε δραmicroατικές παραστάσεις Ίδρυσε στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης ιερό προς τιmicroήν του Διονύσου και microετέφερε σε αυτό από τη Βοιωτία το ξύλινο άγαλmicroα του Διονύσου του Ελευθερέως Στο θέατρο που δηmicroιουργήθηκε σε αυτόν τον χώρο δίνονταν οι δραmicroατικές παραστάσεις κατά τις διονυσιακές γιορτές από τις οποίες κορυφαία ήταν τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια κατά τον microήνα Μάρτιο Με την εξάπλωση που έλαβε η λατρεία του Διονύσου σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο οι δραmicroατικές παραστάσεις γενικεύτηκαν αλλά και η δραmicroατική ποίηση τελειοποιήθηκε και έφτασε σε πλήρη ακmicroή microε τον θρίαmicroβο της δηmicroοκρατίας στην Αθήνα τον επόmicroενο αιώνα

Οι αρχές του πεζού λόγουΤον 6ο αιώνα πΧ εmicroφανίζονται τα πρώτα ndashστην αρχή microικράndash κείmicroενα του πεζού λόγου Γενέτειρά τους θεωρείται η Μίλητος η πρωτεύουσα πόλη της Ιωνίας γνωστή για την εmicroπορική άνθηση και την αξιόλογη πνευmicroατική της κίνηση Θα microπορούσαmicroε

Ο ποιητής του 7ου αιώνα πΧ Αρίων από τη Μήθυmicroνα της

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 18: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

να χαρακτηρίσουmicroε τα κείmicroενα αυτά ως τα σπέρmicroατα της ιστοριογραφίας και τις αρχές του φιλοσοφικού στοχασmicroού Τα πρώτα microνηmicroεία ιστοριογραφίας σε πεζό λόγο ήταν συνθήκες πόλεων αναγραφές ολυmicroπιονικών ονόmicroατα εφόρων της Σπάρτης ή επώνυ-microων αρχόντων της Αθήνας ονόmicroατα ιερειών στο Άργος και πρυτάνεων στην Κόρινθο κείmicroενα νόmicroων και άλλα παρόmicroοιου περιεχοmicroένου γραπτά Τα πρυτανεία των πόλεων διέσωζαν αυτούς τους πίνακες οι οποίοι είχαν ταξινοmicroηmicroένα κατά χρονολογική σειρά ονόmicroατα και βασικά γεγονότα

Λογογράφοι Οι πρώτοι συγγραφείς που ασχολούνται microε την ιστοριογραφία σε πεζό λόγο καλού-νται από τον Ηρόδοτο λογογράφοι Αυτοί σε αντίθεση microε τους ποιητές που γράφουν microύθους ασχολούνται microε την παράθεση σε πεζό λόγο ιστορικών στοιχείων και γεγονό-των Πρόκειται κατά βάση για συγγραφείς χρονικών όπως ήταν οι γενεαλογίες και οι κτίσεις πόλεων Πηγές της συγγραφής τους ήταν οι προφορικές παραδόσεις τις οποίες συγκέντρωναν γυρίζοντας διάφορες πόλεις και ερευνώντας τα αρχεία τους Στις διηγή-σεις των λογογράφων εmicroπλέκεται το γεγονός microε τον microύθο γιατί δεν είχε αναπτυχθεί ακόmicroη το κριτικό πνεύmicroα ώστε οι συγγραφείς να ενδιαφερθούν για την ιστορική ακρί-βεια αντίθετα γράφουν για να κολακέψουν διάφορα πρόσωπα συνδέοντας την πόλη τους ή την καταγωγή τους microε κάποια ένδοξη αρχή Οι λογογράφοι έγραψαν στην ιωνική διάλεκτο αλλά από το έργο τους λίγα microόνο αποσπάσmicroατα σώθηκαν Μνηmicroονεύονται δώδεκα λογογράφοι microε ποικίλο έργο Από αυτούς οι πιο αξιόλογοι είναι οι δύο Μιλήσιοι ο Κάδmicroος και ο Εκαταίος καθώς και ο Ελλάνικος από τη Μυτιλήνη Ο Κάδmicroος έζησε τον 6ο αιώνα πΧ και το έργο του αναφέρεται στην κτίση της Μιλήτου Ο Ελλάνικος σύγ-χρονος του Ηρόδοτου microας παρέχει την πληροφορία ότι οι σπαρτιατικοί νόmicroοι δεν ήταν του Λυκούργου αλλά έργο των πρώτων βασιλέων της Σπάρτης Ευρυσθένη και ΠροκλήΟ Εκαταίος γεννήθηκε γύρω στο 540 πΧ είναι ο αξιολογότερος όλων και διαδραmicroά-τισε σηmicroαντικό ρόλο στην επανάσταση των ιωνικών πόλεων Σοφός γεωγράφος και ιδρυτής κατά microία άποψη της ιστορικής επιστήmicroης ταξίδεψε πολύ και microε το ερευνη-τικό και φιλοπερίεργο πνεύmicroα του συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες αναφερόmicroενες σε χώρες και λαούς Στο έργο του Γενεαλογίαι προσπαθεί να καθορίσει τις γενιές των ηρώων του microύθου ενώ στο άλλο του έργο Γης περίοδος (= περιήγηση της γης) επι-

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 19: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

χειρεί microια γεωγραφική έρευνα της Ευρώπης και της Ασίας Κατά την επανάσταση των ιωνικών πόλεων συmicroβούλεψε τους εκπροσώπους των Ιώνων να χρησιmicroοποιήσουν τους θησαυρούς του ναού του Διδυmicroαίου Απόλλωνα της Μιλήτου για τη ναυπήγηση στόλου αλλά δεν εισακούστηκε το αποτέλεσmicroα ήταν να λεηλατηθεί ο ναός από τους Πέρσες και να καταστραφεί Ο Εκαταίος διαφέρει πολύ από τους άλλους λογογράφους και η προσπάθειά του για σαφή διάκριση ανάmicroεσα στον microύθο και στην ιστορία θυmicroίζει την ιστορική έρευνα του Θουκυδίδη Αυτό το νόηmicroα έχουν οι παρακάτω λόγοι του laquoΓράφω ότι πιστεύω πως είναι αλήθεια γιατί οι διάφορες ιστορίες των Ελλήνων είναι κατά την γνώmicroη microου γελοίεςraquo Από το έργο του Εκαταίου σώθηκαν microόνο αποσπάσmicroατα

Αισώπειοι microύθοι Όπως συmicroβαίνει microε την ιστορία όλων των αρχαίων λαών έτσι κατεξοχήν συνέβη και microε τον ελληνικό οι microύθοι του αποτέλεσαν ένα από τα πρώτα είδη λαϊκής λογοτε-χνίας αλλά το περιεχόmicroενό τους ήταν χωνεmicroένο microέσα στα ποικίλα δηmicroιουργήmicroατα της επώνυmicroης λογοτεχνίας Γνωστοί από τα έργα του επικού λυρικού και θεατρι-κού λόγου είναι οι λεγόmicroενοι γενεαλογικοί microύθοι οι οποίοι αναφέρονται στη γέννηση

Οι microύθοι του Αισώπου

Στους microύθους του Αισώπου microε όmicroορφο τρόπο γίνεται η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του Για το πώς ο πονηρός άνθρωπος δεν microπορεί να ξεγελάσει τους microυαλωmicroένους ακόmicroη και όταν υποδύεται τον ρόλο του καλού είναι ο microύθος του αγριό-γατου για τον άνθρωπο microε κατώτερη microόρφωση που όσο κι αν κάνει τον σπουδαίο τον προδίδει η γλώσσα του είναι ο microύθος του γαϊδάρου που φόρεσε λιονταροτόmicroαρο και φοβέριζε τα άλλα ζώα για τον άνθρωπο που τα λόγια του είναι πολύ πιο microεγάλα από τη δύναmicroη και το ηθικό του ανάστηmicroα είναι ο microύθος του λιονταριού και του βατράχου για τον ψεύτη που τον ξεσκεπάζουν τα γεγονότα είναι ο microύθος της αλεπούς και του κροκοδείλουraquo

Ρούσσος 1971 Λαϊκή και θρησκευτική λογοτεχνία (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους) τ 2 σελ 180

Λεπτοmicroέρεια από ερυθρόmicroορφη κύλικα του 450 πΧ όπου απει-

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 20: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

θεών ηmicroίθεων και ηρώων Μία άλλη κατηγορία microύθων όmicroως περιέχει ιστορίες microε ζώα Πρόκειται για τους αλληγορικούς microύθους που είχαν microεγάλη διάδοση κατά την Αρχαϊκή εποχή και ήταν πολύ αγαπητοί στον λαό γιατί είχαν έντονα τα γνωρίσmicroατα της λαϊκής θυmicroοσοφίας Σκοπός των microύθων αυτών ήταν microαζί microε την τέρψη η άσκηση κοινωνικής κριτικής και η microετάδοση ηθοπλαστικών διδαγmicroάτων microε τρόπο ευχάριστο χωρίς να πληγώνουνΣε αυτή την κατηγορία των microύθων ανήκουν οι φερόmicroενοι ως Αισώπειοι microύθοι ή λόγοι ή απόλογοι Ο Αίσωπος σύmicroφωνα microε την παράδοση έζησε τον 6ο αιώνα πΧ αλλά όσα λέγονται για τη ζωή του είναι κατά το ήmicroισυ ιστορία και άλλο τόσο microύθος Θεωρείται δούλος απελεύθερος από τη Σάmicroο που η καταγωγή του όmicroως ήταν από τη Φρυγία Είχε ταξιδέψει σε πολλές χώρες και είχε γνωρίσει τη νοοτροπία και τα ήθη των διαφόρων λαών Στο τέλος έφτασε microε εντολή του Κροίσου στους Δελφούς για να προσφέρει χρήmicroατα στους εκεί κατοίκους Εκείνοι όmicroως φθόνησαν τη δόξα του και τον γκρέmicroι-σαν από έναν ψηλό βράχο Όmicroως ο Απόλλων τον τίmicroησε και τον έκανε ονοmicroαστό σε όλο τον κόσmicroοΟι microύθοι του Αισώπου καταγράφηκαν σε πεζό λόγο ίσως όmicroως η προηγούmicroενη microορφή τους να ήταν έmicromicroετρη Η πρώτη συλλογή τους είναι εκείνη του Δηmicroητρίου Φαληρέα (4ος αιώνας πΧ) microε τίτλο Λόγων Αἰσωπείων συναγωγαί Πάντως οι συλλογές που έχουmicroε σήmicroερα δεν είναι οι microύθοι του Αισώπου αλλά στηρίζονται στους microυθίαmicroβους του Βαβρίου και είναι microεταγενέστερες δηmicroιουργίες Στους microύθους του Αισώπου τα ζώα σκέφτονται microιλούν και ενεργούν σαν άνθρωποι έτσι microέσα από τις αλληγορικές τους ιστορίες εύκολα ο αναγνώστης ανάγεται στην ανθρώπινη συmicroπεριφορά ιδιαίτερα στον χώρο των κοινωνικών αρετών Η αποδοκιmicroασία του κακού στις ποικίλες microορφές του και η προβολή της αρετής είναι ο απώτερος σκοπός των microύθων και αυτός προβάλλεται microε τρόπο ευχάριστο και χαριτωmicroένο

Προσωκρατικοί φιλόσοφοιΗ καλλιέργεια της φιλοσοφικής σκέψης στην Ελλάδα του 6ου αιώνα πΧ προέκυψε ως αποτέλεσmicroα δύο βασικών παραγόντων Πρώτος ήταν η κατάργηση της βασιλείας Ο βασιλιάς διαχειριζόταν τη γνώση ανάmicroεικτη microε τον θρησκευτικό microύθο κατά τρόπο απόλυτα αυθεντικό Τώρα τη θέση του βασιλιά κατέλαβε ο φιλόσοφος ο οποίος αντί

Κατά την Αρχαϊκή εποχή microεγάλη διάδοση είχαν οι αλληγορικές

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 21: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

για την αυθεντική γνώση προέβαλλε απορίες και ερωτήmicroατα που απαιτούσαν απαντή-σεις σε πλαίσια ανοιχτού διαλόγου Ο δεύτερος παράγοντας ήταν το πέρασmicroα από την κλειστή κοινωνία των προνοmicroίων καταγωγής στην ανοιχτή κοινωνία της φιλελεύθερης και δηmicroοκρατούmicroενους πόλης που προϋπέθετε ισότιmicroους πολίτεςΜέσα σε microια τέτοια κοινωνική και πολιτική πραγmicroατικότητα αναπτύχθηκε ο φιλοσοφικός στοχασmicroός ο οποίος απελευθερώθηκε από στερεότυπες δοξασίες της microυθικής παράδο-σης και προσπάθησε να δώσει λογικές εξηγήσεις στα προβλήmicroατα του κόσmicroουΗ πρώτη ελληνική φιλοσοφία ndashη προσωκρατική φιλοσοφίαndash έκανε την εmicroφάνισή της στις ελληνικές αποικίες της Ιωνίας Εδώ το ελληνικό πνεύmicroα έθεσε για πρώτη φορά το ερώτηmicroα της αρχής του κόσmicroου κατά τρόπο αιτιοκρατικό Ήταν αυτός ο πρώτος και θεmicroελιώδης φιλοσοφικός τρόπος σκέψης να αναζητείται η λογική σχέση ανάmicroεσα στην αιτία και το αποτέλεσmicroα Με βάση την πρώτη αυτή φιλοσοφική κατηγορία οι προσω-κρατικοί προσπάθησαν να αναγάγουν την ποικιλία των όντων και των φαινοmicroένων σε ένα πρωταρχικό φυσικό στοιχείο Γιατί πίστευαν ότι στην ουσία τους όλα τα πράγmicroατα είναι ίδια αποτελούνται από την ίδια βασική ύλη η οποία και microεταmicroορφώνεται σε ανα-ρίθmicroητα και φαινοmicroενικά διαφορετικά πράγmicroατα Έτσι λοιπόν οι Έλληνες φιλόσοφοι πρώτοι αυτοί αναζήτησαν πίσω από την ποικιλία των όντων το ένα που αποτελεί την πρωταρχική αιτία και το στοιχείο ενότητας όλων των άλλωνΩστόσο οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι δεν ασχολήθηκαν microόνο microε την πρωταρχική ουσία του κόσmicroου δηmicroιουργήmicroατά τους είναι και οι έννοιες της ύλης της δύναmicroης της γνώ-σης των αριθmicroών του χώρου του χρόνου της νοmicroοτέλειας του κόσmicroου και πλήθος άλλες Ο Ηράκλειτος microίλησε για την αρmicroονία των αντιθέσεων ο Εmicroπεδοκλής για την έλξη και την άπωση δηλαδή τις κοσmicroικές δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των όντων ο Δηmicroόκριτος προχώρησε σε παρατηρήσεις ηθικές και ανθρωπολογι-κές ενώ ο Αναξαγόρας ξεχώρισε τον Νοῦν τον θεό από τον κόσmicroο και τον παρουσίαζε ως την κινητήρια δύναmicroή τουΑξίζει να τονίσουmicroε συmicroπερασmicroατικά ότι ενώ η προσωκρατική φιλοσοφία στην επαφή της microε τον κόσmicroο εmicroπιστευόταν microόνο το φως της λογικής τον ορθό λόγο οι λαοί της Ανατολής επέmicroεναν να κινούνται στον χώρο του microύθου και του microυστικισmicroού Αυτή είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάmicroεσα στον πολιτισmicroό της Ευρώπης και σε εκείνον της Ασίας

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 22: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

Οι Μιλήσιοι Κοσmicroολόγοι Ο Θαλής ο Μιλήσιος (αrsquo microισό του 6ου αιώνα πΧ) είναι ο πρώτος Έλληνας επιστήmicroονας και φιλόσοφος Υπήρξε γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος προέβλεψε την έκλειψη του ηλίου το έτος 585 πΧ ενώ του αποδίδονται και ένα πλήθος από επιστηmicroονικά επιτεύγmicroατα Ο Θαλής προσπάθησε να δώσει microια εξήγηση της αρχής των όντων η οποία να έχει υλική βάση και να είναι ορθολογική Αν και δεν διασώθηκε κανένα κείmicroενό του παρα-δίδεται από τον Αριστοτέλη ότι ο Θαλής έθεσε ως πρώτη αρχή των όντων το νερό Η πρώτη αρχή νοείται ως φύσις ἀεί σωζοmicroένη (= φυσική ύπαρξη που διατηρείται αιώνια χωρίς να παράγεται ή να φθείρεται) Η γη κατrsquo αυτόν επιπλέει πάνω στο νερό αλλά και όλα τα όντα τρέφονται από το νερό ή και τα σπέρmicroατά τους είναι υγρά από τη φύση τους Άρα το υγρό στοιχείο κυριαρχεί και ποιοτικά και ποσοτικά στη φύση Με άλλα λόγια το νερό είναι ο χώρος υποδοχής των όντων έχει ζωτική δύναmicroη και αποτελεί την αρχή της ζωής και τη διατήρησή της Ακόmicroη ο Μιλήσιος φιλόσοφος θεώρησε τις κινητικές δυνάmicroεις στον κόσmicroο ως ζωτικές λειτουργίες και όλα τα πράγmicroατα ως έmicroψυχα Αυτές οι ψυχές λοιπόν που ενυπάρχουν στα όντα δίνουν πνοή ζωή και κίνηση σε αυτά Και το νερό ως η πρωταρχική ψυχή και το πρώτο θεϊκό στοιχείο microεταmicroορφώνει τα όντα και τα κάνει και αυτά ένθεα και κινητικάΟ Αναξίmicroανδρος ήταν microαθητής και συmicroπολίτης του Θαλή Ένα απόσπασmicroα που δια-σώθηκε από το έργο του είναι το πρώτο microνηmicroείο φιλοσοφικού λόγου και το πρώτο κείmicroενο της φιλοσοφικής πεζογραφίας Ο Αναξίmicroανδρος ndashαστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφοςndash microε ένα λογικό άλmicroα συλλαmicroβάνει την έννοια του απείρου ως αρχή του κόσmicroου Το ἄπειρον (ἀ + πέρας) νοείται ως microια αχανής υλική microάζα απεριόριστη στον χώρο απέραντη στον χρόνο και χωρίς εσωτερική συνοχή Το άπειρο δεν είναι microόνο η πηγή των όντων αλλά και η δυναmicroική και απροσδιόριστη ουσία που συγκρατεί και περιβάλλει όλα τα όντα microε τις διαφορετικές τους ιδιότητες και την απέραντη ποικιλία τους Ως γνωρίσmicroατα το άπειρο έχει το αγέννητο το άφθαρτο και το αθάνατο Όλα τα όντα και οι δυνάmicroεις του κόσmicroου βρίσκονται σε ανταγωνιστική σχέση microεταξύ τους (ηmicroέρα-νύχτα καλοκαίρι-χειmicroώνας γλυκό-πικρό θερmicroό-ψυχρό κλπ) Η ανταγωνιστι-κότητα αυτή εξασφαλίζει την αιώνια γένεση και φθορά των πάντων αλλά και την ισορροπία και την ενότητά τους

Ο Θαλής ο Μιλήσιος ένας από τους πρώτους Έλληνες επιστή-

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 23: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

Ο Αναξίmicroανδρος παρουσίασε τη γη να έχει microορφή κυλίνδρου να αιωρείται στο κέντρο του σύmicroπαντος και να microην αλλάζει ποτέ τη θέση της Ακόmicroη microίλησε για την κυκλική κίνηση του ήλιου της σελήνης και των αστέρων ενώ χρησιmicroοποίησε για πρώτη φορά αριθmicroούς και microαθηmicroατικές έννοιες για τις σχέσεις των ουράνιων σωmicroάτων microεταξύ τους Τέλος υποστήριξε ότι η ζωή προήλθε από το νερό και ότι ο άνθρωπος κατάγεται από ένα είδος ψαριού τον καρχαρίαΟ Αναξιmicroένης τρίτος στη σειρά των Μιλησίων φιλοσόφων και microαθητής του Αναξίmicroαν-δρου διατύπωσε microια απλούστερη θεωρία για την αρχή των όντων και τη λειτουργία του κόσmicroου Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του κυρίαρχο στοιχείο του κόσmicroου είναι ο αέρας ο οποίος νοείται ως ύλη λεπτή έmicroψυχη βάση και υπόστρωmicroα όλων των αλλαγών Ο αέρας είναι διάχυτος παντού και ζωοποιεί όλα τα όντα Τα πάντα σχηmicroατίζονται από την πύκνωση την αραίωση τη θερmicroότητα ή την ψυχρότητα του αέρα Έτσι στη φωτιά για παράδειγmicroα ο αέρας είναι αραιός και θερmicroός ενώ περισσότερο πυκνός και ψυχρός είναι στο νερό στο χώmicroα ή στις πέτρες Ακόmicroη και η ψυχή του ανθρώπου είναι ἀερία (= αέρινη) και σύmicroφυτη microε τη ζωή Άρα κατά τον Αναξιmicroένη ο αέρας είναι microια άπειρη και αεικίνητη πνοή που διαπερνά και συγκρατεί τα πάντα ακόmicroη και τον άνθρωπο

Οι Πυθαγόρειοι Έτσι ονοmicroάστηκαν τα microέλη microιας κλειστής φιλοσοφικής σχολής που ήταν συγχρόνως και κοινότητα θρησκευτική και επιστηmicroονική και έδρασε στην Κάτω Ιταλία τον 6ο αιώνα πΧ Ιδρυτής της σχολής αυτής ήταν ο Πυθαγόρας από τη Σάmicroο ο οποίος εγκατέλειψε το νησί του όταν έγινε τύραννος ο Πολυκράτης (532 πΧ) και εγκαταστάθηκε στον Κρότωνα microαζί microε τους οπαδούς του στους οποίους επέβαλε έναν αυστηρό κανονισmicroό υπακοής πειθαρχίας και σιωπήςΟ Πυθαγόρας ένα πρόσωπο χαmicroένο στον microύθο επιδίωκε την ηθική και πνευmicroατική αναγέννηση του λαού microέσα από microια ασκητική ζωή την οποία είχε εmicroπνευστεί από τις microεταφυσικές και ασκητικές ιδέες των Ορφικών Το πρόσωπο του Πυθαγόρα προβάλλει ως αυθεντία σοφού και διδασκάλου Η γνωστή φράση των microαθητών του laquoΑὐτός ἔφαraquo (= το είπε αυτός) υποδηλώνει ότι σε ότι έλεγε ο Πυθαγόρας δεν υπήρχε αντίρρησηΟι Πυθαγόρειοι είχαν εισαγάγει microια νέα θεώρηση του κόσmicroου microέσα από τα microαθηmicroα-τικά Υποστήριζαν ότι το σύmicroπαν διέπεται από αριθmicroητικές και γεωmicroετρικές σχέσεις Οι

Ο αστρονόmicroος microετεωρολόγος και γεωγράφος Αναξίmicroανδρος

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 24: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

αριθmicroοί που έχουν κάτι άυλο microέσα τους εκφράζουν την ουσία των όντων αλλά και τις ακριβείς και αρmicroονικές σχέσεις που έχουν τα όντα microεταξύ τους Μάλιστα τους αριθmicroούς τους αντιλαmicroβάνονταν ή τους συνέδεαν microε γεωmicroετρικά σχήmicroαταΠρώτοι οι Πυθαγόρειοι ονόmicroασαν το σύmicroπαν κόσmicroον (= στολίδι) γιατί έβλεπαν σε αυτό να κυριαρχεί το microέτρο και η αρmicroονία Είχαν διαπιστώσει την αρmicroονία στη microου-σική την οποία και επεξέτειναν στο σύmicroπαν διακρίνοντας microέσα σε αυτό την αρmicroονία των ουράνιων σφαιρών (= σωmicroάτων) Όπως ο Αναξίmicroανδρος έτσι και οι Πυθαγόρειοι έβλεπαν στον κόσmicroο αντιθέσεις (πχ πέρας-άπειρο άρρεν-θήλυ ηρεmicroούν-κινούmicroενο δεξιό-αριστερό κλπ) οι οποίες όχι microόνο δεν καταστρέφουν την αρmicroονία αλλά και τη συντηρούνΤην αισιόδοξη εικόνα για τον κόσmicroο που είχαν οι Πυθαγόρειοι την ανέτρεπαν οι ιδέες τους για το σώmicroα του ανθρώπου και για την ψυχή Το σώmicroα επειδή το microολύνουν οι αισθητικές ηδονές και τα διάφορα υλικά πράγmicroατα microολύνει την ψυχή και αποτελεί τη φυλακή της Η ψυχή στην αρχική της ουσία ήταν καθαρή αλλά εξέπεσε Προσπαθώ-ντας να καθαρθεί έλεγαν ότι είναι υποχρεωmicroένη microετά τον θάνατο του ανθρώπου να περάσει και από άλλα σώmicroατα έως ότου τελικά εξαγνιστεί Ο εξαγνισmicroός της ο οποίος συmicroπίπτει microε τη διακοπή του κύκλου των διαρκών microετενσωmicroατώσεών της επιτυγχά-νεται microε τη σωmicroατική δίαιτα και την άσκηση Εφαρmicroόζοντας τη δίαιτα απέφευγαν οι Πυθαγόρειοι την κρεοφαγία και την ιχθυοφαγία ενώ ταλαιπωρούσαν το σώmicroα και microε έντονες ασκήσεις Την ψυχή την καλλιεργούσαν microε τη microουσική την επιστήmicroη και τη φιλοσοφίαΤη διδασκαλία των Πυθαγορείων που έmicroενε για διάστηmicroα κρυφή την έκανε γνωστή ένας από τους Πυθαγορείους ο Φιλόλαος ο οποίος σώθηκε από πυρκαγιά που έβαλε ο λαός στο κτίριο της σχολής τους από microίσος για τις αριστοκρατικές τους ιδέες

Οι Ελεάτες Ονοmicroάστηκαν Ελεάτες οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης Παρmicroενίδης Ζήνων και Μέλισσος είτε γιατί κατάγονταν από την Ελέα της Κάτω Ιταλίας είτε και γιατί έδρασαν εκεί Ως ιδρυ-τής αυτής της σχολής θεωρείται ο Ξενοφάνης αν και πολλοί ιστορικοί της φιλοσοφίας τον αποκόπτουν από τον ΕλεατισmicroόΟ Ξενοφάνης από την Κολοφώνα της Μικράς Ασίας (570-475 πΧ) εγκαταστάθηκε

Προτοmicroή του microεγάλου φιλο-σόφου Πυθαγόρα του Σαmicroίου

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 25: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

στην Ελέα όταν η πατρίδα του περιήλθε υπό την κυριαρχία των Περσών (546 πΧ) Ο φιλόσοφος αντίκρισε microε κριτικό πνεύmicroα τα σφάλmicroατα του λαού τις παραδοσιακές αξίες και τις θρησκευτικές παραδόσεις ενώ σατίρισε την πολυτέλεια και την αγάπη του κόσmicroου για τις αθλητικές επιτυχίες Έτσι microέσα από microια φιλοσοφούσα ποίηση ο Ξενοφάνης έγινε ο φιλόσοφος της ιστορίας του πολιτισmicroού καθώς και ο φιλόσοφος της θρησκείας και της φύσης Η βασική ιδέα της φιλοσοφίας του ήταν ότι υπάρχει ενότητα όλων των όντων και αυτή την ενότητα την εξασφαλίζει ο ένας θεός ο οποίος είναι όλος όραση όλος ακοή όλος νόηση και microένει ακίνητος στον ίδιο τόπο Από τη θέση του αυτή κινεί τα πάντα microε τον νου και τη θέλησή του Ο θεός αυτός δεν είναι αντικείmicroενο λατρείας γιατί είναι στην ουσία του δύναmicroη κοσmicroική Τέλος κατά τον Ξενοφάνη ο πολιτισmicroός δεν είναι δώρο του θεού ή των θεών αλλά microια κατάκτηση των ανθρώπων οι οποίοι προοδευτικά αναζητούν και βρίσκουν το καλύτεροΗ φιλοσοφία του Παρmicroενίδη microαθητή του Ξενοφάνη έχει ως αφετηρία της την ακινη-σία του ενός θεού που υποστήριζε ο δάσκαλός του Αυτή την ακινησία τη microετέφερε στον κόσmicroο τον οποίο αντίκρισε ως ένα ον αδηmicroιούργητο άφθαρτο συmicroπαγές αιώ-νιο microε απόλυτη οmicroοιογένεια και αυτάρκεια Το ον αυτό δεν προήλθε από το microηδέν και

Ο χώρος και χρόνος στον Ζήνωνα

Με τα laquoπαράδοξάraquo του ο Ζήνων προσπάθησε να αποδείξει την επrsquo άπειρον διαιρετότητα του χώρου και του χρόνου Δύο απrsquo αυτά είναι τα εξής Το πρώτο Ο Αχιλλέας δεν θα microπορούσε να φτάσει ποτέ τη χελώνα αν αυτή είχε ξεκινήσει νωρίτερα και τον προσπερ-νούσε λίγο Γιατί όταν εκείνος θα φτάνει στη θέση της Α η χελώνα θα έχει microετακινηθεί στη θέση Β Και όταν ο Αχιλλέας θα φτάσει στη Β εκείνη θα έχει φτάσει σε microια νέα θέση Γ Άρα η κίνηση δεν θα είχε τέλος και η χελώνα θα εξακολουθούσε να προηγείται του Αχιλλέα Το λογικό σφάλmicroα είναι ότι ο χώρος δεν είναι επrsquo άπειρον διαιρετός Το δεύτερο παράδοξο αναφέρεται στον χρόνο Δεν είναι δυνατό να περάσουν δεκατέσσερα λεπτά γιατί προηγουmicroένως πρέπει να περάσουν τα επτά και πριν από τα επτά τριάmicroισι και πριν από αυτά ένα λεπτό και 34 και έτσι συνεχίζεται η επrsquo άπειρον τmicroήση του χρό-νου Άρα δεν υπάρχει κίνηση στον χρόνο αλλά επrsquo άπειρον microικρές χρονικές στιγmicroές

Για τον Παρmicroενίδη τον Ελεάτη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 26: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

από το microη είναι γιατί το microηδέν δεν microπορούmicroε ούτε να το εννοήσουmicroε ούτε και να το εκφράσουmicroε Ότι όmicroως δεν microπορούmicroε να εννοήσουmicroε δεν υπάρχει γιατί νόηση και πραγmicroατικότητα συmicroπίπτουν Άρα κατά τον Παρmicroενίδη η ανθρώπινη σκέψη αναφέρε-ται σε αυτό που υπάρχει και όχι στο ανύπαρκτο στο microηδέν Πρόκειται λοιπόν για microια φιλοσοφία οντολογική (εἶναι-microή εἶναι ὄν-microή ὄν) η οποία microάλιστα χαρακτηρίζει το ον ως προς το σχήmicroα σφαιρικό και ως προς την έκταση συγκεκριmicroένο και όχι άπειροΟ Ζήνων ήταν ο αγαπηmicroένος microαθητής του Παρmicroενίδη Έγινε ονοmicroαστός microε τον ηρωικό του θάνατο εναντίον του τυράννου Νεάρχου Η προσπάθειά του συγκεντρώθηκε στο να αποδείξει την ορθότητα της άποψης του δασκάλου του ότι το ον είναι ένα και όχι πολλά ότι είναι ακίνητο και ότι έχει ενότητα Σύmicroφωνα microε τη θεωρία του η παραδοχή πολλών όντων θα οδηγούσε σε αντιφατικά συmicroπεράσmicroατα αν υπήρχαν πολλά όντα αυτά θα ήταν ή περιορισmicroένα κατά τον αριθmicroό ή άπειρα Αλλά αν ήταν περιορισmicroένα θα microπορούσαν να είναι απείρως microικρά έως ανύπαρκτα αν ήταν microεγάλα θα microπορούσε το καθένα να είναι απείρως microεγάλο κάτι που είναι παράλογο αφού δεν microπορούν να υπάρχουν πολλά άπειρα Με τον ίδιο παράδοξο τρόπο επιχειρούσε να αποδείξει και ότι δεν υπάρχει ούτε χώρος ούτε κίνηση αλλά ότι η θεωρούmicroενη ως κίνηση ενός όντος είναι ουσιαστικά φιλοσοφική Οι θεωρίες του Ζήνωνα και τα σοφιστικά του επιχειρήmicroατα είναι γνωστά στην ιστορία της φιλοσοφίας ως laquoΖηνώνεια παράδοξαraquoΟ Μέλισσος ο Σάmicroιος είναι ο τελευταίος φιλόσοφος της Ελεατικής σχολής Και αυτός επιχείρησε να τεκmicroηριώσει microε λογικά επιχειρήmicroατα τη θεωρία του Παρmicroενίδη για την ύπαρξη του ενός και microοναδικού όντος Ο Ελεάτης στοχαστής προσπαθώντας να ορίσει την έννοια της πραγmicroατικότητας έρχεται σε αντίθεση microε τον Παρmicroενίδη Η πραγmicroατι-κότητα έλεγε δεν είναι microια συγκεκριmicroένη και περιορισmicroένη έννοια αλλά microια οντότητα άπειρη αιώνια απεριόριστη συνεχής ενιαία οmicroοιόmicroορφη αναλλοίωτη και αδιάβρωτη από το microηδέν Αφού όmicroως τα πάντα καταλαmicroβάνονται από το ένα και άπειρο ον κατά λογική αναγκαιότητα δεν υπάρχει κενός χώρος Άρα δεν υπάρχει και κίνηση Και οι θεωρούmicroενες ως κινήσεις ή αλλαγές δεν είναι τίποτε άλλο παρά κάτι το φαινοmicroενικό ή αποτέλεσmicroα της απάτης των αισθήσεων

Η σχολή της Εφέσου Διαmicroετρικά αντίθετες θεωρίες από τους Ελεάτες φιλοσόφους εξέφρασε ο Ηράκλειτος

Ο φιλόσοφος Ζήνων ο Ελεά-της επεχείρησε να αποδείξει

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 27: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

από την Έφεσο Οι βασικές φιλοσοφικές του απόψεις είναι η θεωρία της καθολικής κίνησης και ροής των όντων η θεωρία του κοσmicroικού αγώνα η ιδέα της αρmicroονίας και η θεωρία του λόγουΠρώτα συνέλαβε τα όντα και τον κόσmicroο δυναmicroικά και όχι στατικά Η αδιάκοπη κίνηση και ροή των πραγmicroάτων και των λειτουργιών η αστάθεια κάθε microερικού και η αλλαγή των πάντων αποτελεί για τον Ηράκλειτο έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο Όλα τρέχουν όλα αλλάζουν microορφές και τίποτα δεν microένει σταθερό Δεν microπορείς να microπεις δύο φορές στο ίδιο ποτάmicroι Αυτή είναι microια πρώτη βασική αρχή Αν όmicroως τά πάντα ρεῖ καί οὐδέν microένει (= όλα ρέουν και δεν microένει τίποτε σταθερό) αυτό συmicroβαίνει γιατί microέσα στον κόσmicroο βασιλεύει ο πόλεmicroος όλων εναντίον όλων laquoΠόλεmicroος πατήρ πάντωνraquo (= ο πόλεmicroος είναι πατέρας όλων) είπε ο Ηράκλειτος Πρόκειται για έναν πόλεmicroο όλων των αντίθετων δυνάmicroεων από τον οποίο όmicroως δεν δηmicroιουργείται χάος αλλά αρmicroονία Ωστόσο πίσω από όλα τα microεταβαλλόmicroενα στοιχεία υπάρχει ένα πρωταρχικό και θεmicroελιώδες στοιχείο του κόσmicroου Και αυτό είναι η φωτιά Όλα είναι microεταmicroορφώσεις της φωτιάς Η φωτιά microετατρέπεται σε νερό και σε χώmicroα και το χώmicroα και το νερό ξαναγίνονται φωτιά Άρα από τη φωτιά γεννιούνται ή microεταmicroορφώνονται όλα τα όντα Σε αυτή την αλλαγή είναι υποταγmicroένα όλα τα όντα αδιάκοπα η κίνηση είναι από κάτω προς τα πάνω δηλαδή από τη γέννηση ενός όντος προς την ακmicroή του και από τα πάνω προς τα κάτω δηλαδή από την ακmicroή προς τη φθορά Μέσα από αυτή την πάλη των αντιθέσεων ή καλύτερα τη συνύπαρξη των αντιθέσεων στον κόσmicroο ο Ηράκλειτος είδε microια αιώνια νοmicroοτέλεια ώστε να διατηρείται η κοσmicroική αρmicroονίαΩστόσο όλη αυτή η πάλη των αντιθέσεων και η βαθιά αρmicroονία που προκύπτει δεν γίνε-ται τυχαία διέπεται από έναν καθολικό κοσmicroικό νόmicroο τον οποίο ο φιλόσοφος ονοmicroάζει laquoξυνόντα λόγονraquo (= κοινό λόγο) και τον ταυτίζει microε την αλήθεια Αυτός ο laquoξυνών λόγοςraquo είναι για τον Ηράκλειτο ο ενδοκοσmicroικός νους η θεότητα από την οποία προέρχονται η θρησκεία η ιστορία το δίκαιο και η ηθικότητα Όmicroως τον laquoξυνόντα λόγονraquo οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να τον κατανοήσουν γιrsquo αυτό και ο Ηράκλειτος αφιέρωσε το βιβλίο του στην Άρτεmicroη της Εφέσου αντί να το διαδώσει στους ανθρώπους της πόλης

Ο Εmicroπεδοκλής Είναι ο φιλόσοφος που γεννήθηκε και έδρασε φιλοσοφικά στον Ακράγαντα τον 5ο αιώνα

Ο Ηράκλειτος κυριότερος εκπρόσωπος της Σχολής της

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 28: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

πΧ Κατά βάση ο Εmicroπεδοκλής δεν πρωτοτυπεί αλλά συνδυάζει πολλές απόψεις παλαι-ότερων φιλοσόφων Δέχεται ότι ο κόσmicroος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία τη φωτιά τον αέρα το νερό και το χώmicroα Το νέο στοιχείο που προσθέτει ο φιλόσοφος στη θεωρία του είναι οι δυνάmicroεις που προκαλούν τη γένεση και τη φθορά των σωmicroάτων Οι δυνά-microεις αυτές είναι η φιλότης (= αγάπη) και το νεῖκος (= microίσος) ότι θα ονοmicroάζαmicroε σήmicroερα ελκτική και απωθητική δύναmicroη Η πρώτη δύναmicroη συντελεί στη γένεση των σωmicroάτων ενώ η δεύτερη προκαλεί τη φθορά και τη διάλυσή τους Ο Εmicroπεδοκλής κάνει λόγο και για την πορεία των ψυχών microετά τον θάνατο δεχόmicroενος τη θεωρία της microετενσωmicroάτωσης (ή microετεmicroψύχωσης) προκειmicroένου οι ψυχές να καθαρθούν και να αποκατασταθούν στην ένδοξη θεϊκή τους έδρα από όπου εξέπεσαν

Ο ΑναξαγόραςΕίναι ο πρώτος φιλόσοφος που ήρθε από την πατρίδα του τις Κλαζοmicroενές της Μικράς Ασίας στην Αθήνα και δίδαξε φυσική φιλοσοφία Συνδέθηκε microε ανθρώπους των γραmicro-microάτων καθώς και microε τον ίδιο τον Περικλή Όmicroως κατηγορήθηκε για ασέβεια επειδή υποστήριζε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωmicroένη πέτρα και γιατί ερευνούσε τα ουράνια φαι-νόmicroενα και απελάθηκε από την ΑθήναΟ Αναξαγόρας ήταν microεγάλος στοχαστής και φιλόσοφος της φύσης Στο έργο του Περί φύσεως προβάλλει την εξής εικόνα του κόσmicroου Στην αρχή υπήρχαν τρία στοιχεία Το άπειρο ο Νους και microια microάζα από ανακατεmicroένα και αδιαφοροποίητα πράγmicroατα Τότε ο Νους το αιώνιο αυτό και θεϊκό ον έδωσε την πρώτη κίνηση στην άmicroορφη microάζα και το αποτέλεσmicroα ήταν η διάκριση των διαφόρων στοιχείων microεταξύ τους η συνένωσή τους και ο σχηmicroατισmicroός των όντων Κάθε στοιχείο πυκνό υγρό ψυχρό βαρύ και σκοτεινό συνενώθηκε microε τα άλλα και συνέβαλε στον σχηmicroατισmicroό της γης αντίθετα το αραιό το θερmicroό το ξηρό και το φωτεινό που ήταν στοιχεία ελαφρά σχηmicroάτισαν τον αιθέρα Για τον άνθρωπο ο Αναξαγόρας πίστευε ότι διαθέτει τον νου ως βασικό στοιχείο της ύπαρξής του ότι βαθmicroιαία αναπτύσσει τη σκέψη του microέσα από την κατασκευαστική του εργασία και ότι είναι το πιο έξυπνο ον από το ζωικό βασίλειο Ο Αναξαγόρας επηρέασε πολύ τους σύγχρονούς του και τους microεταγενέστερους Αθηναίους Μαθητής του φέρεται ο Αρχέλαος Αθηναίος ο οποίος σύmicroφωνα microε την παράδοση θεωρείται δάσκαλος του Σωκράτη

Ο Εmicroπεδοκλής από τον Ακρά-γαντα δεχόmicroενος ότι ο κόσmicroος

Ο Αναξαγόρας από τις Κλαζο-microενές της Μικράς Ασίας ήρθε

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 29: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

Η ατοmicroική θεωρία Ο Λεύκιππος και ο Δηmicroόκριτος υπήρξαν οι εισηγητές της ατοmicroικής θεωρίας του τελευ-ταίου και πιο σηmicroαντικού συστήmicroατος της προσωκρατικής φιλοσοφίας Ο Λεύκιππος φέρεται ως ο εισηγητής της θεωρίας αυτής ενώ ο Δηmicroόκριτος είναι ο επιστήmicroονας και ο φιλόσοφος που την ανέπτυξε και τη συστηmicroατοποίησε Ο Δηmicroόκριτος ήταν τόσο πολυmicroερής και καθολικός νους ώστε microόνο microε τον Αριστοτέλη microπορεί να συγκριθείΗ ατοmicroική θεωρία στηρίζεται στις εξής βασικές θέσεις1 Ο κόσmicroος αποτελεί ένα σύνολο microηχανικών κινήσεων οι οποίες είναι υλικές ενέργειες σύmicroφυτες microε τα πράγmicroατα Άρα η κίνηση αποτελεί αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ύλης2 Η ύλη δεν microπορεί να διαιρεθεί επrsquo άπειρον γιατί έχει ατοmicroική δοmicroή Δηλαδή αποτε-λείται από αναρίθmicroητα microικρά σωmicroατίδια τα οποία δεν microπορούν να διαιρεθούν περισσό-τερο είναι άτοmicroα (= άτmicroητα)3 Ο κόσmicroος στο σύνολό του αποτελείται από άτοmicroα και κενόΌπως διαπιστώνουmicroε ο Δηmicroόκριτος ξεκινούσε από την αντίληψη ότι τα βασικά στοι-χεία του κόσmicroου είναι το ὄν το γεmicroάτο και το microή ὄν το άδειο Το γεmicroάτο (πλήρες) αποτελείται από άτοmicroα ενώ το άδειο (κενόν) αποτελεί την προϋπόθεση για την κίνηση στον χώροΗ υπόθεση σύmicroφωνα microε όσα ειπώθηκαν ότι υπάρχει ένα άπειρο κενό και απειράριθmicroα άτοmicroα οδήγησε τον Δηmicroόκριτο στη θεωρία των άπειρων κόσmicroων οι οποίοι διαρκώς γεννιούνται και εξαφανίζονται Οι κόσmicroοι αυτοί παρουσιάζουν microια ποικιλία δοmicroής και ανάπτυξης ανάλογα microε την ποιότητα των ατόmicroων τους Ο Δηmicroόκριτος microίλησε και για τις ιδιότητες των πραγmicroάτων τις οποίες αντιλαmicroβανόmicroαστε microε τις αισθήσεις microας Όmicroως η γνώση microας για τις ιδιότητες αυτές (το γλυκό το πικρό το θερmicroό το ψυχρό) είναι συmicroβατική ασαφής και υποκειmicroενική Η αλήθεια βρίσκεται κρυmicromicroένη στον βυθό στην ουσία των όντωνΕνδιαφέρουσα είναι και η ηθική του Δηmicroόκριτου Πίστευε ότι ο άνθρωπος πρέπει να εφαρmicroόζει το microέτρο τόσο στις απολαύσεις της ζωής όσο και στις φιλοδοξίες του Με την τήρηση του microέτρου αποφεύγει την πολυπραγmicroοσύνη επιχειρεί πράγmicroατα που είναι microέσα στις δυνατότητές του και έτσι απαλλάσσεται από τις εσωτερικές εντάσεις και

Ο Δηmicroόκριτος ο Αβδηρίτης θεω-ρείται ο microεγάλος εισηγητής της

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη

Page 30: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝedume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1003/02_documents/t02_k11.pdfΚατά τον Albin Lesky «πρόκειται για ένα φανταχτερό

έχει γαλήνη και ψυχική ισορροπία Αυτό είναι και το ιδανικό της ζωής το οποίο ο Δηmicroόκριτος ονόmicroαζε ευθυmicroία δηλαδή ευχάριστη διάθεση και διαρκή ευτυχία Ακόmicroη συνιστούσε και microεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ψυχή της οποίας οι αρετές αναπληρώ-νουν τις αδυναmicroίες ή τις ατέλειες του σώmicroατοςΌπως διαπιστώσαmicroε από τη διαδροmicroή της προσωκρατικής φιλοσοφίας η διανόηση αυτή δεν είναι microόνο ξεχωριστά σηmicroαντική γιατί είναι η πρώτη συγκροτηmicroένη microορφή σκέψης στην ιστορία του ελληνικού φιλοσοφικού στοχασmicroού είναι ιδιαίτερα σηmicroαντική γιατί αποτελεί και διαρκή πηγή πολλών προβληmicroάτων και απόψεων για τη microετέπειτα ελληνική και ευρωπαϊκή φιλοσοφία προπάντων για τη σκέψη των σοφιστών και του Πλάτωνα

Ο Δηmicroόκριτος και η Τυραννίδα

Ο Δηmicroόκριτος έβλεπε ότι τα τυραννικά καθεστώτα παραπλανούσαν τις λαϊκές microάζες φροντίζοντας για την καλοπέρασή τους και την άmicroβλυνση της πολιτικής τους συνείδη-σης Γιrsquo αυτό και αγωνιζόταν για τη δηmicroοκρατία λέγοντας ότι είναι προτιmicroότερη η φτώ-χεια microε δηmicroοκρατία παρά η ευτυχία microε τυραννία Μάλιστα παροmicroοίαζε τις δύο αυτές καταστάσεις microε την ελευθερία και τη δουλεία Και επειδή microόνο οι ανόητοι προτιmicroούν να καλοπερνούν έστω κι αν εξουσιάζονται έλεγε ότι είναι ανάγκη να microορφώνονται οι πολίτες για να κατανοούν τα αγαθά της δηmicroοκρατίας Και πρόσθετε ότι το ύψιστο ενδιαφέρον των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων είναι η ενασχόλησή τους microε τα κοινά γιατί η πολιτική αποτελεί την ύψιστη γνώση και τέχνη