ΟΙ ΑΝΟΡΘΩΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΕΣ ΤΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ (1081-1185) ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΩΝ

Mιχαήλ Z’ Δούκας (1071-78): Η εποχή των µεταρρυθµίσεωνΗ µάχη στο Μαντζικέρτ (1071) αποτέλεσε ορόσηµο για το Βυζάντιο, όχι επειδή προκάλεσε ανεπανόρθωτη ζηµιά, αλλά επειδή σε συµβολικό επίπεδο πτόησε το φρόνηµα των Βυζαντινών, οι οποίοι ραγδαία άρχισαν να παραδίδονται στη φθορά και στην παρακµή. Οι δεκαετίες που ακολούθησαν από το 1025 και µετά είχαν καλ-λιεργήσει σταδιακά τη σχετική ψυχολογία τόσο στη διοίκηση όσο και στον λαό. Το Βυζάντιο βιώνει κρίση σε στρατιωτικο-πολιτικό επίπεδο. Οι δεκαετίες αυτές όµως καλλιέργησαν µεγαλύτερη ελευθερία σκέψης και ανέδειξαν µια νοοτροπία ανοχής, που άρχισε να εµφανίζεται ως απαρχή µιας αναγεννησιακής πορείας στην κοινωνία, στα γράµµατα, στις τέχνες και στην καθηµερινότητα.Ο Μιχαήλ Ζ’ Δούκας, παρά τις επικρίσεις που δέχθηκε από τους σύγχρονους µελε-τητές και τις αρνητικές εντυπώσεις που δηµιούργησαν οι βυζαντινές πηγές για το άτοµό του, υπήρξε ένας βαθιά νεωτεριστής αυτοκράτορας, πολύ πιο µπροστά από την εποχή του. Ο Μιχαήλ είχε ανέλθει τυπικά στον θρόνο στις 23 Μαΐου 1067, ηµεροµηνία θανάτου του πατέρα του, Κωνσταντίνου Ι’ Δούκα. Αµέσως φάνηκε να περιθωριοποιείται από τη µητέρα του, Ευδοκία Μακρεµβολίτισσα, και να περιορίζε-ται στον διακοσµητικό ρόλο του συµβασιλέα. Η µητέρα του αποφάσισε να παντρευ-τεί τον αριστοκράτη Ρωµανό Δ’ Διογένη, καταπατώντας τον επίσηµο όρκο που είχε δώσει στον σύζυγό της ότι δεν θα ξαναπαντρευόταν. Οι φιλότιµες προσπάθειες του Ρωµανού οδήγησαν στην ήττα του Μαντζικέρτ, γεγονός που έδωσε την ευκαιρία στους εχθρούς του, και ιδιαίτερα στην οικογένεια των Δουκών, για να τον ανατρέ-ψουν. Επιπλέον, οι βασικοί συνωµότες, δηλαδή ο θείος του Μιχαήλ, καίσαρ Ιωάννης

Δούκας, σε συνεργασία µε τον λόγιο και αυλικό Μιχαήλ Ψελλό, φοβούµενοι τις φιλο-δοξίες και τον δυναµισµό της Μακρεµβολίτισσας την οδήγησαν σε εγκλεισµό στη µονή Πιπερούδη. Έτσι, τα ηνία παρέλαβε ο µαθητής του Ψελλού, Μιχαήλ Ζ’ Δούκας. Παρά την εντύ-πωση που έδινε στους συγχρόνους του ότι ήταν νωθρός και ανίκανος να διοικήσει, ο Μιχαήλ Ζ’ προέβη σε τοµές και µεταρρυθµίσεις. Στόχος του ήταν να βγάλει την αυτοκρατορία από την πολιτικο-στρατιωτική κρίση, να ανορθώσει την παραπαίουσα οικονοµία, να αναδοµήσει την κοινωνία πάνω σε πιο υγιείς βάσεις, να εµπεδώσει την ανοχή και να δώσει ακόµη µεγαλύτερη ώθηση στις τέχνες και στα γράµµατα. Οι απόψεις που θέλουν τον Μιχαήλ να άγεται και να φέρεται από τον θείο του και τον Ψελλό δεν ευσταθούν, καθώς ο ίδιος ο αυτοκράτορας φρόντισε σε κάποιο στάδιο να αποµακρύνει τόσο τον Ψελλό όσο και τον καίσαρα Ιωάννη Δούκα από το παλάτι. Αυτή η ενέργεια δείχνει την αποφασιστικότητα του Μιχαήλ για εξυγίανση της δηµό-σιας διοίκησης, µέσα από την περιθωριοποίηση προσώπων που τα ονόµατά τους είχαν συνδεθεί µε τις πολιτικές ίντριγκες, τον αµοραλισµό και τη διαφθορά. Πολύτιµος συνεργάτης του αναδείχθηκε ο ευνούχος Νικηφορίτζης. Παλαιότερα οι µελετητές θεωρούσαν αυτό το πρόσωπο ανήθικο και σκοτεινό. Η επιτηδειότητά του βρισκόταν στο ότι κατά την άποψή τους είχε καταφέρει να κερδίσει την απόλυτη εµπιστοσύνη του αυτοκράτορα και να λειτουργεί ως διαχειριστής του. Ωστόσο, κάθε άλλο παρά αρνητική ήταν η συµβολή του Νικηφορίτζη στην οργάνωση της διοίκησης. Ο Μιχαήλ επέλεξε το πρόσωπο αυτό κρίνοντας ότι ήταν ικανό να φέρει σε πέρας τις τολµηρές µεταρρυθµίσεις που είχε υπόψη του. Ο αυτοκράτορας αν και µέλος της αστικής-γραφειοκρατικής αριστοκρατίας και λόγιος, έδειξε ότι ήταν µεθοδικός και αποφασιστικός µέσα από τις επιλογές των συνεργατών του, κυρίως του Νικηφορί-τζη. Η προσπάθεια για αναχαίτιση των εχθρών που αποσπούσαν εδάφη από την αυτοκρα-τορία βασίστηκε στους µισθοφόρους. Αυτό βέβαια ήταν κάτι εξαιρετικά αρνητικό, γιατί η αφοσίωση των µισθοφόρων στο Βυζάντιο είχε να κάνει αποκλειστικά µε υλικά οφέλη και οικονοµικού χαρακτήρα απολαβές. Όµως, έχοντας απολέσει σχεδόν ολό-κληρη τη Μικρά Ασία, το κράτος δεν είχε πλέον τη δυνατότητα να βασίζεται στον εθνικό-θεµατικό στρατό. Άρα οι µισθοφόροι δεν ήταν επιλογή του Μιχαήλ, αλλά

Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Ζ’ Δούκας ανάµεσα στον Ιωάννη

http://img.t07_k01_p002_1

αδήριτη ανάγκη. Επίσης, τα οικονοµικά ήταν και αυτά σε άθλια κατάσταση, µε απο-τέλεσµα ο αυτοκράτορας να µην είναι σε θέση να εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του απέναντι στους µισθοφόρους. Αυτό είχε ως αποτέλεσµα πολλοί Δυτικοί ηγέτες των µισθοφόρων, όπως οι Νορµανδοί Κρισπίνος, Ερβέβιος Φραγκόπουλος και Ρουσέλιος ή Ουρσέλιος, να λειτουργήσουν µε συµφεροντολογικά κριτήρια και να κινούνται σαν εκκρεµές ανάµεσα σε Βυζαντινούς και Τούρκους, ανάλογα µε το ποιος τους δελέαζε περισσότερο µε αξιώµατα, τιµές και κυρίως χρήµατα.Έτσι, οι προσπάθειες του Μιχαήλ να αναχαιτιστούν τα προ-οθωµανικά τουρκικά φύλα, που µετά την ήττα στο Μαντζικέρτ περιέτρεχαν τη Μικρά Ασία και εγκαθίσταντο σε αυτήν, δεν ευοδώθηκαν. Πάντως µία από τις πρώτες ενέργειες του αυτοκράτορα, σύµφωνα µε τον ιστοριογράφο Μιχαήλ Ατταλειάτη, ήταν να συγκεντρώσει στρατό και να τον στείλει εναντίον των Σελτζούκων Τούρκων. Επικεφαλής του στρατεύµα-τος έθεσε τον Νορµανδό µισθοφόρο Ρουσέλιο µαζί µε τον Ισαάκιο Κοµνηνό. Πολύ σύντοµα προβάλλοντας κάποια αφορµή ο Ρουσέλιος αποστάτησε, µε αποτέλεσµα να προσθέσει ακόµη ένα σοβαρό πρόβληµα στους ώµους της αυτοκρατορίας, ίσως σοβαρότερο απ’ αυτό που είχε πάει να λύσει. Το στράτευµα διασπάστηκε, καθώς το βυζαντινό τµήµα του στρατού µε επικεφαλής τον Ισαάκιο Κοµνηνό στρατοπέδευσε στη µητρόπολη της Καισαρείας, ενώ ο Ρουσέλιος ακολούθησε δική του πορεία προς τη Μελιτηνή. Τόσο το ένα τµήµα όσο και το άλλο συγκρούστηκαν µε τουρκικά στρα-τεύµατα. Ο Ισαάκιος Κοµνηνός υπέστη οδυνηρή ήττα και αιχµαλωτίστηκε, ενώ ο Ρουσέλιος επικράτησε. Ως εκ τούτου, η ανικανότητα του Βυζαντινού στρατηγού και η έλλειψη νοµιµοφροσύνης του Δυτικού µισθοφόρου επιδείνωσαν την κατάσταση της αυτοκρατορίας στη Μικρά Ασία. Ευθύνες όµως έχει και ο ίδιος ο αυτοκράτορας που θα έπρεπε να έχει εκτιµήσει σωστότερα τόσο την έλλειψη ικανοτήτων από τον ένα όσο και τον τυχοδιωκτισµό του άλλου. Ο αυτοκράτορας έπρεπε να αντιµετωπίσει εκτός από τους Σελτζούκους και τον απο-στάτη Ρουσέλιο. Για να αντιµετωπίσει τον επικίνδυνο µισθοφόρο στάλθηκε ο καίσα-ρας Ιωάννης Δούκας, ο οποίος όµως ηττήθηκε και αιχµαλωτίστηκε. Παρά τις διπλω-µατικές προσπάθειες δελεασµού του, ασυγκράτητος όσο ποτέ ο Ρουσέλιος βάδιζε προς την Κωνσταντινούπολη. Έφτασε µάλιστα σε σηµείο να απειλήσει την ίδια τη Βασιλεύουσα, όταν στρατοπέδευσε στη Χρυσούπολη απέναντι από τη Βασιλεύουσα

Ο Μιχαήλ Ψελλός µε τον µαθητή του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ’

http://img.t07_k01_p003_1

πυρπολώντας και καταστρέφοντας τα πάντα, έχοντας πάντα αιχµάλωτο τον καίσαρα. Σε αυτή τη φάση ο Μιχαήλ έδειξε τη διπλωµατική και στρατηγική του ικανότητα στρέφοντας τους εχθρούς του τον έναν ενάντια στον άλλο. Συµµάχησε µε τους Σελ-τζούκους, δηλαδή τον λιγότερο επικίνδυνο εχθρό σε αυτή τη φάση, για να αντιµε-τωπίσει αυτόν που είχε προτεραιότητα. Μετά από την επιτυχηµένη απόκρουση των δυνάµεων του Ρουσελίου, εκείνος υποχώρησε στη Νικοµήδεια. Πανούργος καθώς ήταν, ο Ρουσέλιος ανέδειξε τον καίσαρα Ιωάννη Δούκα σε αυτοκράτορα, πιστεύο-ντας ότι αυτό θα διασπούσε τους Βυζαντινούς και µε αυτό τον τρόπο θα κατόρθωνε να επικρατήσει. Ο Μιχαήλ Ζ’ όµως είχε κάνει σωστές κινήσεις στην περίπτωση αυτή. Οι Τουρκοµάνοι Αρτουκίδες κατάφεραν να επικρατήσουν σε µια νέα αναµέτρηση και να συλλάβουν και τον Ρουσέλιο και τον καίσαρα, αλλά βέβαια δεν θα παρέδιδαν τους πολύτιµους κρατουµένους τους χωρίς όφελος. Οι Βυζαντινοί κατάφεραν να εξαγοράσουν µόνο τον καίσαρα, γιατί εν τω µεταξύ ο Ρουσέλιος είχε απελευθερωθεί, µετά από άµεση καταβολή των λύτρων, από τη γυναίκα του. Ο Ιωάννης εκάρη µοναχός προκειµένου να µην προκαλέσει τον αυτοκράτορα, επειδή είχε δεχτεί να στεφθεί από τον Ρου-σέλιο αυτοκράτορας. Η εξουδετέρωση του επικίνδυνου Ρουσέλιου κατέστη άµεση προτεραιότητα για τον Μιχαήλ που έστειλε τον Νικηφόρο Παλαιολόγο στον Γεώργιο Β’, βασιλιά της Γεωργίας και της Αβασγίας (άρχοντα Αλανίας) (1072-1089), που ήταν αδελφός της συζύγου του Μαρίας Αλανής, µε σκοπό να φέρει µισθοφορικό στράτευµα. Αυτή δεν ήταν –όπως αποδείχθηκε– συνετή κίνηση, διότι τα οικονοµικά του κράτους δεν επέτρεπαν την πληρωµή των µισθών του αλανικού στρατεύµατος. Οι περισσότεροι Αλανοί εγκατέλειψαν τον Παλαιολόγο, µε αποτέλεσµα οι υπόλοιποι που έµειναν να υποστούν οικτρή ήττα από τον Ρουσέλιο.Ο Μιχαήλ, αν και δεν είχε σχέση µε τα στρατιωτικά, διέκρινε την αξία του νεαρού στρατηγού Αλέξιου Κοµνηνού και αποφάσισε να τον αξιοποιήσει αναλαµβάνοντας βέβαια και το ρίσκο µιας ακόµη αποτυχίας. Ο ευφυέστατος νεαρός, χωρίς καµία στρατιωτική δύναµη και µε µοναδικό εφόδιο τη διπλωµατική ευστροφία του, κατά-φερε να πείσει τους Αρτουκίδες, που ήταν πλέον συνεργάτες του Ρουσέλιου, να συµµαχήσουν µε τον αυτοκράτορα. Έτσι, οι Τουρκοµάνοι µε δόλο συνέλαβαν τον Ρουσέλιο και τον παρέδωσαν στον Αλέξιο Κοµνηνό, ο οποίος µε τη σειρά του τον

µετέφερε στην Κωνσταντινούπολη. Έτσι, ο Μιχαήλ είχε καταφέρει να απαλλαγεί από τον πιο απειλητικό κίνδυνο που επικρεµόταν πάνω από το κράτος. Πέρα όµως από το θέατρο πολέµου της Μικράς Ασίας, τα Βαλκάνια την εποχή του Μιχαήλ Ζ’ ήταν ένα πεδίο διαρκών αναταραχών, καθώς τα σλαβικά έθνη συµπλέκο-νταν όχι µόνο µεταξύ τους αλλά και µε τις αυτοκρατορικές δυνάµεις, µε αφορµή δικαιώµατα και προνόµια που απαιτούσαν. Την εποχή αυτή επαναστάτησαν οι Πετσε-νέγγοι (Πατζινάκοι). Ο αυτοκράτορας για να αντιµετωπίσει την έκρυθµη κατάσταση διόρισε στη θέση του διοικητή της Δρίστρας, της περιοχής δηλαδή του Ίστρου όπου βρίσκονταν τα βαρβαρικά φύλα, κάποιον Νέστορα, ο οποίος είχε σλαβική καταγωγή. Στόχος του αυτοκράτορα ήταν να χρησιµοποιήσει ένα οικείο πρόσωπο στα φύλα αυτά για να τα εξευµενίσει ευκολότερα κι έτσι να αποκατασταθεί η τάξη. Ο συλλο-γισµός, αν και πολιτικά ορθός, δεν λειτούργησε. Αντίθετα για άλλη µία φορά εµφα-νίστηκε το φαινόµενο του προσεταιρισµού του Βυζαντινού απεσταλµένου από τους εχθρούς. Ο Νέστωρ στράφηκε εναντίον του Βυζαντίου και µε συµµάχους πλέον όλα αυτά τα δυσαρεστηµένα φύλα έφτασε στην Κωνσταντινούπολη. Ωστόσο, ο κίνδυνος αποσοβήθηκε τελικά από µόνος του, αφού µια –εκκολαπτόµενη– επιβουλή εναντίον της ζωής του Νέστορα, τον έκανε να αποσυρθεί για να δει πώς θα αποσοβήσει τον κίνδυνο της συνωµοσίας που ελλόχευε. Παράλληλα, ο Μιχαήλ για να αντιµετωπίσει την παρακµή των ιδεωδών της ανδρείας και της πίστης που προέκυψαν µετά την κατάρρευση του θεµατικού στρατού, επι-χείρησε να ανορθώσει το φρόνηµα του στρατού µε την αναδιοργάνωσή του. Η στρα-τιωτική µεταρρύθµιση, που έγινε µε τη συνεργασία του Νικηφορίτζη, περιλάµβανε κυρίως την ανασύσταση ενός επίλεκτου τάγµατος, του τάγµατος των Αθανάτων. Η γενναιότητα ήταν το ζητούµενο στην εκπαίδευση αυτών των στρατιωτών και όχι η ρώµη του σώµατος. Επίσης, επιχειρήθηκαν και άλλες καινοτοµίες που είχαν να κάνουν µε την αναδιοργάνωση του στόλου και τη στελέχωση της ιεραρχίας µε νέους θεσµούς και αξιώµατα. Τα µέτρα αυτά αποσκοπούσαν στον εκσυγχρονισµό και στη βελτίωση της αποτελεσµατικότητας της βυζαντινής πολεµικής µηχανής.Οι προσπάθειες για αναχαίτιση των φύλων που απειλούσαν την εδαφική ακεραιότητα της αυτοκρατορίας στην Ανατολή και η αναδιοργάνωση του στρατού δεν ήταν τα µόνα µέτρα που επιχείρησε να λάβει ο Μιχαήλ Ζ’ Δούκας για ανασυγκρότηση και

Η Μαρία Αλανή, σύζυγος του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ’ Δούκα,

http://img.t07_k01_p005_1

ισχυροποίηση του κράτους. Παράλληλα, προσπάθησε να κερδίσει την υποστήριξη και τη βοήθεια της Δύσης. Μέσα από µια σειρά πολύπλοκων σχεδιασµών επιχείρησε να συνάψει συµµαχία µε τον ηγεµόνα των Νορµανδών, Ροβέρτο Γυισκάρδο. Έτσι, µέσα από ένα συνοικέσιο ανάµεσα στον νεογέννητο γιο του, Κωνσταντίνο, και στην κόρη του Νορµανδού ηγεµόνα, προσπάθησε να εξασφαλίσει τη στήριξη ενός ηγε-µόνα µε µεγάλη ισχύ αυτή την εποχή στον δυτικό κόσµο. Επίσης, ενέταξε τους πιο σηµαντικούς συνεργάτες του Ροβέρτου, καθώς και τον ίδιο, στο βυζαντινό σύστηµα ιεραρχίας, απονέµοντάς τους σηµαντικούς τίτλους. Οι επαφές µε τον Ροβέρτο Γυι-σκάρδο παρότι άρχισαν το 1072, συνεχίστηκαν εντατικά το 1073 και κορυφώθηκαν τον Αύγουστο του 1074 µε τη σύναψη των γαµικών συµβολαίων, ενώ δεν σταµάτη-σαν έως το τέλος της βασιλείας του Μιχαήλ Ζ’. Το έτος 1076 η κόρη του Ροβέρτου φτάνει στη βυζαντινή αυλή και λαµβάνει το όνοµα Ελένη.Ο Μιχαήλ χρησιµοποιώντας αυτό το διπλωµατικό µέσο, το οποίο εξάλλου µεταχειρί-στηκαν αρκετοί αυτοκράτορες και πριν απ’ αυτόν, προσπάθησε να ανακόψει την ορµή των Νορµανδών, οι οποίοι το 1071 κατέλαβαν την τελευταία βυζαντινή κτήση στην Ιταλία, τη Βάρη. Επιπλέον, αυτό που τον ενδιέφερε περισσότερο ήταν η αντιµετώ-πιση των Σελτζούκων Τούρκων στη Μικρά Ασία. Πέρα όµως από τη συνεργασία µε τον Ροβέρτο Γυισκάρδο, ο Μιχαήλ Ζ’ προσέβλεψε στη Δύση για βοήθεια µέσα από τις πρώτες προσπάθειες για ένωση των Εκκλησιών. Οι πηγές βέβαια πολύ λίγα στοιχεία δίνουν γύρω από τις λεπτοµέρειες της προσέγγισης του Μιχαήλ Ζ’ µε τον πάπα Γρη-γόριο Ζ’ (1073-1085). Φαίνεται όµως ότι ο ισχυρός αυτός πάπας προγραµµάτιζε να ενώσει τον χριστιανικό κόσµο και να πραγµατοποιήσει µία εκστρατεία εναντίον των Τούρκων στην Ανατολή το έτος 1074. Παρότι ο Μιχαήλ ήταν µάλλον διατεθειµένος να υποχωρήσει στις αξιώσεις του ποντίφικα, προκειµένου να εκδιωχθούν οι Τούρκοι από τα εδάφη της αυτοκρατορίας, οι ηγεµόνες της Δύσης δεν ήταν πρόθυµοι να υπο-ταχθούν στις υπερφίαλες απαιτήσεις του και γι’ αυτό φρόντισαν να τον ανατρέψουν. Ο απολογισµός όλων των ενεργειών της εξωτερικής πολιτικής του κράτους επί βασι-λείας Μιχαήλ Ζ’ δείχνουν µια έντονη δραστηριότητα και µια πολύπλευρη αγωνιώδη σειρά διπλωµατικών και στρατιωτικών ενεργειών για ανάκαµψη. Ωστόσο, κάποιες από αυτές τις ενέργειες δεν ήταν καλά υπολογισµένες, άλλοτε βεβιασµένες και άλλοτε σπασµωδικές. Τα γεγονότα όµως διαδέχονταν το ένα το άλλο µε ραγδαίους ρυθµούς

Ο Μιχαήλ Ζ’ Δούκας στο πλαίσιο των σχεδίων του για εξασφά-

http://img.t07_k01_p006_1

και οι αποφάσεις έπρεπε να λαµβάνονται ακαριαία. Εκείνο που πρέπει να τονιστεί εµφατικά είναι ότι σταδιακά ο µύθος της αδράνειας του Μιχαήλ καταρρέει. Η εσωτερική διακυβέρνηση είχε να κάνει µε την εξάρθρωση των κέντρων παραε-ξουσίας που επετεύχθη µέσα από έξυπνες και συγχρονισµένες κινήσεις. Ο καίσαρ Ιωάννης Δούκας και ο γιος του, Ανδρόνικος, παροπλίστηκαν, ενώ και ο αειθαλής Ψελλός αναγκάστηκε να εξαφανιστεί από το πολιτικό προσκήνιο, όταν έπαψε να έχει οποιονδήποτε ρόλο στο παλάτι. Σε ό,τι αφορά στη διαχείριση των οικονοµικών, η πολιτική του Μιχαήλ Ζ’ συνοψίστηκε σε µια αναδίπλωση σε σχέση µε τις σπατάλες που είχαν γίνει από τους προηγούµενους µονάρχες. Τα βασιλικά ταµεία είχαν αδειά-σει και έτσι η δηµοσιονοµική πολιτική, την οποία αναγκάστηκε να υιοθετήσει, ήταν καθαρά φοροεισπρακτική. Στο πεδίο αυτό ιδιαίτερη ήταν η εµπλοκή του λογοθέτη του δρόµου Νικηφορίτζη, ο οποίος θα προσπαθήσει µέσα από ένα νοικοκύρεµα των δηµοσιονοµικών του κράτους ν’ αυξήσει τα έσοδα. Ένα βασικό µέτρο που έλαβε ήταν η παραχώρηση της διαχείρισης των περιουσιών των µονών σε άρχοντες, µε στόχο την αύξηση των εσόδων και το αµοιβαίο όφελος µονής και διαχειριστή. Το µέτρο της χαριστικής όπως ονοµαζόταν λειτουργούσε όµως ευεργετικά σε γενικό-τερο επίπεδο, αφού µέσα από την αξιοποίηση όλων των πλουτοπαραγωγικών πόρων ενός µοναστηριού έβγαινε και το κράτος κερδισµένο µέσα από την απόσπαση µερι-δίου µέσω της φορολογίας. Επιπλέον, ο Νικηφορίτζης προσπάθησε µε ριζοσπαστικά µέτρα να θέσει υπό τον έλεγχο του κράτους την εµπορεία του σιταριού, δηµιουργώντας αποθήκες στη Ραιδε-στό, όπου ήταν το κέντρο της ανεξέλεγκτης µέχρι τότε εµπορίας του. Το πείραµα της Ραιδεστού, που δεν µπορεί να χαρακτηριστεί παρά µόνο ως µια φιλότιµη προσπάθεια οργάνωσης των οικονοµικών του κράτους και περιστολής της ισχύος των δυνατών, απέτυχε. Οι αυθαιρεσίες των υπαλλήλων της αποθήκης καθώς και η άνοδος της τιµής του σιταριού, που επηρέασε καταλυτικά τη ζωή των χαµηλών κοινωνικο-οικονοµικών στρωµάτων, ήταν οι βασικοί λόγοι που προκάλεσαν λαϊκή εξέγερση και πυρπόληση των αποθηκών. Το αποτέλεσµα ήταν αρνητικό, γιατί οι προσπάθειες του Νικηφορίτζη υπονοµεύθηκαν. Ο λογοθέτης βρήκε αντιµέτωπους όσους τα συµφέροντα θίγονταν από τα µέτρα του, ενώ ο αυτοκράτορας δυσφηµίστηκε και έµεινε στην ιστορία µε το παρωνύµιο παραπινάκης, αυτός δηλαδή του οποίου τα µέτρα αύξησαν τόσο πολύ

To 1071 οι Νορµανδοί κατέλα-βαν την πόλη Βάρη, τελευταία

http://img.t07_k01_p007_1

τον πληθωρισµό ώστε µε ένα νόµισµα να αγοράζει κανείς µόνο ένα µόδιο παρά ένα πιάτο (πινάκιο) σιτάρι. Έτσι παρά τις προσπάθειες του Νικηφορίτζη το νόµισµα διολίσθησε και υποτιµήθηκε σε σηµαντικό βαθµό. Ωστόσο, ο Μιχαήλ προσπάθησε να αποφύγει αυτή την εύκολη λύση, κάτι που δεν θα κάνει ο διάδοχός του, Νικηφόρος Γ’ Βοτανειάτης, ο οποίος µε την υπερβολική νόθευση του χρυσού βυζαντινού νοµίσµατος θα οδηγήσει το πιο αξιόπιστο διεθνές νόµισµα συναλλαγών στο περιθώριο και θα βυθίσει την αυτοκρα-τορία σε οικονοµικό χάος.Μια σηµαντική συµβολή του Μιχαήλ Ζ’ Δούκα στη βυζαντινή κοινωνία ήταν η πρω-τοφανής ανεκτικότητα που επέδειξε σε ιδέες που εκδηλώθηκαν και ανέτρεπαν την καθεστηκυία τάξη πραγµάτων σε πνευµατικά, φιλοσοφικά και θεολογικά ζητήµατα. Μετά την αποµάκρυνση του Ψελλού από το αξίωµα του υπάτου των φιλοσόφων, τη θέση του στο πανεπιστήµιο της Κωνσταντινούπολης κατέλαβε ο µαθητής του, Ιωάν-νης Ιταλός. Ο Ιταλός δεν δίστασε να διακηρύξει τις ιδέες του, που εδράζονταν στον πλατωνισµό, χωρίς να φοβάται τις επιπτώσεις. Ο Ιταλός ήταν απλά ένα φαινόµενο της εποχής. Ολόκληρη η κοινωνία οδηγείται προς τον εξαστισµό, ενώ τα ουµανιστικά ιδεώδη ασκούν επιρροή σε ολοένα µεγαλύτερο µέρος του πληθυσµού. Το συντη-ρητικό ιερατείο όµως, µε προεξάρχοντα τον πατριάρχη Κοσµά, οδήγησε τον Ιταλό σε δίκη το 1076-77, στην οποία ουσιαστικά απαλλάχθηκε. Ο λόγιος αυτοκράτορας Μιχαήλ Ζ’ δεν επιθυµούσε σε καµία περίπτωση την καταστολή της κλασικής παιδείας, της οποίας ήταν µέτοχος ο ίδιος και δεν ήταν διατεθειµένος να ανεχθεί την καταδίκη του πιο σπουδαίου –ίσως– λογίου της εποχής. Αντίθετα επεδίωκε τη διεύρυνση των οριζόντων της κοινωνίας µέσα από τη µέθεξη µε τα ιδεώδη του ουµανισµού. Την τάση αυτή θα ανακόψει η βασιλεία του Αλέξιου Α’ Κοµνηνού, ο οποίος θα φροντίσει να αποµακρυνθεί ο πατριάρχης Κοσµάς άµεσα, να καταδικαστεί ο Ιωάννης Ιταλός και να ξεκινήσει µια περίοδος καταστολής των θεολογικο-φιλοσοφικών ιδεών που παρέκκλιναν από το ορθόδοξο δόγµα. Η στάση του δούκα των Ανατολικών Νικηφόρου Βοτανειάτη ήταν η αρχή του τέλους του Μιχαήλ Ζ’. Ο Βοτανειάτης κινήθηκε εναντίον της Κωνσταντινούπολης τον Οκτώ-βριο του 1077 και µετά την πάροδο περίπου επτά µηνών εισήλθε στην πόλη τον Απρίλιο του 1078. Εν τω µεταξύ, είχε καταφέρει να ελέγξει τη νέα αποστασία που

Ο Μιχαήλ Ζ’ Δούκας υπήρξε υποστηρικτής και µέτοχος της

Ο Μιχαήλ Ζ’ Δούκας προσα-νατολίστηκε σε µια σφιχτή

http://img.t07_k01_p008_2http://img.t07_k01_p008_1

είχε επικεφαλής τον Νικηφόρο Βρυέννιο από τα δυτικά, συγκεντρώνοντας συµ-µάχους και πλήθος στρατιωτών. Ο Βρυέννιος αποστάτησε την άνοιξη, ενδεχοµέ-νως τον Μάιο, του 1077. Ο Μιχαήλ προσπάθησε να αντιµετωπίσει τον σφετεριστή Βοτανειάτη, ζητώντας βοήθεια από τους Σελτζούκους. Ωστόσο, όταν ξέσπασε και δεύτερη αποστασία αναγκάστηκε να αποταθεί στον πρώην εχθρό του, Ρουσέλιο, ο οποίος κατάφερε να αποκρούσει αποτελεσµατικά τον Βρυέννιο, ενώ παράλληλα ο Βοτανειάτης είχε επιτύχει να προσεταιριστεί τον Σελτζούκο Σουλεϊµάν ιµπν Κουτ-λουµούς και τις πολύτιµες στρατιωτικές του δυνάµεις. Το πρόβληµα του στασιαστή Βρυεννίου θα κληροδοτηθεί στον Νικηφόρο Βοτανειάτη, ο οποίος, όταν έγινε αυτο-κράτορας, έστειλε τον Αλέξιο Κοµνηνό να τον αντιµετωπίσει. Τελικά, κουρασµένος απ’ όλα αυτά, ο Μιχαήλ, σχεδόν εκούσια, αποσύρθηκε στη Μονή Στουδίου και αργό-τερα εξελέγη µητροπολίτης Εφέσου. Νικηφόρος Γ’ Βοτανειάτης (1078-81): Η αυτοκρατορία σε αδιέξοδοΟ Νικηφόρος Βοτανειάτης κατόρθωσε να εισέλθει στην πρωτεύουσα στις 3 Απριλίου 1078. Σύντοµα, µε τη βοήθεια του ικανότατου στρατηγού Αλέξιου Κοµνηνού, κατά-φερε να καταστείλει την αποστασία του Νικηφόρου Βρυεννίου και να αναδειχθεί αυτοκράτορας. Παντρεύτηκε τη σύζυγο του Μιχαήλ Ζ’, Μαρία, ενώ εκείνος ζούσε, κάτι που αντίβαινε στα χρηστά ήθη της εποχής. Βέβαια ο νέος αυτοκράτορας µε αυτό τον γάµο στόχευε στη νοµιµοποίηση µέσα από την εξασφάλιση της δυναστικής συνέχειας, όµως τελικά το µόνο που κατάφερε ήταν να εµφανιστεί ως ανήθικος.H πολιτική του ήταν µια πολιτική παροχών, που εξανέµιζε τον πλούτο που είχε αποµείνει στα βασιλικά ταµεία. Λαϊκιστής καθώς ήταν, ήθελε να εµφανίζεται γεν-ναιόδωρος, δίνοντας σε όλους τιµητικούς τίτλους και αξιώµατα, που συνοδεύονταν από τη ρόγα, δηλαδή από το χρηµατικό ποσό το οποίο απολάµβανε ως µισθό ο κάτοχος του κάθε τίτλου. Επιπλέον, διέγραψε τα δηµόσια χρέη επιβαρύνοντας ακόµη περισσότερο την οικονοµία. Η περαιτέρω νόθευση του βυζαντινού νοµίσµατος ήταν η χαριστική βολή. Μάλιστα προχώρησε σε τόσο µεγάλη υποτίµηση του νοµίσµατος ώστε αυτό να έχει ως συνέπεια την αποβολή του από τις διεθνείς αγορές. Μάλιστα τα νοµίσµατα της εποχής του Βοτανειάτη είχαν αποκτήσει λευκή χροιά, εξαιτίας της µεγάλης ποσότητας ασηµιού που περιείχαν.

Ο Νικηφόρος Γ’ Βοτανειάτης υπήρξε δούκας των Ανατολι-

Μολυβδόβουλο του Νικηφόρου Μελισσηνού, κουνιάδου του

http://img.t07_k01_p009_1http://img.t07_k01_p009_2http://img.t07_k01_p009_2

Στα τρία χρόνια της βασιλείας του η αυτοκρατορία οδηγήθηκε σε αποτελµάτωση σε όλους τους τοµείς. Αν και στρατιωτικός ο ίδιος ο αυτοκράτορας, επέδειξε αδράνεια στο θέµα της αντιµετώπισης των εχθρών που κολόβωναν την επικράτεια εδαφικά. Οφείλοντας την εξουσία του στους Σελτζούκους Τούρκους, δεν τόλµησε να πάρει οποιαδήποτε σηµαντική πρωτοβουλία αναχαίτισής τους, µε αποτέλεσµα να εισχω-ρούν όλο και δυτικότερα. Επιπλέον, σε προχωρηµένη πια ηλικία, ο Βοτανειάτης δεν είχε το σθένος να αντιδράσει δυναµικά. Ήδη οι έφοδοι των Σελτζούκων είχαν λάβει χαρακτήρα µόνιµων εγκαταστάσεων και σηµαντικά κέντρα του Βυζαντίου είχαν ήδη καταληφθεί. Το αποκορύφωµα της κυριαρχίας των Σελτζούκων στη Μικρά Ασία ήταν η ίδρυση του Σουλτανάτου του Ρουµ από τον Σουλεϊµάν, συνεργάτη τόσο του Νικηφόρου Βοτανειάτη όσο και του Νικηφόρου Μελισσηνού, ο οποίος εξεγέρθηκε εναντίον του αυτοκράτορα το 1080. Το Σουλτανάτο των ρωµαϊκών (= πρώην βυζαντι-νών) εδαφών, όπως το ονόµασαν οι Τούρκοι είχε έδρα του τη Νίκαια και περιλάµβανε τα εδάφη της βορειοδυτικής Μικράς Ασίας. Στα βόρεια Βαλκάνια είχαν επικρατήσει οι Πετσενέγγοι, ενώ οι Νορµανδοί ήταν ο ανερχόµενος κίνδυνος στα δυτικά.Ουσιαστικά ο Βοτανειάτης ήταν κυρίαρχος µόνο στην Κωνσταντινούπολη. Όµως, σύντοµα ο στρατηγός Αλέξιος Κοµνηνός, ο χρυσούς νεανίας όπως αποκλήθηκε από τους συγχρόνους του εξαιτίας των στρατιωτικών επιτυχιών του, αντιλήφθηκε ότι δεν είχε νόηµα να υπηρετεί πιστά και να διατηρεί στον θρόνο έναν παρηκµασµένο αυτοκράτορα από τη στιγµή που θα µπορούσε ο ίδιος να γίνει αυτοκράτορας. Περι-βεβληµένος µε την αίγλη των επιτυχιών του, ο Αλέξιος Κοµνηνός έκανε όλες τις ενέργειες όχι µόνο για να εκθρονίσει τον Βοτανειάτη αλλά και για να εξασφαλίσει µια µακρόχρονη βασιλεία. Καταρχάς, παντρεύτηκε την Ειρήνη Δούκαινα για να εξασφαλί-σει την υποστήριξη της πανίσχυρης οικογένειας των Δουκών και τη διατήρησε στον θρόνο παρά τον έρωτά του για τη Μαρία την Αλανή. Εξασφάλισε επίσης την υποστή-ριξη ισχυρών οικογενειών της στρατιωτικής αριστοκρατίας όπως ήταν οι Παλαιολό-γοι. Αξιοποίησε κυρίως τον σηµαίνοντα ρόλο της µητέρας του, Άννας Δαλασσηνής, και έθεσε τον αδελφό του, Ισαάκιο, σε δεύτερη µοίρα. Ο Ισαάκιος αν και ήταν πρω-τότοκος δέχθηκε τον υποσκελισµό του από τον αδελφό του, προσφέροντας µάλιστα τη σταθερή στήριξή του. Ο Αλέξιος συνεννοήθηκε ακόµη µε τον Νικηφόρο Βασιλάκη. Ο Βοτανειάτης πείστηκε τελικά από τον πατριάρχη Κοσµά (1075-81) να παραιτηθεί

Χρυσό δαχτυλίδι-σφραγίδα της αυτοκράτειρας Μαρίας Βοτα-

http://img.t07_k01_p010_1

από το αξίωµά του στις 4 Απριλίου 1081. Ο Αλέξιος και τα στρατεύµατά του εισήλ-θαν στην πόλη προβαίνοντας σε βιαιοπραγίες. Το πραξικόπηµα πέτυχε και ο Αλέξιος Κοµνηνός ξεκίνησε τη µακρόχρονη βασιλεία του.

Η άνοδος των Κοµνηνών: Η γέννηση µιας νέας εποχήςH οικογένεια των Κοµνηνών ανήκε στη γαιοκτητική-στρατιωτική αριστοκρατία. Το βυζαντινό κράτος χρειαζόταν έναν δυναµικό αυτοκράτορα για να αντιµετωπίσει στρατιωτικά τους εχθρούς που το έζωναν απ’ όλες τις πλευρές. Οι αστοί αυτοκρά-τορες που προηγήθηκαν δεν κατάφεραν να αντιµετωπίσουν τη δύσκολη κατάσταση, µε αποτέλεσµα το 1081 να είναι ορατός ο κίνδυνος της διάλυσης. Τα συµφέροντα των Κοµνηνών ήταν ταυτισµένα µε αυτά των δυνατών, των µεγάλων γαιοκτηµόνων που αδηφάγα συγκέντρωναν τη µικρή και µεσαία ιδιοκτησία, µεταβάλλοντας τους ελεύθερους καλλιεργητές σε πάροικους. Η σχέση εξάρτησης ανάµεσα στον πάροικο και στον άρχοντα ήταν µια σχέση που πλησίαζε στη δουλεία και συνεπώς δεν ήταν καθόλου υγιής για την κοινωνία αλλά και την οικονοµία. Τα µέτρα που πάρθηκαν στο παρελθόν για προστασία των µικρών και µεσαίων καλλιεργητών καταργήθηκαν οριστικά και η πορεία προς ένα ιδιότυπο βυζαντινό εκφεουδαλισµό επιταχύνθηκε. Την εποχή των Κοµνηνών οι δυνατοί, που έφθειραν την κεντρική εξουσία, είχαν κυριαρχήσει. Μόλις η εξουσία περιήλθε στα χέρια του Αλέξιου Κοµνηνού, η διοίκηση είχε αρχίσει

Ο ιστοριογράφος Μιχαήλ Ατταλειάτης παρουσιάζει µεροληπτικά τον Νικηφόρο Βοτα-νειάτη ως ιδανικό αυτοκράτορα. Στο παρακάτω απόσπασµα εκθειάζει τη θεωρητική του παιδεία στα στρατιωτικά, στην ανδρεία, στη φιλανθρωπία καθώς και όλες τις αρετές που τον καθιστούσαν απόλυτα άξιο για τον βασιλικό θρόνο. «Σύ µέν, ὦ θειότατε βασιλεῦ, πᾶσαν παιδείαν ἐν τε στρατιωτικοῖς ὅπλοις καί µάχαις καί στρατηγίαις παντοδαπαῖς καί ανδραγαθίαις καί πρό τῆς βασιλείας εξησκηκώς, καί φιλάνθρωπος πᾶσι καί γαληνός καί παντός τύφου φαινόµενος ὑψηλότερος, ποθεινότατος ἐλογίζου καί τῆς πρώτης καί βασιλικῆς ἀξίας ἐπάξιος».Μιχαήλ Ατταλειάτης, «Ιστορία», Μichaelis Attaliotae Historia (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae), έκδ. W. Brunet de Presle - I. Bekker, Bonnae 1853, 3.

Την εποχή του Αλεξίου Α’ Κοµνηνού «εφευρέθηκαν» τίτ-

Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α’ Κοµνηνός, καταγόµενος από

http://img.t07_k01_p011_1http://img.t07_k01_p011_1http://img.t07_k01_p011_2

να υφίσταται έναν ραγδαίο µετασχηµατισµό. Νέοι θεσµοί δηµιουργήθηκαν και νέοι τίτλοι εµφανίστηκαν στην ιεραρχία, προκειµένου να εξυπηρετήσουν τις σκοπιµό-τητες της νέας δυναστείας. Ο Ισαάκιος Κοµνηνός, για παράδειγµα, έλαβε τον τίτλο του σεβαστοκράτορα προκειµένου να ικανοποιηθεί, αφού εκείνος –ως πρωτότοκος– έπρεπε να είχε γίνει αυτοκράτορας. Ο τίτλος είχε βέβαια τιµητικό χαρακτήρα και δεν προσδιόριζε συγκεκριµένες αρµοδιότητες. Ωστόσο, ο Ισαάκιος θα παίξει έναν πολύ βασικό ρόλο στο πλευρό του αδελφού του και η συµβολή του στη διοίκηση θα είναι ουσιαστική. Παρόµοιοι τίτλοι εφευρέθηκαν για να τιµηθούν τα µέλη της οικογένειας των Κοµνηνών και οι σύµµαχοί τους. Οι πιο σηµαντικοί απ’ αυτούς ήταν ο τίτλος του σεβαστού, µε τον οποίο τιµήθηκε και ο αρχηγός των Νορµανδών Βοηµούνδος µετά την οριστική υποταγή του στον αυτοκράτορα, του πρωτοσεβαστού, του πανυ-περσεβαστού, του σεβαστοϋπέρτατου κ.ο.κ. Όλα αυτά βέβαια αποτελούσαν και το πρώτο βήµα της κοινωνικο-πολιτικής µεταρρύθµισης των Κοµνηνών, που στόχευε στην ανάσχεση του φιλελεύθερου πνεύµατος που είχαν καθιερώσει οι προηγούµενοι αυτοκράτορες. Ο συγκεντρωτισµός ήταν το βασικό ζητούµενο του Αλέξιου. O αυτοκράτορας Αλέξιος Α’ Κοµνηνός (1081-1118) ως µέλος της συντηρητικής γαιο-κτητικής αριστοκρατίας, όταν κατέλαβε την εξουσία, έδειξε αµέσως ότι η βυζαντινή θεοκρατία στην οποία στήριζε τον θρόνο του θα γινόταν πιο αυστηρή. Οι αστοί αυτοκράτορες που προηγήθηκαν έδειξαν ανεκτικότητα στις παρεκκλίνουσες ιδέες, γιατί εκτιµούσαν την κλασική παιδεία και τα γράµµατα. Η οπτική όµως των Κοµνηνών σε ό,τι αφορά στα όρια ανοχής της κοινωνίας προς την ελεύθερη διακίνηση ιδεών είχε αφετηρία και τέλος της την προσήλωση στο γράµµα του ορθόδοξου δόγµατος και την καταστολή οποιασδήποτε διαφοροποιηµένης άποψης. Μία από τις αποφάσεις που στιγµάτισαν τη βασιλεία του Αλέξιου ήταν η καταδίκη του ύπατου των φιλοσό-φων Ιωάννη Ιταλού και των αρχών που αυτός εξέφραζε. Ο νεοπλατωνισµός και ο αριστοτελισµός µπόρεσαν να διεισδύσουν στη βυζαντινή κοινωνία των λογίων και ίσως όχι µόνο εξαιτίας του γεγονότος ότι η φιλοσοφία –ειδικά του Πλάτωνα– µπο-ρούσε να εκφράζει θρησκευτικές αξίες ηθικής σκέψης και δράσης, κάτι που είχε να κάνει µε τη χριστιανική θρησκεία. Ο Αλέξιος ανέθεσε στον σεβαστοκράτορα Ισαάκιο να εξετάσει ακριβώς το θέµα γύρω από τη διδασκαλία του Ιταλού. Ο σεβαστοκράτο-ρας αφού πιστοποίησε ότι επρόκειτο για επικίνδυνο άτοµο για τη σταθερότητα και

Το εσωτερικό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, µέσα

http://img.t07_k01_p012_1

την ηρεµία της Εκκλησίας, τον ήλεγξε δηµόσια και τον παρέπεµψε για τα περαιτέρω στο συνοδικό δικαστήριο. Η σύνοδος συνεκλήθη µε πρόεδρό της τον πατριάρχη Κων-σταντινουπόλεως Ευστράτιο Γαριδά (1081-4), αφού είχε ήδη παραιτηθεί ο πατριάρ-χης Κοσµάς. Η απόφαση για καταδίκη ήταν σαφώς προειληµµένη. Η διδασκαλία του Ιταλού ήταν δηµοφιλής στη βυζαντινή κοινωνία, όπως µαρτυρεί η ιστοριογράφος της εποχής και κόρη του Αλέξιου, Άννα Κοµνηνή. Αυτό συνέβαινε ίσως επειδή ενείχε τα σπέρµατα της ανατροπής ενός συγκεντρωτικού και καταπιεστικού καθεστώτος, όπως ήταν αυτό των Κοµνηνών. Επειδή ο αυτοκράτορας δεν ήταν διατεθειµένος να δει τον Ιταλό να αθωώνεται από τη σύνοδο, όπως έγινε την εποχή της βασιλείας του Μιχαήλ Δούκα, τον ανάγκασε σε δηµόσια απολογία που ισοδυναµούσε µε δηµόσια διαπόµπευση και εξευτελισµό. Ο Ιταλός, αν και δέχτηκε να αποκηρύξει τη διδασκαλία του από τον άµβωνα της Αγίας Σοφίας εις επήκοον όλων, τυπικά προφανώς, προκειµένου να γλιτώσει την τιµωρία, εξακολούθησε κατόπιν ακάθεκτος να λέει τα ίδια πράγµατα. Η απόφαση όµως για καταδίκη ήταν ήδη προαποφασισµένη και ο διασυρµός του Ιταλού ήταν απλά µια πρόγευση της περιθωριοποίησής του. Τελικά ο αυτοκράτορας καταδικάζει οριστικά τη διδασκαλία του Ιταλού και η πορεία του κορυφαίου λόγιου µοιάζει να τελειώνει µε τον εγκλεισµό του στο µοναστήρι της Ζωοδόχου πηγής στο Μπαλουκλί. Ο Ιταλός µετά από µια µακρά σειρά από δίκες που τον καταπτόησαν είχε αφοπλιστεί, το κύρος του είχε ισοπεδωθεί και η επιρροή του είχε εκµηδενιστεί. Σύρθηκε σε δίκες, υπο-βλήθηκε σε εξευτελισµούς και ταπεινώσεις και τελικά καταδικάστηκε και ατιµώθηκε. Ο Ιταλός είχε ηττηθεί κατά κράτος από τις δυνάµεις της καταστολής. Τη διδασκαλία του αναγκάστηκαν να αποκηρύξουν και οι µαθητές του. Οι υποστηρικτές της ορθοδοξίας µπορούσαν να πανηγυρίζουν επειδή κατόρθωσαν να καταδικάσουν στη σιωπή και στην ανυποληψία έναν αιρετικό µε εθνικές απόψεις. Ωστόσο, ο πραγµατικός νικητής ήταν ο αυτοκράτορας, ο οποίος προφυλάσσοντας την ορθοδοξία προφύλαξε συνάµα και την καθεστηκυία τάξη πραγµάτων. Η καταδίκη και ο αναθεµατισµός του Ιταλού εγκαινίασαν µια νέα εποχή. Εντούτοις, οι διδασκα-λίες που παρέκκλιναν από το επίσηµο δόγµα δεν έπαψαν να εµφανίζονται. Άµεσος διάδοχος του Ιταλού ήταν ο µοναχός Νείλος ο Καλαβρός. Η διδασκαλία του Νείλου αφορούσε στη φύση του Χριστού. Εκείνο βέβαια που έγινε σαφές είναι ότι η αµφι-

σβήτηση της θείας φύσης του Χριστού συνδέει τον Νείλο µε τον Ιταλό και µε τους επικίνδυνους για τον Αλέξιο Βογόµιλους. Έτσι, η διδασκαλία του Νείλου έπρεπε να κατασταλεί. Ο αυτοκράτορας τον κάλεσε στο παλάτι, όπου τον επετίµησε µε αυστη-ρότητα για το θράσος και την αµάθειά του. Ο Αλέξιος, που είχε ταλέντο στην πειθώ, προσπάθησε µάλιστα να µεταστρέψει τον Νείλο, εξηγώντας του πως ο Χριστός ένωσε τη θεία και την ανθρώπινη φύση, κάτι που δεν δεχόταν ο Νείλος και γι’ αυτό έµεινε τελικά αµετάπειστος.Ο αυτοκράτορας, ως φρουρός της ορθοδοξίας, θα λάµβανε πιο αυστηρά µέτρα, χρη-σιµοποιώντας και πάλι τη συνοδική καταδίκη, ένα βολικό και αποτελεσµατικό µέτρο. Εξάλλου, αµφισβήτηση και τυχόν ανατροπή της ορθοδοξίας θα συµπαρέσυρε και το όλο σύστηµα που τη στήριζε και το στήριζε. Έτσι, ο Αλέξιος µάζεψε ιεράρχες µε σκοπό να συγκληθεί µια ενδηµούσα σύνοδος στην Κωνσταντινούπολη, για να συζητήσει τη διδασκαλία του Νείλου. Η σύνοδος αυτή περιλάµβανε πολλούς, αν όχι όλους τους ιεράρχες της Κωνσταντινούπολης, καθώς και τον νέο πατριάρχη Νικόλαο Γ’ Γραµµατικό (1084-1111). Όπως ήταν αναµενόµενο, η σύνοδος ολοκλήρωσε τις εργασίες της µε άλλη µία καταδίκη. Λίγο µετά την καταδίκη του Νείλου πρέπει να έλαβε χώρα και η καταδίκη του Θεόδωρου Βλαχερνίτη. Η Άννα Κοµνηνή παραδίδει ότι ο Βλαχερνίτης καταδικάστηκε από την ίδια σύνοδο που καταδίκασε τον Νείλο. Παραµένοντας ακλόνητος σε αυτά που πίστευε, όπως οι περισσότεροι που κατηγο-ρήθηκαν για αίρεση, παραπέµφθηκε σε δίκη. Η σύνοδος επιλήφθηκε του θέµατος και τελικά τον αναθεµάτισε. Στη νέα εποχή, πέρα από τις συνοδικές καταδίκες, που ήταν σχετικά ένας ήπιος τρό-πος τιµωρίας, παρότι συνεπάγονταν την ταπείνωση και τον εκτοπισµό στο κοινωνικό περιθώριο, υπήρξαν και πιο ακραίες µορφές εξόντωσης αυτών που παρέκκλιναν. Αυτές βέβαια αφορούσαν στην εκδήλωση άµεσης και απροκάλυπτης αµφισβήτησης. H αίρεση των Βογόµιλων, όπως και άλλες εκδοχές των δυϊστικών αιρέσεων, θεωρείτο εξαιρετικά επικίνδυνη για τον αυτοκράτορα. Αρχηγός της αίρεσης ήταν ο Βασίλειος, για τον οποίο οι πηγές µας παρέχουν αρκετές λεπτοµέρειες. Η Άννα Κοµνηνή µαρ-τυρεί ότι ο Αλέξιος εξαπέλυσε ανθρωποκυνηγητό προκειµένου να βρει κάποιους Βογόµιλους που θα κατονόµαζαν τον αρχηγό τους. Ο αυτοκράτορας βέβαια ήξερε ότι έπρεπε να περιβάλει τις πράξεις του µε τον µανδύα της νοµιµότητας. Έτσι,

κάλεσε τον Βασίλειο στο παλάτι προσποιούµενος ενδιαφέρον να προσηλυτιστεί στον βογοµιλισµό, ώστε να τον κάνει να οµολογήσει. Εκείνος έπεσε στην παγίδα που του είχε στήσει ο Αλέξιος. Το παραπέτασµα που χώριζε την αίθουσα όπου συνοµιλού-σαν έκρυβε στην άλλη µεριά τον γραµµατέα που κατέγραφε ερήµην τα όσα έλεγε ο Βασίλειος.Ο Βασίλειος φυλακίστηκε και ο αυτοκράτορας ανέµενε ότι τελικά θα λύγιζε. Πολλές φορές έστειλε ανθρώπους να διαβιβάσουν τις παρακλήσεις του να αποκηρύξει την αίρεση. Ο Αλέξιος βέβαια έβλεπε πως ο Βασίλειος ήταν µόνο «η κορυφή του παγό-βουνου». Ο αυτοκράτορας εξαπέλυσε διωγµό σε βάρος των Βογόµιλων, όχι µόνο στη Βασιλεύουσα αλλά και στην επαρχία, όπου προφανώς υπήρχαν ενδείξεις για ύπαρξη Βογόµιλων. Ο Αλέξιος θορυβήθηκε και τους καταδίκασε όλους σε θάνατο στην πυρά. Είδε ότι οι αναθεµατισµοί, οι δίκες και οι καταδίκες δεν ήταν επαρκή κατασταλτικά µέσα για να φέρουν αποτελέσµατα σ’ ένα τόσο εδραιωµένο, διαδεδοµένο και απρο-κάλυπτο κίνηµα αµφισβήτησης, όπως αυτό των Βογόµιλων. Μπροστά στο ενδεχό-µενο να καούν στην πυρά, κάποιοι αποκήρυξαν τη διδασκαλία του βογοµιλισµού, ενώ άλλοι την υποστήριξαν και ενέµειναν στα πιστεύω τους. Ένας απ’ αυτούς ήταν και ο αρχηγός τους, Βασίλειος. Ο κόσµος συνέρεε στον Ιππόδροµο, αφού είχε ανάψει η φωτιά, και περίµενε να δει την παράδοση του Βασιλείου στην πυρά. Ακόµη και εκεί είχε δοθεί η ευκαιρία στον Βασίλειο να µετανοήσει. Στήθηκε ένας σταυρός απέναντι από την πυρά, ώστε αν αποφάσιζε να απαρνηθεί τον βογοµιλισµό να κατευθυνθεί προς αυτόν και να σωθεί. Αυτό δεν συνέβη. Την εκτέλεση παρακολουθούσαν και οι Βογόµιλοι που βρίσκονταν στη φυλακή – και δεν είχαν ακόµη µεταστραφεί ή πεθάνει. Η βυζαντινή ιστοριογρα-φική προπαγάνδα παρουσίασε το γεγονός ως θρίαµβο του αυτοκράτορα-αγίου απένα-ντι στον αιρετικό-διάβολο. H καταστολή είχε τροχοδροµηθεί και είχε γίνει το σήµα κατατεθέν της νέας εποχής. Κανένας δεν µπορούσε να ξεφύγει από τη σαρωτική µανία της, ούτε καν ο ευνοούµενος του αυτοκράτορα, Ευστράτιος Νικαίας, ο οποίος καταδικάστηκε το 1117 παρά τη θέληση του Αλέξιου.

Αλέξιος Α’ Κοµνηνός (1081-1118): Η πρώτη δεκαετία της διακυβέρ-νησής τουΌταν ο Αλέξιος ανέλαβε τα ηνία της εξουσίας, τα εδάφη της αυτοκρατορίας είχαν συρρικνωθεί δραµατικά. Η Μικρά Ασία είχε σχεδόν ολότελα χαθεί, ενώ και τα δυτικά εδάφη υφίσταντο πιέσεις από τους Πετσενέγγους και τους Νορµανδούς του Ροβέρ-του Γυισκάρδου (1057-85). Ο νέος αυτοκράτορας έχοντας στόχο την εδαφική ανασυ-γκρότηση του κράτους, άρχισε να καταστρώνει τη στρατηγική του για απόκρουση των εχθρών αρχίζοντας από τον πιο επικίνδυνο, που την εποχή αυτή ήταν αναντίρρητα ο Γυισκάρδος. Ο λόγος που η νορµανδική απειλή είχε προτεραιότητα για τον Αλέξιο, είχε να κάνει µε τις ξεκάθαρες βλέψεις του Ροβέρτου να γίνει ο ίδιος αυτοκράτο-ρας του Βυζαντίου. Η αίγλη του βυζαντινού θρόνου είχε θαµπώσει τον αρχηγό των Νορµανδών, ώστε να επιχειρεί µε κάθε µέσο να κατακτήσει όχι µόνο κάποια εδάφη αλλά και την ίδια την αυτοκρατορία. Μέσω της απόβασης στο Δυρράχιο, ο Ροβέρτος µπορούσε να ελπίζει ότι σύντοµα θα κατακτούσε την καρδιά της αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη. Ο Αλέξιος αντιλαµβανόταν ότι η θέση του ήταν εξαιρετικά δυσχερής, καθώς δεν είχε τα οικονοµικά µέσα για να οργανώσει στρατιωτικές δυνάµεις που θα αντιµετώπιζαν την επέλαση των Νορµανδών. Η φοροεισπρακτική δυνατότητα του κράτους σε µια τόσο έκρυθµη ατµόσφαιρα είχε εκµηδενιστεί, ενώ τα βασιλικά ταµεία είχαν αδειάσει από τον εξαιρετικά σπάταλο αυτοκράτορα Νικηφόρο Γ’ Βοτανειάτη. Ο Αλέξιος, αν και γνωστός για την ευσέβειά του, προέβη σε µια πράξη που θεωρήθηκε από τους συγ-χρόνους του βέβηλη και επικρίθηκε εντονότατα από τον Λέοντα, επίσκοπο Χαλκηδό-νας. Αποφάσισε να εκποιήσει τα πολύτιµα εκκλησιαστικά σκεύη προκειµένου να βρει πόρους για να πληρώσει τους µισθούς των µισθοφόρων. Επιπλέον, µε πρωτοβουλία της συζύγου του Ειρήνης Δούκαινας, έγινε προσπάθεια µε εράνους στους αριστοκρα-τικούς οίκους της Βασιλεύουσας να συγκεντρωθούν χρήµατα. Η ίδια η αυτοκράτειρα προσέφερε τα κοσµήµατά της προκειµένου να σωθεί µια αυτοκρατορία που εκείνη τη στιγµή φαινόταν καταδικασµένη. Όµως ακόµη και µε όλες αυτές τις συγκινητι-κές ενέργειες που ισχυροποιούσαν τον συνεκτικό ιστό ανάµεσα στον πληθυσµό της Πόλης, ο Αλέξιος δεν ήταν σε θέση να αντιµετωπίσει το στράτευµα του Γυισκάρδου.

Ο Αλέξιος Α’ Κοµνηνός αµέ-σως µόλις ανέλαβε την εξουσία

Η Ειρήνη Δούκαινα, ενόψει του νορµανδικού κινδύνου οργά-

http://img.t07_k01_p016_1http://img.t07_k01_p016_2

Έτσι, προχώρησε σε σύναψη συµµαχιών µε δυτικές δυνάµεις που ήταν διατεθειµέ-νες να βοηθήσουν εξυπηρετώντας τα δικά τους συµφέροντα. Ο πάπας Γρηγόριος Ζ’ (1073-85) ήταν σε χρόνια αντιπαλότητα µε τους Νορµανδούς, η αποδυνάµωση των οποίων βόλευε και τον Γερµανό αυτοκράτορα Ερρίκο Δ’, ενώ ο βασιλιάς της Ζέντα Κωνσταντίνος Βοδινός παρείχε χλιαρή υποστήριξή του, προκειµένου να προεκτεί-νει τα εδάφη του δικού του κράτους, καθώς οι Κροάτες και οι άλλοι σλαβικοί λαοί ενίσχυαν τους Νορµανδούς. Ουσιαστικός σύµµαχος του Αλέξιου ήταν οι Βενετοί που ζήτησαν όµως και τα πιο οδυνηρά ανταλλάγµατα, τα εµπορικά προνόµια που υπονόµευσαν την αυτοκρατορία και την καταδίκασαν άµεσα σε οικονοµική καχεξία και σταδιακό µαρασµό. Οι Βενετοί, στο κρίσιµο έτος της µετάβασης, κατάφεραν να νικήσουν τις δυνάµεις των Νορµανδών που πολιορκούσαν το Δυρράχιο από τη θάλασσα. Ωστόσο, η νίκη αυτή δεν πτόησε τον Γυισκάρδο από το να συνεχίσει την από ξηράς πολιορκία και τελικά να καταλάβει την πόλη τον Οκτώβριο του 1081, επιφέροντας στα βυζαντινά στρατεύµατα βαριά ήττα. Οι εξελίξεις ήταν τραγικές, οι Νορµανδοί ξεχύθηκαν σε όλη την ελληνική χερσόνησο φτάνοντας µέχρι τη Λάρισα. Μια επανάσταση που είχε ξεσπάσει στα εδάφη της Νότιας Ιταλίας ανάγκασε τον Ροβέρτο να αναβάλει για ένα χρονικό διάστηµα τα σχέδιά του, προκειµένου να αντιµετωπίσει τα εσωτερικά του προβλήµατα. Κατά τη διάρκεια της απουσίας του, ο γιος του, Βοηµούνδος, δεν έδειξε πολεµικές αρετές αντίστοιχες µε αυτές του πατέρα του. Έτσι, οι Νορµανδοί άρχισαν να απωθούνται από τις βυζαντινές δυνάµεις που δεν είχαν πάψει να αντιστέκονται στη νορµανδική λαίλαπα. Εν τω µεταξύ οι Βενετοί ανακατέλαβαν το Δυρράχιο για λογαριασµό των Βυζαντινών. Έως ότου να καταστείλει την επανάσταση στην Ιταλία και να επιστρέψει στην Κεφαλονιά, ο Γυισκάρδος είχε δώσει το χρονικό περιθώριο ώστε τα πράγµατα να αντιστραφούν. Το µοναδικό πολεµικό χάρισµα του Νορµανδού αρχηγού ήταν αυτό που έδινε ορµή και οδηγούσε σε επιτυχίες τα νορµανδικά στρα-τεύµατα. Έτσι, όταν το 1085 προσβλήθηκε από κάποια επιδηµία που είχε εµφανιστεί στην περιοχή και πέθανε, το Βυζάντιο απαλλάχθηκε για σηµαντικό χρονικό διάστηµα από τους κινδύνους στους οποίους το έθεταν οι βλέψεις των Νορµανδών. Η αναµέτρηση µε τους Νορµανδούς είχε αίσια έκβαση για τους Βυζαντινούς. Ωστόσο, θα πρέπει να τονιστεί ότι αυτό δεν οφειλόταν στις όποιες στρατιωτικές ικανότητες

Η ονοµασία «Φισκάρδο», µε την οποία είναι γνωστός ο παραλι-

http://img.t07_k01_p017_1

του Αλέξιου Κοµνηνού, ο οποίος δεν είχε καταφέρει σε καµία αναµέτρηση µε τον Γυισκάρδο να αναδειχθεί νικητής. Η τύχη ήταν ο παράγοντας που ευνόησε τους Βυζαντινούς και τους έβγαλε τελικά από τη δύσκολη θέση. Παρότι λοιπόν οι Βυζα-ντινοί και οι σύµµαχοί τους ελάχιστα πράγµατα µπόρεσαν να κάνουν ως προς την αντιµετώπιση των Νορµανδών, οι Βενετοί απαίτησαν και έλαβαν τα εµπορικά προ-νόµια και τις τιµές που τους είχε υποσχεθεί ο αυτοκράτορας. Η φοροαπαλλαγή των Βενετών εµπόρων εξαφάνισε την τάξη των Βυζαντινών εµπόρων.Ο επόµενος εχθρός που έπρεπε να αντιµετωπιστεί ήταν οι Πετσενέγγοι, ένας βόρειος τουρκόφωνος λαός που και αυτός έφθασε στο σηµείο να ισχυροποιηθεί τόσο πολύ ώστε να επιδιώκει την κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο εχθρός αυτός µάλιστα είχε εκµεταλλευθεί και τους πολυάριθµους πληθυσµούς των Βογόµιλων των περιοχών της Μακεδονίας, που το αντιβυζαντινό τους µένος µπορούσε να αξιοποιη-θεί θαυµάσια για την εξυπηρέτηση του στόχου του. Μετά από µια σειρά πολεµικών αναµετρήσεων, οι Πετσενέγγοι προωθούνταν όλο και εγγύτερα προς την Κωνσταντι-νούπολη. Το χρονικό διάστηµα από το 1090 µέχρι το 1091 θα µπορούσε να χαρα-κτηριστεί ίσως η πιο κρίσιµη και η πιο τραγική περίοδος για την αυτοκρατορία µετά το 1453 και το 1204. Οι Πετσενέγγοι έζωναν τη Βασιλεύουσα από τα δυτικά, ενώ η ανερχόµενη δύναµη της Ανατολής, οι Σελτζούκοι Τούρκοι του εµίρη της Σµύρνης Τζαχά, σε συντονισµένες κινήσεις µε τους Πετσενέγγους απέκλειαν µε επίθεση από τη θάλασσα την Κωνσταντινούπολη. Η περίοδος αυτή σηµαδεύτηκε από την επικείµενη άλωση της πρωτεύουσας, καθώς η πολιορκία που λάµβανε χώρα τόσο από τη ξηρά όσο και από τη θάλασσα οδή-γησε τον πληθυσµό της πάλαι ποτέ κραταιάς αυτοκρατορικής πόλης σε εξαθλίωση. Η απελπιστική αυτή κατάσταση δεν αποκαρδίωσε τον Αλέξιο, που ακόµη και την υστάτη αγωνιζόταν να σώσει την αυτοκρατορία συνάπτοντας συµµαχία µε τους Κου-µάνους. Οι Κουµάνοι ήταν ένας επίσης Τουρκόφωνος βόρειος γειτονικός λαός, πολύ δυνατός αλλά και πολύ επικίνδυνος. Ο αυτοκράτορας βέβαια γνώριζε ότι καλώντας τους Κουµάνους στα εδάφη της αυτοκρατορίας ήταν σαν να άνοιγε τον ασκό του Αιόλου, όµως είναι σαφές ότι δεν είχε άλλη επιλογή. Η κατάσταση ήταν τόσο ζοφερή για το Βυζάντιο που θα έλεγε κανείς ότι ήταν καταδικασµένο. Δεν θα ήταν αυθαιρε-σία να ειπωθεί ότι οι περισσότεροι Βυζαντινοί αυτοκράτορες πιθανότατα θα είχαν

Ο Αλέξιος Κοµνηνός συµµά-χησε µε τον Σελτζούκο σουλ-

http://img.t07_k01_p018_1

παρατήσει κάθε προσπάθεια. Ωστόσο, ο Αλέξιος πήρε το ρίσκο προκειµένου να δηµι-ουργηθεί αντιπερισπασµός. Οι Πετσενέγγοι ήταν ο βασικός στόχος. Μια σειρά από συµπλοκές ανάµεσα στα συνασπισµένα βυζαντινο-κουµανικά στρατεύµατα και στους Πετσενέγγους οδήγησε στη θρυλική µάχη στους πρόποδες του όρους Λεβούνιο, όπου οι τελευταίοι γνώρισαν την πανωλεθρία. Οι Κουµάνοι έδειξαν το πόσο δυνατοί αλλά και πόσο ασυγκράτητοι ήταν στις 29 Απριλίου 1091, όταν κατατρόπωναν τους Πετσενέγγους σε βαθµό ολοκληρωτικού αφανισµού.Παράλληλα, η νίκη αυτή εξανέµισε τα µεγαλεπήβολα σχέδια του εµίρη της Σµύρνης για κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Όµως, ο Αλέξιος γνωρίζοντας ότι ο Τζαχάς θα συνέχιζε να παρενοχλεί τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και θα είχε κατόπιν τον χρόνο να ανασυγκροτηθεί και να έρθει σε συνεννόηση µε άλλους εχθρούς και στασιαστές, φρόντισε να αποδυναµωθεί και να πάψει να αποτελεί απειλή για την αυτοκρατορία. Η µέθοδος του Αλέξιου Κοµνηνού ήταν απλή αλλά αποτελεσµατική. Με διπλωµατικά µέσα έστρεφε τον ένα εχθρό κατά του άλλου, µε αποτέλεσµα να αποδυναµώνονται ή να εξουδετερώνονται τελικά και οι δύο. Στη συγκεκριµένη περί-πτωση ο βασιλιάς συµµάχησε µε τον Σελτζούκο σουλτάνο της Νίκαιας Κιλίτζ Αρσλάν Α’ (1092-1107), ο οποίος ήταν γαµπρός του Τζαχά. Φέρνοντας τελικά σε σύγκρουση δύο θανάσιµους εχθρούς του Βυζαντίου, ο Αλέξιος απαλλασσόταν από το να βρε-θεί ο ίδιος αντιµέτωπος µαζί τους. Διαίρει και βασίλευε, αυτή ήταν η πολιτική του Αλέξιου, την οποία ήξερε να θέτει σε εφαρµογή µε αριστοτεχνικό τρόπο. Η πολιτική αυτή έδινε τελικά εξαιρετικά αποτελέσµατα και είχε τη δυνατότητα να καµουφλά-ρει τις αδυναµίες του κράτους στον στρατιωτικό τοµέα, που ουσιαστικά το άφηναν έκθετο στην επεκτατική µανία των γειτόνων του, οι οποίοι έβρισκαν πρόσφορο έδα-φος για επιδροµές ή ακόµη και για καλλιέργεια φιλοδοξιών που έφθαναν µέχρι και την κατάκτηση ολόκληρου του κράτους. Τόσο ευάλωτο και ανυπεράσπιστο έδειχνε το Βυζάντιο ώστε να δηµιουργεί την εντύπωση στους εχθρούς του ότι ήταν έτοιµο να πέσει. Όπως ήταν προβλεπόµενο, οι Κουµάνοι δεν θα κατέβαιναν στα εδάφη της αυτο-κρατορίας απλώς και µόνο για να νικήσουν του Πετσενέγγους και να φύγουν. Μετά τη µάχη στο Λεβούνιο συνέχισαν να λεηλατούν και να ερηµώνουν τα εδάφη της Μακεδονίας. Μάλιστα έγιναν ιδιαίτερα επικίνδυνοι όταν απέκτησαν έναν Βυζαντινό

αρχηγό, που είχε ως στόχο την κατάκτηση του θρόνου. Αυτός ήταν ο γιος του αυτο-κράτορα Ρωµανού Δ’, Κωνσταντίνος Διογένης. Οι βυζαντινές δυνάµεις όµως έδειξαν να ισχυροποιούνται σιγά-σιγά και το κράτος να αποκτά αξιόλογη αµυντική ικανό-τητα. Ο σφετεριστής συνελήφθη και οι Κουµάνοι πλέον χωρίς αρχηγό διαλύθηκαν και εξουδετερώθηκαν από τα βυζαντινά στρατεύµατα (1094/5). Ήταν φανερό ότι ο Αλέξιος είχε καταφέρει να ανασυγκροτήσει σε κάποιον βαθµό την πολεµική µηχανή του κράτους, που ας σηµειωθεί, είχε εντελώς αποδιοργανωθεί από τον προηγούµενο αυτοκράτορα.Ενθαρρυµένος από τις στρατιωτικές επιτυχίες, ο αυτοκράτορας συνέχισε τις επι-χειρήσεις προκειµένου να βάλει κάποια τάξη στα εδάφη της Μακεδονίας και της Θράκης, τα οποία περιέρχονταν µε επιδροµές οι Σέρβοι. Τα αποτελέσµατα δεν ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακά, καθώς ο έλεγχος που εξασφάλισε το 1094 ήταν εξαιρετικά επισφαλής και δεν προοιώνιζε σταθερότητα και ασφάλεια στην περιοχή, παρά την υποταγή του ζουπάνου των Σέρβων, Ρουσίου Βουκάνου. Ωστόσο, οι µεγάλοι κίνδυ-νοι που απειλούσαν την ίδια την ύπαρξη της αυτοκρατορίας και προέρχονταν από τα ευρωπαϊκά εδάφη είχαν µάλλον, έστω και παροδικά, αποσοβηθεί. Το Βυζάντιο έδειξε ότι έχει ακόµη αποθέµατα αντίστασης σ’ αυτούς που το έβλεπαν ως ένα εξαιρετικά ελκυστικό θήραµα, έτοιµο να το κατασπαράξουν.Όλο αυτό το χρονικό διάστηµα, από το 1081 έως το 1095, η Βασιλεύουσα είδε τον αυτοκράτορά της για ελάχιστα χρονικά διαστήµατα. Ο Αλέξιος Α’ γνώριζε ότι µε το που θα φορούσε το στέµµα θα έπρεπε να βρίσκεται στα πεδία των µαχών· έτσι χρειαζόταν έναν αντικαταστάτη για να αναλάβει τα τρέχοντα, ήσσονος σηµασίας, ζητήµατα. Το µόνο άτοµο που θα µπορούσε να εµπιστευθεί σε µια εποχή καχυπο-ψίας, µηχανορραφιών και ανασφάλειας ήταν τη µητέρα του. Η Άννα Δαλασσηνή δεν ήταν µια συνηθισµένη γυναίκα, ήταν ένας άνθρωπος µε εξαιρετικές διοικητικές ικα-νότητες, µε δυναµισµό και ικανότητα να επιβάλλει τη θέλησή της ακόµη και στους άντρες. Φιλοδοξία της ήταν να δει την οικογένειά της να βρίσκεται στον θρόνο και να εξουσιάζει την αυτοκρατορία. Το πραξικόπηµα των Κοµνηνών πέτυχε και µε τη δική της βοήθεια, αφού η στήριξη που τους παρείχαν ισχυρές βυζαντινές οικογέ-νειες όπως οι Παλαιολόγοι, ήταν αποτέλεσµα που είχε καταφέρει η Άννα, µέσω του δικτύου συµµαχιών το οποίο η ίδια είχε δηµιουργήσει, παντρεύοντας τις θυγατέρες

Η µητέρα του Αλεξίου Κοµνη-νού, Άννα Δαλασσηνή, ίδρυσε

ΧΑΡΤΗΣ Α’ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑΣ 1095-99

Α’ σταυροφορία (1096-1099, 1101)

Ναϊσσός

Σερδική

∆ούναβης

Φιλιππούπολη

Αδριανούπολη

Λάµψακος

ΑττάλειαΑντιόχεια

Τύρος

ΛαοδικείαΈφεσος

Σµύρνη

ΠέργαµοςΑδραµύττιο

Σηλυµβρία

ΑΙΓΑΙΟ Π

ΕΛΑΓΟΣ

ΣάρδειςΑντιόχεια

ΣΕΛΤ

ΖΟΥΚ

ΟΙ ΤΟ

ΥΡΚΟ

Ι

∆ αν ι σµ εν δί τ ες

ΛευκωσίαΝ. Κύπρος

Ν. Κρήτη

Καισάρεια

Τρίπολη

Απάµεια

ΝικοµήδειαΧαλκηδώνα

Κωνσταντινούπολη

Νίκαια

΄Εµέσα

Μαράσιν(Γερµανικεία)

Γάβαλα (Βύβλος)ΒηρυτόςΣιδών

Ιεροσόλυµα

Λεµεσός

Αµµόχωστος

Μ Ε Σ Ο Γ Ε Ι Ο Σ Θ Α Λ Α Σ Σ Α

∆υρράχιοΑχρίς

Όστροβος

ΘεσσαλονίκηΠελαγονίαΑυλών

Βάρις

Βρεντέσιο

ΕΥΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟΣ

ΣΕΛΤΖΟΥΚΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ

σουλτανάτο Ρωµανίας Νορµανδικό βασίλειο ΣικελίαςΠαντζινάκοι Αρµενία

http://img.t07_k01_p020_1http://map.t07_k01_p020_2

της µε µέλη επιφανών αριστοκρατικών φατριών. Επιπλέον, η στάση που κράτησε κατά τη διάρκεια του πραξικοπήµατος, όσο τα πράγµατα ήταν ακόµη ρευστά, οδήγη-σαν τους Κοµνηνούς στην εξουσία. Ο Αλέξιος Κοµνηνός, ήδη από τον Αύγουστο του 1081, εξέδωσε ένα βαρυσήµαντο χρυσόβουλο µε το οποίο εκχωρούσε στη µητέρα του βασιλικές εξουσίες. Κατέστησε έτσι τη µητέρα του ισότιµη µε εκείνον αυτοκράτορα. Ωστόσο, η κίνηση αυτή δεν δείχνει ούτε πειθήνια στάση από µέρους του Αλεξίου προς τη µητέρα του ούτε φυσικά αδυναµία. Ο Αλέξιος εκµεταλλεύθηκε τις ικανότητες της µητέρας του µέσα στα πλαίσια της οικογενειοκρατίας που είχε επιβάλει µε την άνοδό του στο θρόνο. Η παντελής απουσία αισθήµατος εµπιστοσύνης οδήγησε σε µια πρωτοφανή ενέργεια στα βυζαντινά χρονικά, την επίσηµη και ουσιαστική µεταβίβαση της εξουσίας σε µια γυναίκα, αφού η βασιλοµήτωρ κλήθηκε να κυβερνήσει. Η Άννα Δαλασσηνή δεν αποδοκιµάστηκε γιατί ήταν γυναίκα σεβαστή από όλους. Ήταν υπερβολικά θρησκό-ληπτη, αλλά ιδιαίτερα ικανή όπως αποδείχθηκε στην εσωτερική διακυβέρνηση. Οι προσπάθειες για ανάκαµψη της οικονοµίας και του νοµίσµατος αποδίδονται στην Άννα, που δεν ήταν απλά ο κέρβερος που θα φύλαγε τον θρόνο του Αλέξιου από τους σφετεριστές, αλλά η εύστροφη κυβερνήτης που έδινε λύσεις, που αφουγκραζό-ταν την εσωτερική δυσαρέσκεια, που ασκούσε εσωτερική πολιτική.Για λόγους που παραµένουν σε µεγάλο βαθµό άγνωστοι, η Άννα αποµακρύνθηκε από τ