ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ

Γεωγραφική και πολιτισmicroική πολυmicroέρειαTο φαινόmicroενο του Nεοελληνικού Διαφωτισmicroού ξεπερνά τα στενά όρια της εθνικής και ακόmicroη περισσότερο microιας στενά εννοούmicroενης γεωγραφικής οριοθέτησης και περιχαρά-κωσης Aντανακλά ένα σύνθετο πλέγmicroα ανανεωτικών ρευmicroάτων στον βαλκανικό χώρο υπό οθωmicroανική κυριαρχία στον οποίο η ελληνική γλώσσα λειτούργησε ως οχηmicroα-τική γλώσσα (langue vegravehiculaire) ως γλώσσα του εmicroπορίου ως lingua franca και ως γλώσσα παιδείας ιδίως σε microερικές εξαιρετικές περιπτώσεις όπως στις Παραδουνά-βιες Hγεmicroονίες Eπέδρασε δηλαδή σε έναν ευρύτατο γεωπολιτικό χώρο που αντιστοι-χεί microε αυτό που ορίζουmicroε νοτιοανατολική Eυρώπη έως τα παράλια της Mικράς Aσίας Προσέλαβε ευρύτερο βαλκανικό χαρακτήρα καθώς συmicroπεριέλαβε στους κόλπους του Έλληνες καθώς και microη Έλληνες laquoεξελληνισmicroένουςraquo λογίους Σrsquo αυτό το σχήmicroα πρέπει να προσmicroετρήσουmicroε και ορισmicroένους δυναmicroικούς πυρήνες παιδείας που microορφοποιήθη-καν εξαιτίας των ευνοϊκών εmicroπορικών συγκυριών στις ελληνικές παροικίες της κεντρι-κής Eυρώπης της νότιας Pωσσίας (πχ Oδησσός) και της δυτικής Eυρώπης (Bενετία Bιέννη Παρίσι κά) Ένα από τα πλέον δυναmicroικά χαρακτηριστικά του ρεύmicroατος ήταν η κυρίαρχη παιδαγωγική και εκλαϊκευτική του ροπή Aφοmicroοίωσε microε εκλεκτικό τρόπο διάφορες τάσεις των αντίστοιχων δυτικών ρευmicroάτων κυρίως του αγγλικού γαλλικού ιταλικού και γερmicroανικού Διαφωτισmicroού Aπό τον 18ο αιώνα εξαιτίας της κρίσης των κοινωνικών δοmicroών και των πολιτικών θεσmicroών της Oθωmicroανικής αυτοκρατορίας οι ποι-κίλες εθνικές οmicroάδες που συγκροτούσαν το κοινωνικό και πολιτισmicroικό microωσαϊκό της Βαλκανικής χερσονήσου αντιδρώντας αναζήτησαν ένα νέο κοινωνικό σχήmicroα που άρχισε να διαφοροποιείται από το υπάρχον ένα σύστηmicroα αξιών προσανατολισmicroένο προς τα δυτικά νεωτερικά πρότυπα Στην περίοδο που microεσολάβησε ανάmicroεσα στη συν-θήκη του Πασάροβιτς (1718) και στη συνθήκη του Kιουτσούκ Kαϊναρτζή (1774) στο βόρειο τmicroήmicroα της Bαλκανικής στις Παραδουνάβιες Hγεmicroονίες και στο βόρειο τmicroήmicroα της Eλλάδας δηmicroιουργήθηκαν ευνοϊκές προϋποθέσεις οικονοmicroικής ανάπτυξης microέσω

Ο Διαφωτισmicroός υπήρξε από τα σηmicroαντικότερα κίνητρα για τον

των εmicroπορικών δραστηριοτήτων Eκ παραλλήλου ένα δυναmicroικό θαλάσσιο εmicroπορικό δίκτυο εγκαθιδρύθηκε στην ανατολική Mεσόγειο και στη Mαύρη θάλασσα Mετά το 1750 τα ευρωπαϊκά εδάφη της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας γνώρισαν δηmicroογραφική ανάπτυξη και σταθερότητα Tα ανερχόmicroενα εmicroπορικά αστικά στρώmicroατα εισήγαγαν microέσα από σειρά κοινωνικών αλλαγών και πνευmicroατικών οσmicroώσεων τον Διαφωτισmicroό στη νοτιοανατολική Eυρώπη γεγονός που βαθmicroιαία οδήγησε στη διατύπωση εθνικών αιτηmicroάτων για να καταλήξει στη δηmicroιουργία των εθνικών κρατών Oι αλλαγές στον τρόπο ζωής υιοθετήθηκαν σιγά σιγά και αφοmicroοιώθηκαν microε αρκε-τές αντιστάσεις είναι δυνατόν δε να ανιχνευθούν σε πολλά επίπεδα της κοινωνικής ζωής από τον οικονοmicroικό παράγοντα στις νοητικές διεργασίες στις αλλαγές που υφί-σταται ο φυσικός χώρος καθώς αναπτύσσεται ο πολεοδοmicroικός ιστός καταλήγοντας στην ανάδυση νέων συmicroβολισmicroών και εικόνων που επιχειρούν να microεταγράψουν και να αιτιολογήσουν τις κοινωνικές καινοτοmicroίες Aναφορικά microε τα microεγάλα δυτικά ρεύmicroατα ο νεότερος ελληνισmicroός δέχθηκε την επί-δραση της όψιmicroης ιταλικής Aναγέννησης (και του Mπαρόκ στην αισθητική και τη λογοτεχνία) σχετικά αργοπορηmicroένα microέσα στον 17ο αιώνα Tο φαινόmicroενο αυτό ρίζωσε σε έναν περιφερειακό πολιτισmicroικό χώρο σε σχέση microε τον κεντρικό κορmicroό του ελλη-νισmicroού τη βενετοκρατούmicroενη Kρήτη και εξακτινώθηκε σε άλλους πυρήνες ιταλικής παιδείας κυρίως στα Iόνια νησιά Το microεγαλύτερο τmicroήmicroα του ελληνισmicroού διάβηκε το κατώφλι του Διαφωτισmicroού χωρίς να θητεύσει ουσιαστικά στην Aναγέννηση H νεοελληνική παιδεία πριν από τον Διαφωτισmicroό κυριαρχείται στο σύνολό της από την ορθόδοξη χριστιανική ηθική H εκπαίδευση στηρίζεται στον αριστοτελισmicroό καθώς και σε microια στερεότυπα επαναλαmicroβανόmicroενη επιλογή κειmicroένων της αρχαίας κλασικής και βυζαντινής γραmicromicroατείας Γίνεται ωστόσο ορατή από νωρίς η συνύπαρξη δύο καθοριστικών στοιχείων της παράδοσης και της ανανέωσης Έχει ειπωθεί πως στην ελληνική πνευmicroατική ζωή η εξέλιξη των ιδεών από τον 16ο στον 19ο αιώνα διακρί-νεται από διαρκή laquoαφοmicroοιωτική ικανότηταraquo από microια ζωντανή παράδοση ικανή να εγκολπωθεί νέα στοιχεία και να ενστερνιστεί νεωτερισmicroούς

Στη διάρκεια του Νεοελληνικού Διαφωτισmicroού ο Νικόλαος Δοξα-

Διάκριση των φάσεων του Nεοελληνικού ΔιαφωτισmicroούOι πρώτες απόπειρες για την περιοδολόγηση του φαινοmicroένου χρονολογούνται ήδη στον αρχόmicroενο 19ο αιώνα και προέρχονται από λογίους που ήταν οι ίδιοι φορείς του κινήmicroατος O Φαναριώτης Iακωβάκης Pίζος Nερουλός προτείνει στο έργο του Mαθή-microατα νεοελληνικής φιλολογίας (Cours de litteacuterature grecque moderne Γενεύη 1827) την τρίσηmicroη διαίρεση των laquoπροόδωνraquo της laquoAναγέννησηςraquo της νεοελληνικής παιδείας H πρώτη περίοδος εκτείνεται από το 1700 έως το 1750 και κυριαρχείται από τους Φανα-ριώτες H δεύτερη περιλαmicroβάνει την περίοδο από το 1750 έως το 1800 και έχει ως βασικό χαρακτηριστικό την εισαγωγή στην πνευmicroατική ζωή των laquoεπιστηmicroονικών κατα-κτήσεωνraquo της φωτισmicroένης Eυρώπης H τρίτη είναι δυνατόν να ταυτιστεί συmicroβολικά microε την παρουσία και τη δραστηριότητα του Aδαmicroάντιου Kοραή Ο σοφός διδάσκαλος του Γένους χρησιmicroοποίησε στο περίφηmicroο Yπόmicroνηmicroά του (Megravemoire sur lrsquo egravetat actuel de la civilisation dans la Gregravecehellip 1803) θεmicroελιώδες κείmicroενο-ορόσηmicroο που παρου-σίασε στην παρισινή laquoEταιρεία των Aνθρωποτηρητώνraquo (Sociegravetegrave des Observateurs de lrsquohomme) χαρακτηριστική της διεύρυνσης του όψιmicroου Διαφωτισmicroού προς την ανθρω-πογνωσιολογία τον όρο laquoηθική αναγέννησηraquo (regravevolution morale) για να εκφράσει την έννοια της παλιγγενεσίας (regravegegravenegraveration) και την προσδοκώmicroενη ευθυγράmicromicroιση microε τα φώτα της Eυρώπης Πολύ αργότερα κατά το γrsquo microισό του 19ου αιώνα ο πολυπράγmicroων φαναριώτης λόγιος Aλέξανδρος Pίζος Pαγκαβής διακρίνει στη Φιλολογική Iστορία της Nεωτέρας Eλλάδος που εκδίδει στα γαλλικά (Histoire litteraire de la Gregravece Moderne τ A 1877) δύο microείζονες περιόδους το διάστηmicroα 1700-1800 το οποίο θεωρεί συνώ-νυmicroο της laquoεπιστροφής στη ζωήraquo (retour agrave la vie) και την προεπαναστατική περίοδο 1800-1821 την οποία ορίζει ως Aναγέννηση (Renaissance) του ελληνισmicroού Στη σύν-θεση του Pαγκαβή η θέση των πρωτεργατών ανήκει και πάλι στους ΦαναριώτεςΣτον κορmicroό του Nεοελληνικού Διαφωτισmicroού προσδιορίζονται επιφαινόmicroενα microέσα από τα οποία διαγράφεται η εσωτερική δυναmicroική του αλλά και η ιδιοτυπία του Σύmicroφωνα microε την αρχική διάκριση του KΘΔηmicroαρά microπορούmicroε να microιλήσουmicroε για microισό αιώνα 1770-1820 microε αρκετές προβολές προς τα πίσω ώστε να συmicroπεριληφθούν πρωιmicroότε-ρες εκδηλώσεις των ετών 1750 και microε προβολή προς τα εmicroπρός ώστε να φθάσουmicroε στα 1830 όταν ο Διαφωτισmicroός γειτνιάζει microε την εκκόλαψη του ροmicroαντικού πνεύ-

Προmicroετωπίδα από το περίφηmicroο laquoΥπόmicroνηmicroαraquo του Αδαmicroάντιου

microατος H αποσύνθεση του Διαφωτισmicroού αρχίζει να γίνεται ορατή γύρω στο 1830 πυρήνες του αντιστέκονται όmicroως έως το 1850 αλλά και microετέπειταΗ εmicroφάνιση του νεολογισmicroού Διαφωτισmicroός χρονολογείται γύρω στο 1862 και προέρ-χεται πιθανότατα από τον γερmicroανικό όρο Aufklaumlrung Η χρήση του εντοπίζεται για πρώτη φορά στα γραπτά του Δηmicroητρίου Bερναρδάκη στην πανεπιστηmicroιακή του οmicroιλία Λόγος εισιτήριος εις το microάθηmicroα της Γενικής Iστορίας εκφωνηθείς τη 20 Iανουαρίου 1862 Oι συνδηλώσεις της εκφοράς του laquoτης λεγοmicroένης εποχής του διαφωτισmicroούraquo εmicroπε-ριέχουν αρνητική χροιά γεγονός ευεξήγητο αφού ο Bερναρδάκης την εποχή εκείνη εmicroφορείτο από το πνεύmicroα του γερmicroανικού ροmicroαντισmicroού O όρος εντοπίζεται ακόmicroη στα γραπτά του επίσης γερmicroανοτραφούς Nεοκλή Kαζάζη διακεκριmicroένου νοmicroοmicroαθούς καθηγητή της Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Πανεπιστήmicroιο Aθηνών Θεωρείται πως ο Nεοελληνικός Διαφωτισmicroός αποτελεί βλαστάρι κλάδο του microεγά-λου κορmicroού του Ευρωπαϊκού Διαφωτισmicroού Eάν ωστόσο ο νεολογισmicroός Διαφωτισmicroός δηmicroιουργήθηκε σε συσχετισmicroό microε τους αντίστοιχους ευρωπαϊκούς Enlightenment Aufklaumlrung και Illuminismo οι εκφράσεις laquoΦώταraquo laquoΦώτα της Eυρώπηςraquo laquoφωτισmicroένα έθνηraquo που οδηγούν στις συνδηλώσεις του γαλλικού όρου lumiegraveres δεν ανήκουν στο πεδίο των νεολογισmicroών H συmicroβολική σήmicroανση του φωτός προέρχεται από το γλωσσικό οπλοστάσιο αιώνων καθώς ανάγεται στα κλασικά ρητορικά σχήmicroατα και στην εκκλησιαστική και ανθρωπιστική παιδεία Γίνεται επίσης χρήση του στο λεξι-λόγιο του ρεύmicroατος του θρησκευτικού ουmicroανισmicroού του 17ου αιώνα πολύ πριν από το πρελούδιο των Φώτων εδώ η προτροπή για τον φωτισmicroό του Γένους οδηγεί στην ιδεατή συmicroβίωση της κλασικής παιδείας microε τη βυζαντινή παράδοση O όρος ενσω-microατώθηκε στον 18ο αιώνα σε ένα νέο πλαίσιο αναφοράς και εmicroπλουτίστηκε microε νέες σηmicroασιολογικές συνδηλώσεις H ευθυγράmicromicroιση microε τις κατακτήσεις της δυτικής σκέψης είναι φανερή αυτή η διαδικασία προϋποθέτει επίσης την επανάκτηση των αξιών από την αρχαιότητα microέσω της δυτικής αναγέννησης στη φωτισmicroένη Eυρώπη και από εκεί στον νεότερο ελληνισmicroό πορεία που καταλήγει στη microεταγενέστερη κοραϊκή microετακέ-νωση της δυτικής γνώσης και στην ανάκτηση της πατρώας κληρονοmicroιάς της κλασικής παιδείαςH βυζαντινή οικουmicroενική ιδέα επιβιώνει microέσα από το εκκλησιαστικό οικοδόmicroηmicroα και

εν πολλοίς κυρίως στο πρώιmicroο στάδιο microέσα από τη φαναριώτικη ιδεολογία (όπως διατυπώνεται στην περίφηmicroη ερmicroηνευτική σύνθεση του Nicolae Iorga Βυζάντιο microετά το Bυζάντιο) ενώ η βαθmicroιαία συντελούmicroενη εθνική αφύπνιση στηρίζεται σε microεγάλο βαθmicroό στην αρχαιολατρεία και στην προσδοκώmicroενη ανάκτηση της αρχαίας κληρονο-microιάς H ιδέα της ορθοδοξίας εξακολουθεί να ταυτίζεται microε αυτήν του Γένους Στη συλλογική microνήmicroη των λαών της νοτιοανατολικής Eυρώπης στη λαϊκή παράδοση και στους θρύλους η χαmicroένη χριστιανική αυτοκρατορία είναι παρούσα Oι προσδοκίες της ρωσικής επέmicroβασης στην Aνατολή θεmicroελιώθηκαν άλλωστε στη βάση της κοινής θρησκείας Aπό την άλλη πλευρά στέκει η επανασύνδεση microε την αρχαιότητα Tο κλα-σικό όραmicroα και η αναβίωσή του κοινός τόπος του ευρωπαϊκού κλασικισmicroού από την Aναγέννηση και microετά microε την έκρηξη της Γαλλικής Eπανάστασης απέκτησε microεγαλύτερη δυναmicroική ο ηρωικός νεοκλασικισmicroός microετατράπηκε σε κοινωνικό βίωmicroα

Πρώιmicroος Διαφωτισmicroός

H περίοδος 1700-1750 ενέχει στη νοτιοανατολική Eυρώπη τον ρόλο του laquoπρώιmicroου Διαφωτισmicroούraquo (Fruumlhaufklaumlrung) Περιεκτικό παράδειγmicroα προσφέρει η οικογένεια των Mαυροκορδάτων Γλωσσοmicroαθείς και εξαιρετικά καλλιεργηmicroένοι προσανατολίστηκαν προς το microετριοπαθές ιδεώδες του πεφωτισmicroένου απολυταρχισmicroού Eίχαν άριστη φιλολογική ενηmicroέρωση διατηρούσαν αξιοζήλευτη βιβλιοθήκη και ήταν σε επαφή microε δυτικούς λογίους όπως ο Jean Le Clerc Ήταν αναmicroφίβολα επί ίσοις όροις πολίτες της ιδανικής laquoΠολιτείας των ευρω-παϊκών γραmicromicroάτωνraquo Ο Aλέξανδρος o εξ Aπορρήτων ο πρώτος της δυναστείας και ο Nικόλαος πρώτος Φαναριώτης ηγεmicroόνας στη Mολδαβία (1709) υπήρξαν φορείς νεωτερικών ιδεών στον τοmicroέα του ηθικού και πολιτικού στοχασmicroού και γνώριζαν τους Γάλλους ηθολόγους όπως τον La Rochefoucauld Στο microυθιστορηmicroατικό έργο του Nικολάου Φιλοθέου Πάρεργα (1713) εντοπίζουmicroε απηχήσεις των microεγάλων φιλο-λογικών συζητήσεων της εποχής νύξεις για τη laquoΔιαmicroάχη Aρχαίων και Nεοτέρωνraquo (Querelle des Anciens et des Modernes) για την ηθικότητα του θεάmicroατος την ιστορική κριτική κλπ O Nικόλαος αποσκιρτώντας από τον καθιερωmicroένο νεοαριστοτελισmicroό προσανατολίζεται προς τον Πλάτωνα και αναφέρεται στη σύγχρονή του φιλοσοφία

Ο Άγγλος ορθολογιστής φιλόσο-φος επιστήmicroονας και κορυφαίος

εν πολλοίς κυρίως στο πρώιmicroο στάδιο microέσα από τη φαναριώτικη ιδεολογία (όπως διατυπώνεται στην περίφηmicroη ερmicroηνευτική σύνθεση του Nicolae Iorga Βυζάντιο microετά το Bυζάντιο) ενώ η βαθmicroιαία συντελούmicroενη εθνική αφύπνιση στηρίζεται σε microεγάλο βαθmicroό στην αρχαιολατρεία και στην προσδοκώmicroενη ανάκτηση της αρχαίας κληρονο-microιάς H ιδέα της ορθοδοξίας εξακολουθεί να ταυτίζεται microε αυτήν του Γένους Στη συλλογική microνήmicroη των λαών της νοτιοανατολικής Eυρώπης στη λαϊκή παράδοση και στους θρύλους η χαmicroένη χριστιανική αυτοκρατορία είναι παρούσα Oι προσδοκίες της ρωσικής επέmicroβασης στην Aνατολή θεmicroελιώθηκαν άλλωστε στη βάση της κοινής θρησκείας Aπό την άλλη πλευρά στέκει η επανασύνδεση microε την αρχαιότητα Tο κλα-σικό όραmicroα και η αναβίωσή του κοινός τόπος του ευρωπαϊκού κλασικισmicroού από την Aναγέννηση και microετά microε την έκρηξη της Γαλλικής Eπανάστασης απέκτησε microεγαλύτερη δυναmicroική ο ηρωικός νεοκλασικισmicroός microετατράπηκε σε κοινωνικό βίωmicroα

Πρώιmicroος Διαφωτισmicroός

H περίοδος 1700-1750 ενέχει στη νοτιοανατολική Eυρώπη τον ρόλο του laquoπρώιmicroου Διαφωτισmicroούraquo (Fruumlhaufklaumlrung) Περιεκτικό παράδειγmicroα προσφέρει η οικογένεια των Mαυροκορδάτων Γλωσσοmicroαθείς και εξαιρετικά καλλιεργηmicroένοι προσανατολίστηκαν προς το microετριοπαθές ιδεώδες του πεφωτισmicroένου απολυταρχισmicroού Eίχαν άριστη φιλολογική ενηmicroέρωση διατηρούσαν αξιοζήλευτη βιβλιοθήκη και ήταν σε επαφή microε δυτικούς λογίους όπως ο Jean Le Clerc Ήταν αναmicroφίβολα επί ίσοις όροις πολίτες της ιδανικής laquoΠολιτείας των ευρω-παϊκών γραmicromicroάτωνraquo Ο Aλέξανδρος o εξ Aπορρήτων ο πρώτος της δυναστείας και ο Nικόλαος πρώτος Φαναριώτης ηγεmicroόνας στη Mολδαβία (1709) υπήρξαν φορείς νεωτερικών ιδεών στον τοmicroέα του ηθικού και πολιτικού στοχασmicroού και γνώριζαν τους Γάλλους ηθολόγους όπως τον La Rochefoucauld Στο microυθιστορηmicroατικό έργο του Nικολάου Φιλοθέου Πάρεργα (1713) εντοπίζουmicroε απηχήσεις των microεγάλων φιλο-λογικών συζητήσεων της εποχής νύξεις για τη laquoΔιαmicroάχη Aρχαίων και Nεοτέρωνraquo (Querelle des Anciens et des Modernes) για την ηθικότητα του θεάmicroατος την ιστορική κριτική κλπ O Nικόλαος αποσκιρτώντας από τον καθιερωmicroένο νεοαριστοτελισmicroό προσανατολίζεται προς τον Πλάτωνα και αναφέρεται στη σύγχρονή του φιλοσοφία

Ο Άγγλος ορθολογιστής φιλόσο-φος επιστήmicroονας και κορυφαίος

(Λοκ Χοmicroπς Μπέικον) Στον κύκλο της ηγεmicroονικής οικογένειας των Mαυροκορδάτων θα συναντήσουmicroε και τα πρώτα microηνύmicroατα ενδιαφέροντος για τα δυτικά λογοτεχνικά είδη (microυθιστόρηmicroα θέατρο) microέσα από τις πλούσιες αναγνώσεις τους και το συντο-νισmicroένο microεταφραστικό εγχείρηmicroα εmicroβληmicroατικών έργων Φενελόν Οι Περιπέτειες του Τηλεmicroάχου Θερβάντες Δον Κιχώτης πολυάριθmicroες κωmicroωδίες του Mολιέρου Gracian y Morales El Criticon κά Oφείλουmicroε να microνηmicroονεύσουmicroε εδώ την ιδιότυπη λειτουρ-γία του χειρογράφου εν προκειmicroένω της χειρόγραφης microετάφρασης που διαδίδεται καθώς κυκλοφορεί microέσω της αντιγραφής ως νεωτερική γνώση και εmicroπειρία στους φαναριώτικους κύκλους

H ανάπτυξη του φιλοσοφικού και πολιτικού στοχασmicroούKατά τη διάρκεια του Nεοελληνικού Διαφωτισmicroού συντελέστηκε η εισδοχή της φιλο-σοφίας στό ευρύτερο πλαίσιο της διαπαιδαγώγησης του Γένους microέσω της οργανικής της σύνδεσης microε την πρακτική ζωή Ο πρακτικός αυτός προσανατολισmicroός της φιλο-σοφίας φανερώνεται εν πρώτοις microε την προβολή της ηθικής και του προσδιορισmicroού της κοινωνικής συmicroπεριφοράς Γενικά πιστεύεται την εποχή αυτή ότι η νεοελληνική διανόηση είναι σε θέση να σκεφθεί τον εαυτό της όχι microόνο ως ερmicroηνευτική του δυτι-κού πολιτισmicroού αλλά και ως αυτοπροσδιορισmicroός της εθνικής φιλοσοφικής παράδο-σης Η περίοδος της νεοελληνικής σκέψης η οποία καθορίστηκε από τις πνευmicroατικές ανάγκες της νεοελληνικής κοινωνίας της καmicroπής του 18ου αιώνα για εκσυγχρονισmicroό και ανανέωση αξιολογήθηκε από τον πρώτο ιστορικό της νεοελληνικής φιλοσοφίας τον Κωνσταντίνο Μ Κούmicroα Ως ιστορικός και φιλόσοφος ο λόγιος αυτός αναγνωρίζει τη διαχρονική παρουσία της ελληνικής φιλοσοφίας σε δύσκολους αιώνες κατά τους οποίους ανασυντάσσονται οι πνευmicroατικές του δυνάmicroεις έχει κυρίως συναίσθηση των ιδιοτυπιών της εποχής του και της microοναδικότητάς της στην ιστορία του τουρκοκρα-τούmicroενου ελληνισmicroού Yπάρχει αποδέσmicroευση από την επικυριαρχία της αρχαιότητας αλλά συγχρόνως και αναγνώρισή της ως πρωτοπορία της νεότερης ευρωπαϊκής σκέ-ψης Στα ερωτήmicroατα αρχαιότητα ή νεωτερικότητα Aριστοτέλης ή Λοκ και Nιούτον η απάντηση δίνεται γλαφυρά από τον Iώσηπο Mοισιόδακα όταν δηλώνει ότι laquoη Eυρώπη την σήmicroερον υπερβαίνει κατά την σοφίαν ως και την παλαιάν Eλλάδαraquo Ένα άλλο φαινόmicroενο αυτής της εποχής είναι η ανάπτυξη της νεότερης ελληνικής πολι-

Το 1709 ο Νικόλαος Μαυρο-κορδάτος έγινε πρώτος ηγεmicroό-

Ο τάφος του Ισαάκ Νεύτονα στο αβαείο του Westminster

τικής σκέψης η οποία προσανατολισmicroένη προς τον ευρωπαϊκό φιλελευθερισmicroό θα ακολουθήσει τον δικό της δρόmicroο Το πολιτικό πρότυπο της γαλλικής επαναστατικής ιδεολογίας και οι φιλελεύθερες θεωρίες των Άγγλων φιλοσόφων και πολιτικών διανο-ητών συντελούν στην ανάδειξη του νεοελληνικού δηmicroοκρατικού προτύπου Oι ιδέες της ισότητας της ελευθερίας της προσωπικής ασφάλειας και της ιδιοκτησίας πέρα-σαν στην προβληmicroατική των ελληνικών κειmicroένων όπως εκείνων του Pήγα Bελεστινλή του Aνώνυmicroου συγγραφέα της Eλληνικής Nοmicroαρχίας των Aδαmicroάντιου Kοραή Bενιαmicroίν Λεσβίου Nεοφύτου Bάmicroβα Kωνστίνου Kούmicroα και Mιχαήλ Xρησταρή Oι λόγιοι αυτοί εmicroφανίζονται ως ριζοτόmicroοι και κοινωνικοί αναmicroορφωτές microε συνείδηση του κοινωνικού τους έργου ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι απόψεις που διατύπωσαν για θέmicroατα πολι-τικής διοίκησης και κοινωνικής δικαιοσύνης οι οποίες παραπέmicroπουν στις αρχές της κλασικής δηmicroοκρατίας στις θεωρίες του Τζον Λοκ και του Τζέρεmicroυ Μπένθαmicro καθώς και των Γάλλων φυσιοκρατών και πολιτικών φιλοσόφων του 18ου αιώνα Yπερτονίζε-ται ο ρόλος του νοmicroοθέτη και του άριστου κυβερνήτη ο οποίος πρέπει να συνταιριά-ζει γνώσεις και ηθικές αρετέςMε την εισδοχή των καινούργιων δυτικών ρευmicroάτων γίνεται γνωστή η νεότερη φιλο-σοφική θεmicroατολογία και αρχίζει η ελληνική λογιοσύνη να συmicromicroετέχει στον φιλοσοφικό προβληmicroατισmicroό του ευρωπαϊκού χώρου Ο εκλεκτισmicroός που χαρακτηρίζει τις προσεγ-γίσεις τους φανερώνει ελευθερία της σκέψης και απαλλαγή από τα συστήmicroατα αλλά και συγχρόνως άmicroβλυνση των διαφορετικών θέσεων ανάmicroεσα στους αρχαίους και τους νεότερους laquoOύκουν τοίνυν Περιπατητικός ηmicroίν επιγραφήσεται ο της αληθείας θηράτωρ ούτε Πλατωνικός ουδrsaquo άλλο όνοmicroα τοιούτον ούτε παλαιόν εαυτώ προσεγκοmicroβώσεται ούτε νεώτερον αλλά φιλόσοφος Ίνα γαρ τούτο ή εκλεκτικός έσται (Eυγένιος Bούλγαρης Λογική Λειψία 1766 σσ 57-58)H έννοια της φιλοσοφίας απαλλάσσεται από τον παραδοσιακό microεταφυσικό προβληmicroα-τισmicroό microε αποτέλεσmicroα την πλήρη ανακαίνιση της microορφής της συγκλίνοντας προς την ανθρωπολογία και τη microελέτη της φύσης Aναπτύσσεται η έννοια της ορθής και υγιούς φιλοσοφίας η οποία δεν προέρχεται από τη ροπή του ανθρώπου microονάχα προς το ειδέναι αλλά και προς το ορθώς πράττειν Aκόmicroη η προσπάθεια της στενής σύνδεσης της φιλοσοφίας microε τα microαθηmicroατικά και τις φυσικές επιστήmicroες θα διατηρηθεί σrsquo όλη τη

διάρκεια του Nεοελληνικού Διαφωτισmicroού η microελέτη της φύσης συνιστά αντικείmicroενο της φιλοσοφικής έρευνας της οποίας microέληmicroα αποτελεί η επιστηmicroονική microέθοδος Οι όροι φυσική φιλοσοφία χηmicroική φιλοσοφία και φιλοσοφική επιστήmicroη φανερώνουν τους γόνιmicroους δεσmicroούς ανάmicroεσα στην επιστήmicroη και στο φιλοσοφείν Διαβάζουmicroε σχετικά στον Λόγιο Eρmicroή του 1820 laquoKατά τους Nεωτέρους η φιλοσοφία διάφορα σηmicroαινόmicroενα επιδέχεται συχνάκις εκλαmicroβάνεται δια το βάσιmicroον βέβαιον και ουσιώδες microέρος των επιστηmicroώνraquoΠρός την κατεύθυνση αυτή σηmicroαντικό ρόλο διαδραmicroάτισε η σηmicroασιολογική αλλαγή του όρου microεταφυσική H microεταφυσική δεν είναι πια η οντολογία η αριστοτελική πρώτη φιλοσοφία η επιστήmicroη των πρώτων αρχών Mετατρέπεται σε γενετική γνωσιοθεωρία και ψυχολογία καθώς και σε γενική επιστηmicroολογία Oι Έλληνες θιασώτες του Διαφωτισmicroού συγκράτησαν την πολλαπλότητα της κίνησης των Φώτων πρώιmicroος γερmicroανικός Διαφωτισmicroός microε έmicroφαση στη βολφιανή φιλοσοφία αγγλική εmicroπειριοκρατία γαλλικό εγκυκλοπαιδισmicroό και ιδεολογία καντιανή σχολή Στα φιλοσοφικά εγχειρίδια της εποχής αναδύονται καινούργιοι κλάδοι όπως η αισθητική η ψυχολογία η καθολική γραmicromicroατική η παιδαγωγική οι νεωτερικές γλωσσολογικές αντιλήψεις Oι σχέσεις ρητορικής και αισθητικής αναπτύσσονται στα νεοελληνικά εγχειρίδια ρητορικής και ποιητικής των αρχών του 19ου αιώνα Τα φιλοσοφικά έργα της εποχής αυτής διατρέχονται από συνεχή φροντίδα για την κατασκευή ενός ελλη-νικού φιλοσοφικού λεξιλογίου Ο Κούmicroας περισσότερο από τους άλλους διανοητές επέmicroενε προς την κατεύθυνση αυτή ίσως επειδή συνάντησε δυσκολίες στο microεταφρα-στικό του έργο και τον απασχόλησε η δηmicroιουργία καινούργιων φιλοσοφικών όρων Σε αντίθεση microε τον Βούλγαρη και τον Φιλιππίδη οι οποίοι είχαν προτείνει τον εmicroπλου-τισmicroό του φιλοσοφικού λεξιλογίου microε αρχαίους φιλοσοφικούς όρους τάσσεται υπέρ των νεολογισmicroών θεωρώντας ότι η αρχαία ελληνική ορολογία δεν έχει την απαιτού-microενη πλαστικότητα για να εκφράσει καινούργια νοήmicroατα laquoNεοφανείς ιδέαι ερmicroηνευόmicroεναι microε παλαιά ονόmicroατα microε φαίνεται πράγmicroα αντιφατικόν Oυ βάλλουσιν οίνον νέον εις ασκούς παλαιούςraquo (K Kούmicroας Σύνταγmicroα Φιλοσοφίας Bιέννη 1820 τ Γrsquo σ ηrsquo)Η ορθολογιστική αντιmicroέτωπιση της γλωσσικής διαδικασίας γίνεται εmicroφανής microε την προβολή της γενικής γραmicromicroατικής Yπογραmicromicroίζεται η εξάρτησή της από την καθολική

Στη φωτογραφία ο Ιmicromicroάνουελ Καντ σε λεπτοmicroέρεια από υδατο-

Ο Κωνσταντίνος Κούmicroας

διάρκεια του Nεοελληνικού Διαφωτισmicroού η microελέτη της φύσης συνιστά αντικείmicroενο της φιλοσοφικής έρευνας της οποίας microέληmicroα αποτελεί η επιστηmicroονική microέθοδος Οι όροι φυσική φιλοσοφία χηmicroική φιλοσοφία και φιλοσοφική επιστήmicroη φανερώνουν τους γόνιmicroους δεσmicroούς ανάmicroεσα στην επιστήmicroη και στο φιλοσοφείν Διαβάζουmicroε σχετικά στον Λόγιο Eρmicroή του 1820 laquoKατά τους Nεωτέρους η φιλοσοφία διάφορα σηmicroαινόmicroενα επιδέχεται συχνάκις εκλαmicroβάνεται δια το βάσιmicroον βέβαιον και ουσιώδες microέρος των επιστηmicroώνraquoΠρός την κατεύθυνση αυτή σηmicroαντικό ρόλο διαδραmicroάτισε η σηmicroασιολογική αλλαγή του όρου microεταφυσική H microεταφυσική δεν είναι πια η οντολογία η αριστοτελική πρώτη φιλοσοφία η επιστήmicroη των πρώτων αρχών Mετατρέπεται σε γενετική γνωσιοθεωρία και ψυχολογία καθώς και σε γενική επιστηmicroολογία Oι Έλληνες θιασώτες του Διαφωτισmicroού συγκράτησαν την πολλαπλότητα της κίνησης των Φώτων πρώιmicroος γερmicroανικός Διαφωτισmicroός microε έmicroφαση στη βολφιανή φιλοσοφία αγγλική εmicroπειριοκρατία γαλλικό εγκυκλοπαιδισmicroό και ιδεολογία καντιανή σχολή Στα φιλοσοφικά εγχειρίδια της εποχής αναδύονται καινούργιοι κλάδοι όπως η αισθητική η ψυχολογία η καθολική γραmicromicroατική η παιδαγωγική οι νεωτερικές γλωσσολογικές αντιλήψεις Oι σχέσεις ρητορικής και αισθητικής αναπτύσσονται στα νεοελληνικά εγχειρίδια ρητορικής και ποιητικής των αρχών του 19ου αιώνα Τα φιλοσοφικά έργα της εποχής αυτής διατρέχονται από συνεχή φροντίδα για την κατασκευή ενός ελλη-νικού φιλοσοφικού λεξιλογίου Ο Κούmicroας περισσότερο από τους άλλους διανοητές επέmicroενε προς την κατεύθυνση αυτή ίσως επειδή συνάντησε δυσκολίες στο microεταφρα-στικό του έργο και τον απασχόλησε η δηmicroιουργία καινούργιων φιλοσοφικών όρων Σε αντίθεση microε τον Βούλγαρη και τον Φιλιππίδη οι οποίοι είχαν προτείνει τον εmicroπλου-τισmicroό του φιλοσοφικού λεξιλογίου microε αρχαίους φιλοσοφικούς όρους τάσσεται υπέρ των νεολογισmicroών θεωρώντας ότι η αρχαία ελληνική ορολογία δεν έχει την απαιτού-microενη πλαστικότητα για να εκφράσει καινούργια νοήmicroατα laquoNεοφανείς ιδέαι ερmicroηνευόmicroεναι microε παλαιά ονόmicroατα microε φαίνεται πράγmicroα αντιφατικόν Oυ βάλλουσιν οίνον νέον εις ασκούς παλαιούςraquo (K Kούmicroας Σύνταγmicroα Φιλοσοφίας Bιέννη 1820 τ Γrsquo σ ηrsquo)Η ορθολογιστική αντιmicroέτωπιση της γλωσσικής διαδικασίας γίνεται εmicroφανής microε την προβολή της γενικής γραmicromicroατικής Yπογραmicromicroίζεται η εξάρτησή της από την καθολική

Στη φωτογραφία ο Ιmicromicroάνουελ Καντ σε λεπτοmicroέρεια από υδατο-

Ο Κωνσταντίνος Κούmicroας

ισχύ του λόγου που πηγάζει από την ανθρώπινη λογικότητα και αναιρείται η οντολο-γική και θεολογική αντίληψη της γλώσσας H γλώσσα δεν εκφράζει τα πράγmicroατα αλλά τις έννοιες και εποmicroένως δεν προσδιορίζει τα έσχατα πράγmicroατα Η φυσική όσο και η ψυχική πραγmicroατικότητα είναι ατοmicroική και συγκεκριmicroένη και η αλήθεια και το ψεύδος αποτελούν ιδιότητες του λόγου και όχι των πραγmicroάτων Έχουmicroε να κάνουmicroε microε έναν εννοιολογικό ρεαλισmicroό το νόηmicroα συλλαmicroβάνεται ως συmicroβατική σχέση ανάmicroεσα στα σηmicroεία και στις εννοιολογικές οντότητες

H αmicroφισβήτηση του αριστοτελισmicroούTα πρώτα δειλά βήmicroατα που σηmicroατοδοτούν ρήξη αmicroφισβήτηση του αριστοτελισmicroού στροφή προς τον εξωτερικό κόσmicroο και την παρατήρηση επιθυmicroία της ιστορικής γνώ-σης εξοικείωση microε τον φυσικό χώρο και το περιβάλλον πίστη τέλος στο πείραmicroα στην εmicroπειρία παρατηρούνται στον αρχόmicroενο 18ο αιώνα Aντιλαmicroβανόmicroαστε πχ αυτές τις αλλαγές ως ψηλαφήσεις του καινούργιου στην Eισαγωγή εις τα Γεωγραφικά και Σφαιρικά (1716) του Xρύσανθου Nοταρά πατριάρχη Iεροσολύmicroων παρόλο που αντικρούει τις θέσεις του Kοπέρνικου Θα συναντήσουmicroε τα πρώτα πρώιmicroα δείγmicroατα ορθολογιστικής σκέψης στο έργο του Bικέντιου Δαmicroοδού του Mεθόδιου Aνθρακίτη και του Θεόδωρου Kαβαλλιώτη O Δαmicroοδός χωρίς να αποmicroακρυνθεί από την ορθοδο-ξία αποδέχεται την καρτεσιανή θεωρία περί laquoγενέσεως των παθώνraquo O Aνθρακίτης φέρει στο έργο του την επίδραση του Malebranche εκφράζει τη στροφή προς τα microαθηmicroατικά και τις φυσικές επιστήmicroες καθώς και έναν πρώιmicroο εκλεκτισmicroό Η διδασκα-λία του καταδικάζεται το 1721 ως ύποπτη ετεροδοξίας Tέλος ο Θεόδωρος Kαβαλλιώ-της από τη Mοσχόπολη microαθητής του Bούλγαρη στα Iωάννινα αναφέρεται στα χειρό-γραφά του στον Descartes και τον Leibniz Aργότερα γίνονται περισσότερο αισθητές οι επιδράσεις της γερmicroανικής Fruumlhaufklaumlrung στην ελληνική παιδεία κυρίως microέσα από την εκλαΐκευση συγγραmicromicroάτων των microαθητών του Leibniz και Wolff Baumeister και Heinecke Mε τον ιταλικό στοχασmicroό αρχίζει να εξοικειώνεται ο Nεότερος Eλληνισmicroός microετά το 1760 (Muratori Genovesi Soave Beccaria και Vico) Σχετικά microε την εκπαίδευση το microεγαλύτερο microέρος του 18ου αιώνα κυριαρχείται από τη συνύπαρξη της κλασικής παιδείας microε τη βυζαντινή λυρική και δραmicroατική ποίηση ρητορική θύραθεν και εκκλησιαστική παραινετικά κείmicroενα όπως έχουmicroε στην Εγκυ-

Ο Νικηφόρος Θεοτόκης από το βιβλίο laquoΣτοιχεία Γεωγραφίαςraquo

κλοπαιδεία Φιλολογική του Ιωάννη Πατούσα (α΄ έκδοση 1710) Aυτό το στοιχείο χαρακτηρίζει τόσο τις ανθρωπιστικές όσο και τις θετικές επιστήmicroες H διδασκαλία της αστρονοmicroίας των microαθηmicroατικών της γεωmicroετρίας κυριαρχούνται από την επίδραση του θρησκευτικού ουmicroανισmicroού του 17ου αιώνα O Θεόφιλος Kορυδαλέας ο Xρύσανθος Nοταράς ο Aνθρακίτης συνεχίζουν την ελληνο-βυζαντινή παράδοση εmicroπλουτίζοντάς την microε νέα στοιχεία Tους διαδέχονται άλλες γενιές πιο ριζοσπαστικές προσανατο-λισmicroένες κατεξοχήν προς τη δυτική γνώση H αποσκίρτηση από την παράδοση και η αποδοχή των δυτικών νεωτερικών επιστηmicroονικών θεωριών διεισδύουν γύρω στο γ΄ microισό του 18ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 19ου Σπάνια θα συναντήσουmicroε εντούτοις σοβαρά δείγmicroατα αmicroφισβήτησης του χριστιανικού δόγmicroατος H σύγκρουση microε την επίσηmicroη Εκκλησία θα συmicroβεί αρκετά αργότερα microετά την έκρηξη της Γαλλικής Eπανάστασης

Μορφοποίηση και ωρίmicroανση του διαφωτιστικού ρεύmicroατοςΜεταξύ 1750 και 1770 microορφοποιούνται τα χαρακτηριστικά γνωρίσmicroατα του ρεύmicroατος Σηmicroειώνεται έντονη αύξηση της εκδοτικής δραστηριότητας υποχώρηση του εκκλησι-αστικού και λειτουργικού βιβλίου καλλιέργεια ενός συστηmicroατικού ενδιαφέροντος για την ιστορία (αρχαία και νεότερη) ανάπτυξη της microεταφραστικής δραστηριότητας από ξένες δυτικές γλώσσες Tότε παρατηρούmicroε την εισαγωγή των θετικών επιστηmicroών από τον Nικηφόρο Θεοτόκη και της σύγχρονης φιλοσοφίας από τον Eυγένιο Bούλγαρη που εισήγαγε τον στοχασmicroό του Τζον Λοκ microέσω της Λογικής του (1766) και microετέφρασε για πρώτη φορά Bολταίρο Mέmicroνων 1766 Περί των διχονοιών των εν ταις Eκκλησίαις της Πολωνίας 1767 όπου και παραθέτει ως Eπίmicroετρο το Σχεδίασmicroα περί της Aνεξιθρη-σκείας εmicroπνευσmicroένο από το περίφηmicroο Traiteacute sur la tolegraverance του Γάλλου φιλοσόφου αλλά και από τον αντίστοιχο microετριοπαθέστερο στοχασmicroό του Τζον Λοκ Κληροδότησε στη νεοελληνική παιδεία τον κρίσιmicroο νεολογισmicroό ανεξιθρησκεία όπου η έmicroφαση δίνεται στη θρησκευτική ανοχή laquoΗ Ανοχή την οποίαν καθrsquo ηmicroάς οι Λατίνοι Tolerantiam λέγουσι και ηmicroείς όχι απρο-σφυώς ίσως ηmicroπορούmicroεν να ονοmicroάσωmicroεν Aνεξιθρησκείαν δεν είναι παρά microία επιεικής και πραεία διάθεσις ψυχής ευσεβούςraquo (Σχεδίασmicroα περί της Ανεξιθρησκείας Λειψία 1767 σ 219)

Άγαλmicroα του Βολταίρου (1781) από τον γλύπτη Jean Antoine

Ως αρετή οφείλει laquoνα πατή εις το microέσον και επίσης να απέχη από τας δύο ακρότηταςraquo διότι η microεν υπερβολική ανοχή καταλήγει στον αδιαφορισmicroό η δε έλλειψή της οδηγεί στη θηριωδίαΤοmicroή αποτελεί λοιπόν η εmicroφάνιση του Bολταίρου στην ελληνική πνευmicroατική ζωή παρόλο που δεν γίνεται ακόmicroη και από τους ίδιους τους εισηγητές του ανεπιφύλακτα αποδεκτόςlaquoO Bολτάριος πάντοτε είναι Bολτάριος καλά κακοίς συναφύρων εν τοις εαυτού πονή-microασι και συγκαταmicroιγνύς microε τα άξια παραδοχής και επαίνου τα αποστροφής και microέmicro-ψεως άξιαraquo (Eυγένιος Bούλγαρις Περί των διχονοιών των εν ταις εκκλησίαις της Πολω-νίαςhellip Λειψία 1767 Πρόλογος σσ 4-5)Σrsquo αυτήν τη φάση ωρίmicroανσης εντάσσεται ο Iώσηπος Mοισιόδα(ξ)κας microεστό παρά-δειγmicroα ενός Βαλκάνιου εξελληνισmicroένου λόγιου (microοισός+δαξ) του οποίου τα ενδια-φέροντα αντανακλούν ένα κρίσιmicroο σύνολο γνωστικών περιεργειών ηθική φιλοσοφία γεωγραφία φυσική microαθηmicroατικά παιδαγωγία H Aπολογία του (1780) microέσα από την οποία αναδύεται για πρώτη φορά και ο προσωπικός εξοmicroολογητικός λόγος αποτελεί σηmicroαντικό γεγονός στα έργα του και αναφέρεται στον Νιούτον και στον Λοκ Το 1765 κατά τη διάρκεια δηmicroόσιου microαθήmicroατός του παρόντος και του ηγεmicroόνα της Mολδα-βίας αναφέρεται στον Bολταίρο H δεύτερη περίοδος εκτείνεται από το 1750 microε 1760 έως το 1800 H επαφή microε τη δυτική σκέψη γίνεται οmicroαλή και περισσότερο συνεχής Oι αλλαγές στον τρόπο ζωής και στις νοοτροπίες αρχίζουν να γίνονται αισθητές και εmicroφανίζονται microε microεγαλύτερο δυναmicroισmicroό στα αστικά κέντρα Tο ανανεωτικό πρόσωπο της ανερχόmicroενης εmicroπορικής αστικής τάξης αποκρυσταλλώνεται Oι εκδοτικές στρατηγικές στοχεύουν κυρίως στην εκπαίδευση και οι λόγιοι-φορείς του Διαφωτισmicroού προσδίδουν απόλυτη προτεραιό-τητα στα εκπαιδευτικά ζητήmicroατα (Mοισιόδα(ξ)κας Kαταρτζής) Aπό τα πλέον προωθηmicroένα πνεύmicroατα της εποχής του ο Mοισιόδα(ξ)κας αντιλαmicroβάνε-ται εγκαίρως πόση χρεία έχει η Eλλάδα από τα φώτα της Eυρώπης laquoEπειδή την σήmicroερον η microία πληmicromicroυρεί και η άλλη υστερείται ως και τα αξιολογώτερα φώτα της Mαθήσεωςraquo (Ηθική Φιλοσοφία laquoΠροοίmicroιον του Mεταφραστούraquo Bιέννη 1761 σ καrsquo) Oρmicroώmicroενος από βαθιά επίγνωση του εθνικού παρελθόντος και του παρόντος δεν

Πίνακας του William Blake (1795) που εικονίζει τον Νεύ-

διστάζει παίρνοντας ταυτοχρόνως θέση στο ζήτηmicroα της Διαmicroάχης Παλαιών και Nεο-τέρων να υιοθετήσει microια θεmicroελιώδη κριτική στάση ως προς την προσέγγιση της κλασικής αρχαιότητας και γραmicromicroατείας από τους συγχρόνους τουlaquoTην σήmicroερον η Eλλάς τρέφει και περιποιείται δύω ελαττώmicroατα τα πλέον ανοίκεια εις την δόξαν της Aυτή κυριεύεται κατά κράτος από την Yπόληψιν και από την Amicroέλειαν της Aρχαιότητος H πρώτη της εγέννησεν εκείνην την ακmicroαίαν Πρόληψιν ότι όσα ή εφεύρηκαν ή εκαλλιέργησαν οι Παλαιοί όλα γενναία όλα ακριβή και η δευτέρα της επροξένησε την σπάνιν ή microάλιστα την ερηmicroίαν των περισσοτέρων παλαιών Συγγραmicro-microάτων Δεν φθάνει H Πρόληψις έπειτα της εφύτρωσεν ένα άσπονδον microίσος εναντίον πάντων των Nεωτέρων και η σπάνις την εγύmicroνωσεν σχεδόν από όλας τας κεφαλαιω-δεστέρας ειδήσεις των Παλαιώνraquo (Hθική Φιλοσοφία laquoΠροοίmicroιον του Mεταφραστούraquo σσ ιςrsquo-ιζrsquo) H microίmicroηση της Eυρώπης αποτελεί για τον Mοισόδακα τη microόνη και ασφαλή οδό προ-όδου και η microετάφραση επωmicroίζεται το κύριο βάρος microεταφοράς και εκλαΐκευσης των γνώσεωνAρκετοί νεωτερισmicroοί βρίσκουν εφαρmicroογή στα εκπαιδευτικά ιδρύmicroατα που αρχίζουν να πληθαίνουν στα διάσπαρτα πνευmicroατικά κέντρα του ελληνισmicroού microε microεγαλύτερη πυκνότητα στον αρχόmicroενο 19ο αιώνα αν και πολλές φορές η συντήρηση γειτνιάζει microε την ανανέωση Aυθεντικές Aκαδηmicroίες του Bουκουρεστίου και του Iασίου Aθω-νιάς Πατριαρχική Σχολή σχολές της Hπείρου και της δυτικής Mακεδονίας (Iωάννινα Άρτα Mέτσοβο Kαστοριά Kοζάνη Mοσχόπολη Σιάτιστα) Πάτmicroος Amicroπελάκια και Tύρναβος της Θεσσαλίας Mηλιές και Zαγορά του Πηλίου Δηmicroητσάνα Xίος Σχολή των Kυδωνιών Eυαγγελική Σχολή και Φιλολογικό Γυmicroνάσιο της Σmicroύρνης Iόνιος Aκαδηmicroία κά Tο πνεύmicroα του Γαλλικού Eγκυκλοπαιδισmicroού κερδίζει έδαφος H δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται από την επίδραση που άσκησε η Γαλλική Eγκυκλοπαιδεία στον χώρο της νοτιοανατολικής Eυρώπης Ένας από τους περισσότερο τυπικούς εκπροσώπους της είναι ο Φαναριώτης Δηmicroήτριος Kαταρτζής καθώς και microερικοί από τους microαθητές του όπως ο Pήγας Bελεστινλής Πληροφορίες και θεωρίες αντλούνται από τη Γαλ-λική Eγκυκλοπαιδεία σχετικά microε τη φυσική γλώσσα τη γενική γραmicromicroατική (grammaire genegraverale) και τη microεταφραστική πρακτική (Δηmicro Kαταρτζής) που θεωρείται απrsquo αυτόν

Στην περιοχή του Αργυροκά-στρου ιδρύθηκαν το 1874 τα

laquoπράγmicroα περισπούδαστο και τώρα σrsquo όλα τα βασίλειαraquo (Πρόλογος στη microετάφραση του Pεάλ περ 1784)laquoΠροσέτι δύναται αυτή [η microετάφραση του Pεάλ] να χρησιmicroεύση και σrsquo εκείνον που βουληθή να κάmicroη παρόmicroοιον κόπο microεθοδικό να microεταφράση άλλο τίποτες οπού και να δουλεύεται η γλώσσα microας και να αποχτούmicroε και βιβλία στα ρωmicroαίκα microε τωριναίς λογαριασmicroέναις ιδέαις για να φωτίζεται το έθνος microας και να γίνεται κοινή η προκοπή microε τον ίδιον τρόπο που γένηκε και στα άλλα έθνηraquo (Πρόλογος στη microετάφραση του Pεάλ [Reacuteal de Curban Science du gouvernement] περ 1784 Δηmicro Kαταρτζής Tα Eυρισκόmicroενα έκδοση KΘ Δηmicroαράς OMEΔ Aθήνα 1970 σ 327)H Γαλλική Eγκυκλοπαδεία τροφοδοτεί την πένα του Xριστόδουλου Παmicroπλέκη σχετικά microε τον ορισmicroό του φιλοσόφου και το περιεχόmicroενο της φιλοσοφίας (Περί Φιλοσόφου Φιλοσοφίαςhellip 1786) ή ακόmicroη του Pήγα σχετικά microε τις φυσικές επιστήmicroες και τη φυσιολογία (Φυσικής Aπάνθισmicroα 1790) H ανανέωση της γεωγραφίας ως επιστήmicroης αποτυπώνεται σε ένα microείζον έργο του Νεοελληνικού Διαφωτισmicroού στη Nεωτερική Γεωγραφία (1791) των Δηmicroητριέων του Δανιήλ Φιλιππίδη και του Γρηγορίου Kωνσταντά Έχουmicroε εν προκειmicroένω το διαδεδοmicroένο φαινόmicroενο του ερανίσmicroατος από ξένες πηγές microε έmicromicroεσες αναφορές σε ξένα πρότυπα (Condillac Abbeacute Raynal Buffon Μontesquieu κά) όπου έχουν προστεθεί πρωτότυπα τmicroήmicroατα τα οποία αποδεικνύουν microε τη σειρά τους τον βαθmicroό εξοικείωσης των Δηmicroητριέων microε τις σύγχρονές τους αντιλήψεις περί ανθρωπογεωγραφίας Η προσεκτική επιστηmicroονική εξακρίβωση αποκάλυψε τις πηγές των Eλλήνων λογίων (τη Gegraveographie Moderne του Nicolle de La Croix και τις Gegraveographie Ancienne και Gegraveographie Moderne του Panckoucke κείmicroενα που συνέθε-ταν το γεωγραφικό τmicroήmicroα της Μεθοδικής Εγκυκλοπαιδείας εκδοτικής συνέχειας τρό-πον τινα της Εγκυκλοπαιδείας των Ντrsquo Αλαmicroπέρ Ντιντερό) καθώς και την επιλεκτική διαδικασία που ενστερνίστηκαν η οποία αντανακλά την αφοmicroοίωση των κατευθυντη-ρίων γραmicromicroών του Γαλλικού EγκυκλοπαιδισmicroούΠερίοδος ωριmicroότητας η οποία θα δώσει το αναmicroφισβήτητο προβάδισmicroα στις θετικές επιστήmicroες στο πείραmicroα που θεωρείται κινητήριος δύναmicroη και απελευθέρωση του ατόmicroου από τα δεσmicroά της άγνοιας και της δεισιδαιmicroονίας Στον τοmicroέα της ιστοριογραφίας αφήνοντας πίσω microια microακρά παράδοση χρονογραφίας

Εξώφυλλο τίτλου της Γαλλικής Εγκυκλοπαίδειας που εκδόθηκε

αναπτύσσεται ολοένα περισσότερο το ενδιαφέρον για την αρχαιότητα όπως διαφαί-νεται στον microεταφραστικό άθλο της πολύτοmicroης (16τοmicroης) Παλαιάς Ιστορίας (Histoire ancienne) του Charles Rollin από τον Aλέξανδρο Kαγκελλάριο καθώς και η ανάδυση του ενδιαφέροντος για την ερmicroηνεία της νεότερης περιόδου (Domenico Caminer Storia della guerra presenta 1770-1773 κλπ)Η Παλαιά Ιστορία microεταφρασmicroένη από τα ιταλικά αποτελεί ένα laquoεγκυκλοπαιδικό πανό-ραmicroαraquo των αρχαίων πολιτισmicroών σύmicroφωνα microε την επεξήγηση του τίτλου των Aιγυ-πτίων Kαρχηδονίων Aσσυρίων Bαβυλωνίων Mήδων Περσών Mακεδόνων Eλλήνων όπου προστίθενται στους τελευταίους τόmicroους οι κατακτήσεις των νεοτέρων χρόνων στα γράmicromicroατα και τις τέχνες Aπό το συνολικό έργο αναδύεται ο παραδειγmicroατικός και ηθικοδιδακτικός χαρακτήρας της ιστορίας Η microετάφραση του Kαγκελλάριου συνιστά συmicroβολή στην εθνική αυτογνωσίαlaquoAυτό το εξαίρετον και πολυmicroαθέστατον Bιβλίον έκρινα κrsquo εγώ να microεταγλωττισθή εις την απλήν ρωmicroαϊκήν φράσιν διά να το τυπώσω και να το προσφέρω εις το ένδοξον Γένος των Pωmicroαίων [hellip] όχι τόσον διά τα όσα περιέχει διά τα άλλα Bασίλεια οπού και αυτά είναι άξια ακοής και θαυmicroασmicroού όσο διά τα όσα γράφει διά τους Mακεδόνας και Έλληνας των οποίων τα λαmicroπρά και ένδοξα κατορθώmicroατα την microεγαλοκαρδίαν ταις Eπιστήmicroαις και Tέχναις [hellip] περιγράφειraquo (Παλαιά Iστορία Bενετία 1750 σ 4)Το 1767 κυκλοφορεί στη Bενετία η εξάτοmicroη Bυζαντίς ή Bίβλος χρονική του Iωάννη Στάνου Oι τέσσερις πρώτοι τόmicroοι περιλαmicroβάνουν την απόδοση σε οmicroιλουmicroένη γλώσσα ενός απανθίσmicroατος κειmicroένων που βασίζεται στην ιταλική microετάφραση της microνηmicroειώ-δους Bυζαντίδος του Λούβρου Στους δυο τελευταίους τόmicroους που αναφέρονται στη Μεταβυζαντινή περίοδο έως το 1703 ο Στάνος χρησιmicroοποιεί microεταγενέστερες πηγέςΑπόρροια του κλίmicroατος του πεφωτισmicroένου απολυταρχισmicroού αποτελεί και το ενδιαφέ-ρον των Φαναριωτών για το ιστοριογραφικό έργο του Bολταίρου Διασώζονται αρκετά χειρόγραφα microε microεταφράσεις των δύο σηmicroαντικών του έργων του Δοκιmicroίου περί των ηθών και πνεύmicroατος των Εθνών (Essai sur les moegraveœurs et lrsquoesprit des Nations 1756) και του Αιώνα του Λουδοβίκου ΙΔ΄ (Le siegravecle de Louis XIV 1739-1768) τα οποία πρέπει να εκπονήθηκαν γύρω στο 1770Μεγάλα αποσπάσmicroατα από τον Βολταίρο περιέχει και η Ιστορία του παρόντος πολέmicroου αναmicroεταξύ Ρουσσίας και της Οθωmicroανικής Πόρτας που αναπλάθει microε βάση το προ-

Ο Βολταίρος σε ελαιογραφία του N De Largilliere 1718

αναφερθέν έργο του Domenico Caminer ο Σπυρίδων Παπαδόπουλος H συγκριτική και κριτική θέαση της ιστορικής συγχρονίας απασχολεί όλο και πιο συστηmicroατικά τις συνειδήσειςlaquoTάχα τι άλλο εmicroπορεί να είναι πλέον αρεστόν πλέον περίεργον εις όλας τας τάξεις των ανθρώπων από την γνώσιν της Iστορίας του Kόσmicroου Mία τοιαύτη γνώσις όχι microόνον ψυχαγωγεί την καρδίαν microα και παιδεύει τον νουν microας microε τα παραδείγmicroατα των άλλων εις το να διάγωmicroεν φρονίmicroως την ζωήν microας και να διευθύνωmicroεν τας πράξεις microας microε τους κανόνας της Πολιτικής Eπιστήmicroηςraquo (Aγάπιος Λοβέρδος Iστορία των δύω ετών 1787 1788hellip Bενετία 1791 σσ εrsquo-ςrsquo)Στους προλόγους ιστορικών συγγραmicromicroάτων της καmicroπής του 18ου αιώνα συνδέεται η κατάκτηση της ιστορικής γνώσης microε το ατοmicroικό και συλλογικό ευ ζήν Στην Aρχαιολο-γία Συνοπτική των Eλλήνων (Bιέννη 1796) την οποία ερανίστηκε ο Κοζανίτης ιατρο-φιλόσοφος Γεώργιος Σακελλάριος από γερmicroανικές πηγές τονίζεται πως η εmicroπέδωση των διδαγmicroάτων που προσφέρει η διαχρονική και κριτική αποτίmicroηση της ιστορίας συmicro-βάλλει στην αρmicroονική συmicroβίωση του ατόmicroου microε το κοινωνικό του περιβάλλον laquo[hellip] οπού είναι αυτώ αναγκαία διά να ζήση ευδαιmicroόνως microεταξύ των πλησίων του και αδελ-φών τουraquo Oι ιστοριογραφικές απόπειρες microεταφράσεις και ερανίσmicroατα από δυτικά έργα θα ενταθούν στην τρίτη και πλέον ώριmicroη φάση του Νεοελληνικού Διαφωτισmicroού (Δηmicroήτριος Αλεξανδρίδης Αθανάσιος Σταγειρίτης Στέφανος Κοmicromicroητάς Διονύσιος Φωτεινός) βρίσκοντας την ολοκλήρωση και απόληξή τους στο πολύτοmicroο έργο του Kωνσταντίνου Kούmicroα Iστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων (Bιέννη 1830-1832)H αρχή του εκσυγχρονισmicroού των δοmicroών κοινωνικών και πνευmicroατικών είναι πλέον διάχυτη και παραmicroένει το κυρίαρχο διαφωτιστικό αίτηmicroα

H κριτική του καρτεσιανισmicroούOι microεθοδολογικοί και γνωσιοθεωρητικοί διαλογισmicroοί της καρτεσιανής φιλοσοφίας που αναθεmicroελίωσε τον ορθολογισmicroό συγκλίνοντας τον εmicroπειρισmicroό και τη microαθηmicroατική θεω-ρία προκάλεσαν ζωηρή κίνηση Τα θεmicroελιακά έργα του όχι microόνο microελετήθηκαν από τους Έλληνες διανοητές της περιόδου αλλά αποτέλεσαν και αντικείmicroενο διδασκαλίας Δεν έχουmicroε απλή αποτύπωση των στοχασmicroών του Nτεκάρτ και των άλλων καρτεσια-νών φιλοσόφων κυρίως του Malebranche οι Έλληνες λόγιοι εκφράζουν την προσω-

Προmicroετωπίδα του έργου laquoΠοιηmicroάτιαraquo του Κοζανίτη

Προmicroετωπίδα του έργου του Κωνσταντίνου Κούmicroα laquoΙστορίες

πική τους άποψη προβάλλοντας επιχειρήmicroατα για τον προβληmicroατισmicroό που προκάλεσε η καρτεσιανή φιλοσοφία και λαmicroβάνουν πχ θέση στις διαmicroάχες microεταξύ του Nτεκάρτ του Gassendi και των Iανσενιστών (Janseacutenistes) Οι Έλληνες στοχαστές του Διαφωτι-σmicroού αρνούνται τις καρτεσιανές έmicroφυτες ιδέες χωρίς αυτό να τους εmicroποδίζει να τον χαρακτηρίζουν laquoνου ελεύθερο και υψηλόraquo Xαιρετίζεται από τον Iώσηπο Mοισιόδακα ως ελευθερωτής της φιλοσοφίας για την αντισχολαστική του τοποθέτηση όmicroως σε δύο πρωτίστως σηmicroεία των καρτεσιανών γνωσιοθεωρητικών θέσεων το κύριο ρεύmicroα του Nεοελληνικού Διαφωτισmicroού θα επικεντρώσει την κριτική του διάθεση microε πρω-τεργάτη τον Δανιήλ Φιλιππίδη στην καρτεσιανή δυαρχία στον διαχωρισmicroό δηλαδή ύλης και πνεύmicroατος σώmicroατος και ψυχής και στην ταύτιση ύλης και έκτασης στην απόρριψη δηλαδή της ύπαρξης του κενού Aντίθετα ο Bενιαmicroίν Λέσβιος θα στραφεί προς την καρτεσιανή δυαρχική θεώρηση microε σκοπό την καταπολέmicroηση του υλισmicroού H καρτεσιανή φυσική και κοσmicroολογία θα υποστούν την κριτική του Eυγένιου Bούλγαρη και του Nικηφόρου Θεοτόκη O Bούλγαρης απορρίπτει τη θέση του Nτεκάρτ και του Gassendi ότι η έκταση είναι η ουσία των πραγmicroάτων παραπέmicroποντας στον Clarke και στον Musschenbroek Eκτοπίζοντας τον καρτεσιανό νοησιαρχικό microαθηmicroατικισmicroό η εmicroπειρική-πειραmicroατική microέθοδος η οποία θα προσδιορίσει και τη λεγόmicroενη laquoπει-ραmicroατική φιλοσοφίαraquo ως συνώνυmicroο της φυσικής επιστήmicroης αποτελεί απόδειξη της στροφής προς τα εγκόσmicroια και την laquoπολιτική κοινωνίαraquo

H αποδοχή της λοκιανής φιλοσοφίαςH διδασκαλία της σκέψης του Λοκ στον ελληνικό χώρο υπήρξε ένα ριζοσπαστικό βήmicroα πρός το πνεύmicroα της εποχής H λοκιανή φιλοσοφία γίνεται πρώτη φορά γνωστή στον ελληνικό χώρο από τη microετάφραση του Δοκιmicroίου από τον Zακύνθιο ιερέα Aντώ-νιο Kατήφορο που κοντά του microαθήτευσε ο Eυγένιος Bούλγαρης αλλά και ο Iωάννης Λιτίνος ο οποίος το 1796 εκδίδει στη Bενετία τη microετάφραση του Δοκιmicroίου από την επιτοmicroή του Άγγλου John WynneΘεωρείται ωστόσο ότι ο Bούλγαρης είναι ο επίσηmicroος εισηγητής της φιλοσοφίας του Λοκ microε την αποσπασmicroατική microετάφραση που εκπόνησε microάλλον στη δεκαετία 1740-1750 η οποία σώζεται ανέκδοτη σε χειρόγραφο της Eθνικής Bιβλιοθήκης της Eλλάδος microε τον ακόλουθο τίτλο Yποτύπωσις ή υπόmicroνηmicroα φιλοσοφικός περί του κατά άνθρωπον

Ο Γάλλος φλόσοφος Ρενέ Ντεκάρτ

Ο Άγγλος φιλόσοφος και πολιτικός στοχαστής Τζον Λοκ ο

νου εκ του Άγγλου Λωκίου Στη Λογική του δηλώνει τον θαυmicroασmicroό του για το Δοκίmicroιο αλλά και αντιδρά στις θέσεις του Άγγλου φιλοσόφου Mε τη βοήθεια του Λοκ απορ-ρίπτει τις έmicroφυτες ιδέες και υποστηρίζει ότι ο νους δεν πλάττει απλές έννοιες Πηγή των ιδεών είναι πρώτα η αίσθηση και microετά ο νους αλλά ο Bούλγαρης θα προσθέσει και την Aποκάλυψη Mέσα στο πλαίσιο της έλλογης θρησκείας που πρεσβεύει ο Λοκ το θέmicroα της Aποκάλυψης συνδέεται άmicroεσα microε αλήθειες πάνω από τον Λόγο O Bούλ-γαρης προσπαθεί δηλαδή να συmicroβιβάσει το νεότερο microε το παραδοσιακό στοιχείο σε microια εποχή που ο Λοκ κατηγορείται από πολλούς ως υλιστής το 1797 ο Bούλγαρης θα υποστηρίξει ότι αν η φύση είναι δηmicroιουργός εννοιών τότε πολύ περισσότερο πρέπει να είναι δηmicroιουργός εννοιών ο Θεός που έπλασε τη φύση Θα προκαλέσει την κριτική διάθεση νεοτέρων του οι οποίοι υπήρξαν περισσότερο ρηξικέλευθοι τον Iώσηπο Mοισιόδακα και τον νεαρό Aθανάσιο Ψαλίδα ο οποίος στο πρωτόλειό του Aληθής ευδαιmicroονία απορρίπτει την ψυχή και την Aποκάλυψη ως πηγές ιδεών O προοδευτικός φιλόσοφος έχει πλέον διαβεί στην άλλη όχθη εκείνη της αντίδρασης Όmicroως ο Ψαλί-δας εκφράζει δεϊστικές θέσεις πιστεύοντας ότι οι εξ αποκαλύψεως ιδέες δόθηκαν στον άνθρωπο εξαρχής και απευθείας από τον ΘεόΜε το πέρασmicroα του αιώνα το όνοmicroα και οι θεωρίες του Λοκ έχουν πλέον εδραιω-θεί και κυριαρχούν στο πνευmicroατικό στερέωmicroα του Nεοελληνικού Διαφωτισmicroού Τόσο ο Ιώσηπος Μοισιόδακας όσο και ο Γαβριήλ Καλλονάς στις Παιδαγωγίες τους (1799 1800 αντίστοιχα) χρησιmicroοποιούν αποσπάσmicroατα από το ανάλογο έργο του Λοκ Some Thoughts concerning Education Oι Έλληνες διαφωτιστές δεν αποmicroακρύνονται σε γενικές γραmicromicroές από τη λοκιανή γνωσιοθεωρία και δέχονται πάντοτε δύο πηγές της γνώσης την αίσθηση και τη νόηση

O πρώιmicroος Γερmicroανικός ΔιαφωτισmicroόςΟι φιλόσοφοι του πρώιmicroου Γερmicroανικού Διαφωτισmicroού έγιναν γνωστοί στον ελληνικό χώρο από microεταφράσεις σε χειρόγραφη microορφή Τα Elementa philosophiae rationalis et moralis του Johann Gottlieb Heinecke (1681-1741) πχ microεταφράστηκαν από δύο διαφορετικούς λογίους τον Ιωάννη Φουρναίο από τα Άγραφα το 1781 microετάφραση η οποία παρέmicroεινε ανέκδοτη και από τον Ρουmicroάνο βογιάρο Γρηγόριο Μπρανκοβάνο του οποίου η microετάφραση δηmicroοσιεύθηκε από τον Νεόφυτο Δούκα στη Βιέννη το

Προmicroετωπίδα του έργου laquoΑληθής ευδαιmicroονίαraquo του Αθανάσιου

1808 Η Μεταφυσική του Φρειδερίκου Χριστιανού Μπαουmicroάιστερ (1709-1785) αποτε-λεί ένα έργο του οποίου η microετάφραση στα ελληνικά παρέmicroεινε αδηmicroοσίευτη χωρίς ωστόσο αυτό να microειώσει τη δηmicroοτικότητά του στους ελληνικούς λόγιους κύκλους Ο laquoκλεινός Βαουmicroαΰστεροςraquo θα αποτελέσει microία από τις αυθεντίες στην οποία παραπέ-microπουν συχνά οι Έλληνες λόγιοι του Διαφωτισmicroού Γιατί τα φιλοσοφικά έργα του Μπα-ουmicroάιστερ τόσο η Λογική όσο και η Μεταφυσική διαδόθηκαν ευρύτατα στα ελληνικά σχολεία της τουρκοκρατίας κυρίως στα σχολεία της Ηπείρου και της Μακεδονίας καθώς και στις Ακαδηmicroίες των Παραδουναβίων Ηγεmicroονιών και συνετέλεσαν στη διά-σπαση της νεοαριστοτελικής παράδοσης τόσο στην ελληνική όσο καί στη ρουmicroανική παιδεία όπου τα έργα του microεταφράστηκαν από τον Samuel Micu θεολόγο και ιερέα από την Τρανσυλβανία Eλληνική απόδοση των δύο αυτών έργων έχουmicroε το 1756 από τον Νικόλαο Βάρκοση microαθητή του Μεθόδιου Ανθρακίτη H Λογική επεξεργά-στηκε από τον Αθανάσιο Ψαλίδα και τυπώθηκε στη Βιέννη το 1795 Μετάφραση της Μεταφυσικής του Μπαουmicroάιστερ (Baumeister) εκπονήθηκε από τον Ιωάννη Φουρναίο αλλά και από τον Δηmicroήτριο Ν Δάρβαρη Στον Μπαουmicroάιστερ παραπέmicroπει εξάλλου ο Βούλγαρης στη Λογική του για να επεξηγήσει ορισmicroένα σηmicroεία της φιλοσοφίας του Wolff Θα microπορούσαmicroε ακόmicroη να αναφέρουmicroε την παρουσία του Αλεξάνδρου Gottlieb Baumgarten στη νεοελληνική φιλοσοφία microε microετάφραση στα ελληνικά της Μεταφυσι-κής του η οποία σώζεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους Tο microαθηmicroατικό έργο του Christian Wolff microεταφράστηκε από τον Nικόλαο Zερζούλη εισηγητή της νευτώνειας φυσικής στον ελληνικό χώρο microε δικά του σχόλιαH φιλοσοφική σκέψη του laquoOυολφίουraquo απασχόλησε κυρίως τους Έλληνες διανοητές της δεύτερης περιόδου του Nεοελληνικού Διαφωτισmicroού όπως τον Xριστόδουλο Παmicroπλέκη και τον Eυγένιο Bούλγαρη Ο Παmicroπλέκης στο Περί φιλοσόφου τον παρου-σιάζει ως υπερασπιστή της έλλογης ιδέας του Θεού επίσης ακολουθεί τη βολφιανή νοησιαρχία και ως προς την τριπλή υποδιαίρεση της φιλοσοφίας σε φυσική ψυχολο-γία και θεολογία σύmicroφωνα microε τις τρεις microεγάλες υποδιαιρέσεις του όντος (ύλη ψυχή Θεός) Aντίθετα ο Bούλγαρης παρόλο που τον αναφέρει ανάmicroεσα στους φιλοσόφους που θεmicroελίωσαν τη νεότερη φιλοσοφική microέθοδο (Ντεκάρτ Μπέικον Λοκ Αρνό) και παραπέmicroπει συχνά στα συγγράmicromicroατά του τον επικρίνει γιατί θέλησε να διαχωρίσει τη θεολογία και τη Γραφή από την επιστήmicroη Στροφή ως προς την επίδραση του Wolff

Προmicroετωπίδα του έργου laquoΛογικήraquo του Φρειδερίκου

Ο Αθανάσιος Ψαλίδας από τα Ιωάννινα (1767-1829)

στον νεοελληνικό χώρο έχουmicroε microε τον Aθανάσιο Ψαλίδα ο οποίος πιο κοντά στο αντιδογmicroατικό πνεύmicroα του Διαφωτισmicroού προτρέπει τους νέους να αποmicroακρύνονται από τα φιλοσοφικά συστήmicroατα ανάmicroεσά τους κατατάσσει και τον Wolff Η microαθηmicroατική σκέψη του Γερmicroανού φιλοσόφου απαντάται σε πολλά σηmicroεία στην Aριθmicroητική και στην Άλγεβρα του Nικηφόρου Θεοτόκη καθώς και στην Άλγεβρα του Δηmicroητρίου Γοβδελά και στα Στοιχεία Aριθmicroητικής και Aλγέβρης του Στέφανου Δούγκα Ίσως microάλιστα ο Bούλγαρης είχε microεταφράσει την Aριθmicroητική του Wolff για τα microαθήmicroατά του στην Aθωνιάδα Aντίθετα ο Bενιαmicroίν Λέσβιος επηρεασmicroένος από Γάλλους συγγραφείς αποmicroακρύνεται στη Γεωmicroετρία του από τον Wolff επισηmicroαίνοντας ορισmicroένα σφάλ-microατά του Mε την ανάπτυξη των φυσικών και microαθηmicroατικών επιστηmicroών στη Γαλλία τα βολφιανά επιστηmicroονικά συγγράmicromicroατα θα εγκαταλειφθούν από τους Έλληνες θιασώτες του Διαφωτισmicroού οι οποίοι θα στραφούν προς τα έργα των Tacquet Abbeacute Marie La Caille Lalande Brisson

Eπίδραση της Γαλλικής Eπανάστασης - Pιζοσπαστισmicroός1789-1800 H Γαλλική Eπανάσταση έχει τις απηχήσεις της στον βαλκανικό χώρο H έκρηξη και η εξέλιξή της επιτρέπουν να αρθρωθεί ένα ριζοσπαστικό πνεύmicroα του οποίου διακρίνουmicroε τρία επίκεντρα έκφρασης το απελευθερωτικό κίνηmicroα του Pήγα τα κέντρα (ελληνικές παροικίες) της διασποράς και τον επτανησιακό ριζοσπαστισmicroό (παρουσία των Δηmicroοκρατικών Γάλλων στα Iόνια νησιά κατάλυση του παλαιού φεου-δαρχικού συστήmicroατος κάψιmicroο των libri drsquooro διακηρύξεις δέντρα της ελευθερίας λέσχες Iακωβίνων κλπ) Το 1791 στην Eφηmicroερίδα των αδελφών Mαρκιδών Πουλίου δηmicroοσιεύεται η Διακήρυξη των Δικαιωmicroάτων του Aτόmicroου και του Πολίτη Aπό την άλλη πλευρά τα επαναστατικά γεγονότα και οι ακρότητες στη Γαλλία (η Tροmicroοκρατία ο θάνατος των βασιλέων κλπ) θα προκαλέσουν κάπως αργοπορηmicroένα αρνητικές εκδη-λώσεις εκ microέρους της επίσηmicroης Eκκλησίας του πατριαρχείου το οποίο αντιδρώντας θα κεραυνοβολήσει τη διετία 1797-1798 microε καταδικαστικά κείmicroενα τη βλάσφηmicroη φιλοσοφία των άθεων Γάλλων τον Bολταίρο και τον Pουσσώ (Πατρική Διδασκαλία Xριστιανική Aπολογία) Φθάσαmicroε στη λεγόmicroενη laquomicroάχη των φυλλαδίωνraquo που θα σφραγίσει τα τέλη του 18ου αιώνα Εmicroφανίζονται στο προσκήνιο κείmicroενα αντιρρητικά σατιρικά microε αντικληρικα-

Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ

Ο περίφηmicroος πίνακας του Ντελακρουά laquoΗ Ελευθερία που

λιστικά βέλη και άλλα που θέτουν στόχο να ανασκευάσουν τις βλαβερές νέες ιδέες Ορισmicroένα από αυτά οφείλουν την ύπαρξή τους στους κύκλους του πατριαρχείου και στους Kολλυβάδες (Aθανάσιος Πάριος) Οι τίτλοι τους είναι εξίσου εύγλωττοι microε το περιεχόmicroενό τους Καταδικάζουν συλλήβδην τις νέες φιλοσοφικές και επιστηmicroονικές ιδέες τη Γαλλική Επανάσταση και την αθεϊστική της φιλοσοφία Ενίοτε καθώς βάλ-λουν κατά των laquoρωmicroαιοκαθολικών βιβλίωνraquo συγχέουν ίσως ηθεληmicroένα τα εκ δυσmicroών νεωτερικά βιβλία microε τον επαπειλούmicroενο κίνδυνο της ετεροδοξίας Στο Τρόπαιον της Ορθοδόξου πίστεως (1791) ο Βολταίρος τίθεται επικεφαλής των ασεβών και άθεων φραmicroασόνων Το ίδιο συmicroβαίνει και στους Νεκρικούς Διαλόγους του Πολυζώη Κοντού Σε πατριαρχική εγκύκλιο του 1793 εξ ονόmicroατος του Βολταίρου καταδικάζεται το συλλογικό σώmicroα των πονηρών και microισανθρώπων δαιmicroόνων των διαφωτιστών φιλοσό-φων Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ανώνυmicroος λίβελλος Ακολουθία του ετεροφθάλmicroου και αντιχρίστου Χριστοδούλου του εξ Ακαρνανίας (1793) Το λογοπαίγνιο γίνεται σαφές στη συνδήλωση Αντίχριστος και Χριστόδουλος Πρόκειται για microια σατιρική Ακολου-θία σύmicroφωνα microε τα λειτουργικά ρυθmicroικά πρότυπα της Ανατολικής Eκκλησίας Tόσο ο τίτλος όσο και η δοmicroή του κειmicroένου microας ανάγουν σε διαδεδοmicroένες συνήθειες των βυζαντινών αιώνων που κατακλυζόταν από θρησκευτικές έριδες Oρισmicroένα φυλλάδια παρουσιάζουν microεγάλο ενδιαφέρον όπως το ακέφαλο και κολοβό κείmicroενο που ονοmicroά-στηκε συmicroβατικά Aνώνυmicroος του 1789 (ή Aληθής Iστορία) ελευθεριάζουσα παρωδία microε γαλλικές επιδράσεις (Lesage Bολταίρος) microε πηγή προέλευσης τις Παραδουνάβιες Hγεmicroονίες και πιθανό τόπο συγγραφής το Iάσιο ή ακόmicroη το εξαιρετικά τολmicroηρό κείmicroενο του Xριστόδουλου Παmicroπλέκη Aπάντησις ανωνύmicroου προς τους άφρονας αυτού κατηγόρους επονοmicroασθείσα περί Θεοκρατίας (1793) Aποτελεί σχεδόν microοναδική περί-πτωση αφού επιχειρεί έχοντας θεωρητικό υπόβαθρο να ανασκευάσει τον χριστι-ανισmicroό O Παmicroπλέκης καταδικάστηκε για τη διδασκαλία του από το πατριαρχείο το 1793 έτος του θανάτου του οι microαθητές του έστησαν ωστόσο την προτοmicroή του σε δηmicroόσιο κήπο της Λειψίας H άσκηση κριτικής από τα θεmicroελιώδη αιτήmicroατα του ευρωπαϊκού στοχασmicroού της επο-χής αρθρώθηκε στην ελληνική περίπτωση σε τρία επίπεδα πολιτισmicroική κριτική που ανευρίσκεται ήδη σε κείmicroενα όπως η Nεωτερική Γεωγραφία κριτική των κοινωνικών δοmicroών που διοχετεύεται σε σατιρικά κείmicroενα του αρχόmicroενου 19ου αιώνα (Pωσσαγ-

Ο Βολταίρος και η laquoΘρησκείαraquo σε χαλκογραφία του Lante

γλογάλλος 1805) ή σε κείmicroενα microεστά διαφωτιστικών και εθνεγερτικών ιδεών (Eλλη-νική Nοmicroαρχία 1806) και τέλος κριτική κατά της Eκκλησίας και της παραδοσιακής θρησκείας Bεβαίως ο Ελληνικός Διαφωτισmicroός όπως συmicroβαίνει αντίστοιχα και microε άλλους στην Eυρώπη δεν υπήρξε κατrsquo ουσίαν αντιχριστιανικός Tο ζήτηmicroα της θρη-σκείας αντιπροσώπευε για τους χριστιανικούς ορθόδοξους και microη πληθυσmicroούς της πολυεθνικής Oθωmicroανικής αυτοκρατορίας ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο σηmicroείο αφού η θρησκευτική ιδιοτυπία αποτελούσε το νόmicroιmicroο αποδεκτό από τους Oθωmicroανούς στοι-χείο που τους διαφοροποιούσε και τους καθιστούσε οντότητα ενώπιον της εξουσίας Aποτελούσε επιπροσθέτως συνεκτικό κρίκο ενιαίας πολιτισmicroικής παράδοσης Έχουmicroε ελάχιστα δείγmicroατα πλήρους θρησκευτικής αmicroφισβήτησης (Aνώνυmicroος του 1789 Περί Θεοκρατίας) H κριτική κινείται ως επί το πλείστον στο πλαίσιο του αντικληρικαλισmicroού και εκφράζει ως αίτηmicroα ενίοτε υπό την επίδραση προτεσταντικών ιδεών την αποκά-θαρση και τον εξορθολογισmicroό της θρησκείας την επάνοδο στην ευαγγελική αγάπη και πίστη όπως έχουmicroε αργότερα στην περίπτωση του Αδαmicroάντιου Κοραή laquoΧριστιανόν νοώ αληθινόν του χριστιανισmicroού φίλον ζήλον έχοντα τον κατrsquo επίγνωσιν και καταπεισmicroένον ότι η αληθής θρησκεία τόνοmicroα microόνον διαφέρει από την δικαιο-σύνην όπου βλέπεις φιλαρχίαν σπουδήν τίτλον αποστροφήν ισότητος εκείθεν microη προσmicroένης δικαιοσύνην και ακολούθως microηδέ Χριστού θρησκείανhellipraquo (Αδαmicroάντιος Κοραής Προλεγόmicroενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς τ Δrsquo ΜΙΕΤ Αθήνα 1995 σ 321)

H αναζήτηση της νέας ηθικήςΣτον χώρο των ιδεών η τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα επικεντρώνει την προ-σοχή της στην αναζήτηση microιας νέας ηθικής Eάν ήδη κατά την περίοδο έκφρασης του πρώιmicroου Διαφωτισmicroού τα ζητήmicroατα ηθικού στοχασmicroού προσέφεραν γόνιmicroο έδα-φος στους Mαυροκορδάτους που microιmicroήθηκαν το διαδεδοmicroένο είδος του Kαθρέφτη Hγεmicroόνων (συνδυασmicroός της αρχαίας ελληνορωmicroαϊκής microε τη χριστιανική σοφιολο-γική παράδοση) από το 1760 η αναζήτηση microιας νέας ηθικής φιλοσοφίας απασχολεί σοβαρά τους νεωτεριστές λογίους Eνδεικτικό έτος το 1761 ο Iώσηπος Mοισιόδακας microεταφράζει όπως είδαmicroε την Hθική Φιλοσοφία του Muratori Ωστόσο microόνον γύρω στο 1790 αυτή η διαδικασία αποδεσmicroεύεται από τα κατάλοιπα της θεοκρατικής ηθικής

και στοχεύει στην ανθρωποκεντρική επί γης ευδαιmicroονία H φυσική νοmicroοτελειακή ανα-ζήτησή της καθώς και η αρmicroονική συmicroβίωση του ατόmicroου microε το περιβάλλον του microέσα στην laquoπολιτική κοινωνίαraquo τοποθετείται στο επίκεντρο του προβληmicroατισmicroού που προ-σφέρουν πληθώρα βιβλίων ηθικής και κοινωνικής συmicroπεριφοράς (Aληθής οδός εις την Eυδαιmicroονίαν Xειραγωγία εις την Kαλοκαγαθίαν Άνθος Aρετής και Γνώσεως κλπ) laquoΠας άνθρωπος φύσει εφίεται της ευδαιmicroονίαςraquo (Δηmicroήτριος Δάρβαρις Xειραγωγία εις την Kαλοκαγαθίαν Bιέννη 1791) Eκδίδονται διασκευές και αποσπασmicroατικές microεταφράσεις συγγραφέων που εκφρά-ζουν microε εκλαϊκευτικό τρόπο τα νέα κοινωνικά ιδεώδη Restif de la Bretonne Les Contemporaines απrsquo όπου οι νουβέλες του Σχολείου των ντελικάτων εραστών του Pήγα (1790) ο ουτοπικός Louis-Seacutebastien Mercier Lrsquoan 2440 ou recircve srsquoil en fut jamais απrsquo όπου αντλεί τα Aπανθίσmicroατα εκ τινος βιβλίου ετερογλώσσου (1797) ο Στέφανος Δηmicroητριάδης ή ακόmicroη η επαναστατική Kατήχηση του La Chabeaussiecircre Στα τελευταία χρόνια του αιώνα αυξάνονται οι microεταφράσεις έργων που εκπροσωπούν τις θετικές και φυσικές επιστήmicroες και εmicroφανίζονται για πρώτη φορά συγγραφείς όπως ο Μοντεσκιέ και ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ Παγιώνονται κυρίως microέσα από microεταφράσεις τα λογοτεχνικά είδη της εποχής όπως το ηθικό διήγηmicroα (conte moral) το microυθι-στόρηmicroα και το θέατρο (Marmontel Florian Gessner Goldoni κλπ) και έχουmicroε τις πρώτες ελληνικές δοκιmicroές όπως microε το Έρωτος αποτελέσmicroατα (1792) που αποδί-δεται στον σύντροφο του Pήγα Iωάννη Kαρατζά τον Kύπριο Aλλά και η ανάκτηση της αρχαιότητας διαδικασία που προσλαmicroβάνει ιδεολογική φόρτιση και οδηγεί στην εθνική αυτοσυνειδησία πραγmicroατώνεται εν πολλοίς microέσα από τη διάδοση του δηmicroο-φιλούς έργου του Aββά Bartheacutelemy Voyage du Jeune Anacharsis Ο πρώτος τόmicroος του Nέου Aνάχαρση κυκλοφόρησε σε microετάφραση του Γεώργιου Σακελλάριου ενώ είχε προς έκδοση τον δεύτερο και τρίτο O τέταρτος τόmicroος κυκλοφόρησε σε microετάφραση Γεωργίου Bεντότη και Pήγα Bελεστινλή ο οποίος εmicroπλούτισε τις περιεκτικές υποση-microειώσεις του Γάλλου αρχαιολάτρη microε ενδιαφέρουσες τοπωνυmicroικές αρχαιογνωστικές και άλλες παρατηρήσεις microε τις οποίες επιχειρούσε να συνδέσει microε κριτικό τρόπο την αρχαία microε τη νεότερη Eλλάδα

Πορτραίτο του Μοντεσκιέ το 1728

και στοχεύει στην ανθρωποκεντρική επί γης ευδαιmicroονία H φυσική νοmicroοτελειακή ανα-ζήτησή της καθώς και η αρmicroονική συmicroβίωση του ατόmicroου microε το περιβάλλον του microέσα στην laquoπολιτική κοινωνίαraquo τοποθετείται στο επίκεντρο του προβληmicroατισmicroού που προ-σφέρουν πληθώρα βιβλίων ηθικής και κοινωνικής συmicroπεριφοράς (Aληθής οδός εις την Eυδαιmicroονίαν Xειραγωγία εις την Kαλοκαγαθίαν Άνθος Aρετής και Γνώσεως κλπ) laquoΠας άνθρωπος φύσει εφίεται της ευδαιmicroονίαςraquo (Δηmicroήτριος Δάρβαρις Xειραγωγία εις την Kαλοκαγαθίαν Bιέννη 1791) Eκδίδονται διασκευές και αποσπασmicroατικές microεταφράσεις συγγραφέων που εκφρά-ζουν microε εκλαϊκευτικό τρόπο τα νέα κοινωνικά ιδεώδη Restif de la Bretonne Les Contemporaines απrsquo όπου οι νουβέλες του Σχολείου των ντελικάτων εραστών του Pήγα (1790) ο ουτοπικός Louis-Seacutebastien Mercier Lrsquoan 2440 ou recircve srsquoil en fut jamais απrsquo όπου αντλεί τα Aπανθίσmicroατα εκ τινος βιβλίου ετερογλώσσου (1797) ο Στέφανος Δηmicroητριάδης ή ακόmicroη η επαναστατική Kατήχηση του La Chabeaussiecircre Στα τελευταία χρόνια του αιώνα αυξάνονται οι microεταφράσεις έργων που εκπροσωπούν τις θετικές και φυσικές επιστήmicroες και εmicroφανίζονται για πρώτη φορά συγγραφείς όπως ο Μοντεσκιέ και ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ Παγιώνονται κυρίως microέσα από microεταφράσεις τα λογοτεχνικά είδη της εποχής όπως το ηθικό διήγηmicroα (conte moral) το microυθι-στόρηmicroα και το θέατρο (Marmontel Florian Gessner Goldoni κλπ) και έχουmicroε τις πρώτες ελληνικές δοκιmicroές όπως microε το Έρωτος αποτελέσmicroατα (1792) που αποδί-δεται στον σύντροφο του Pήγα Iωάννη Kαρατζά τον Kύπριο Aλλά και η ανάκτηση της αρχαιότητας διαδικασία που προσλαmicroβάνει ιδεολογική φόρτιση και οδηγεί στην εθνική αυτοσυνειδησία πραγmicroατώνεται εν πολλοίς microέσα από τη διάδοση του δηmicroο-φιλούς έργου του Aββά Bartheacutelemy Voyage du Jeune Anacharsis Ο πρώτος τόmicroος του Nέου Aνάχαρση κυκλοφόρησε σε microετάφραση του Γεώργιου Σακελλάριου ενώ είχε προς έκδοση τον δεύτερο και τρίτο O τέταρτος τόmicroος κυκλοφόρησε σε microετάφραση Γεωργίου Bεντότη και Pήγα Bελεστινλή ο οποίος εmicroπλούτισε τις περιεκτικές υποση-microειώσεις του Γάλλου αρχαιολάτρη microε ενδιαφέρουσες τοπωνυmicroικές αρχαιογνωστικές και άλλες παρατηρήσεις microε τις οποίες επιχειρούσε να συνδέσει microε κριτικό τρόπο την αρχαία microε τη νεότερη Eλλάδα

Πορτραίτο του Μοντεσκιέ το 1728

H αισθησιοκρατία του ΚοντιγιάκH συνειρmicroική ερmicroηνεία της διαδικασίας της σκέψης η laquoανάλυση του ανθρωπίνου πνεύmicroατοςraquo την οποία προβάλλει ο Κοντιγιάκ καθώς και οι γλωσσολογικές του θεω-ρίες συνέβαλαν στην αποmicroάκρυνση της νεοελληνικής φιλοσοφικής διανόησης από παραδοσιακές δοmicroές χωρίς όmicroως να γίνονται αποδεκτά η αθεΐα και ο υλισmicroός Eδώ θα πρέπει να υπογραmicromicroίσουmicroε ότι στον Nεοελληνικό Διαφωτισmicroό microε εξαίρεση τον Kων-σταντίνο Kούmicroα ο οποίος δηλώνει απερίφραστα τη δυσαρέσκειά του για τη laquoθρυλ-λουmicroένην των Γάλλων υλοφροσύνηνraquo γεγονός το οποίο εξηγεί τη στροφή του προς την καντιανή φιλοσοφία έγινε αποδεκτή η microελέτη της βαθmicroιαίας διαmicroόρφωσης των λειτουργιών του πνεύmicroατος σύmicroφωνα microε την εξελικτική ερmicroηνεία του Κοντιγιάκ Xωρίς να έχουν ξεχαστεί οι περιπέτειες του Aνθρακίτη ή του Bούλγαρη και του Mοι-σιόδακα άλλοι διανοούmicroενοι που απέβλεπαν σε εκπαιδευτικές microεταρρυθmicroίσεις και προσπάθησαν να αποmicroακρυνθούν από τον φιλοσοφικό δογmicroατισmicroό όπως ήταν οι Γρηγόριος Kωνσταντάς Δανιήλ Φιλιππίδης Bενιαmicroίν Λέσβιος προβάλλουν τον προ-βληmicroατισmicroό του Κοντιγιάκ και την αναλυτική του microέθοδο χωρίς να είναι και οι ίδιοι εmicroπειριστές microε τον τρόπο του Γάλλου φιλοσόφου ο οποίος αρνείται τη δηmicroιουργικό-τητα της νόησης Έχει ακόmicroη υποστηριχθεί οτι ο Κοντιγιάκ ανήκει στους συγγραφείς οι οποίοι επηρέασαν τον Δηmicroήτριο Kαταρτζή στη διαmicroόρφωση των γλωσσικών του πεποιθήσεων όταν αποδέχεται πως η microελέτη της γλώσσας αποκαλύπτει τη microεγαλο-φυΐα του λαού θέση που αναπτύσσει αργότερα ο Γρηγόριος KωνσταντάςlaquoH καλλιέργεια της γλώσσης ενός έθνους καλλιεργεί και πλουτίζει το πνεύmicroα του έθνους τό λέγει ο Λοκ ο Kοντιγιάκ το λέγουν όλοι οι σοφοί της Eυρώπης το έθνος οπού αmicroελεί την γλώσσαν του δεν έχει γλώσσαν είναι αυτόχρηmicroα βουβόνraquo (Γρηγό-ριος Kωνσταντάς (microτφρ) Φρ Σοαυίου (Fr Soave) Στοιχεία λογικής microεταφυσικής και ηθικής Bιέννη 1818 σ 22)

Kορύφωση του διαφωτιστικού ρεύmicroατος1800-18211830 Tο διαφωτιστικό ρεύmicroα ολοκληρώνει την καmicroπύλη του Aυτή η φάση είναι η πιο δυναmicroική καθώς συmicroπλέκεται microε την ιδεολογική προετοιmicroασία του Aγώνα Yπάρχει ένας στόχος ο φωτισmicroός του Γένους που θα οδηγήσει στην εθνική

Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ πρωταγωνιστής microαζί microε

Ο Γάλλος φιλόσοφος Κοντιγιάκ

αφύπνιση και απελευθέρωση H κοραϊκή προτροπή να laquomicroετακενωθούν τα φώτα της Eυρώπηςraquo εφαρmicroόζεται microε αρκετή συστηmicroατικότητα και συνέπεια Tο κολοσσιαίο κοραϊκό φιλολογικό έργο microε τους εκτενείς υποmicroνηmicroατισmicroούς του αποτελεί τον πιο αδιάψευστο microάρτυρα της διαλεκτικής σχέσης που ενώνει την κατάκτηση της παιδείας microε την ανάκτηση της ελευθερίας Mετριοπαθής οραmicroατιστής της εθνικής αναγέννη-σης συνδεδεmicroένος microε την οmicroάδα των Γάλλων Iδεολόγων και οπαδός της αναλυτικής τους θεωρίας ο Kοραής έδωσε microε την περίφηmicroη γλωσσική αλλά και πολιτική πρόταση της microέσης οδού microια συνεκτική εικόνα της τελευταίας φάσης του ελληνικού ρεύmicroατος H ανάγνωση των αρχαίων κλασικών συγγραφέων (που συναπαρτίζουν την Ελληνική Βιβλιοθήκη) υπό το φως της κοινωνικής σκέψης των Διαφωτιστών συνέθεσε την πνευmicroατική παρακαταθήκη της πολιτικής του θεωρίας O προτρεπτικός και παιδαγωγικός χαρακτήρας του Νεοελληνικού Διαφωτισmicroού βρί-σκεται στην κορύφωσή του O Kοραής και microια πλειάδα λογίων microεταξύ των οπoίων συγκαταλέγονται όσοι συmicroπορεύτηκαν χωρίς να διασταυρώσουν τους δρόmicroους τους οπαδοί του αλλά και αντίπαλοι των θεωριών του πρωτοστατούν (Aθαν Ψαλίδας Nεό-φυτος Δούκας Άνθιmicroος Γαζής Θεόκλητος Φαρmicroακίδης Kωνστ Kοκκινάκης Nεόφυτος Bάmicroβας Kωνστ Oικονόmicroος Kωνστ Kούmicroας Bενιαmicroίν Λέσβιος Στέφανος Δούγκας Θεόφιλος Kαΐρης Παν Kοδρικάς κά) Πληθαίνουν οι εκδόσεις microε ηθικοδιδακτικό στόχο πολλαπλασιάζονται τα σχολεία οι βιβλιοθήκες κάνουν την εmicroφάνισή τους τα πρώτα φιλολογικά περιοδικά Eρmicroής ο Λόγιος Eλληνικός και Φιλολογικός Tηλέγραφος Aθηνά Kαλλιόπη Mέλισσα Στενή είναι η σχέση των περισσότερων microε τον περιοδικό Τύπο των IδεολόγωνlaquoTαρτούφος δράmicroα το οποίον εσυνέργησε πολύ να ελευθερώση την Γαλλίαν από τους υποκριτάς της δεκάτης εβδόmicroης εκατονταετηρίδος και εmicroπόδισε να γεννηθώσι άλλοι διάδοχοι των πρώτων επειδή το πλασmicroένον κύριον όνοmicroα Tαρτούφος ενίκησε να γένη προσηγορικόν και ως συνώνυmicroον του Yποκριτής να καταχωρισθή εις της Aκαδηmicroίας το Λεξικόν Όχι microικροτέραν ωφέλειαν ήθελε προξενήσειν εις το γένος αν το microετέφραζέ τις ας ήναι και εις το πεζόν της γλώσσης ηmicroώνraquo (Aδαmicro Kοραής Προλεγόmicroενα στου Omicroήρου Iλιάς Pαψωδία Arsquo έκδοση Bολισσία Παρίσι 1811 σ λrsquo)Oργανώνονται οι πρώτες δηmicroόσιες θεατρικές παραστάσεις στο Iάσιο στο Bουκουρέ-στι και στην Oδησσό microε σαφή εθνεγερτικά κίνητρα Παριστάνονται ηρωικά δράmicroατα

Ο Ιmicromicroάνουελ Καντ Γερmicroανός φιλόσοφος και ιδρυτής

Σελίδα τίτλου της εφηmicroερίδας laquoΕλληνικός Τηλέγραφοςraquo που

του Mεταστάσιου όπως ο Θεmicroιστοκλής φιλοσοφικές πολιτικές τραγωδίες του Bολταί-ρου όπως ο Θάνατος του Kαίσαρος και ο Mωάmicroεθ αντιτυραννικές νεοκλασικιστικές τραγωδίες του Aλφιέρι (Oρέστης Φίλιππος ο Brsquo) καθώς και πρωτότυπα έργα που microιmicroούνται τα υψηλά τους πρότυπα ο Tιmicroολέων του Iωάννη Zαmicroπέλιου ο Aρmicroόδιος και Aριστογείτων του Γεωργίου Λασσάνη ή η διασκευή του Φιλοκτήτη και ο Θάνατος του Δηmicroοσθένους του Nικ Πίκκολου κά Δεν θέλω άλλο να αισθανθώ πλην θάρροςMήτε να φέρω ένδυmicroα άλλο θέλωΠάρεξ το όπλον του σταθερού πολίτου(Iωάννης Zαmicroπέλιος Tιmicroολέων Πράξις Δrsquo Σκηνή Αrsquo)laquoAρετήν απαιτεί η ελευθερία ως το microέγιστον των θείων δώρων δίδεται εις microόνους τους γενναίους και εναρέτουςraquolaquoMάθε νέε πως αγαπάται η Πατρίς αν θέλης να είσαι πολίτης Πολίτης Nαι Πολίτης προ πάντων πρέπει να είναι όστις θέλει να είναι άνθρωποςraquo (Nικόλαος Πίκκολος O θάνατος του Δηmicroοσθένους)laquoΠως να σε εξεικονίσω φίλτατε ταύτην την προς εmicroέ πρώτην Γραικικήν παράστασιν Που να εύρω λόγους αρmicroοδίους διά να σε περιγράψω τα όσα ησθάνθη η ψυχή microου Eπτερώθην microετέβην εις τον κόσmicroον των φαντασιών οπόταν ηνεώχθη η σκηνή και ήκουσα την γλώσσαν microου οmicroιλουmicroένην Η ενθουσιαστική υπόθεσις η έντεχνος και φυσική υπόκρισις όλων των Mουσολήπτων Nεανίσκων το ύψος της εκφράσεως η απε-ρίγραπτος καλλονή των κινήσεων και στάσεών των σύmicroπαντα ενήργησαν να κινήσουν και να καταγοητεύσουν τους θεατάς εις τόσον ώστε ελκύσθησαν όλοι εις συmicroπαθη-τικήν συναίσθησιν Eις κάθε σχεδόν λόγον εχειροκρότουν και αισθήmicroατα υψηλότερα απέσπων από τα ενδόmicroυχα της καρδίας των θερmicroούς στεναγmicroούςhellipraquo (Aπόσπασmicroα επι-στολής του Φιλικού Γεωργίου Λασσάνη προς τον Γ Tακιατζή microε αφορmicroή την παρά-σταση του θανάτου του Δηmicroοσθένους στην Oδησσό το 1818 στο δηmicroόσιο θέατρο της πόλης Πηγή Eρmicroής ο Λόγιος 1818 σσ 576-577)Στον τοmicroέα της αισθητικής συνυπάρχουν επίσης σε microια διαδικασία όσmicroωσης οι ακαδηmicroαϊκές κλασικιστικές αντιλήψεις των Γάλλων Charles Batteux και Laharpe τις οποίες αποδέχονται ο Kοραής και ο κύκλος του microε τις ανανεωτικές θέσεις του Σκο-τσέζου φιλοσόφου Hugh Blair Aυτό το κράmicroα ιδεών απηχούν οι Pητορικές και τα

Σελίδα τίτλου του περιοδικού laquoΚαλλιόπηraquo Βιέννη 1819

εγχειρίδια ποιητικής της εποχής microε προεξάρχοντα τα Γραmicromicroατικά (Bιέννη 1817) του Kωνσταντίνου Oικονόmicroου Ωστόσο ήδη από τον φθίνοντα 18ο αιώνα είναι έκδηλα τα σηmicroεία εισδοχής και άλλων τάσεων του προροmicroαντισmicroού και του αισθηmicroατισmicroού ενώ στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα παρά τον κυρίαρχο νεοκλασικισmicroό ορατή είναι και η παρουσία πρώιmicroων ροmicroαντικών στοιχείων στις γραmicromicroατειακές εκφάνσεις του Διαφωτισmicroού στη λογοτεχνία και στο θέατροΣτο Yπόmicroνηmicroα του 1803 ο Kοραής αναφέρει microε υπερηφάνεια τη microετάφραση της Λογι-κής του Κοντιγιάκ από τον Δανιήλ Φιλιππίδη ως παράδειγmicroα που αποκαλύπτει όχι microόνο τον βαθmicroό ενηmicroέρωσης των Eλλήνων αλλά και το γεγονός πως γνωρίζουν να αξιοποιούν την ορθότερη microέθοδο διδασκαλίας Mερικά χρόνια αργότερα το 1818 σε επιστολή του από το Παρίσι ο Γεώργιος Kοζάκης-Tυπάλδος επαινεί τη σκέψη των Iδεολόγων και εκφράζει τον απέραντο θαυmicroασmicroό του για την αναλυτική microέθοδο του laquoιδεολόγου Κοντιγιάκraquo Aλλά και ο Nεόφυτος Bάmicroβας στα laquoΠρολεγόmicroεναraquo των Στοι-χείων της Φιλοσοφίας κάνει ιδιαίτερη microνεία της προσφοράς του Μπέικον στη microελέτη του ανθρωπίνου πνεύmicroατος και αναφέρεται επίσης συνεχίζοντας στους Λοκ και Κοντι-γιάκlaquoMετά τον Λόκκιον υπήρξε microέγας εξίσου παρατηρητής του ανθρωπίνου πνεύmicroατος ο Kονδιλάκης όστις επλούτισε την επιστήmicroην ταύτην microέ νέας παρατηρήσεις και ανα-πτύξειςraquo (Nεόφυτος Bάmicroβας Στοιχεία της φιλοσοφίας Aθήνα 1838 προλεγόmicroενα σ ιζrsquo)Aντίθετα ο Kούmicroας θα επικρίνει τη Λογική του Κοντιγιάκ απορρίπτoντας τη γνωσιο-λογική του προβληmicroατικήlaquoΌλοι δε οι νεώτεροι Λογικογράφοι ήσαν ή υπέρ το δέον σχολαστικοί ή αmicroέτρως εmicroπειρικοί προσπαθούντες microε ψυχολογικάς της εmicroπειρίας ερεύνας να εξηγήσωσι τούς της Λογικής κανόνας Tοιούτος υπήρξε και ο Γάλλος Kονδιλλάκιος ανήρ τάλλα επίση-microος και πολύ συνεισενεγκών εις το εmicroπειρικόν microέρος της του ανθρώπου ερεύνης αλλά microή συνιδών ακριβέστερον τις είναι η κυρίως λεγοmicroένη Λογική επιστήmicroηraquo (K Kούmicroας Σύνταγmicroα Φιλοσοφίας Bιέννη 1818 τ Brsquo σ 13)H διάδοση της φιλοσοφίας και των γλωσσικών θεωριών του Κοντιγιάκ στον ελληνικό χώρο οφείλεται κυρίως στους Δηmicroητριείς (Kωνσταντά και Φιλιππίδη) και στον Bενιαmicroίν Λέσβιο οι οποίοι θέλησαν να συνδυάσουν τη φιλοσοφία microε τη microελέτη της γλώσσας

Προmicroετωπίδα του έργου laquoΣύνταγmicroα Φιλοσοφίαςraquo

και της αγωγής Στο ελληνικό κοινό η φιλοσοφία του Κοντιγιάκ γίνεται επίσης έmicromicroεσα γνωστή από το τετράτοmicroο έργο του Francesco Soave Στοιχεία της Λογικής Mεταφυ-σικής και Hθικής (Istituzioni di Logica Metafisica ed Etica) το οποίο microετέφρασε ο Γρ Kωνσταντάς και είχε ήδη αποτελέσει γύρω στο 1795 αντικείmicroενο διδασκαλίας του στα Amicroπελάκια Ωστόσο ο Soave microολονότι αναγνωρίζει ότι ο Κοντιγιάκ ακολούθησε laquoακριβώς τα ίχνη του Λωκίουraquo σε πολλά σηmicroεία ασκεί κριτική στις φιλοσοφικές του ιδέες Γενικότερα το φιλοσοφικό αυτό έργο λειτούργησε για το ελληνικό κοινό ως δίαυλος για τη microελέτη των ιδεών του ΚοντιγιάκH microετάφραση της Λογικής από τον Δανιήλ Φιλιππίδη στο 1801 εντάσσεται στην κρί-σιmicroη για τον Nεοελληνικό Διαφωτισmicroό δεκαετία 1790-1800 Tο διδακτικό αυτό εγχει-ρίδιο αν και κυκλοφορούσε στη Γαλλία από το 1780 είχε microόλις πρόσφατα γίνει αποδεκτό στις ανώτερες γαλλικές σχολές τις coles Centrales των οποίων τη microεταρ-ρύθmicroιση έζησαν από κοντά τόσο ο Φιλιππίδης όσο και ο Bενιαmicroίν Λέσβιος κατά τη διάρκεια των σπουδών τους στο επαναστατηmicroένο Παρίσι Στο τέλος της microετάφρασης της Λογικής ο Φιλιππίδης περιέλαβε αφενός microεν τη microετάφραση ενός σηmicroαντικού αποσπάσmicroατος από το Traitegrave des sensations (1754) το οποίο αναφέρεται στο microηχα-νισmicroό του λόγου και αφετέρου ένα δικό του δοκίmicroιο microε τίτλο Περί διδασκαλείων Σrsquo αυτό ακολουθώντας πάντοτε τη microεθοδολογία του Κοντιγιάκ τονίζει την ανάγκη της microελέτης της γλώσσας και την επιλογή της αναλυτικής microεθόδου στη διδασκαλία Παρατηρούmicroε ταυτότητα απόψεων microεταξύ Φιλιππίδη και Kωνσταντά καθώς και οι δύο πιστεύουν ότι ο Κοντιγιάκ προεκτείνει microεν τον Λοκ αποτελεί όmicroως έναν ενδιάmicroεσο σταθmicroό στην ιστορία της νεότερης φιλοσοφίας ανάmicroεσα στον Λοκ και στον Καντ Έχουν ταυτοχρόνως όmicroως σαφή επίγνωση ότι στον τοmicroέα της φιλοσοφίας ο καντιανός προβληmicroατισmicroός και όχι ο γαλλικός αισθησιασmicroός εκπροσωπεί κατεξοχήν την εποχή τουςlaquoΔεν είναι αυτοί λέγω [εννοεί τους σχολαστικούς] αmicroή είναι οι καλοί microεταφυσικοί εκείνοι οπού έκαmicroαν microίαν microακράν και ορθήν σπουδήν του ανθρωπίνου νοός οι Λόκ οι Kονδιλλιάκ οι Kάντ Aυτούς και τους οπαδούς των πρέπει να ακούη τινάς microάλιστα όταν είναι λόγος δια τας πρώτας γνώσεις οπού πρέπει να δώσωmicroεν εις τα παιδίαraquo (Δανιήλ Φιλιππίδης microτφρ Κοντιγιάκ Λογική Bιέννη 1801 σ ιαrsquo)H προσφορά της Λογικής του Κοντιγιάκ στη νεοελληνική διανόηση είναι κυρίως microεθο-

Ο Ιmicromicroάνουελ Καντ

δολογική Προβάλλεται η αναλυτική microέθοδος που ακολουθεί το πνεύmicroα ασύνειδα όταν οι ανάγκες υποχρεώνουν το άτοmicroο να αναπτύξει τις γνώσεις του Eκκινώντας από τα καθέκαστα ο άνθρωπος προχωρεί στα καθόλου βαδίζοντας από το γνωστό στό άγνωστο συντελείται η πρόοδος στη microαθησιακή πορεία του microαθητή H microέθοδος αυτή εφαρmicroόζεται τόσο στην αυτογνωσία όσο και στην παιδαγωγική αλλά και στη θεωρία της γλώσσας Aν ο Κοντιγιάκ κατάφερε εκείνο που τελικά δεν microπόρεσε ο Ντεκάρτ να απαλλαγεί δηλαδή από την αριστοτελική οντολογία οι Έλληνες microελε-τητές του δεν έχουν επιτελέσει παρόmicroοιο βήmicroα και αυτό γιατί οι γνωσιολογικές τους θέσεις εξακολουθούσαν να έχουν διττή προέλευση αισθησιοκρατική συνάmicroα και νοησιαρχική Eκφράζουν ταυτόσηmicroους ενδοιασmicroούς microε εκείνους του Soave ο οποίος κατέκρινε ορισmicroένες γνώmicroες του Κοντιγιάκ ωστόσο κανένας άλλος φιλόσοφος πριν από αυτόν δεν εξέφρασε καλύτερα το αναλυτικό πνεύmicroα και κανείς δεν απέδειξε microε ορθότερο τρόπο πόσο microάταια και επικίνδυνα είναι τα συστήmicroαταΘα συναντήσουmicroε τη συνειρmicroική ερmicroηνεία των γνωστικών διαδικασιών στις γνωσιολο-γίες του Bενιαmicroίν Λεσβίου και του Nεόφυτου Bάmicroβα οι οποίοι ακολουθούν τη σειρά που χρησιmicroοποιεί ο Κοντιγιάκ στο Essai sur lrsquoanalyse des connaissances humaines (Παρίσι 1746) παρατήρηση ανάmicroνηση διάκριση σύγκριση κρίση διαλογισmicroός φαντασία προσmicroονή του microελλοντικού ανακύπτουν το ένα microετά το άλλο χάρη στις διαφορές που υπάρχουν ως προς την ένταση και τη συχνότητα των αισθηmicroάτων H στάση ωστόσο του Bενιαmicroίν απέναντι στον Κοντιγιάκ είναι αmicroφίσηmicroη Eπειδή ακολουθεί τη γνωσιολογία του Λοκ αποδέχεται δύο αφετηρίες αφενός τις αισθήσεις και αφετέρου τον νου Δυσκολεύεται συνεπώς να δεχθεί και τελικά απορρίπτει τη θεωρία του Κοντιγιάκ για τις sensations transformeacutees τα laquomicroετασχηmicroατοποιηmicroένα αισθήmicroαταraquo όπως ο ίδιος αποδίδει τους όρους αυτούς όταν ο Κοντιγιάκ χρησιmicroο-ποιεί την περίφηmicroη εικόνα του αγάλmicroατος το οποίο οπλισmicroένο microόνο microε την ικανότητα να έχει αισθήmicroατα αποκτά διάφορες αισθήσεις τη microία microετά την άλλη O Bενιαmicroίν δεν αρκέστηκε σε microια εmicroπειροκρατική αντίληψη της γνωσιολογίας και σε πολλά σηmicroεία αναιρεί το κύρος των αισθήσεων και οδηγείται σε νοησιαρχίαH γλωσσική θεωρία του Κοντιγιάκ αποτέλεσε αφετηρία στη microελέτη της γλώσσας την περίοδο του Nεοελληνικού Διαφωτισmicroού και χρησιmicroοποιήθηκε ποικιλότροπα Aξιο-σηmicroείωτο είναι ότι ο Nέοφυτος Δούκας στηρίζει τον γλωσσικό του αρχαϊσmicroό και την

Ο Νεόφυτος Δούκας (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο Αθήνα)

αποδοκιmicroασία της ζωντανής γλώσσας στις θεωρίες του Κοντιγιάκ Zητήmicroατα όπως η καταγωγή της γλώσσας η εφαρmicroογή της αναλυτικής microεθόδου στη δηmicroιουργία microιας παγκόσmicroιας γλώσσας microε πρότυπο τα microαθηmicroατικά η microελέτη των λογικών και εmicroπει-ρικών στοιχείων της γλώσσας η αναζήτηση των αρχών που microπορούν να ερmicroηνεύ-σουν τη γλωσσική λειτουργία microε τη γενική γραmicromicroατική εκπορεύονται από το έργο του Κοντιγιάκ Eξάλλου η ενότητα και η ταυτότητα της γλώσσας microε τη σκέψη αποτελεί το κύριο microέληmicroα των Eλλήνων θιασωτών του Διαφωτισmicroού Oι αντιλήψεις αυτές τους φέρνουν κοντά σε microια λογική εξήγηση της γένεσης της γλώσσας και αναγνωρίζουν microια κοινή αρχή στις γλωσσικές ιδιοτυπίες που είναι η ανάγκη των ανθρώπων για επι-κοινωνία H Aπόπειρα αναλύσεως του νοουmicroένου του Φιλιππίδη έχει ως αντικείmicroενο τη διαmicroόρφωση microιας κοινής επιστηmicroονικής γλώσσας microε παγκόσmicroια καθολικότητα Oι επικρίσεις που διατυπώθηκαν τόσο από τον Soave όσο και από τον Kοραή αποδεί-χθηκαν τελικά ορθές Mε τις γλωσσικές αυτές θεωρίες βρισκόmicroαστε εmicroπρός σε microια ορθολογιστική αντιmicroετώπιση του φαινοmicroένου της γλώσσας που αντιmicroετωπίζεται microε τρόπο στατικό χωρίς να λαmicroβάνεται υπόψη η εξελικτικότητά της στοιχείο το οποίο πρόβαλε αργότερα ο ροmicroαντισmicroός

Oι IδεολόγοιΗ σηmicroαντικότερη περίοδος του Nεοελληνικού Διαφωτισmicroού αποτελεί η κορύφωσή του στα χρόνια 1800-1821 Συmicroπίπτει microε το microεγάλο κεφάλαιο των επιδράσεων που άσκησε ο κύκλος των Ιδεολόγων O ηρωικός επαναστατικός νεοκλασικισmicroός και οι επιστηmicroονικές θεωρίες που καλλιεργούν οι Iδεολόγοι επηρεάζουν τους Έλληνες σε σηmicroαντικό βαθmicroό Cabanis Thurot Condillac Lalande Brisson Volney Destutt de Tracy (Eacutelegravements drsquo Ideacuteologie) και ακόmicroη οι αντιλήψεις του Daunou για την ιστο-ρία οι ελληνιστές tienne Clavier DrsquoAnsse de Villoison Sainte-Croix ο ανατολιστής (orientaliste) Silvestre de Sacy οι γλωσσολογικές θεωρίες του De Geacuterando η πολι-τική οικονοmicroία του Jean-Baptise Say Eκπροσωπούν για τους Έλληνες στοχαστές τις πλέον προωθηmicroένες αντιλήψεις στον φιλοσοφικό και πολιτικό τοmicroέα Συχνές αναφο-ρές στους Iδεολόγους επισηmicroαίνονται στον προεπαναστικό Τύπο στις στήλες του Λόγιου Ερmicroή του Φιλολογικού Τηλεγράφου της Αθηνάς και της Mέλισσας καθώς τα εγκυκλοπαιδικά αυτά περιοδικά αντλούν την ύλη τους κατεξοχήν από τα έντυπα των

Εξώφυλλο τεύχους της εφηmicroερίδας laquoΑθηνάraquo που

Ιδεολόγων (Deacutecade philosophique Revue Εncyclopegravedique Magasin Encyclopegravedique) Γοητευmicroένοι από την πρόοδο των επιστηmicroών στη Γαλλία οι Έλληνες διανοούmicroενοι που σπουδάζουν στο Collegravege de France και στην Eacutecole Polytechnique όπως ο Δωρό-θεος Πρώιος ο Δανιήλ Φιλιππίδης και ο Βενιαmicroίν Λέσβιος θα microεταφέρουν στον ελλη-νικό χώρο την επιστηmicroονική σκέψη των Lavoisier Lalande και BrissonΗ έννοια ιδεολογία αποτελεί νεολογισmicroό της εποχής διάφοροι λεξικογραφικοί τύποι προέκυψαν από την προσπάθεια microεταφοράς της στην ελληνική γλώσσα Το ρήmicroα ειδέ-ναι και η έννοια ιδέα συνετέλεσαν έτσι ώστε η ιδεολογία άλλοτε να αποδοθεί ως ειδεο-λογία και άλλοτε ως ιδεαλογία Η τελική microορφή του όρου ιδεολογία ανήκει στον Κοραή ο οποίος εισήγαγε στο ελληνικό λεξιλόγιο και έναν άλλον κρίσιmicroο γαλλικό νεολογισmicroό της περιόδου εκείνον του πολιτισmicroού από το civilisation Aυτός ο παλαιός microαθητής της Iατρικής Σχολής του Montpellier και προσωπικός φίλος του ιατρού Philippe Pinel ο οποίος έδωσε καινούργια ώθηση στη microελέτη των ψυχικών φαινοmicroένων υιοθέτησε από το πρόγραmicromicroα της ιδεολογίας αντιλήψεις για την ενιαία επιστήmicroη του ανθρώπου στον φυσικό τοmicroέα τον πολιτικό και τον ηθικό Αναγνωρίζει το microέγεθος της σκέψης των Μοντεσκιέ Κοντορσέ και Καmicroπανί και στα microνηmicroειώδη Προλεγόmicroενά του στην έκδοση του ιπποκρατικού Περί αέρος ύδατος και τόπων (Παρίσι 1800) συγκλίνει στις θεωρίες τους για την επίδραση του κλίmicroατος για τον πολιτισmicroό και την τάση του ανθρώπου για τελειοποίηση (perfectibilitegrave) Τα βασικά κοινά σηmicroεία ανάmicroεσα στο έργο του Κοραή και στη σκέψη των Ιδεολόγων παραmicroένουν οι αντιλήψεις τους περί ηθικής ως επιστήmicroης των ηθών και γενικότερα ως επιστήmicroης της ευδαιmicroονίας Η φιλοσοφική όψη της ιδεολογικής θεωρίας ως επιστήmicroης των ιδεών δεν κατέχει αντίθετα σηmicroα-ντική θέση στο κοραϊκό έργο παρόλο που σε πολλά σηmicroεία ο Κοραής αποδέχεται την ανάγκη συνένωσης της λογικής microε τη γενική γραmicromicroατική και αποmicroακρύνεται από τη θεωρητική microεταφυσική και την καντιανή προσέγγιση της φιλοσοφίας γεγονός που χαρακτηρίζει τους Ιδεολόγους στο σύνολό τους Είδαmicroε πως από το βήmicroα της laquoΕται-ρείας των Ανθρωποτηρητώνraquo όργανο των Iδεολόγων ο Κοραής εκφωνεί το περίφηmicroο Υπόmicroνηmicroά του (Παρίσι 1803) και σκιαγραφεί την κατάσταση της ελληνικής παιδείας και οικονοmicroίας Kυρίως εκφράζει την αισιοδοξία του για την πνευmicroατική αναγέννηση που συντελείται στα ελληνικά σχολεία χάρη στις microεταφράσεις γαλλικών φιλοσοφικών έργων όπως της Λογικής του Κοντιγιάκ και ατενίζει το πολιτικό microέλλον της Ελλάδας

microε ενθουσιασmicroόΟι θεωρίες των Ιδεολόγων ενσωmicroατώθηκαν στις φιλολογικές διαmicroάχες των Ελλήνων διανοουmicroένων σχετικά microε τη γλώσσα και οι θέσεις τους εmicroφανίζονται κυρίως στη σηmicroαντική διένεξη microεταξύ Αδαmicroάντιου Κοραή και Παναγιώτη Κοδρικά κατά τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα Ο Κοραής προσδίδει κοινωνική χροιά στις απόψεις που αναπτύσσει ενώ ο Παναγιωτάκης Κοδρικάς microέλος της οθωmicroανικής πρεσβείας στο Παρίσι και επικριτής των Ιδεολόγων προσπαθεί να τις απορρίψει Tους κατονοmicroάζει ως laquoαθέους δηmicroαγωγούςraquo και συνεχιστές των Ιακωβίνων Αντίθετα ο Κοραής επιmicroένει στην αυθεντική επαναστατική τους συνείδηση Στη διένεξη αναmicroειγνύεται και ο ελλη-νιστής Κωνσταντίνος Νικολόπουλος σηmicroαντικός συλλέκτης βιβλίων και βιβλιοθηκά-ριος στο Institut de France o oποίος επιχειρεί να δώσει microια αντικειmicroενική εικόνα των Ιδεολόγων στο ελληνικό κοινό δηmicroοσιεύοντας τον Κανονισmicroό της laquoΕταιρείας των Ανθρωποτηρητώνraquo και της laquoSociegravetegrave philanthropique de Parisraquo στο βραχύβιο ελληνικό περιοδικό Μέλισσα που είχε τόπο έκδοσης το Παρίσι Ένα άλλο στοιχείο το οποίο γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό είναι η επίδραση της ιστορικής αντίληψης των Ιδε-ολόγων και της ανάγκης να συλλάβουν το παρελθόν και τη γεωγραφική του εmicroβέλεια microέσα από την ανθρώπινη γεωγραφία Στο πλαίσιο αυτής της προοπτικής εγγράφονται η ελληνική microετάφραση της Γενικής Iστορίας (Histoire gegravenegraverale) του Domairon (Βιέννη 1812) από τον Aθαν Σταγειρίτη και οι συχνές αναφορές στο επιστηmicroονικό έργο του Sylvestre de Sacy στο Δοκίmicroιο του Σέργιου Ουβαρόφ περί των Eλευσινίων Mυστηρίων (Παρίσι 1816) στην έκδοση των Mύθων του Χαρίρι (Παρίσι 1818) στην έκδοση του Pend-Nameh ou le livre des Conseils de Ferrid-Eddin Attar (Παρίσι 1819) Εξάλλου θα πρέπει να αναφέρουmicroε τη διένεξη του ιατροφιλοσόφου Δηmicroήτριου Αλεξανδρίδη ανατολιστή και εκδότη του Ελληνικού και Φιλολογικού Τηλεγράφου microε τον Silvestre de Sacy σχετικά microε τη φιλολογική έκδοση του Αmicroπουλφέδα (Βιέννη 1807) βασισmicroένη σε χειρόγραφο της Αυτοκρατορικής Βιβλιοθήκης της Bιέννης Δόθηκε επίσης ιδιαίτερη προσοχή όπως είπαmicroε στα έργα των ελληνιστών του κύκλου των Ιδεολόγων καθώς οι εκδόσεις ελληνικών κειmicroένων τις οποίες πραγmicroατοποιούν παρουσιάζονται microε ευνο-ϊκά σχόλια στον Λόγιο Ερmicroή και στον Φιλολογικό ΤηλέγραφοΌmicroως η ευκαιρία για να εισαχθούν οι φιλοσοφικές θεωρίες των Ιδεολόγων στην ελλη-νική παιδεία δόθηκε κυρίως από τις προσπάθειες ανανέωσης και αναδιοργάνωσης των

ελληνικών Ακαδηmicroιών στις Παραδουνάβιες Ηγεmicroονίες στις Κυδωνίες στην Τεργέστη και αργότερα στην Ιόνιο Ακαδηmicroία της Κέρκυρας κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκα-ετιών του 19ου αιώνα Μεγάλη επίδραση στον τοmicroέα αυτόν έπαιξε η εκπαιδευτική microεταρρύθmicroιση των cοles Centrales πολλά εγχειρίδια τα οποία πρωτοχρησιmicroοποιού-νται στη Γαλλία microεταφράζονται τότε στα ελληνικά Πρώτος ο Βενιαmicroίν Λέσβιος στα microαθήmicroατά του στις Κυδωνίες γύρω στο 1798 εισάγει τη διδασκαλία των φιλοσοφικών θεωριών του Destutt de Tracy Αλλά και microεταβαίνοντας στην Ηγεmicroονική Ακαδηmicroία του Βουκουρεστίου εξακολουθεί να έχει ως γνώmicroονα στα φιλοσοφικά microαθήmicroατα αυτές τις θεωρίες Στον εναρκτήριο λόγο του το 1818 ο οποίος δηmicroοσιεύθηκε στον Λόγιο Ερmicroή και στον Φιλολογικό Τηλέγραφο της ίδιας χρονιάς αναπτύσσει τον ορισmicroό της ιδεολογίας ενώ τα Στοιχεία της Μεταφυσικής που εκδίδει το 1820 στη Βιέννη διαρ-θρώνονται microε βάση τα Eacuteleacutemeacutents drsquoIdegraveologie του Destutt de TracylaquoEπειδή και η ιδεαλογία των νεωτέρων είναι ουδέν άλλο ειmicroή έκθεσις των γνωστικών δυνάmicroεων είτε ανάλυσις του ανθρωπίνου νοός τούτου ένεκεν ον το παρόν κεφάλαιον έκθεσις των γνωστικών δυνάmicroεων είναι ουδέν άλλο ή η ιδεαλογία των νεωτέρωνraquo (Bενιαmicroίν Λέσβιος Στοιχεία της Mεταφυσικής Bιέννη 1820 sect 108)Oι γερmicroανικές επιδράσεις δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητες Όλο και πιο πολυάριθmicroοι νέοι Bαλκάνιοι σπουδάζουν στην καmicroπή του 18ου και στον αρχόmicroενο 19ο αιώνα σε γερmicroανικά πανεπιστήmicroια Tο φιλοσοφικό πνεύmicroα του Καντ του Σέλινγκ το παρά-δειγmicroα του Γκαίτε καθώς και microια πλειάδα ονοmicroάτων εισέρχονται στην ελληνική πνευ-microατική ζωή microέσω των συγγραmicromicroάτων τους που microεταφράζονται ή χρησιmicroοποιούνται για εκπαιδευτικούς σκοπούς οι φιλοσοφικές ιδέες του Wilhelm Traugott Krug οι ιστορικές αντιλήψεις των Johann Christoph Gatterer Julius August Remer Mathias Schroumlck Johann Gottfried Gruber οι παιδαγωγικές του J Campe τα λογοτεχνικά έργα του Salomon Gessner του Chr M Wieland τα laquoαισθηmicroατικά δράmicroαταraquo του A von Kotzebue οι αισθητικές αντιλήψεις του AG Sulzer κά

H καντιανή φιλοσοφίαΉδη από το βrsquo microισό του 18ου αιώνα παρατηρείται όπως είδαmicroε λίγο πρωτύτερα η εισδοχή της γερmicroανικής διανόησης στον νεοελληνικό χώρο Το φαινόmicroενο αυτό microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τον συσχετισmicroό microιας ευρύτερης θεώρησης της πορείας του

Οι Ευρωπαίοι φιλόσοφοι Καντ και Χιουmicro ασχολήθηκαν κυρίως microε

Σκίτσο του Ιmicromicroάνουελ Καντ

microε ενθουσιασmicroόΟι θεωρίες των Ιδεολόγων ενσωmicroατώθηκαν στις φιλολογικές διαmicroάχες των Ελλήνων διανοουmicroένων σχετικά microε τη γλώσσα και οι θέσεις τους εmicroφανίζονται κυρίως στη σηmicroαντική διένεξη microεταξύ Αδαmicroάντιου Κοραή και Παναγιώτη Κοδρικά κατά τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα Ο Κοραής προσδίδει κοινωνική χροιά στις απόψεις που αναπτύσσει ενώ ο Παναγιωτάκης Κοδρικάς microέλος της οθωmicroανικής πρεσβείας στο Παρίσι και επικριτής των Ιδεολόγων προσπαθεί να τις απορρίψει Tους κατονοmicroάζει ως laquoαθέους δηmicroαγωγούςraquo και συνεχιστές των Ιακωβίνων Αντίθετα ο Κοραής επιmicroένει στην αυθεντική επαναστατική τους συνείδηση Στη διένεξη αναmicroειγνύεται και ο ελλη-νιστής Κωνσταντίνος Νικολόπουλος σηmicroαντικός συλλέκτης βιβλίων και βιβλιοθηκά-ριος στο Institut de France o oποίος επιχειρεί να δώσει microια αντικειmicroενική εικόνα των Ιδεολόγων στο ελληνικό κοινό δηmicroοσιεύοντας τον Κανονισmicroό της laquoΕταιρείας των Ανθρωποτηρητώνraquo και της laquoSociegravetegrave philanthropique de Parisraquo στο βραχύβιο ελληνικό περιοδικό Μέλισσα που είχε τόπο έκδοσης το Παρίσι Ένα άλλο στοιχείο το οποίο γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό είναι η επίδραση της ιστορικής αντίληψης των Ιδε-ολόγων και της ανάγκης να συλλάβουν το παρελθόν και τη γεωγραφική του εmicroβέλεια microέσα από την ανθρώπινη γεωγραφία Στο πλαίσιο αυτής της προοπτικής εγγράφονται η ελληνική microετάφραση της Γενικής Iστορίας (Histoire gegravenegraverale) του Domairon (Βιέννη 1812) από τον Aθαν Σταγειρίτη και οι συχνές αναφορές στο επιστηmicroονικό έργο του Sylvestre de Sacy στο Δοκίmicroιο του Σέργιου Ουβαρόφ περί των Eλευσινίων Mυστηρίων (Παρίσι 1816) στην έκδοση των Mύθων του Χαρίρι (Παρίσι 1818) στην έκδοση του Pend-Nameh ou le livre des Conseils de Ferrid-Eddin Attar (Παρίσι 1819) Εξάλλου θα πρέπει να αναφέρουmicroε τη διένεξη του ιατροφιλοσόφου Δηmicroήτριου Αλεξανδρίδη ανατολιστή και εκδότη του Ελληνικού και Φιλολογικού Τηλεγράφου microε τον Silvestre de Sacy σχετικά microε τη φιλολογική έκδοση του Αmicroπουλφέδα (Βιέννη 1807) βασισmicroένη σε χειρόγραφο της Αυτοκρατορικής Βιβλιοθήκης της Bιέννης Δόθηκε επίσης ιδιαίτερη προσοχή όπως είπαmicroε στα έργα των ελληνιστών του κύκλου των Ιδεολόγων καθώς οι εκδόσεις ελληνικών κειmicroένων τις οποίες πραγmicroατοποιούν παρουσιάζονται microε ευνο-ϊκά σχόλια στον Λόγιο Ερmicroή και στον Φιλολογικό ΤηλέγραφοΌmicroως η ευκαιρία για να εισαχθούν οι φιλοσοφικές θεωρίες των Ιδεολόγων στην ελλη-νική παιδεία δόθηκε κυρίως από τις προσπάθειες ανανέωσης και αναδιοργάνωσης των

ελληνικών Ακαδηmicroιών στις Παραδουνάβιες Ηγεmicroονίες στις Κυδωνίες στην Τεργέστη και αργότερα στην Ιόνιο Ακαδηmicroία της Κέρκυρας κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκα-ετιών του 19ου αιώνα Μεγάλη επίδραση στον τοmicroέα αυτόν έπαιξε η εκπαιδευτική microεταρρύθmicroιση των cοles Centrales πολλά εγχειρίδια τα οποία πρωτοχρησιmicroοποιού-νται στη Γαλλία microεταφράζονται τότε στα ελληνικά Πρώτος ο Βενιαmicroίν Λέσβιος στα microαθήmicroατά του στις Κυδωνίες γύρω στο 1798 εισάγει τη διδασκαλία των φιλοσοφικών θεωριών του Destutt de Tracy Αλλά και microεταβαίνοντας στην Ηγεmicroονική Ακαδηmicroία του Βουκουρεστίου εξακολουθεί να έχει ως γνώmicroονα στα φιλοσοφικά microαθήmicroατα αυτές τις θεωρίες Στον εναρκτήριο λόγο του το 1818 ο οποίος δηmicroοσιεύθηκε στον Λόγιο Ερmicroή και στον Φιλολογικό Τηλέγραφο της ίδιας χρονιάς αναπτύσσει τον ορισmicroό της ιδεολογίας ενώ τα Στοιχεία της Μεταφυσικής που εκδίδει το 1820 στη Βιέννη διαρ-θρώνονται microε βάση τα Eacuteleacutemeacutents drsquoIdegraveologie του Destutt de TracylaquoEπειδή και η ιδεαλογία των νεωτέρων είναι ουδέν άλλο ειmicroή έκθεσις των γνωστικών δυνάmicroεων είτε ανάλυσις του ανθρωπίνου νοός τούτου ένεκεν ον το παρόν κεφάλαιον έκθεσις των γνωστικών δυνάmicroεων είναι ουδέν άλλο ή η ιδεαλογία των νεωτέρωνraquo (Bενιαmicroίν Λέσβιος Στοιχεία της Mεταφυσικής Bιέννη 1820 sect 108)Oι γερmicroανικές επιδράσεις δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητες Όλο και πιο πολυάριθmicroοι νέοι Bαλκάνιοι σπουδάζουν στην καmicroπή του 18ου και στον αρχόmicroενο 19ο αιώνα σε γερmicroανικά πανεπιστήmicroια Tο φιλοσοφικό πνεύmicroα του Καντ του Σέλινγκ το παρά-δειγmicroα του Γκαίτε καθώς και microια πλειάδα ονοmicroάτων εισέρχονται στην ελληνική πνευ-microατική ζωή microέσω των συγγραmicromicroάτων τους που microεταφράζονται ή χρησιmicroοποιούνται για εκπαιδευτικούς σκοπούς οι φιλοσοφικές ιδέες του Wilhelm Traugott Krug οι ιστορικές αντιλήψεις των Johann Christoph Gatterer Julius August Remer Mathias Schroumlck Johann Gottfried Gruber οι παιδαγωγικές του J Campe τα λογοτεχνικά έργα του Salomon Gessner του Chr M Wieland τα laquoαισθηmicroατικά δράmicroαταraquo του A von Kotzebue οι αισθητικές αντιλήψεις του AG Sulzer κά

H καντιανή φιλοσοφίαΉδη από το βrsquo microισό του 18ου αιώνα παρατηρείται όπως είδαmicroε λίγο πρωτύτερα η εισδοχή της γερmicroανικής διανόησης στον νεοελληνικό χώρο Το φαινόmicroενο αυτό microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τον συσχετισmicroό microιας ευρύτερης θεώρησης της πορείας του

Οι Ευρωπαίοι φιλόσοφοι Καντ και Χιουmicro ασχολήθηκαν κυρίως microε

Σκίτσο του Ιmicromicroάνουελ Καντ

ελληνικών Ακαδηmicroιών στις Παραδουνάβιες Ηγεmicroονίες στις Κυδωνίες στην Τεργέστη και αργότερα στην Ιόνιο Ακαδηmicroία της Κέρκυρας κατά τη διάρκεια των πρώτων δεκα-ετιών του 19ου αιώνα Μεγάλη επίδραση στον τοmicroέα αυτόν έπαιξε η εκπαιδευτική microεταρρύθmicroιση των cοles Centrales πολλά εγχειρίδια τα οποία πρωτοχρησιmicroοποιού-νται στη Γαλλία microεταφράζονται τότε στα ελληνικά Πρώτος ο Βενιαmicroίν Λέσβιος στα microαθήmicroατά του στις Κυδωνίες γύρω στο 1798 εισάγει τη διδασκαλία των φιλοσοφικών θεωριών του Destutt de Tracy Αλλά και microεταβαίνοντας στην Ηγεmicroονική Ακαδηmicroία του Βουκουρεστίου εξακολουθεί να έχει ως γνώmicroονα στα φιλοσοφικά microαθήmicroατα αυτές τις θεωρίες Στον εναρκτήριο λόγο του το 1818 ο οποίος δηmicroοσιεύθηκε στον Λόγιο Ερmicroή και στον Φιλολογικό Τηλέγραφο της ίδιας χρονιάς αναπτύσσει τον ορισmicroό της ιδεολογίας ενώ τα Στοιχεία της Μεταφυσικής που εκδίδει το 1820 στη Βιέννη διαρ-θρώνονται microε βάση τα Eacuteleacutemeacutents drsquoIdegraveologie του Destutt de TracylaquoEπειδή και η ιδεαλογία των νεωτέρων είναι ουδέν άλλο ειmicroή έκθεσις των γνωστικών δυνάmicroεων είτε ανάλυσις του ανθρωπίνου νοός τούτου ένεκεν ον το παρόν κεφάλαιον έκθεσις των γνωστικών δυνάmicroεων είναι ουδέν άλλο ή η ιδεαλογία των νεωτέρωνraquo (Bενιαmicroίν Λέσβιος Στοιχεία της Mεταφυσικής Bιέννη 1820 sect 108)Oι γερmicroανικές επιδράσεις δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητες Όλο και πιο πολυάριθmicroοι νέοι Bαλκάνιοι σπουδάζουν στην καmicroπή του 18ου και στον αρχόmicroενο 19ο αιώνα σε γερmicroανικά πανεπιστήmicroια Tο φιλοσοφικό πνεύmicroα του Καντ του Σέλινγκ το παρά-δειγmicroα του Γκαίτε καθώς και microια πλειάδα ονοmicroάτων εισέρχονται στην ελληνική πνευ-microατική ζωή microέσω των συγγραmicromicroάτων τους που microεταφράζονται ή χρησιmicroοποιούνται για εκπαιδευτικούς σκοπούς οι φιλοσοφικές ιδέες του Wilhelm Traugott Krug οι ιστορικές αντιλήψεις των Johann Christoph Gatterer Julius August Remer Mathias Schroumlck Johann Gottfried Gruber οι παιδαγωγικές του J Campe τα λογοτεχνικά έργα του Salomon Gessner του Chr M Wieland τα laquoαισθηmicroατικά δράmicroαταraquo του A von Kotzebue οι αισθητικές αντιλήψεις του AG Sulzer κά

H καντιανή φιλοσοφίαΉδη από το βrsquo microισό του 18ου αιώνα παρατηρείται όπως είδαmicroε λίγο πρωτύτερα η εισδοχή της γερmicroανικής διανόησης στον νεοελληνικό χώρο Το φαινόmicroενο αυτό microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τον συσχετισmicroό microιας ευρύτερης θεώρησης της πορείας του

Οι Ευρωπαίοι φιλόσοφοι Καντ και Χιουmicro ασχολήθηκαν κυρίως microε

Σκίτσο του Ιmicromicroάνουελ Καντ

Διαφωτισmicroού στην Ευρώπη και microε το γεγονός ότι τα αστικά κέντρα της Θεσσσαλίας και της Μακεδονίας microε άmicroεσες εmicroπορικές σχέσεις microε την Αυστρία και τη Γερmicroανία χάρη στον Ιωσηφισmicroό θα δώσουν ώθηση προς τη γερmicroανική παιδεία Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι πρώτες microεταφράσεις γερmicroανικών φιλοσοφικών έργων στα νεοελληνικά οφείλονται σε Έλληνες των περιοχών αυτών (Ιωάννης Φουρναίος Νικόλαος Βάρκο-σης Δηmicro Ν Δάρβαρης Νικόλαος Ζερζούλης) Στο ίδιο ρεύmicroα ιδεών εντάσσεται ο Κωνσταντίνος Κούmicroας όπως και ο Στέφανος Δούγκας οι οποίοι στράφηκαν αποκλει-στικά προς τη γερmicroανική διανόηση Μπορεί ο Φιλιππίδης να εκφράζει τον ενθουσιασmicroό του για τον Καντ ωστόσο η εισα-γωγή της συστηmicroατικής διδασκαλίας της καντιανής φιλοσοφίας στα ελληνικά σχολεία πραγmicroατοποιήθηκε κατά κύριο λόγο microε το τετράτοmicroο έργο του Κ Μ Κούmicroα Σύνταγmicroα Φιλοσοφίας που αποτελεί πλήρη επισκόπηση του γερmicroανικού φιλοσοφικού χώρου Πηγές του Κούmicroα αποτελούν τα έργα πανεπιστηmicroιακών διδασκάλων των Wilhelm Traugott Krug Jakob Friedrich Fries Karl Heinrich Poumllitz Friederich Bouterwek και August Hermann Niemeyer Μεγαλύτερη επίδραση άσκησε ο πρώτος αφού το δεύτερο τmicroήmicroα του πρώτου τόmicroου του Συντάγmicroατος το οποίο τιτλοφορείται Κρηπίς της Φιλοσοφίας αποτελεί microετάφραση της Fundamentalphilosophie του Krug Ακολουθεί πιστά το καντιανό σύστηmicroα και τοποθετεί τον Kαντ στην ίδια γραmicromicroή microε τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη Θα δεχθεί τα τρία καίρια θέmicroατα της καντιανής φιλοσοφίας την κριτική microέθοδο τη θεωρία της υπερβατολογικής σύνθεσης καθώς και την ύπαρξη του ηθικού νόmicroου ως κατηγορικού προστάγmicroατος Υπεραmicroύνεται του Kαντ σε κάθε κατηγορία σκεπτικισmicroού ή ιδεαλι-σmicroού θεωρώντας την καντιανή αντιmicroετώπιση του προβλήmicroατος της γνώσης ως πραγ-microατιστική Η κριτική φιλοσοφία έργο της οποίας αποτελεί η αναζήτηση των ορίων της ανθρώπινης γνώσης αποτελεί για τον Κούmicroα microοναδική και αληθινή φιλοσοφία Η microέθοδος της κριτικής φιλοσοφίας υπερέχει των δυο άλλων φιλοσοφικών microεθόδων της δογmicroατικής και της σκεπτικής (την τελευταία αυτή ονοmicroάζει σχεδόν πάντοτε πυρρωνισmicroό) Ο Κούmicroας προσπαθεί να εντάξει τις επιτεύξεις των άλλων καντιανών φιλοσόφων τα ονόmicroατα των οποίων αναφέραmicroε προηγουmicroένως microέσα στο πλαίσιο της κριτικής microεθόδουlaquoTόν Kάντιον επαίνεσα ως αρχηγόν της Kριτικής διδασκαλίας το δε Σύνταγmicroά microου

Προmicroετωπίδα του έργου του Καντ laquoCritique of practical

συνεπλήρωσα εκλεκτικώς φυλάξας τα αναντίρρητα εκείνου microέχρι της σήmicroερον και παραλαβών από τους οπαδούς του όσα microrsquo εφάνησαν ορθότερα και συmicroποιώσας αυτά microε τον ιδιαίτερόν microου τρόπον του θεωρείν τα πράγmicroατα όστις είναι εκάστου θεωρού-ντος ατόmicroου ίδιος όλοι σχεδόν οι της Kαντιακής σχολής υπέρmicroαχοιraquo (Eρmicroής ο Λόγιος Ηrsquo (1818) σ 493)Tην a priori συνθετική διαδικασία της ανθρώπινης γνώσης που o Καντ ονόmicroασε transzendentale και η οποία αποκαλείται σήmicroερα υπερβατολογική ο Κούmicroας επέmicroενε να την αποδώσει microε τους όρους laquoδιαβατική σύνθεσιςraquo Η καντιανή υπερβατολογική σύνθεση όπως microας την παρουσιάζει ο Κούmicroας είναι ιδωmicroένη microέσα από τα έργα του Κrug Η γνώση εmicroφανίζεται ως σύνθεση του ειδέναι και του είναι του εννοήmicroατος και του πράγmicroατος Όσο για το τρίτο καίριο ζήτηmicroα της καντιανής φιλοσοφίας τον ηθικό νόmicroο αυτός απαντάται όπως διαmicroορφώθηκε από τον Καντ στην Grundlegung zur Metaphysik der Sitten και στην Kritik der praktischen Vernunft Για τον Κούmicroα όπως και για τον Καντ ο ηθικός αυτός νόmicroος είναι αυτόνοmicroος και προσδιορίζει laquoτο είδος των πράξεων του ανθρώπου εν γένειraquo Με την παρουσίαση της εισδοχής της καντιανής προβληmicroατικής στον νεοελληνικό χώρο θα κλείσουmicroε τη σύντοmicroη αυτή επισκόπηση της νεοελληνικής φιλοσοφίας την εποχή του Διαφωτισmicroού λίγο πριν από την έναρξη του Αγώνα Εκείνο που θα microπορούσαmicroε να προσθέσουmicroε ως έναν απολογισmicroό είναι ότι η προσπάθεια που συντελέστηκε κατά την εποχή αυτή υπήρξε σηmicroαντική για την εmicroπέδωση των φιλοσοφικών προβληmicroάτων των αρχών του 19ου αιώνα και θα θέσει γερά θεmicroέλια της περαιτέρω ανάπτυξης του φιλοσοφικού λόγου στο νεότερο ελληνικό κράτοςO Nεοελληνικός Διαφωτισmicroός δέχθηκε και αφοmicroοίωσε microε εκλεκτικό τρόπο διάφορες τάσεις που χαρακτηρίζουν τα αντίστοιχα δυτικά ρεύmicroατα Tο τέλος του δεν ήταν παρά microια αρχή για την πολιτική ιστορία των Bαλκανίων Γιατί αν και ήδη από την εποχή του Pήγα είχε κατατεθεί η ουτοπική ιδέα ενός βαλκανικού πολυεθνικού κράτους microε τον τίτλο laquoEλληνική Δηmicroοκρατίαraquo ο Διαφωτισmicroός κατέληξε στον σχηmicroατισmicroό των σύγχρο-νων κρατών O αιώνας του Διαφωτισmicroού στη νοτιοανατολική Ευρώπη βασίστηκε στην πολυεθνικότητα που προσέφερε η Oθωmicroανική αυτοκρατορία Mε τη συνεκτική αυτή βάση και microετά από microια microακρά πορεία αφύπνισης δρώντας καταλυτικά συνετέλεσε στην ανάδυση των εθνικών παραδόσεων

Επιγραφή του τάφου του Ιmicromicroάνουελ Καντ στο

Eυγένιος Βούλγαρης (Kέρκυρα 1716 - Mονή Aλεξάνδρου Nέφσκη κοντά στη Mόσχα 1806) Iεροδιάκονος βιβλιοθηκάριος και σύmicroβουλος της Aικατερίνης Brsquo της Pωσίας (1772-1774) αρχιεπί-σκοπος Σλαβωνίας και Xερσώνος Δίδαξε τη νεότερη φιλοσοφία σε διάφορες σχολές (Mαρουτσαία σχολή Kοζάνης Aθωνιάδα Πατριαρχική Σχολή της Kωνσταντινούπο-λης) Aναγνώρισε από τους πρώτους τη σηmicroασία του Eυρωπαϊκού Διαφωτισmicroού και microετέφρασε στα ελληνικά τους Τζον Λοκ Antonio Genovesi J B Du Hamel Edme Pourchot J Fr Wucherer Christian Wolff A Tacquet κά Oι φιλοσοφικές του εργα-σίες (εγχειρίδια) οι περισσότερες γραmicromicroένα σε αρχαΐζουσα γλώσσα έχουν πρωτο-ποριακό χαρακτήρα και πραγmicroατεύονται microε εκλεκτικό τρόπο θέmicroατα φιλοσοφικά θεο-λογικά κοσmicroολογικά φυσιογνωστικά microουσικά και φιλολογικά Συνταιριάζοντας τους αρχαίους microε τους νεότερους φιλοσόφους η Λογική του καθιερώθηκε για πολλά χρόνια ως εγχειρίδιο microελέτης των προβληmicroάτων της φιλοσοφίαςO Bούλγαρης προσδέθηκε στο σχήmicroα του laquoπεφωτισmicroένου απολυταρχισmicroούraquo την περίοδο ιδίως που εγκαταστά-θηκε στη ρωσική Αυλή Tότε microετέφρασε αρκετά πολιτικά φυλλάδια του Bολταίρου microε στόχο να αυξήσει την ρωσική επιρροή στη λεκάνη της ανατολικής Mεσογείου

Iώσηπος Μοισιόδαξ (Tσερναβόδα περ 1725 - Bουκουρέστι 1800) Eξελληνισmicroένος λόγιος Μαθητής στις σχολές της Θεσσαλονίκης και της Σmicroύρνης του Eυγενίου Bούλγαρη στην Aθωνιάδα ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Πάντοβα και πραγmicroατοποίησε ταξίδια στην κεντρική Eυρώπη Διηύθυνε την Ηγεmicroονική Aκαδηmicroία του Iασίου (1765-1777) όπου στα microαθήmicroατά του επέκρινε τη Λογική του Bούλγαρη και πρόβαλε την laquoυγιή φιλοσοφίαraquo απαλλαγmicroένη από τον αριστοτελισmicroό Οι κοινωνικές αντιθέσεις που προκάλεσαν οι παραδόσεις του στο Iάσιο φανερώνουν το αντιδραστικό πνεύmicroα που επικρατούσε Στις παιδαγωγικές του αντιλήψεις δέχθηκε την επίδραση του Τζον Λοκ Mετέφρασε την Hθική φιλοσοφία του Ludovico Muratori (Bενετία 1761-1762) Άλλα του έργα είναι η Θεωρία της Γεωγραφίας (Bιέννη 1768) και οι Σηmicroειώσεις Φυσιολογικαί (Bου-κουρέστι 1784) Άγαλmicroα του Ισαάκ Νεύτωνα του

γλύπτη Louis-Franccedilois Roubiliac

Δηmicroήτριος Καταρτζής ή Φωτιάδης (Kωνσταντινούπολη περ 1730 Bουκουρέστι 1807) Φοίτησε στην Aκαδηmicroία του Bουκουρεστίου και ως νοmicroοmicroαθής διατέλεσε Mέγας Λογοθέτης και Mέγας Kλου-τζιάρης της Bλαχίας Aποδέχεται στις microεταρρυθmicroιστικές του προσπάθειες της νεοελ-ληνικής παιδείας αρχικά τη χρήση του laquoφυσικού ύφουςraquo το οποίο εγκαταλείπει το 1791 για την laquoαιρετή γλώσσαraquo Παραmicroένει πιστός στον Aριστοτέλη και συγχρόνως προσπαθεί να εισαγάγει στον ελληνικό χώρο τις φιλελεύθερες ιδέες της Γαλλικής Eγκυκλοπαιδείας και των φιλοσόφων του 18ου αιώνα επικρίνει τον σκεπτικισmicroό και τον φανατισmicroό Σε microια σειρά από δοκίmicroια επεξεργάζεται τον ορισmicroό του φιλοσόφου και παρέχει παιδαγωγικές συmicroβουλές για τις αλλαγές της νεοελληνικής παιδείας

Nικηφόρος Θεοτόκης (Kέρκυρα 1731 - Mόσχα 1800) Iερωmicroένος σπούδασε στα πανεπιστήmicroια της Mπο-λόνιας και Πάντοβας φιλοσοφία ιατρική φυσική και microαθηmicroατικά Δίδαξε στο Kοινό Φροντιστήριο της Kέρκυρας στην Πατριαρχική Σχολή της Kωνσταντινούπολης και στην Aκαδηmicroία του Iασίου Συνέβαλε ιδιαίτερα στη microετάδοση των επιτευγmicroάτων της δυτικής επιστήmicroης και ιδιαίτερα των θεωριών του Νιούτον

Xριστόδουλος Παmicroπλέκης(Mπαmicroπίνι Ξηροmicroέρου 1733 - Λειψία 1793) Έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του στη Bιέννη διδάσκοντας τα εγκύκλια microαθήmicroατα σε ελληνόπουλα Eξέφραζε ακραίες αντιεκκλησιαστικές και δεϊστικές θέσεις προκαλώντας την πολεmicroική του διδασκάλου του στην Aθωνιάδα Eυγενίου Bούλγαρη και της Ορθόδοξης Eκκλησίας της Bιέννης Τρεις microήνες microετά τον θάνατό του αφορίστηκε από την Iερά Σύνοδο του Oικουmicroενικού Πατριαρχείου της Kωνσταντινούπολης Mετέφρασε από τα γαλλικά το έργο H αληθής πολιτική (Bενετία 1781) και έγραψε βασιζόmicroενος στην Encyclopegravedie το βασικό του βιβλίο Περί φιλοσόφου φιλοσοφίας microεταφυσικών πνευmicroατικών και θείων αρχών (Bιέννη 1786)

Aδαmicroάντιος Κοραής(Σmicroύρνη 1748 - Παρίσι 1833) Φοίτησε στην Eυαγγελική Σχολή της Σmicroύρνης και έmicroαθε γαλλικά ιταλικά γερmicroανικά και λατινικά Aπό τον παππού του έmicroπορο και λόγιο Δια-microαντή Ρύσιο κληρονόmicroησε την πλούσια βιβλιοθήκη του Tο 1772 πήγε στο Άmicroστερ-νταmicro όπου επί έξι χρόνια ασχολήθηκε χωρίς επιτυχία microε τις εmicroπορικές υποθέσεις του πατέρα του Tότε εκδηλώθηκε και το ενδιαφέρον του για την ιατρική Επέστρεψε στη Σmicroύρνη για να ξαναφύγει τώρα για το Mονπελιέ όπου εγγράφεται στην περίφηmicroη Ιατρική Σχολή Παράλληλα επιδόθηκε στη microελέτη αρχαίων Eλλήνων και Λατίνων συγ-γραφέων Στο Παρίσι εγκαταστάθηκε το 1788 και ως αυτόπτης microάρτυς συγκλονίστηκε από τη Γαλλική Eπανάσταση Εγκαταλείπει την ενασχόληση microε την ιατρική και ξεκινά τη φιλολογική του σταδιοδροmicroία microε στόχο την πνευmicroατική ανόρθωση του Γένους Προβάλλει την κοινωνική προσφορά της φιλοσοφίας και συνδέεται microε το πολιτικό και φιλοσοφικό κίνηmicroα των Γάλλων Iδεολόγων Με την έναρξη της Επανάστασης παρά τους ενδοιασmicroούς του σχετικά microε την ωριmicroότητα της στιγmicroής επιδίδεται σε microελέ-τες νοmicroοmicroαθούς ώστε να προσφέρει στους Έλληνες την κατάλληλη πολιτική αγωγή συγχρόνως κινητοποιεί πατριωτικούς και φιλελληνικούς κύκλους προσπαθώντας να διαφωτίσει τη διεθνή κοινή γνώmicroη και να εmicroψυχώσει τους αγωνιστές Tα τελευταία του χρόνια σφραγίστηκαν από την αντικαποδιστριακή του πολεmicroική Oι γλωσσικές του θεωρίες περί της laquomicroέσης οδούraquo βρέθηκαν συχνά στο επίκεντρο ιδεολογικών αντιπα-ραθέσεων που γνώρισε η νεοελληνική κοινωνία έως τις microέρες microας

Δηmicroήτριος-Δανιήλ Φιλιππίδης (Mηλιές περ 1755 - Mπάλτες Bεσσαραβίας 1832) Iεροδιάκονος σπούδασε στις Mηλιές στον Άθωνα στη Xίο στην Kωνσταντινούπολη στο Bουκουρέστι και στο Παρίσι την εποχή της Γαλλικής Eπανάστασης Eνδιαφέρθηκε για το πρόβληmicroα της γλώσσας την οποία συνέδεσε microε τη γνωσιοθωρία Στην Aπόπειρα αναλύσεως του νοουmicroένου (Λειψία 1817) θέλησε να κατασκευάσει ένα γλωσσικό όργανο ικανό να αποδώσει τις φιλοσοφικές και επιστηmicroονικές ιδέες Nοmicroιναλιστής microετέφρασε τη Λογική του Κοντιγιάκ (Bιέννη 1801)

Ο Κοραής υπήρξε ο κατεξοχήν εκφραστής του Νεοελληνικού

Aδαmicroάντιος Κοραής(Σmicroύρνη 1748 - Παρίσι 1833) Φοίτησε στην Eυαγγελική Σχολή της Σmicroύρνης και έmicroαθε γαλλικά ιταλικά γερmicroανικά και λατινικά Aπό τον παππού του έmicroπορο και λόγιο Δια-microαντή Ρύσιο κληρονόmicroησε την πλούσια βιβλιοθήκη του Tο 1772 πήγε στο Άmicroστερ-νταmicro όπου επί έξι χρόνια ασχολήθηκε χωρίς επιτυχία microε τις εmicroπορικές υποθέσεις του πατέρα του Tότε εκδηλώθηκε και το ενδιαφέρον του για την ιατρική Επέστρεψε στη Σmicroύρνη για να ξαναφύγει τώρα για το Mονπελιέ όπου εγγράφεται στην περίφηmicroη Ιατρική Σχολή Παράλληλα επιδόθηκε στη microελέτη αρχαίων Eλλήνων και Λατίνων συγ-γραφέων Στο Παρίσι εγκαταστάθηκε το 1788 και ως αυτόπτης microάρτυς συγκλονίστηκε από τη Γαλλική Eπανάσταση Εγκαταλείπει την ενασχόληση microε την ιατρική και ξεκινά τη φιλολογική του σταδιοδροmicroία microε στόχο την πνευmicroατική ανόρθωση του Γένους Προβάλλει την κοινωνική προσφορά της φιλοσοφίας και συνδέεται microε το πολιτικό και φιλοσοφικό κίνηmicroα των Γάλλων Iδεολόγων Με την έναρξη της Επανάστασης παρά τους ενδοιασmicroούς του σχετικά microε την ωριmicroότητα της στιγmicroής επιδίδεται σε microελέ-τες νοmicroοmicroαθούς ώστε να προσφέρει στους Έλληνες την κατάλληλη πολιτική αγωγή συγχρόνως κινητοποιεί πατριωτικούς και φιλελληνικούς κύκλους προσπαθώντας να διαφωτίσει τη διεθνή κοινή γνώmicroη και να εmicroψυχώσει τους αγωνιστές Tα τελευταία του χρόνια σφραγίστηκαν από την αντικαποδιστριακή του πολεmicroική Oι γλωσσικές του θεωρίες περί της laquomicroέσης οδούraquo βρέθηκαν συχνά στο επίκεντρο ιδεολογικών αντιπα-ραθέσεων που γνώρισε η νεοελληνική κοινωνία έως τις microέρες microας

Δηmicroήτριος-Δανιήλ Φιλιππίδης (Mηλιές περ 1755 - Mπάλτες Bεσσαραβίας 1832) Iεροδιάκονος σπούδασε στις Mηλιές στον Άθωνα στη Xίο στην Kωνσταντινούπολη στο Bουκουρέστι και στο Παρίσι την εποχή της Γαλλικής Eπανάστασης Eνδιαφέρθηκε για το πρόβληmicroα της γλώσσας την οποία συνέδεσε microε τη γνωσιοθωρία Στην Aπόπειρα αναλύσεως του νοουmicroένου (Λειψία 1817) θέλησε να κατασκευάσει ένα γλωσσικό όργανο ικανό να αποδώσει τις φιλοσοφικές και επιστηmicroονικές ιδέες Nοmicroιναλιστής microετέφρασε τη Λογική του Κοντιγιάκ (Bιέννη 1801)

Ο Κοραής υπήρξε ο κατεξοχήν εκφραστής του Νεοελληνικού

Pήγας Βελεστινλής(Βελεστίνο Θεσσαλίας [αρχ Φεραί] 1757 - Βελιγράδι 1798) Στο όνοmicroα της γενέτειράς του οφείλει και την προσωνυmicroία Βελεστινλής Αναφέρεται πως σπούδασε στο σχολείο της Ζαγοράς Πηλίου Άλλη παράδοση τον θέλει να διδάσκει microετά την αποφοίτησή του στο γειτονικό χωριό Κισσός Μετά το 1774 ή κάπως αργότερα ο Ρήγας αναχωρεί για την Κωνσταντινούπολη και από εκεί microέσα στη δεκαετία του 1780 για τη Βλαχία Ενδεχοmicroένως υπηρέτησε ως γραmicromicroατικός στην Αυλή του λόγιου ηγεmicroόνα Νικολάου Καρατζά microεταφραστή έργων του Βολταίρου Το 1788 ο Ρήγας εγκατεστηmicroένος στη Βλαχία είναι ήδη αρκετά ευκατάστατος Μπαίνει στην υπηρεσία της microεγάλης ρουmicroα-νικής οικογένειας των Μπραγκοβάνων του Νικολάου (1787-1782) και του ανιψιού του Γρηγόριου (1792) Ίσως υπήρξε και γραmicromicroατικός του Νικολάου Μαυρογένη Στο πνευmicroατικό κλίmicroα του Βουκουρεστίου ο Ρήγας συνδέθηκε microε τον Ιώσηπο Μοισιό-δακα τον οποίο τίmicroησε αργότερα ως δάσκαλό του και microε πολλούς αξιόλογους Έλλη-νες λογίους στον κύκλο του Καταρτζή τους Κωνσταντά Φιλιππίδη Κοδρικά Δούκα Κωνστ Σταmicroάτη τον ποιητή Αθανάσιο Χριστόπουλο καθώς επίσης microε φιλελεύθερους Γάλλους διπλωmicroάτες και διανοούmicroενους Μέσα στη δεκαετία του 1790 σε δύο διαδο-χικά ταξίδια του στη Βιέννη όπου συνόδευσε τον τοπικό άρχοντα Χριστόδουλο Κιρ-λιάνο ξεδίπλωσε την εκδοτική και εθνεγερτική του δραστηριότητα Στην πρώτη του επίσκεψη (Iούν - Δεκ 1790) ο Pήγας έφερε microαζί του κάποιες microεταφράσεις του που πήραν τον δρόmicroο του τυπογραφείου το Σχολείον των ντελικάτων εραστών το Φυσικής Aπάνθισmicroα διά τους αγχίνους και φιλοmicroαθείς Έλληνας ενώ είχε ηmicroιτελή microετάφραση του Πνεύmicroατος των νόmicroων του Μοντεσκιέ Στη δεύτερη επίσκεψή του στη Bιέννη (1796-1797) το εκδοτικό του πρόγραmicromicroα έγινε πιο ρηξικέλευθο Hθικός Tρίπους Nέος Aνάχαρσις που συνοδεύεται από τη Xάρτα της Eλλάδος και Nέα πολιτική διοίκησις (περιείχε τη Διακήρυξη των Δικαίων του Aνθρώ-που σχέδιο πολιτεύmicroατος για την laquoEλληνική Δηmicroοκρατίαraquo microε βάση το επαναστατικό σύνταγmicroα των Iακωβίνων του 1793 και τον Θούριο) Τα επαναστατικά φυλλάδια που αποτελούσαν το Eγκόλπιον κατασχέθηκαν laquoεπί του πιεστηρίουraquo όταν οι αυστριακές αρχές εισέβαλαν στο τυπογραφείο των Mαρκιδών-Πουλίου και συνέλαβαν τον Pήγα και τους συντρόφους του Yπέστη microαρτυρικό θάνατο στο Bελιγράδι το 1798

Ο ποιητής Αθανάσιος Χριστόπουλος (1772-1847)

Bενιαmicroίν Λέσβιος (Πλωmicroάρι Λέσβου 1759 - Nαύπλιο 1824) Iεροmicroόναχος του οποίου το κατά κόσmicroον όνοmicroα υπήρξε πιθανότατα Bασίλειος Γεωργαντής ή Γεωργαντέλλης ή Kσαρρέ Σπού-δασε στον Άθωνα στη Xίο στις Kυδωνίες στην Πίζα και στο Παρίσι κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Eπανάστασης Διευθυντής της Aκαδηmicroίας των Kυδωνιών (1798-1812) και για microικρότερα χρονικά διαστήmicroατα των Aκαδηmicroιών του Bουκουρεστίου και του Iασίου Γνώρισε διώξεις από την επίσηmicroη Eκκλησία για αθεΐα και υπέβαλε το 1805 οmicroολογία πίστεως Mέλος της Φιλικής Eταιρείας και αγωνιστής του 1821 διετέλεσε αξιωmicroατούχος της Προσωρινής Διοίκησης της Eλλάδας παραστάτης Πελοποννήσου και Aρmicroοστής του Aιγαίου Έγραψε και εξέδωσε έργα microαθηmicroατικά φυσιογνωστικά και φιλοσοφικά Στοιχεία Aριθmicroητικής (Bιέννη 1818) Γεωmicroετρίας Eυκλείδου στοιχεία (Bιέννη 1820) Στοιχεία της microεταφυσικής (Bιέννη 1820) τα Στοιχεία ηθικής εκδόθη-καν πρόσφατα ενώ παραmicroένουν ανέκδοτα τα Στοιχεία Φυσικής τα Mετεωρολογικά σχήmicroατα τα Στοιχεία Άλγεβρας και η Tριγωνοmicroετρία H διδασκαλία του για το laquoπαντα-χηκίνητοraquo απηχεί στοιχεία των φυσικών θεωρήσεων της εποχής του

Aθανάσιος Ψαλίδας(Ιωάννινα 1767 - Λευκάδα 1829) Συmicroπλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στα σχο-λεία της γενέτειράς του καθώς επίσης στην Πολτάβα της Oυκρανίας και στη Bιέννη Aναλαmicroβάνει το 1796 στα Ιωάννινα τη διεύθυνση της Mαρουτσαίας και αργότερα της Kαπλάνειας Σχολής Στη Bιέννη εξέδωσε τον Αrsquo τόmicroο της Aληθούς ευδαιmicroονίας (1791) και τα Kαλοκινήmicroατα (1795) όπου επικρίνει τον Eυγένιο Bούλγαρη Tα περισσότερα φιλοσοφικά του έργα παραmicroένουν ανέκδοτα Kωνσταντίνος Κούmicroας(Λάρισα 1777 - Tεργέστη 1836) Γόνος εύπορης οικογένειας γουναράδων microαθήτευσε κοντά στον σοφό διδάσκαλο του Tυρνάβου Iωάννη Πέζαρο και στον γιατρό και microαθη-microατικό Σπυρίδωνα Aσάνη στα Amicroπελάκια H διδακτική του σταδιοδροmicroία άρχισε το 1798 στο Eλληνικό Σχολείο της Λάρισας και συνεχίστηκε στο σχολείο της Tσαριτσάνης και στα Amicroπελάκια Tο 1804 microεταβαίνει στη Bιέννη όπου συmicroπλήρωσε τις σπουδές

του και εξέδωσε έργα του Tο 1809 πηγαίνει στη Σmicroύρνη και διδάσκει στο νεοσύστατο Φιλολογικό Γυmicroνάσιο το 1817 επιστρέφει στη Bιέννη για να εκδώσει συγγράmicromicroατά του προς χρήση των microαθητών του στη Σmicroύρνη Tο 1819 ανακηρύχθηκε διδάκτορας της φιλοσοφίας του πανεπιστηmicroίου της Λειψίας και αντεπιστέλλον microέλος των Aκαδηmicroιών του Mονάχου και του Bερολίνου Eπιστρέφει στη Σmicroύρνη το 1820 όmicroως microε την έκρηξη του Aγώνα καταφεύγει στην Tεργέστη και αργό-τερα στη Bιέννη όπου συλλαmicroβάνεται για συmicromicroετοχή στη Φιλική Eταιρεία Επιστρέφει στην Tεργέστη το 1827 και το 1835 αναλαmicroβάνει τη διεύθυνση του εκεί ελληνικού σχολείου Παρά τις επανειληmicromicroένες προσκλήσεις για να διδάξει στην Eλλάδα προτί-microησε να παραmicroείνει στην Tεργέστη όπου απεβίωσε

Κωνσταντίνος Οικονόmicroος [ο εξ Οικονόmicroων] (Τσαριτσάνη Θεσσαλίας 1780 - Αθήνα 1857) Κατάγεται από λόγια κληρική οικογένεια Μαθαίνει τα πρώτα του γράmicromicroατα κοντά στον πατέρα του microετά συνεχίζει στα Αmicroπε-λάκια σηmicroαντικό κέντρο παιδείας της εποχής όπου διδάχθηκε και τη γαλλική γλώσσα από τον γιατρό Ζήση Κάβρα Εξαιρετικά ευφυής στάθηκε ουσιαστικά αυτοδίδακτος αφού δεν έκανε άλλες microεθοδικές σπουδές Υπήρξε οργανικά δεmicroένος microε την Εκκλησία το 1801 χειροτονείται διάκονος και το 1805 διαδέχεται τον πατέρα του ως οικονόmicroος επισκοπής Διδάσκει στο σχολείο της Τσαριτσάνης Εκπόνησε σε νεαρή ηλικία έmicromicroε-τρη microετάφραση σε ηρωικούς στίχους των Περιπετειών του Τηλεmicroάχου του Φενελόν και αργότερα συνέθεσε τη χαmicroένη τραγωδία Ο τελευταίος Κωνσταντίνος Η φήmicroη του και η φιλία του microε τον Κ Κούmicroα τον φέρνουν στη Σmicroύρνη (1809-1819) όπου πρω-τοστατεί στην εδραίωση του laquoπροοδευτικούraquo Φιλολογικού Γυmicroνασίου της πόλης σε κλίmicroα καθαρά κοραϊκό Το 1814 microετά την αποχώρηση του Κούmicroα γίνεται σχολάρχης Πρόκειται για την πιο microαχητική περίοδο της ζωής του Τότε διασκευάζει τον Φιλάρ-γυρο (1816) του Μολιέρου (τον γνωστό microας Εξηνταβελώνη) συντάσσει και εκδίδει Ρητορική (1813) και τον Αrsquo τόmicroο των Γραmicromicroατικών (1817) σύνθεση ποιητικής και αισθητικής Με την προοδευτική στάση του προκάλεσε ως κληρικός την αντίδραση του πατριαρχείου και υπέστη διώξεις Με την έκρηξη του Αγώνα ο Οικονόmicroος που βρισκό-ταν στην Κωνσταντινούπολη καταφέρνει να διαφύγει στην Οδησσό όπου εκφώνησε microάλιστα λόγο επικήδειο για τον Γρηγόριο Εrsquo Επιστρέφει στην Ελλάδα στο Ναύπλιο

Ο Θεόκλητος Φαρmicroακίδης (1784-1862) ο οποίος από

του και εξέδωσε έργα του Tο 1809 πηγαίνει στη Σmicroύρνη και διδάσκει στο νεοσύστατο Φιλολογικό Γυmicroνάσιο το 1817 επιστρέφει στη Bιέννη για να εκδώσει συγγράmicromicroατά του προς χρήση των microαθητών του στη Σmicroύρνη Tο 1819 ανακηρύχθηκε διδάκτορας της φιλοσοφίας του πανεπιστηmicroίου της Λειψίας και αντεπιστέλλον microέλος των Aκαδηmicroιών του Mονάχου και του Bερολίνου Eπιστρέφει στη Σmicroύρνη το 1820 όmicroως microε την έκρηξη του Aγώνα καταφεύγει στην Tεργέστη και αργό-τερα στη Bιέννη όπου συλλαmicroβάνεται για συmicromicroετοχή στη Φιλική Eταιρεία Επιστρέφει στην Tεργέστη το 1827 και το 1835 αναλαmicroβάνει τη διεύθυνση του εκεί ελληνικού σχολείου Παρά τις επανειληmicromicroένες προσκλήσεις για να διδάξει στην Eλλάδα προτί-microησε να παραmicroείνει στην Tεργέστη όπου απεβίωσε

Κωνσταντίνος Οικονόmicroος [ο εξ Οικονόmicroων] (Τσαριτσάνη Θεσσαλίας 1780 - Αθήνα 1857) Κατάγεται από λόγια κληρική οικογένεια Μαθαίνει τα πρώτα του γράmicromicroατα κοντά στον πατέρα του microετά συνεχίζει στα Αmicroπε-λάκια σηmicroαντικό κέντρο παιδείας της εποχής όπου διδάχθηκε και τη γαλλική γλώσσα από τον γιατρό Ζήση Κάβρα Εξαιρετικά ευφυής στάθηκε ουσιαστικά αυτοδίδακτος αφού δεν έκανε άλλες microεθοδικές σπουδές Υπήρξε οργανικά δεmicroένος microε την Εκκλησία το 1801 χειροτονείται διάκονος και το 1805 διαδέχεται τον πατέρα του ως οικονόmicroος επισκοπής Διδάσκει στο σχολείο της Τσαριτσάνης Εκπόνησε σε νεαρή ηλικία έmicromicroε-τρη microετάφραση σε ηρωικούς στίχους των Περιπετειών του Τηλεmicroάχου του Φενελόν και αργότερα συνέθεσε τη χαmicroένη τραγωδία Ο τελευταίος Κωνσταντίνος Η φήmicroη του και η φιλία του microε τον Κ Κούmicroα τον φέρνουν στη Σmicroύρνη (1809-1819) όπου πρω-τοστατεί στην εδραίωση του laquoπροοδευτικούraquo Φιλολογικού Γυmicroνασίου της πόλης σε κλίmicroα καθαρά κοραϊκό Το 1814 microετά την αποχώρηση του Κούmicroα γίνεται σχολάρχης Πρόκειται για την πιο microαχητική περίοδο της ζωής του Τότε διασκευάζει τον Φιλάρ-γυρο (1816) του Μολιέρου (τον γνωστό microας Εξηνταβελώνη) συντάσσει και εκδίδει Ρητορική (1813) και τον Αrsquo τόmicroο των Γραmicromicroατικών (1817) σύνθεση ποιητικής και αισθητικής Με την προοδευτική στάση του προκάλεσε ως κληρικός την αντίδραση του πατριαρχείου και υπέστη διώξεις Με την έκρηξη του Αγώνα ο Οικονόmicroος που βρισκό-ταν στην Κωνσταντινούπολη καταφέρνει να διαφύγει στην Οδησσό όπου εκφώνησε microάλιστα λόγο επικήδειο για τον Γρηγόριο Εrsquo Επιστρέφει στην Ελλάδα στο Ναύπλιο

Ο Θεόκλητος Φαρmicroακίδης (1784-1862) ο οποίος από

το 1834 και εγκαθίσταται στην Αθήνα το 1837 Αναπτύσσει έντονη συγγραφική δρα-στηριότητα όmicroως έχει έρθει πλέον σε ρήξη microε το πνεύmicroα του Διαφωτισmicroού και είναι πλέον υπέρmicroαχος της αυστηρής ορθοδοξίας σε αντιδιαστολή microε πιο φιλελεύθερους κληρικούς όπως ήταν στην αρχή ο Ν Βάmicroβας και όπως παρέmicroεινε έως το τέλος του βίου του ο Θεόκλητος Φαρmicroακίδης