ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ-ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (κείμενα).doc

qw ertyuiopasdfghjklzx nmφι ερυυξ ηq w er tyu iopasd fghjklzxcvbσ ωψ βν ς ρnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbn mφγι

q w e rt yu io p a sλι πςπζα ω τ ν τ ρνμ κ λdfgh jklzxcv bn mqwertyuiopasς λοπ αdfghjklzxcvbnm qw ertyuio pσγ φ σδφ

a s dfghj kl zxcvbnγρ η όρωυ ργ α βφδγm qwert yui dfghjklzxcω ζ λκοθξ ύασφ

vbnmqwertyuiopa sdfghjklzxc r tβ ε υ γy u i o pasdfghjklzxc vbn mqε ν ι α η ασφδwert yuiopasdf xcvασδ ασδφγθμκ υξ

bnm qw e rtyu oσφ σφγ θ ξτσδφ φγςοιpa sdfghjklzxcv bn ,mqασδφ ασδφ γμwertyuiopasdfg bnmqwertασργκοϊτy uiopas dfghjklzxσδφγ σδφγ σδδγσ

cvbnmqwertyuio pasdfghjkφγ βκσλπlzxcvbnmqwertyuiopasd lzxcvγαεορbnmqwertyuiopasdfghjkαεργαεργα

qwertyuiopasdfghjklzx mγρ ασδφ οιηuio vbnmqwertyuξηωχψφσ ψασεφγ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

-Περιβάλλον Οικολογία

ΚΕΙΜΕΝΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕΤΟΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

Περιεχόμενα

Α. Μακρυδημήτρης, «Η ιστορία της προσπάθειας του ανθρώπου να υποτάξει τη φύση είναι συνάμα

και η ιστορία της υποταγής του ανθρώπου από τον άνθρωπο» ............................................................3

Γιαλκέτση Θανάση, Ποια ηθική για τη φύση;.........................................................................................5

Πλωρίτης Μάριος, Οταν το Σήμερα αφανίζει το Αύριο - Οι διόλου ιδανικοί αυτόχειρες......................7

Παπαγιαννάκης Μιχάλης, Εκκρεμεί η οικολογική στροφή.....................................................................9

Μπαγινέτας Κων/νος, «Περιβαλλοντική ηθική : μια νέα ηθική»...........................................................11

Robert Barbault, H «οικολογική επιτυχία του Homo Sapiens» ...........................................................13

Γ. Γραμματικάκης, Η δοκιμασία ενός πολιτισμού..................................................................................15

Τάσιος Θεοδόσης Οι αρχαίοι για το περιβάλλον..................................................................................18

Ευγενία Φλογαΐτη, Παρασκευή Βασάλα , Περιβαλλοντική εκπαίδευση.............................................20

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ : ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ – ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ [2]

Α. Μακρυδημήτρης, «Η ιστορία της προσπάθειας του ανθρώπου να υποτάξει τη φύση είναι συνάμα και η ιστορία της υποταγής του ανθρώπου από τον άνθρωπο» 1

Ανέκαθεν η οικονομική δράση του ανθρώπου ήταν μια δράση μέσα στη φύση και πάνω στη φύση. Αν στην πρώτη φάση της ιστορικής εξέλιξης των σχέσεων του ανθρώπου με αυτήν το κυρίαρχο γνώρισμα στάθηκε η εξάρτηση του ανθρώπου από τις δυνάμεις της φύσης και του περιβάλλοντος, στη δεύτερη και πιο πρόσφατη φάση, και μάλιστα από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά, η σχέση μεταβάλλεται και το κυρίαρχο γνώρισμα γίνεται πλέον η υποταγή της φύσης στον άνθρωπο. Ετσι, ενώ αρχικά και επί μακρόν έκτοτε η φυσική τάξη φάνηκε να επιβάλλεται στον άνθρωπο, στη συνέχεια και ιδίως τα τελευταία 200 περίπου χρόνια η ανθρώπινη τάξη (ή αταξία) επιβλήθηκε πάνω στη φύση και το περιβάλλον.

Ειδικότερα, η τεράστια μετάλλαξη που συντελέστηκε με την είσοδο του ανθρώπου στο δεύτερο κύμα της εξέλιξης της κοινωνικής και της οικονομικής ζωής από την αγροτική (agraria) στη βιομηχανική περίοδο (industria) είχε ως συνέπεια την εντονότερη παρά ποτέ ανθρωπογενή παρέμβαση και εκμετάλλευση του φυσικού κόσμου. Αποτέλεσε κοινό τόπο καθ' όλη αυτή την περίοδο η ιδέα ότι ο «πλούτος των εθνών» απορρέει από την καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των βασικών συντελεστών της παραγωγής (φυσικό περιβάλλον, εργασία, εργοδοσία-κεφάλαιο). «Ξέρουμε πως ο λευκός δεν καταλαβαίνει τους τρόπους της ζωής μας» έγραφε το 1854 ο αρχηγός των Ινδιάνων προς τον 14ο πρόεδρο των ΗΠΑ Φράνκλιν Πιρς. «Τα μέρη της γης, το ένα μετά το άλλο, δεν κάνουν γι' αυτόν διαφορά, γιατί είναι ξένος που φτάνει τη νύχτα και παίρνει από τη γη όσα του χρειάζονται. Η γη δεν είναι αδερφός του αλλά εχθρός που πρέπει να τον κατακτήσει, κι αφού τον κατακτήσει πηγαίνει παρακάτω. Με την απληστία του θα καταπιεί τη γη και θα αφήσει πίσω του μια έρημο. Η όψη που παρουσιάζουν οι πολιτείες σας κάνει κακό στα μάτια του ερυθρόδερμου».

Εκείνο που ακολούθησε την επισήμανση αυτή δεν ήταν η ανάσχεση αλλά η ακόμη μεγαλύτερη, η ραγδαία επιτάχυνση των ρυθμών της οικονομικής μεγέθυνσης και ανάπτυξης, ιδίως στον βιομηχανικό και τον μεταβιομηχανικό τομέα της παραγωγής, αρχικά στον πρώτο, κατόπιν στον δεύτερο και αργότερα ακόμη και στον τρίτο κόσμο.

Η συνέπεια ήταν να εκτιναχθεί ο πληθυσμός της γης από το 1 δισ. πριν από 150 περίπου χρόνια στα 6 δισ. στο τέλος του 20ού αιώνα, ενώ ταυτόχρονα η άγρια εκμετάλλευση των συντελεστών του φυσικού περιβάλλοντος έχει οδηγήσει σε μια δύσκολα αντιμετωπίσιμη οικολογική κρίση. Εμφανείς όψεις αυτής της κρίσης αποτελούν, μεταξύ άλλων, φαινόμενα όπως η υπερθέρμανση του πλανήτη ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης δράσης, η εξάντληση των μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, η σπάνις πρώτων υλών όπως το νερό, η αποψίλωση των δασών, η διόγκωση των απορριμμάτων και των αποβλήτων, η ερημοποίηση της υπαίθρου, η χρήση ρυπογόνων πυρηνικών μέσων (ενίοτε και όπλων). Φαίνεται έτσι ότι η αρχικά θετική συνάρτηση μεταξύ της ανάπτυξης και του περιβάλλοντος τείνει να μετατραπεί σε αρνητική και αντιφατική, εφόσον πλέον η ανάπτυξη υποβαθμίζει το περιβάλλον, πράγμα που με τη σειρά του υπονομεύει τις προοπτικές της περαιτέρω ανάπτυξης και ευημερίας.

Η ιδέα για τη «βιώσιμη ανάπτυξη» (sustainable development), όπως κωδικοποιήθηκε το 1987 από την αρμόδια Διεθνή Επιτροπή, στοχεύει ακριβώς να διορθώσει την αρνητική ανάδραση

1 Max Horkheimer


αποκαθιστώντας μια θετική σχέση μεταξύ ανάπτυξης και περιβάλλοντος μέσω του περιορισμού των ανεπιθύμητων παρενεργειών της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης. Στην περίπτωση αυτή η ανάπτυξη παρεμβαίνει στο περιβάλλον με τέτοιο τρόπο ώστε να καθίσταται δυνατή η διατήρησή της και στο μέλλον. Αρα, βιώσιμη είναι η ανάπτυξη που επιτρέπει να ικανοποιούμε τις ανάγκες του παρόντος δίχως όμως να υποθηκεύουμε τις συνθήκες του μέλλοντος. * Ο κ. Αντώνης Μακρυδημήτρης είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.


Γιαλκέτση Θανάση, Ποια ηθική για τη φύση;

Διαθέτουμε μιαν ηθική φιλοσοφία ικανή να στοχαστεί τη φύση που απειλείται από την τεχνική και επομένως τις μελλοντικές γενεές, οι οποίες θα υποχρεωθούν να ζήσουν στον ευάλωτο κόσμο που θα τους έχουμε κληρονομήσει;

Ο Ουμπέρτο Γκαλιμπέρτι απαντάει αρνητικά σε αυτό το ερώτημα. Γιατί; «Επειδή», εξηγεί ο ιταλός φιλόσοφος «η σχέση ανθρώπου-φύσης ρυθμίστηκε για μας τους δυτικούς από δύο κοσμοαντιλήψεις: την ελληνική και την ιουδαϊκο-χριστιανική, οι οποίες, όσο και αν διέφεραν μεταξύ τους, συνέκλιναν στο να αποκλείουν την ένταξη της φύσης στη σφαίρα αρμοδιότητας της ηθικής, το πεδίο της οποίας περιοριζόταν στη ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων. Οι Ελληνες πράγματι κατανοούσαν τη φύση ως εκείνη την αμετάβλητη τάξη, εκείνο το ανυπέρβλητο όριο, που καμία ανθρώπινη δράση δεν μπορούσε να παραβιάσει.

Όταν η ελληνική κουλτούρα διασταυρώνεται με την ιουδαϊκο-χριστιανική, το σενάριο αλλάζει, επειδή η βιβλική θρησκεία, κατανοώντας τη φύση ως δημιούργημα του Θεού, την αντιλαμβάνεται ως αποτέλεσμα μιας βούλησης: της βούλησης του Θεού που τη δημιούργησε και της βούλησης του ανθρώπου, στον οποίο η φύση δόθηκε για να τη διαφυλάξει με την κυριαρχία του. Από εκείνη τη στιγμή, το νόημα της φύσης δεν είναι πλέον "κοσμολογικό", αλλά είναι "ανθρωπολογικό". Η φύση δηλαδή θα καθυποταχθεί στις προθέσεις του ανθρώπινου σχεδιασμού, ο οποίος, όπως θέλει το πρόγραμμα της σύγχρονης επιστήμης που εξήγγειλε ο Μπέικον (scientia est potentia), γνωρίζει για να κυριαρχεί. Το πρόβλημα που τίθεται σήμερα είναι ο "βαθμός" αυτής της κυριαρχίας.

Η σχέση ανάμεσα σε άνθρωπο και φύση δεν υπήρξε ποτέ ειδυλλιακή, όπως θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε η ρομαντική λογοτεχνία. Αντίθετα μάλιστα, ακριβώς για να αμυνθεί στις δυνάμεις της φύσης, ο άνθρωπος οικοδόμησε τις πόλεις, ο ρόλος των οποίων ήταν να δημιουργήσουν μια προστατευμένη ζώνη για την ανθρώπινη κοινότητα, ρυθμιζόμενη από νόμους που θα εγγυούνταν την ειρηνική συμβίωση και μαζί με αυτήν την επιβίωση.

Η ηθική γεννιέται επομένως στο εσωτερικό της πόλης με μιαν απολύτως ανθρωποκεντρική και περιορισμένη στην ανθρώπινη κοινότητα θεώρηση. Οχι μόνον αυτό, αλλά η ηθική που γεννιέται μέσα στην πόλη, για να διασώσει την κοινότητα που συγκεντρώνεται εκεί, είχε άλλα δύο χαρακτηριστικά που την καθιστούσαν κατάλληλη για εκείνους τους καιρούς, αλλά εντελώς ακατάλληλη για τους καιρούς μας. Το πρώτο χαρακτηριστικό ήταν η "εγγύτητα" αυτής της ηθικής, της οποίας οι κανόνες αναφέρονταν σε ανθρώπινες δράσεις περιορισμένης εμβέλειας, από τη στιγμή που αφορούσαν τις άμεσες σχέσεις του ανθρώπου με τον πλησίον του, με τον γείτονά του, που θεωρούνταν φίλος ή εχθρός, ανώτερος ή κατώτερος, ισχυρός ή αδύναμος κ.ο.κ.

Το δεύτερο χαρακτηριστικό της ηθικής ήταν ο περιορισμός των ηθικών κανόνων στο καθαρό "παρόν", σε εκείνους που ζουν τώρα και που προβάλλουν αξιώσεις για την αμοιβαία συμπεριφορά, στον βαθμό που καθένας αντιλαμβάνεται ότι επηρεάζεται στη ζωή του από τις ενέργειες και τις παραλείψεις των άλλων. Αυτή η ηθική, η οποία από τις πρώτες ανθρώπινες κοινότητες μέχρι σήμερα παρέμεινε στις βασικές της αρχές αμετάβλητη, στην εποχή της τεχνικής αποκαλύπτει όλα τα όριά της: την "ανθρωπολογική προτεραιότητα", που αντιλαμβάνεται τη φύση σαν απλό μέσο στην υπηρεσία του ανθρώπου, ο οποίος θεωρείται ως σκοπός στον οποίο υποτάσσονται όλα τα πράγματα, και τον "χωρο-χρονικό περιορισμό", σύμφωνα με τον οποίο αυτό που συμβαίνει έξω από


τα τείχη της πόλης ή το μέλλον που υπερβαίνει τη βιογραφία των κατοίκων της δεν γίνονται αντιληπτά ως κάτι που συνεπάγεται ηθική ευθύνη.

Εξαιτίας αυτών των ορίων, σήμερα δεν διαθέτουμε μιαν ηθική που να βρίσκεται στο ύψος της εποχής της τεχνικής. Η αρχή της καντιανής ηθικής: "πρέπει να μεταχειριζόμαστε τον άνθρωπο πάντοτε ως σκοπό και ποτέ ως μέσο", εκτός του ότι ποτέ δεν υλοποιήθηκε, αφήνει σε κάθε περίπτωση να εννοήσουμε ότι, με εξαίρεση τον άνθρωπο, όλα τα όντα της φύσης μπορούμε να τα μεταχειριζόμαστε σαν "μέσα". Σήμερα όμως ο αέρας που μολύνεται από βλαβερά μέσα, το νερό που φθείρεται από μολυσματικά στοιχεία, η βλάστηση που απειλείται από την ερημοποίηση, η πανίδα πολλά είδη της οποίας χάνονται, είναι μόνον "μέσα" στην υπηρεσία του ανθρώπου ή πρέπει με τη σειρά τους να αναγορευτούν σε σκοπούς, για να διασωθούν και επομένως να εναποτεθούν στη φροντίδα και στην ηθική ευθύνη του ανθρώπου;

Εξαιτίας της αδιάκοπης ανάπτυξής της, που δεν γνωρίζει όρια και σύνορα, εξαιτίας του δεσμευτικού και πιεστικού χαρακτήρα των επιταγών της, εξαιτίας των επιπτώσεων και των συνεπειών της στον χώρο και στον χρόνο, που κινούνται πάντοτε στο όριο ανάμεσα στην πρόοδο και την καταστροφή, η τεχνική δεν μπορεί πλέον να ρυθμιστεί από την παραδοσιακή ηθική, επειδή η τελευταία, όντας μια "ηθική της εγγύτητας", διαθέτει κανόνες που δεν υπερβαίνουν τις περιορισμένες στον χώρο και στον χρόνο ανθρώπινες δράσεις και κυρίως δεν αναλαμβάνουν την ευθύνη για το μέλλον. Προκειμένου όμως μια ηθική να μπορεί να αναλάβει την ευθύνη για το μέλλον, θα ήταν αναγκαίο οι επιπτώσεις της τεχνικής να είναι προβλέψιμες, επειδή αν δεν είναι (και στην πραγματικότητα δεν είναι· αρκεί να σκεφτούμε τις επιπτώσεις της υπερθέρμανσης του πλανήτη στη βιόσφαιρα), το σενάριο που διαγράφεται δεν είναι πλέον η εξουσία του ανθρώπου πάνω στη φύση, αλλά η εξουσία της τεχνικής πάνω στον άνθρωπο και τη φύση». *


Πλωρίτης Μάριος, Οταν το Σήμερα αφανίζει το Αύριο - Οι διόλου ιδανικοί αυτόχειρες

ΘΕΛΕΤΕ να το πείτε «οικονομία της φύσης», θέλετε να το πείτε «εθελοτυφλία», θέλετε να το πείτε «συμφέρον», ένα είναι βέβαιο: πως η έγνοια για το δύσβατο Σήμερα μάς εμποδίζει να νοιαστούμε για το επερχόμενο, τραχύτατο Αύριο. Κι όταν λέω «Αύριο», δεν εννοώ, βέβαια, το άμεσο μέλλον του κάθε ατόμου, οικογένειας, ομάδων, χώρας κλπ. Εννοώ το γενικότερο Αύριο του είδους Ανθρωπος αλλά και της ακόμα γενικότερης έννοιας Επίγεια Ζωή που, στην εποχή μας, απειλούνται όσο ποτέ.

ΜΠΟΡΕΙ αυτή η «αδιαφορία» να είναι κατανοητή όταν αφορά τους «μη προνομιούχους», που η καθημερινή πάλη τους για τον επιούσιο δεν τους αφήνει περιθώρια για άλλες σκέψεις. Μπορεί, πάλι, ν' αποτελεί συμμόρφωση με τη βιβλική εντολή, «Μη μεριμνήσητε εις (δια) την αύριον· η γαρ αύριον μεριμνήσει το εαυτής· αρκετόν τη ημέρα η κακία αυτής» (Μην αγωνιάτε για το αύριο, γιατί η αυριανή μέρα θα έχει τις δικές της αγωνίες. Φτάνουν οι έγνοιες της κάθε μέρας1).

Δυστυχώς, όμως, οι «κακίες», οι κακότητες της σήμερον και της κάθε μέρας εγκυμονούν τα κάκιστα και τα χείριστα για το αύριον. Για όλους. Οπου Γης.

H ΠΡΟΟΔΟΣ, η τεχνολογία, όταν υπηρετεί την ακατάσχετη ικανοποίηση συμφερόντων, έχει παγκοσμιοποιήσει τον άμεσο κίνδυνο καταστροφής εμψύχων και αψύχων στον βωμό του μέγιστου και άμεσου κέρδους. Ετσι που δεν υπάρχουν πια μόνο ατομικά, τοπικά, «εθνικά» προβλήματα αλλά και (προπάντων) προβλήματα κοινά για όλους τους παροικούντας την Υφήλιον.

Το ευγενικό «έμβλημα» του Ρωμαίου κωμωδιογράφου Τερέντιου «Ανθρωπος είμαι, και τίποτα το ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο»2, από έκφραση πανανθρώπινης συμπάθειας, συμμετοχής στα παθήματα όλων των άλλων, παίρνει σήμερα διαστάσεις κραυγής αγωνίας μπροστά σε ολέθρους που κρέμονται πάνω απ' τα κεφάλια των πάντων. Και το μυριάκις χειρότερο: τους ολέθρους αυτούς τους κατασκευάζουν όλοι και, προπάντων, οι «προνομιούχοι» και οι ηγέτες της ανθρώπινης συνομοταξίας, κάθε φυλετικού, πολιτικού, «ιδεολογικού» χρώματος.

ΖΟΥΜΕ λ.χ. με τον καθημερινό τρόμο της τρομοκρατίας, μια και δεν ξέρουμε πού, πότε, πώς, κοντά μας ή μακριά μας, θα χτυπήσουν οι «μαχητές του Τζιχάντ». Αλλά τι είναι οι βόμβες ή οι επιθέσεις των τρομοκρατών μπροστά στις βόμβες μυριο-τόννων, που χαλκεύουμε κάθε μέρα, κάθε ώρα, όλοι μας εναντίον όλων, όχι από άγνοια αλλά εν πλήρει γνώσει, για να υπηρετήσουμε μεγάλα ή μικρά συμφέροντα, παίζοντας το πιο μακάβριο «κρυφτό» μ' αυτούς;

Ποιος δεν συμβάλλει, περισσότερο ή λιγότερο, στην καλπάζουσα μόλυνση αέρα, ξηράς, ποταμών, θαλασσών - όλων των στοιχείων που αποτελούν την ανάσα μας και την τροφή μας; Ποιος δεν συμβάλλει (ή αποδέχεται αδιαμαρτύρητα, που κάνει το ίδιο) στην καταστροφή των δασών... στη μείωση των υδάτινων πόρων... στο φαινόμενο του «θερμοκηπίου»... στην άλογη κατανάλωση ενέργειας... στον ανεξέλεγκτο αφανισμό χιλιάδων ζωικών ειδών... στην ασύδοτη οικοδόμηση και στη μείωση της καλλιεργήσιμης γης... στην καταστροφή του όζοντος... κι άλλα κι άλλα, που προοιωνίζουν την τραγική ανατροπή του επίγειου βίου, την κατάρρευση του οικοσυστήματος, τεράστιες πλημμύρες, ακόμα και εξαφανίσεις παράκτιων περιοχών και χωρών;

ΠΟΙΟΣ μπορεί ν' αρνηθεί πως, γι' αυτή την «Αποκάλυψη», είμαστε όλοι υπεύθυνοι - από τα κράτη και τους ηγέτες τους που υπηρετούν τεράστιες μολυντικές και φονικές βιομηχανίες και επιχειρήσεις, καταστρέφοντας τη χλωρίδα και την πανίδα... ως τους «μικρο-πολίτες», ψαράδες και κυνηγούς που εξοντώνουν («παράνομα») χιλιάδες επίγεια και ενάλια είδη, για το μεροκάματο ή για το κέφι τους;


Ο καθένας αποκομίζει σήμερα πελώρια ή μικρά κέρδη, εξουσία και δύναμη (που, κι αυτές, σε κέρδη μεταφράζονται) και όλοι αδιαφορούν αν οι εκπομπές αερίων, τα απόβλητα, τα τσεκούρια, οι πυρσοί, τα βόλια ή τα καμάκια τους συμπράττουν στην καταστροφή του Αύριο. Ενός Αύριο, όπου δεν θα υπάρχει χώρος να ζήσουν οι απόγονοί τους, όπου δεν θα υπάρχει αέρας ν' ανασάνουν, νερό να πιουν, θηράματα να τους θρέψουν. Ενός Αύριο που, μπροστά του, όλοι οι βιβλικοί κατακλυσμοί, όλες οι ορδές των βαρβάρων, όλες οι επιδημίες «μαύρου θανάτου», θα μοιάζουν επιτραπέζια παιχνίδια... ΠΑΣΧΙΖΟΝΤΑΣ οι «μικροί», λυσσώντας οι «μεγάλοι» για το κερδοφόρο Σήμερα, δεν βλέπουμε - ή αν βλέπουμε, δε νοιαζόμαστε - για το αποτρόπαιο Αύριο, που θα είναι αποκλειστικά έργο των χειρών μας.

Αλλοτε, οι άνθρωποι έλεγαν πως «χτίζουν το μέλλον», προσδοκώντας «τα Αύριο που τραγουδούν». Σήμερα, σκάβουμε μνήματα για τα Αύριο, που δεν θα έχουν ούτε καν φωνή για να οιμώζουν, να θρηνούν - και να καταριούνται... .............................. 1. Ματθαίου, Στ, 34. Μετάφρ. Βιβλικής Εταιρείας, 1985. - 2. Αυτοτιμωρούμενος, A´ Πράξη, Σκηνή 1, στ. 2. - Βλ. πρόσφατα, το διεξοδικό άρθρο του κ. Θ. Ντόκου, «Το Βήμα», 12.6.2004. δημοσιεύτηκε εφ. Το ΒΗΜΑ, 20/06/2004 , Σελ.: B51


Παπαγιαννάκης Μιχάλης, Εκκρεμεί η οικολογική στροφήΌλο και περισσότερο συνειδητοποιούμε, έστω και συγκεχυμένα, ότι οι προκλήσεις και

απειλές που αποκαλούμε συνοπτικά «οικολογικές» παίρνουν διαστάσεις κρίσης, με όλες τις σημασίες της λέξης. - Και κρίνουν τα όσα κάνουμε και δεν κάνουμε ως συλλογικότητες, τοπικές, εθνικές ή ως παγκόσμια κοινότητα, με συνέπειες-κυρώσεις όλο και πιο εμφανείς και όλο και πιο επικίνδυνες. - Και διαμορφώνουν όλο και περισσότερο μια συγκυρία όπου γίνεται όλο και πιο εμφανές ότι όσα κάναμε μέχρι τώρα δεν μπορούν να συνεχιστούν επ’ άπειρον χωρίς να είναι αυτονόητο και επομένως κοινωνικά αποδεκτό το τι πρέπει και μπορούμε να κάνουμε.

Αναφέρομαι, φυσικά, στη διαμόρφωση και άσκηση της πολιτικής σε όλα τα επίπεδα, και όχι στις θεωρητικές αναλύσεις που εδώ και χρόνια πολλαπλασιάζονται και κυρίως εμβαθύνονται, ούτε στα κινήματα, τοπικά ή υπερεθνικά, που παίζουν έναν αναντικατάστατο ρόλο μαρτυρίας, καταγγελίας και διεκδίκησης σε διάφορους τομείς, αλλά που εξ ορισμού δεν μπορούν να υποκατασταθούν στις πολιτικές εξουσίες. Για να γίνω πιο συγκεκριμένος: η θεωρητική και επιστημονική ανάλυση μάς έχει από καιρό προετοιμάσει για να κατανοήσουμε σημαντικές απειλές όπως η τρύπα στην στιβάδα του όζοντος, η κλιματική αλλαγή, η απερήμωση και άλλα «φαινόμενα», και τις συνέπειές τους για τη δημόσια υγεία, την ποιότητα της ζωής, τις σχέσεις μας με τη φύση, τις σχέσεις μας... μεταξύ μας.

Τα κινήματα πολιτών σε διάφορα επίπεδα έχουν συχνά δημιουργήσει αρκετή πίεση στην κοινή γνώμη και τη διαμόρφωση επιμέρους πολιτικών, συχνά πολύ σημαντικών. Ωστόσο, από τη σκοπιά μιας συνολικής και συνεκτικής πολιτικής ανάπτυξης που συχνά χαρακτηρίζεται αειφόρος ή βιώσιμη, που να έχει δηλαδή διάρκεια και ανοιχτό ορίζοντα, είμαστε ακόμη στο επίπεδο των διακηρύξεων στόχων, που όμως μπροστά στην αντίσταση της «πραγματικότητας» βαλτώνουν μέσα σε αντιφάσεις και διλήμματα ιστορικών διαστάσεων. Και αυτή η «πραγματικότητα» δεν συνίσταται μόνο από τα υπαρκτά μεγάλα συμφέροντα αλλά και από ισορροπίες και κεκτημένα όπου μετέχουν μαζικά πολλοί, συλλογικά ή κατά μόνας...

Το πρόγραμμα στόχων και επιδιώξεων παίρνει όλο και περισσότερο μια μορφή που συγκεντρώνει ευρύτερες συναινέσεις, από τη Διάσκεψη του Ρίο έως την πρόσφατη του Γιοχάνεσμπουργκ, μέσα από σημαντικές διεθνείς συμφωνίες όπως εκείνη του Μοντρεάλ (όζον), του Κιότο (κλιματική αλλαγή), της Καρθαγένης (βιοποικιλότητα) και άλλες.

Τα πραγματικά προβλήματα όμως προκύπτουν μόλις αρχίσει η συζήτηση για τα μέσα εφαρμογής, διαχείρισης, παρακολούθησης και παρέμβασης για το σεβασμό των συμφωνηθέντων στόχων.

Το πιο σημαντικό σήμερα, ίσως, είναι η έλλειψη πολιτικού υποκειμένου με γενικότερη αποδοχή και με αποτελεσματικότητα. Για το διεθνές εμπόριο υπάρχει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ), που σωστά αποκλήθηκε διεθνές δικαστήριο της παγκόσμιας οικονομίας. Για το περιβάλλον δεν υπάρχει ένας Παγκόσμιος Οργανισμός Περιβάλλοντος (ΠΟΠ) με αντίστοιχες αρμοδιότητες και εξουσίες. Ποιος θα κάνει σεβαστές τις ρυθμίσεις του Κιότο για τη ρύπανση των θαλασσών, για την προστασία των ειδών υπό εξαφάνιση, για την προτεραιότητα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας κ.λπ.;

Και, βέβαια, ένας ΠΟΠ δεν θα αρκούσε. Ποια αρχή μπορεί να αποφασίσει και να μεθοδεύσει τις αναγκαίες αλλαγές στο ισχύον «πρότυπο παραγωγής και κατανάλωσης», όπως αναφέρεται στις διακηρύξεις του ΟΗΕ, που έχουν οι πάντες προσυπογράψει ελαφρά τη καρδία;! Ποιος και με ποιο


δικαίωμα θα πει στην Κίνα και στις λοιπές «τίγρεις» της παγκοσμιοποιούμενης ανάπτυξης ότι είναι απολύτως αδύνατο, επί ποινή παγκόσμιας καταστροφής, να φτάσουν τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες σε κατανάλωση ενέργειας κατά κεφαλήν (και μάλιστα ενέργειας από ορυκτά καύσιμα), σε ιδιοκτησία αυτοκινήτων (ένα για κάθε δύο κατοίκους...), σε κατανάλωση νερού για τη γεωργία, τη βιομηχανία και την (σκανδαλώδη... -τόσο όσο οι πισίνες στα νησιά !) οικογενειακή χρήση, σε κατανάλωση άχρηστων και επικίνδυνων τροφίμων κ.λπ.;

Με ποιον τρόπο και με ποια μέσα θα άρχιζε μια πολιτική εξοικονόμησης και αυτοπεριορισμού, στα ίδια και άλλα ανάλογα ζητήματα, πρώτα απ’ όλα των ίδιων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, πράγμα που είναι προφανώς απολύτως αναγκαίο, και όχι μόνο για να δώσουν... το καλό παράδειγμα;

Το «ποιος τρόπος» είναι σήμερα η εκρηκτικότερη πρόκληση και ουτοπία, γιατί προφανώς παραπέμπει σε μια παγκόσμια διακυβέρνηση, της οποίας τα χαρακτηριστικά ευλόγως παραμένουν θολά, όσο και οι δυνατές οδοί για την επίτευξή της με ειρηνικό και συναινετικό τρόπο κι όχι ως συνήθως μέσω της (κυρίως στρατιωτικής) επιβολής.

Εως τότε, αν υπάρξει κάποιο «τότε»..., η επίτευξη κάποιων από τους στόχους μιας βιώσιμης ανάπτυξης θα προχωράει μέσα από καταστροφές και επιμέρους αντιδράσεις, αν και η εμπειρία δείχνει ότι η ικανότητά μας να κολλάμε στην αδράνεια είναι τρομακτική: μετά το Τσερνόμπιλ και τις δεκάδες χιλιάδες νεκρούς έως τώρα (γιατί οι συνέπειές του δεν έχουν εξαντληθεί) και ένα πρώτο μούδιασμα των οπαδών της ατομικής ενέργειας, σήμερα ξαναζούμε την κατάσταση που επικρατούσε και πριν, ενώ με απίστευτο θράσος μάς προτείνεται από πολλές πλευρές να επιστρέψουμε σε νέα ανάπτυξη των ατομικών σταθμών ως αντίδοτο στην κλιματική αλλαγή!

Θα περνάει επίσης και από διεθνείς συμφωνίες, οι οποίες όμως όλο και περισσότερο αποδυναμώνονται από τις αντιφάσεις και αντιδράσεις στο εθνικό ή ακόμα και στο ευρωπαϊκό κοινοτικό επίπεδο. Τα παραδείγματα αφθονούν, με πρώτο την απερίγραπτη αναξιοπιστία και στρεψοδικία των ΗΠΑ (σχετικά με τις επιδοτήσεις στη γεωργία, τα μεταλλαγμένα, τις αυξητικές ορμόνες κ.λπ. κ.λπ.), αλλά και πολλών άλλων χωρών (δες ασύδοτη υποκρισία της Ιαπωνίας, της Νορβηγίας και άλλων σχετικά με το κυνήγι της φάλαινας, παρά τις συμφωνίες που οι ίδιες έχουν υπογράψει - λέγεται ότι έχουν κάποια βοήθεια και από την Ελλάδα, ελπίζω να έχω λάθος πληροφορίες...), και της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

Και για να μη λέμε μόνο για τους άλλους κακούς, ας αναλογιστούμε τι (δεν) συζητάμε και (δεν) κάνουμε εμείς στην Ελλάδα. Ποια πολιτική εφαρμόζουμε για τον περιορισμό της (υπερ)εντατικής γεωργίας και κτηνοτροφίας με όλες τις συνέπειές τους, που εξάλλου τις αποκρύπτουμε επιμελώς από τους πολίτες (εξάντληση και μόλυνση των υδροφόρων οριζόντων, πολλαπλάσιοι καρκίνοι σε γεωργικές περιοχές σε σχέση με τις πόλεις...);

Πώς εφαρμόζουμε όσα συνυπογράψαμε για τη διευκόλυνση του εμπορίου των χωρών του Τρίτου Κόσμου, για τη δημόσια βοήθεια προς αυτές; Πώς προωθούμε την πολιτική μείωσης, επαναχρησιμοποίησης, ανακύκλωσης των σκουπιδιών; Και ποιοι αντιδρούν κάθε φορά που πάει να διαμορφωθεί μία έστω και στοιχειώδης πολιτική σχετικώς, είτε αυτή αφορά διοικητικές ρυθμίσεις είτε έμμεσα μέσω κινήτρων και κυρίως της φορολογίας προσπάθεια να στραφεί προς άλλες κατευθύνσεις το ισχύον πρότυπο ανάπτυξης, στον τουρισμό, τις μεταφορές, την ενέργεια, τη χωροταξία κ.λπ.; Αρχή σοφίας θα ήταν να τα δούμε όλα αυτά, και άλλα πιο ανησυχητικά, σε ένα γενικότερο πλαίσιο συντηρητικοποίησης και (αντι-οικολογικού και όχι μόνον) αντι-εκσυγχρονισμού, που θα είναι πιθανότατα το σημαντικότερο πρόβλημα του μέλλοντός μας...


Μπαγινέτας Κων/νος, «Περιβαλλοντική ηθική : μια νέα ηθική»

«Η προστασία του περιβάλλοντος έχει μέλλον, γιατί χωρίς αυτή δεν μπορεί να υπάρξει μέλλον».M. Kloepfer2

Οι έντονες πιέσεις, έτσι όπως αυτές αναδύονται από την προβληματική κατάσταση στην οποία έχει περιπέσει το περιβάλλον, και οι σύγχρονες απαιτήσεις για πολιτική κι ηθική ωρίμανση τόσο των πολιτών (ατομικό επίπεδο) όσο και των κοινωνιών (συλλογικό επίπεδο), μοιραία επηρεάζουν την ποιότητα ζωής και επανατοποθετούν τη σχέση του σημερινού ανθρώπου με το φυσικό του περιβάλλον και τα στοιχεία που το αποτελούν.

Το αδιέξοδο στο οποίο έχει οδηγηθεί, από τη μια πλευρά, κι η συνειδητοποίηση του οξύτατου προβλήματος, από την άλλη, έχουν επηρεάσει και τη διαμόρφωση των ηθικών αξιών του. Η αναθεώρηση και η επαναξιολόγηση τους οδηγούν στην ανάγκη χάραξης νέας πορείας προς κατευθύνσεις συνεκτίμησης και συνεξέτασης ακόμα και μη ανθρωπίνων όντων κατά τη διαμόρφωση του νέου πλέγματος ηθικών αξιών.

Ο επαναπροσδιορισμός των σχέσεων ανθρώπου – περιβάλλοντος και η ανάγκη περαιτέρω μελέτης της ηθικής σκοπιάς του προβλήματος, συγκροτεί το πεδίο έρευνας κι εφαρμογής της περιβαλλοντικής ηθικής. Η περιβαλλοντική ηθική μελετά όχι πλέον την ηθική των σχέσεων των ανθρώπων μεταξύ τους αλλά την ηθική της σχέσης τους με το περιβάλλον και τα «στοιχεία» του, ανθρώπινα και μη3.

Η οπτική όμως γωνία από την οποία θα ιδωθεί η σχέση ανθρώπου-περιβάλλοντος δεν είναι εξ αρχής προκαθορισμένη. Έτσι, μέσα στα πλαίσια της περιβαλλοντικής ηθικής, έχουν διαμορφωθεί κι οι ανάλογες τάσεις, με τις σημαντικότερες να είναι ο ανθρωποκεντρισμός, η κοινωνική οικολογία, ο βιοκεντρισμός και το ρεύμα της βαθιάς οικολογία.

Η παραδοσιακή ανθρωποκεντρική φιλοσοφία (human centered, anthropocentric) θεωρεί ότι επίκεντρο και σημείο αναφοράς είναι ο άνθρωπος και τα πάντα, συνεπώς και η φύση, πρέπει να περιστρέφονται γύρω από αυτόν και τις ανάγκες του. Ο κόσμος, υποστηρίζουν, δημιουργήθηκε μόνο για τον άνθρωπο ο οποίος δεν υπέχει και καμία υποχρέωση έναντι του φυσικού περιβάλλοντος. Αυτό σημαίνει ότι στη φύση αποδίδεται μια σχετική ηθική αξία που συνεχώς μεταβάλλεται, με αποκλειστικό γνώμονα τις ανάγκες και τις διαθέσεις του ανθρώπου.

Ως κοινωνική οικολογία ορίζεται το φιλοσοφικό και κοινωνικό ρεύμα που αναζητά τον γενεσιουργό λόγο των οικολογικών προβλημάτων στα βαθύτατα κοινωνικά προβλήματα των τελευταίων χρόνων. Διακηρύττει ότι η περιβαλλοντική υποβάθμιση θα αναχαιτιστεί μόνο όταν καταπολεμηθούν οι κοινωνικές ανισότητες. Προαπαιτούμενο δηλαδή για ένα υγιές περιβάλλον είναι η εξάλειψη των αντιθέσεων τόσο σε επίπεδο εθνικό (κοινωνικές τάξεις) όσο και σε επίπεδο οικουμενικό (υποανάπτυκτες χώρες).

Σε εκ διαμέτρου αντίθετη τροχιά από τις παραπάνω δυο σχολές (ανθρωποκεντρισμός και κοινωνική οικολογία), κινείται η άλλη πλευρά του δίπολου, η βιοκεντρική (life centered, biocentric) θεώρηση του περιβάλλοντος. Σύμφωνα με την παραδοσιακή βιοκεντρική θεωρία, η φύση δεν είναι

2 «Der Umweltschutz hat Zukunft, weil es ohne Umweltschutz keine Zukunft geben wird», M. Kloepfer, Umweltrecht, C.H. Beck, Μόναχο 1998, σελ. 103 Διαφοροποιείται όμως κι από την οικολογία, καθώς ερευνά τις συνθήκες υπό τις οποίες αναπτύσσονται όλα εκείνα τα αξιολογικά κριτήρια που αφορούν τα στοιχεία που απαρτίζουν το φυσικό περιβάλλον


πολύτιμη μόνο γιατί είναι χρήσιμη στον άνθρωπο (εργαλειακή αξία), αλλά γιατί διατηρεί μια αναπαλλοτρίωτη εγγενή ηθική αξία.

Μια παραλλαγή, ή μάλλον μετεξέλιξη, της βιοκεντρικής οικολογίας, προς την πιο ριζοσπαστική εκδοχή της, είναι η Βαθιά Οικολογία. Η Βαθιά Οικολογία αποδίδει δικαιώματα στη φύση συνολικά, και στα έμψυχα αλλά και στα άψυχα στοιχεία της. Δε μιλάμε επομένως για εγγενή δικαιώματα των ζώων μόνο π.χ. ή του οικοσυστήματος συνολικά θεωρούμενο, αλλά σε μια πιο προχωρημένη μορφή της μιλάμε και για εγγενή δικαιώματα που μπορεί ενδεχομένως να έχουν τα δέντρα, τα ποτάμια ή ακόμα και τα βράχια.Το ποια από τις τέσσερις προηγούμενες τάσεις θα επικρατήσει είναι ένα θέμα που άπτεται της εκάστοτε πολιτικοοικονομικής θεώρησης που οι σύγχρονες κοινωνίες θα υιοθετήσουν. Αναμφισβήτητα, «η προσέγγιση στα θέματα περιβάλλοντος ακολουθεί τη ροή της ιστορίας, των ιδεολογικών, πολιτιστικών και κοινωνικών μηνυμάτων κι αιτημάτων»4. Παρατηρείται λοιπόν ότι ο σύγχρονος άνθρωπος, στο όνομα της ανάπτυξης και της αύξησης της παραγωγικότητας, λειτουργεί περισσότερο με κριτήρια ανθρωποκεντρικά. Όσο όμως ωριμάζει πολιτικά και κοινωνικά στρέφεται προς περισσότερο προωθημένες βιοκεντρικές ηθικές αξιολογήσεις.

Και όπως πολύ χαρακτηριστικά αναφέρει ο Γεωργακόπουλος5 «φαίνεται να έχει φτάσει ο καιρός, ώστε οργανωμένα πλέον, να ξεπεράσουμε τα όρια της ανθρώπινης κοινότητας και να επωμιστούμε ηθικές υποχρεώσεις και καθήκοντα προς τα άλλα, τα μη ανθρώπινα όντα». Σε μια κοινωνία όμως, όπου τα ζητήματα ηθικής, περιβάλλοντος και ανθρώπινης εξέλιξης συγχέονται πάρα πολύ εύκολα μεταξύ τους, τίθεται το ερώτημα του αν και πως τα τρία αυτά στοιχεία (περιβάλλον, ηθική και πολιτισμική- τεχνολογική πρόοδος) θα καταφέρουν κάποια στιγμή να βρουν ένα τρόπο μεταξύ τους «επικοινωνίας».

Και τα ερωτήματα που τίθενται πλέον δεν μπορεί παρά να είναι πολλαπλά: καταρχήν ένα τέτοιο σημείο επικοινωνίας είναι ευκταίο; Κι αν ναι ποιες θα είναι οι θυσίες που θα απαιτηθούν από την κάθε πλευρά; Ποιες δηλαδή θα είναι οι υποχωρήσεις στις οποίες θα πρέπει π.χ. να προβεί η επιστημονική πρόοδος στο όνομα της προστασίας του περιβάλλοντος ή της ηθικής; Και ποια θέση εν τέλει παίρνει ο σύγχρονος άνθρωπος σε ένα τόσο ζωτικής σημασίας ζήτημα; Το μόνο σίγουρο πάντως είναι ότι η αδιαφορία και η μοιρολατρία (η οποία τελευταία δυστυχώς ανθεί) δεν αποτελούν λύσεις πρόσφορες

4 Μιχαήλ Σκούλλος, Εξέλιξη στους διεθνείς θεσμούς προστασίας του Περιβάλλοντος, σε Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα δικαιώματα του ανθρώπου, Το δικαίωμα στο περιβάλλον: Προσβολές και προστασία του, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα 1997, σελ. 17 5 Γεωργακόπουλος Α., Περιβαλλοντική Ηθική, Gutenberg 2002, σελ. 38


Robert Barbault, H «οικολογική επιτυχία του Homo Sapiens» . Κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα ο άνθρωπος εμφανίζεται ως

πρωταγωνιστής της βιόσφαιρας, ένας εισβολέας ο οποίος λεηλατεί τις ίδιες τις πηγές του, απειλεί με εξαφάνιση έναν μεγάλο αριθμό άλλων ειδών και επηρεάζει το κλίμα του πλανήτη. Αυτή η «οικολογική επιτυχία» του Homo sapiens, με την οποία βάλθηκε να μετατρέψει τον πλανήτη σε δική του οικολογική γωνιά, τον θέτει σήμερα ενώπιον των ευθυνών του. Μια πρόκληση, η οποία μέσα σ’ αυτήν την επικίνδυνη κατάσταση μπορεί να γεννήσει μια ελπίδα : μια ελπίδα για την αναγέννηση του ανθρωπισμού.

Πραγματικά στο τέλος του εικοστού αιώνα, για πρώτη φορά στην ιστορία του, το είδος μας συνειδητοποιεί τον ρόλο του ως εκπροσώπου του πλανήτη, ως παράγοντα γεωλογικού, θα μπορούσε κανείς να πει. Εκτιμάται ότι το 40% της επιφάνειας της γης έχει μεταλλαχθεί από τον άνθρωπο. Ποιο συγκεκριμένα, η συγκέντρωση διοξειδίου του του άνθρακα στην ατμόσφαιρα έχει αυξηθεί κατά 30% από τις αρχές της βιομηχανικής επανάστασης οι ανθρώπινες δραστηριότητες, γεωργικές και βιομηχανικές, συμβάλλουν στην αύξηση του αζώτου στην ατμόσφαιρα το μεγαλύτερο ποσοστό γλυκών νερών χρησιμοποιείται για τις ανάγκες των ανθρώπων και ειδικότερα για τη γεωργία η βιοποικιλότητα αποτελεί το αντικείμενο μιας από τις μεγαλύτερες καταστροφές στον πλανήτη.

Με την αυξανόμενη μονοπώληση των ειδών και των πηγών της βιόσφαιρας, με την καταστροφή του περιβάλλοντος προκαλούμε την εξαφάνιση πολλών ειδών. Ποια είναι η σημασία του γεγονότος αυτού;

Σ’ αυτήν την ερώτηση μπορούμε να δώσουμε τρεις απαντήσεις : μια οικονομική, μια οικολογική και μια ηθική. Όσον αφορά την πρώτη, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι τα είδη τα οποία εξαφανίζονται αντιπροσωπεύουν ενδεχομένως σημαντικές πηγές για το ανθρώπινο είδος, τη διατροφή του, τα φάρμακά του.

Από οικολογική άποψη επιμένουμε κυρίως στο γεγονός ότι η βιοποικιλότητα αποτελεί την αιτία τη ζωής πάνω στη Γη, μια επιτυχία που διαρκεί περίπου τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια. Οι οικολόγοι έχουν υπογραμμίσει ότι όσο πιο πλούσιο σε είδη είναι ένα οικοσύστημα, τόσο πιο σθεναρά ανθίσταται σε οποιονδήποτε πιθανό εισβολέα, τόσο λιγότερο επηρεάζονται τα είδη από παθογόνους παράγοντες, τόσο ταχύτερα αποκαθίσταται μετά την αταξία.

Ωστόσο πέρα από τις οικονομικές ή τις οικολογικές διαπιστώσεις, δεν είναι εξίσου θεμελιώδες να επικαλεστεί κανείς ανάλογα επιχειρήματα ηθικής; Φάλαινες, ελέφαντες και άλλα μεγάλα ζώα αποτελούν τους επικεφαλείς της φύσης. Η διαφύλαξη των ειδών αυτών είναι τόσο σημαντική όσο και η επιβίωση του ανθρωπίνου γένους.

Στην ουσία η κρίση της εξαφάνισης της βιοποικιλότητας, για την οποία είμαστε υπεύθυνοι, μας αναγκάζει να ενστερνιστούμε πλέον μια περισσότερο οικολογική άποψη για τον κόσμο στον οποίο ζούμε, ένα κόσμο αλληλεξαρτήσεων στις οποίες είμαστε κι εμείς αναμεμειγμένοι, ένα κόσμο του οποίου η ισορροπία εξαρτάται από εμάς.

Η κρίση της βιοποικιλότητας καταδεικνύει την ωμή αλήθεια, τους μηχανισμούς εξαφάνισης των ειδών στους οποίους ο άνθρωπος κατέφυγε. Ο άνθρωπος, ένα ζώο καταγόμενο από μακρά εξέλιξη, γενετικός αδελφός του χιμπατζή και του γορίλα. Ό άνθρωπος, ένα είδος αλληλεξαρτώμενο από τα υπόλοιπα, για να τραφεί, να προστατευθεί από τα παράσιτα και τους λοιπούς παθογόνους παράγοντες. Ό άνθρωπος, μέσα από την τάση του να ξεφύγει από το ζωώδες, να αναπτύξει ανθρώπινα έργα.


Η συνειδητοποίηση της μέγιστης υπευθυνότητας, την οποία έχουμε απέναντι στις επερχόμενες γενιές για τη λεηλασία του πλανήτη, νομίζω ότι δίδει στον άνθρωπο την προοπτική αναγέννησης μέσω μιας προοδευτικής δημιουργίας ενός πολιτισμού οικολογικού σε όλον τον πλανήτη. Μια πρόκληση αλλά και ελπίδα ταυτόχρονα ! .


Γ. Γραμματικάκης, Η δοκιμασία ενός πολιτισμού.Το τέλος της δεύτερης χιλιετίας –παρόλο που ορόσημο αυθαίρετο– βρίσκει τη Γη και τους

κατοίκους της απειλούμενους από μια ανάπτυξη χωρίς μέτρο· που μήτε το φυσικό περιβάλλον σέβεται, αλλά και τις πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου αλλοιώνει. Αν ληφθεί υπ' όψιν ότι, κατά την ίδια περίοδο, μεγάλες είναι οι κατακτήσεις της επιστήμης και ότι η πρόοδος της τεχνολογίας είναι ικανή να απαλλάξει το ανθρώπινο είδος από πολλά προβλήματα, η κατάληξη αυτή των πραγμάτων έχει δυσδιάκριτες τις ερμηνείες.

Είναι αναμφισβήτητο ότι οι αντιλήψεις ή πρακτικές, που οδήγησαν σ' αυτόν τον τύπο αναπτύξεως, είναι βαθύτατα ριζωμένες και στο σύγχρονο πολιτισμό. Κάποιες από τις αντιλήψεις αυτές πιθανόν ανακλούν στο βιολογικό μας παρελθόν. Ότι η φύση υπάρχει για να εξυπηρετεί τις ανθρώπινες ανάγκες και ότι με τα άλλα είδη ζώων ευρισκόμαστε εξ ανάγκης σε εμπόλεμη κατάσταση. Άλλες υποδηλώνουν μια εκπλήσσουσα αφέλεια, που οφείλεται ίσως στην γεωκεντρική αντίληψη για τον κόσμο –που εδέσποζε επί αιώνες– και την άγνοια: Το ανεξάντλητο, για παράδειγμα, των ενεργειακών πηγών της γης και οι απέραντες δυνατότητες των φυσικών της πόρων. Άλλες, τέλος, από τις πρακτικές και αντιλήψεις της αναπτύξεως, είναι ασφαλώς συνέπειες ενός κοινωνικού συστήματος, που οι ιστορικοί ονόμασαν καπιταλιστικό και που, ως προς τον σεβασμό του περιβάλλοντος τουλάχιστον, απεδείχθη ότι δεν διέφερε πολύ από το σύστημα που, οι ιστορικοί και πάλι, ονόμασαν σοσιαλιστικό.

Ασφαλώς, πολλές από τις γνώσεις ή τα προβλήματα που αναφέρονται στο περιβάλλον, έχουν πρόσφατα μόνον και με πολλά κενά κατανοηθεί από την επιστήμη· η πολυπλοκότητα, για παράδειγμα, και ο ρόλος των οικοσυστημάτων ή οι χημικές διεργασίες στην ατμόσφαιρα. Έτσι δεν υπήρχε ίσως χρόνος να αφομοιωθούν οι πληροφορίες και να καταστεί συνείδηση η πραγματικότητα της απειλής.

Όποιες και αν είναι πάντως οι αιτίες γι' αυτήν την αλόγιστη στάση, ούτε η έκταση, ούτε οι συνέπειες της καταστροφής μπορούν να αμφισβητηθούν. Αποτελούν, άλλωστε, καθημερινή πια εμπειρία για τον άνθρωπο, είτε στις μεγάλες πόλεις ασφυκτιά, είτε στη θάλασσα ή τη φύση αναζητά τη διέξοδο. Πολλοί, ασφαλώς, δεν συμμερίζονται την απαισιοδοξία ως προς τα περιθώρια που υπάρχουν να αποφευχθεί το χειρότερο· και υπολογίζουν ότι η τεχνολογία, που δίκαια βρίσκεται στο επίκεντρο των επικρίσεων, θα αποτελέσει και τον κύριο μοχλό για την αναστροφή της πορείας.

Το πρόβλημα είναι ότι η αναστροφή αυτή προϋποθέτει τολμηρές αποφάσεις, παγκόσμια συνεργασία και ατομική υπευθυνότητα. Ακόμη περισσότερο, προϋποθέτει αλλαγή νοοτροπίας και αξιών. «Χρειάζεται να καταλάβουμε» γράφει ο Α. Βεργανελάκης «ότι η ανθρωπότητα μπήκε σε μια εντελώς νέα εποχή, για την οποία το παρελθόν δεν μπορεί να αποτελέσει παράδειγμα. Τα τελευταία σαράντα χρόνια ο άνθρωπος άρχισε να αλληλεπιδρά με τη φύση με καινούργια μέσα και τρόπους. Η αντιμετώπιση των προβλημάτων είναι ένα συλλογικό έργο, που επιβάλλεται να γίνεται σε τοπική, εθνική και διεθνή κλίμακα».

Και εδώ έγκειται η δυσκολία. Διότι ο χάρτης του πλανήτη αποκαλύπτει μια τεράστια ποικιλία κρατών και εθνοτήτων, ένα ευρύτατο φάσμα πολιτικών συστημάτων, βιοτικού επιπέδου και βαθμού παιδείας. Το περιβάλλον της Γης αλλού θίγεται από ισχυρά συμφέροντα, κάποιες φορές από γνήσια ανάγκη και κάποτε από άγνοια ή αναισθησία. Ενώ δε τα βιομηχανικά κράτη χρεώνονται από βουλιμία ενεργειακή και διεκδικούν την μερίδα του λέοντος σε κάθε μορφής ρύπανση, τα λεγόμενα «υπό ανάπτυξιν» κράτη σύρονται ή επιθυμούν την ίδια ταυτότητα προόδου. Το δε «σύνδρομο των συνόρων» είναι πάντοτε μια γραμμή ψυχολογικής αυτοάμυνας για τον άνθρωπο. Έξω από τη δική


του περιοχή ή ιδιοκτησία, η καταστροφή δεν τον αφορά. Αυταπάτη βαθύτατη, αφού ένα πυρηνικό ατύχημα ή η ρύπανση των υδάτων δύσκολα αναγνωρίζουν εθνικά και ατομικά σύνορα.

Είναι αλήθεια ότι, την τελευταία ιδίως δεκαετία, κάποια αναμφισβήτητη πρόοδος έχει συντελεσθεί. Μεμονωμένα έθνη ή σε συνεργασία μεταξύ τους έχουν νομοθετήσει συγκεκριμένα μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος, ενώ σε διεθνές επίπεδο το πρόβλημα τίθεται με αυξανόμενη έμφαση. Τα καταιγιστικά πολιτικά γεγονότα, που προσήγγισαν άλλωστε τις μέχρι εχθές εχθρικές υπερδυνάμεις, ίσως ανοίξουν το δρόμο για σταδιακή μείωση των εξοπλισμών και ματαίωση των σχεδίων για την παραγωγή νέων –και τερατωδών– όπλων. Ταυτόχρονα, υπάρχει μια θεαματική αύξηση της ευαισθησίας των ίδιων των κατοίκων της Γης: Οικολογικά κινήματα δραστηριοποιούνται ή πολιτεύονται σε πολλές χώρες, οι διαμαρτυρίες παίρνουν συχνά την μορφή συγκρούσεων με την αναπτυξιακή νοοτροπία, ενώ τα μέσα ενημερώσεως αφιερώνουν μεγάλο μέρος στην πληροφόρηση και επισήμανση των κινδύνων. Όσο και αν πίσω από το οικολογικό αυτό ενδιαφέρον αναγνωρίζει κανείς συχνά αφέλειες, κίνητρα ιδιοτελή ή και στοιχεία υστερίας, δεν παύει στο σύνολό του να συνιστά ένα βήμα σημαντικό, και βήμα προς την ορθή κατεύθυνση.

Ενώ όμως η σχετική αφύπνιση των εθνών και του ανθρώπου ως προς τους οικολογικούς κινδύνους είναι μια νέα και σημαντική παράμετρος, τα περιθώρια για κάποιου είδους αισιοδοξία παραμένουν αναιμικά. Ο λόγος είναι ότι ο πλανήτης έχει ήδη τραυματιστεί σοβαρά, και το κοινωνικό κόστος ή η δράση που απαιτούνται για μια αργή ανάκαμψη υπερβαίνουν κατά πολύ τις παρούσες δυνατότητες κινήσεων. Διότι οι διεθνείς διαδικασίες είναι πολύπλοκες και χρονοβόρες, και η απαραίτητη εμπιστοσύνη –ως προς τη μείωση, για παράδειγμα των εξοπλισμών ή της παραγωγής διοξειδίου του άνθρακα– δεν είναι πάντοτε δεδομένη. Συχνά, επίσης, είναι ανάγκη να θιγεί το συμφέρον ατόμων, ομάδων ή εταιριών για να βελτιωθούν τα πράγματα και τούτο, σε μια εποχή καταναλωτισμού που εκτρέφει αντίθετες αξίες, είναι συχνά αδιανόητο. Έτσι, μήτε η χρήση των φυτοφαρμάκων έχει περιοριστεί, τα λύματα των ξενοδοχείων και των βιομηχανιών εξακολουθούν να μολύνουν τις θάλασσες και οι πλαστικές σακούλες, για τις οποίες μια απλή απαγόρευση θα ήταν αρκετή, κυριαρχούν άφθαρτες στα τοπία της Γης. Η αντιμετώπιση, άλλωστε, του υπερπληθυσμού, παρουσιάζει εγγενείς δυσκολίες. Είναι φανερό ότι απαιτείται προοδευτικός έλεγχος των γεννήσεων σε παγκόσμιο επίπεδο. Τούτο όμως προσκρούει στις φοβερές κοινωνικές ανισότητες μεταξύ των εθνών, σε θρησκευτικές προκαταλήψεις ή ακόμη και στην αδυναμία ενός γενικά παραδεκτού τρόπου υλοποιήσεως του ελέγχου.

Το συμπέρασμα έχει λοιπόν μια δραματική διάσταση. Για να απαλλαγεί η Γη από τους εφιάλτες της, χρειάζεται ίσως κάτι ριζικότερο από τις βραδύτατες κινήσεις σε τοπικό ή παγκόσμιο επίπεδο. Η περιβαλλοντική κρίση είναι, σε πρωτογενές επίπεδο, κρίση του σύγχρονου πολιτισμού και των αξιών του. Αυτό που χρειάζεται, συνεπώς, είναι να αμφισβητηθεί η ίδια η έννοια της προόδου και η μονομέρεια της πρακτικής της. Διότι η πρόοδος, μέχρι τώρα, περίπου ταυτίζεται με τα τεχνολογικά αγαθά και τη βελτίωση των οικονομικών παραμέτρων. Ελάχιστα αναφέρεται σε ποιοτικές παραμέτρους, στην αρμονική ισορροπία του ανθρώπου με το περιβάλλον του, σ' αυτόν καθ' εαυτό τον εσωτερικό άνθρωπο και στην ανάγκη του να υπάρξει με τους άλλους. Η τυφλή επιδίωξη της ανόδου του ατομικού ή εθνικού εισοδήματος δεν οδηγεί πάντοτε στην άνοδο του βιοτικού –με την έννοια του βίου, της ζωής– επιπέδου. Οδηγεί, συνήθως, σε έναν άνθρωπο χωρίς σοφία και ευθύνη, στερημένο από την παρηγοριά της τέχνης και την ανάσα της φύσης, έρμαιο δυνάμεων που στηρίζουν την εξουσία τους στην ισοπέδωση την δική του και της φύσεως. Στον πρόλογο του βιβλίου «Η Μεσόγειος, ο χώρος και η ιστορία» ο F. Braudel1 γράφει:


«Σ' αυτό το βιβλίο τα καράβια αρμενίζουν, τα κύματα επαναλαμβάνουν το τραγούδι τους· οι αμπελουργοί κατηφορίζουν από τους λόφους των Cinque Terre στην Γενοβέζικη Ριβιέρα· στην Προβηγκία και στην Ελλάδα τινάζουν τα δέντρα για να πέσουν οι ελιές· στην ήρεμη λιμνοθάλασσα της Βενετίας ή στα κανάλια της Τζέρμπα οι ψαράδες τραβούν τα δίκτυα τους· οι ξυλουργοί κατασκευάζουν βάρκες ίδιες με εκείνες του χθες...».

Παρόμοιες εικόνες γαλήνης δεν ανήκουν στο χθες, αλλά στον πολιτισμό του χθες· ή, με κάποια αισιοδοξία, στον πολιτισμό ενός μακρινού μέλλοντος. Σήμερα, παρόλο που η ανθρωπότητα ελέγχει σε μεγάλο βαθμό τις φυσικές δυνάμεις και έχει απαλλαγεί από επιδημίες, ενώ το ανθρώπινο είδος κατανοεί την αστρική εξέλιξη και την δομή της κληρονομικότητας, την ίδια στιγμή ασθμαίνει από τα αδιέξοδα μιας αναπτύξεως και απειλείται από την ίδια του την αυτοαναίρεση. Όπως τονίζει ο Κορνήλιος Καστοριάδης:«Και εδώ βρίσκεται το έσχατο σημείο του προβλήματος. Οι τεράστιοι κίνδυνοι, και ο ίδιος ο παραλογισμός που περιέχεται μέσα στην ανάπτυξη προς όλες τις κατευθύνσεις, και χωρίς κανένα πραγματικό προσανατολισμό της τεχνοεπιστήμης, δεν είναι δυνατόν να περιοριστούν και να παραμεριστούν με κανόνες καθορισμένους μια για πάντα, ούτε από κάποιο συμβούλιο σοφών. Αυτό που χρειάζεται είναι κάτι περισσότερο ακόμα από μία μεταρρύθμιση της ανθρώπινης διάνοιας, είναι μια αλλαγή του ανθρώπινου όντος ως όντος κοινωνικού-ιστορικού. Χρειάζεται ένα ήθος της θνητότητας και μια αυθυπέρβαση του Λόγου. Δεν έχουμε ανάγκη από μερικούς σοφούς. Έχουμε ανάγκη να αποκτήσουν και να ασκήσουν τη φρόνηση όλοι οι άνθρωποι και αυτό με τη σειρά του απαιτεί ένα ριζικό ανασχηματισμό της κοινωνίας ως κοινωνίας πολιτικής, που θα εγκαθίδρυε όχι μόνο την τυπική συμμετοχή, αλλά το πάθος όλων για τα κοινά, για τη μοίρα της κοινωνίας και για τη μοίρα του θαυμάσιου αυτού πλανήτη, πάνω στον οποίο γεννηθήκαμε. Πλην όμως, το τελευταίο πράγμα που παράγει ο σημερινός πολιτισμός είναι φρόνιμα ανθρώπινα όντα. Κι αν μου έλεγε κανείς:– Τι θέλετε λοιπόν; Ν' αλλάξετε την ανθρωπότητα;Θα απαντούσα:– Όχι, κάτι απείρως πιο μετριοπαθές: να αλλάξει η ίδια η ανθρωπότητα τον εαυτό της, όπως το έχει κάνει ήδη δυο-τρεις φορές στην Ιστορία».

Ο μετασχηματισμός της ανθρωπότητας, έννοια ουτοπιστική όσο και απόλυτα αναγκαία, είναι η μόνη που μπορεί να αποκαταστήσει έναν πολιτισμό σε αρμονία με τη φύση και τον εσωτερικό άνθρωπο· και να ενισχύσει ό,τι σπουδαίο συνιστά τον άνθρωπο και τις προοπτικές του, τα ίδια τα επιτεύγματα του μέχρι τώρα πολιτισμού του. [...]

Από το βιβλίο του Γιώργου Γραμματικάκη «Η Κόμη της Βερενίκης»


Τάσιος Θεοδόσης Οι αρχαίοι για το περιβάλλον Επειδή τις μέρες αυτές δίνεται η εντύπωση ότι η Ιστορία δέν μας δίδαξε σπουδαία πράγματα,

είπα κι εγώ να αλλάξω αντικείμενο, και να αναφερθώ στην ιστορία ενός προβληματισμού ευρύτερης σημασίας στον οποίον επίσης δεν διακρινόμαστε για σπουδαία επιτεύγματα. Εννοώ τον περιβαλλοντικό προβληματισμό, στον οποίο περιλαμβάνεται και η νεοελληνική σκουπιδοφιλία, η ένταση (αντί για μείωση) εκπομπών ρύπων στον αέρα και στους ασωπούς μας, το ασίγαστο μίσος κατά της αιολικής ενέργειας κλπ.

Ας ρωτήσουμε λοιπόν και τους αρχαίους Έλληνες τί σκέφτονταν για το Περιβάλλον. Βεβαίως εκείνοι δεν είχαν βρεθεί μπροστά σε τέτοιας εκτάσεως αδιέξοδα όπως εμείς σήμερα. Αρα, κακώς τους ζητάμε να αποφανθούν. Παρά ταύτα, για δύο λόγους ελπίζομε ότι κάτι θα κερδίσομε αναστρεφόμενοι και πάλι τους αρχαίους: Πρώτον διότι ενδέχεται να έχουν απαντήσει σε ευρύτερα ερωτήματα, τα οποία υπόκεινται και του σημερινού περιβαλλοντικού προβληματισμού (όπως λ.χ. «ποιά είναι η στάση-μου απέναντι στη Φύση»). Και δεύτερον, διότι καθόλου δεν αποκλείεται να είχαν προκύψει και κατά την Αρχαιότητα μερικά, τοπικά έστω, περιβαλλοντικά ζητήματα.

Έτσι, για σήμερα, ας περιορισθούμε στη διερεύνηση των πλατωνικών διαλόγων μόνον, γύρω απ΄ το θέμα μας.. Λοιπόν, στον «Γοργία» πρώτα βρίσκομε μια (γενική μεν, σχετικότατη δε) φιλοσοφική θέση: «Καί ουρανόν καί γήν καί θεούς καί ανθρώπους η κοινωνία συνέχει» (508 Α). Ετούτη λοιπόν η κοινωνία (η συμμετοχικότητα) προσφέρει στον Κόσμο «συνοχήν»- σε άψυχα και σε έμψυχα. Κι είναι ετούτο το δίδαγμα θεμελιώδες για τη στάση του ανθρώπου απέναντι στο μείζον Περιβάλλον του. Ο Σωκράτης μάλιστα είχε δώσει και μιαν άλλη περιγραφή αυτής της συνεκτικότητας: Είχε χρησιμοποιήσει τον όρο «τάξις» εν αναφορά προς μικρότερα αρμοσμένα σύνολα μερών (Γοργίας, 503 Ε) των ανθρωπίνων τεχνών. Παρ΄ όλον δε που δέν μας είπε με ποιούς μηχανισμούς επιτυγχάνομε αυτήν την συν-αρμόνηση, υπαινισσόταν συνεχώς ότι απαιτούνται προς τούτο δυνάμεις Κουλτούρας- δεν πρόκειται δηλαδή για μιαν αυτόματη δήθεν τελεολογία.

Στον «Τίμαιο» τώρα, ο Σωκράτης αντιμετωπίζει το άλλο θεμελιώδες ζήτημα: την σχέση-μας με τα ζώα- ζήτημα περιβαλλοντικό και υπαρξιακό. Για να καταλήξει ότι δεν υπάρχει φυσιώδης διαφορά μεταξύ ανθρώπων και ζώων. Και ναι μεν η άποψη αυτή θα στηρίζεται στην θεωρία της μετενσάρκωσης- το πρακτικό συμπέρασμα όμως ενδιαφέρει εν προκειμένω: «Τα ζώα εις άλληλα μεταβάλλονται, νού και ανοίας αποβολής και κτήσει» (Τίμαιος, 92 Β). Ετσι λ.χ. «το των ορνέων φύλον μετερρυθμίζετο εκ των ακάκων (κούφων δε) άνδρών» (Τίμαιος, 91 Δ). Αλλά και το αντίστροφον είναι δυνατόν: «... ως έκασται αι ψυχαί ηρούντο τους βίους, κατα συνήθειαν γάρ του προτέρου βίου. Ιδείν δε και κύκνον μεταβάλλοντα εις ανθρωπίνου βίου αίρεσιν» (Πολιτεία, 620 α). Και άλλωστε «δύο είναι ζώων γένη, το μέν ανθρώπινον, έτερον δέ των άλλων συμπάντων θηρέων έν» (Πολιτικός, 263 c).

Τώρα, μάλιστα, αυτή η περιρρέουσα αδελφότητα των εμβίων όντων θα επεκταθεί και προς τα Φυτά. Ακούστε τον Πλάτωνα στον «Τίμαιο»: «(θεοί) της γάρ ανθρωπίνης ξυγγενή φύσεως φύσιν άλλαις ιδέαις και αισθήσεσι κεραννύντες, ώσθ΄ έτερον ζώον είναι, φυτεύουσιν (δένδρα και φυτά και σπέρματα)» (Τίμαιος, 77Α). Τα φυτά είναι ενα άλλο είδος ζώων, το οποίο περιέχει μιαν ουσία συγγενή με την ανθρώπινη φύση! Προσέξτε δε οτι γίνεται χρήση του όρου «αισθήσεις»- και τούτο δέν είναι μακριά απ΄ την σημερινή αναγνώριση υποτυπωδώς πέντε αισθήσεων σε ορισμένα είδη φυτών. Μια τέτοια έμμονη αντίληψη αδελφότητας των εμβίων (όλων!) θα μπορούσε και σήμερα να είναι ίαμα χρήσιμο κατά της αρχοντοχωριάτικης αλαζονείας του γένους μας... Αυτή η αντίληψη υπηρετεί την Αρχή της «συνοχής» του Κόσμου, όπως την συναντήσαμε στην παρ. 2. Και δημιουργεί


και μια παρόρμηση συναισθηματική (ναι, μήν τη φοβόσαστε την αναγνώριση όλων των ανθρωπίνων δυνάμεων) να νοιώθουμε προς τα ζώα και τα φυτά όπως ένοιωθαν οι πανέλληνες στην δελφική Αμφικτυονία «το συγγενές φυλάττοντες». Ολοι καβάλα σ΄ ένα γαρμπιλάκι του σύμπαντος είμαστε. Είναι δε κι αυτή αίσθηση της κοσμικής κλίμακας ωφέλιμη αν θυμηθούμε και τον Ηράκλειτο (απόσπ. Δ.Κ. 89) «τοις εγρηγόρσιν, ένα και ΚΟΙΝΟΝ κόσμον είναι· των δέ κοιμωμένων έκαστον εις ίδιον αποστρέφεσθαι». Αυτό το τελευταίο αφορά την idiot συμπεριφορά κάμποσων κοιμισμένων...

Τέλος, άς έρθομε στις γνωστές ανησυχίες του Πλάτωνος για την αποψίλωση της Αττικής και τις διαβρωτικές του εδάφους συνέπειές της. Πρώτα λοιπόν αναπολεί ο Πλάτων τους παλιούς καλούς καιρούς: «Τότε δε ακέραιος ούσα (η γή) τά τε όρη γηλόφους υψηλούς είχε, και πολλήν εν τοις όρεσιν ύλην είχεν» (Κριτίας, 11C). Υστερα απ΄ την πολλή υλοτόμηση άρχισαν τα νερά να φεύγουν προς τη θάλασσα λόγω της διάβρωσης των εδαφών: «(τότε) το κατ΄ ενιαυτόν ύδωρ εκαρπούτο εκ Διός- ούχ ως νύν ρέον απο ψιλής της γής εις θάλατταν, αλλα πολλήν έχουσα και εις αυτήν καταδεχομένη». Περιγράφει μάλιστα και το φαινόμενο της αποταμίευσης των υδάτων μέσα στα υπόγεια έγκοιλα («διαταμιευομένη το καταποθέν εκ των υψηλών ύδωρ εις τα κοίλα αφιείσα» κλπ.) (Κριτίας, 111 Δ). Νά λοιπόν που καί στην Αρχαιότητα είχαν προκύψει, σε τοπική έστω κλίμακα, περιβαλλοντικές βλάβες- οι οποίες όμως είχαν συνειδητοποιηθεί.

Ο αμητός αυτής της σύντομης αναδίφησης στα περιβαλλοντικά των πλατωνικών διαλόγων μπορεί τώρα να συνοψισθεί: α) Υποδεικνύεται μια λειτουργική προτεραιότητα του Ολου ενσχέσει με το Μέρος (συνοχή, τάξις, φιλότης). β) Δεν υπάρχει διαφορά ουσίας ανάμεσα στις τρείς κατηγορίες των εμβίων όντων (άνθρωποι, ζώα, φυτά). Και γ) αναγνωρίζονται φυσικοί μηχανισμοί έκπτωσης του περιβάλλοντος σε τοπικά συστήματα.

Είδες ο Πλάτων; Ο κ. Θεοδόσης Π. Τάσιος είναι ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου.


Ευγενία Φλογαΐτη, Παρασκευή Βασάλα , Περιβαλλοντική εκπαίδευση

Στον 21ο αιώνα, σημαντική πρόκληση της ανθρωπότητας είναι η συμφιλίωση της κοινωνίας με τη φύση και του ανθρώπου με τον άνθρωπο, στην προοπτική μιας αειφόρου ανάπτυξης, στο πλαίσιο της ισορροπίας των φυσικών συστημάτων του πλανήτη, της κάλυψης των αναγκών των σημερινών αλλά και των μελλοντικών γενεών και της εξασφάλισης οικολογικής αειφορίας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Η δρομολόγηση όμως της αειφορίας καλεί σε μια βαθιά επαναθεώρηση του τρόπου με τον οποίο αναπτύσσεται ο ανθρώπινος πολιτισμός. Απαιτείται αναθεώρηση των αξιών και των οραμάτων της κοινωνίας που στηρίζουν τις αποφάσεις, τις επιλογές και τα πρότυπα της ανάπτυξης. Απαιτούνται αλλαγές στα πεδία της οικονομίας, της πολιτικής και της κοινωνίας και γενικότερα αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε την κοινωνία και τη φύση. Για την επίτευξη αλλαγών τέτοιας εμβέλειας, η εκπαίδευση είναι το ισχυρότερο μέσο που η κοινωνία διαθέτει, προκειμένου να αναπτύξει την περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση των πολιτών και να αντιπαρατεθεί σε στερεότυπα, συμπεριφορές και προκαταλήψεις που βασίστηκαν για πολλά χρόνια στην κυρίαρχη αντίληψη που θεωρεί τον άνθρωπο αφέντη της φύσης.

Μ’ αυτήν τη λογική αναπτύχθηκε σταδιακά από τη δεκαετία του ΄60, στους κόλπους του περιβαλλοντικού προβληματισμού και της οικολογικής ευαισθησίας, η περιβαλλοντική εκπαίδευση. Μια εκπαίδευση - αγωγή των υπεύθυνων και ενεργών πολιτών, εφοδιασμένων με τις γνώσεις, τις ικανότητες, τις αξίες και τα οράματα που θα τους επιτρέψουν να αντιμετωπίσουν τα σύγχρονα προβλήματα και να οικοδομήσουν την αειφορία.

Στο πλαίσιο αυτό η περιβαλλοντική εκπαίδευση απευθύνεται σε άτομα και κοινωνικές ομάδες κάθε ηλικίας και αφορά όχι στην κατάρτιση ειδικών περιβαλλοντολόγων και οικολόγων αλλά στη διαμόρφωση ελεύθερων και υπεύθυνων πολιτών που συμμετέχουν ενεργά στα κοινωνικά δρώμενα. Ως εκ τούτου είναι μια εκπαίδευση με διαρκή χαρακτήρα, αφού αποτελεί μια διαδικασία που αρχίζει από το προσχολικό επίπεδο και συνεχίζεται σε όλη τη διάρκεια της ζωής κάθε ανθρώπου μέσα από τη σχολική και εξωσχολική εκπαίδευση. Όσον αφορά στο παιδαγωγικό της πλαίσιο υιοθετεί αρχές που κινητοποιούν απόψεις και μεθόδους, όπως κατάργηση των μονοδιάστατων προσεγγίσεων και διεπιστημονικές δραστηριότητες, ενεργές διδακτικές και συμμετοχή των εκπαιδευόμενων στη διαδικασία της μάθησης, εκπαίδευση για λύση συγκεκριμένων προβλημάτων, διαφορετικές σχέσεις εκπαιδευτή εκπαιδευόμενου, άνοιγμα του σχολείου στη ζωή, κλπ.

Η σημασία της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης ως σημαντικού παράγοντα στην οικοδόμηση ενός κοινού μέλλοντος, βιώσιμου οικολογικά και δίκαιου κοινωνικά, έχει αναγνωριστεί από τη Διεθνή Κοινότητα σε διεθνή και περιφερειακά συνέδρια και διασκέψεις και υποστηρίζεται από διεθνείς και περιφερειακούς οργανισμούς, όπως η Unesco, η Ευρωπαϊκή Ένωση, ο ΟΟΣΑ και το Συμβούλιο της Ευρώπης, οι οποίοι διαρθρώνουν και χρηματοδοτούν προγράμματα για την ανάπτυξη της ΠΕ σε πολλές χώρες στον κόσμο. Παράλληλα, οι περιβαλλοντικές οργανώσεις καθώς και κυβερνητικοί και μη κυβερνητικοί οργανισμοί, σύλλογοι, εταιρείες που κινητοποιούνται με οποιοδήποτε τρόπο και ένταση στο χώρο του περιβάλλοντος αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα της ΠΕ και προωθούν την εφαρμογή της. Επίσης, σε πολλές χώρες γίνονται προσπάθειες να εισαχθεί στα προγράμματα σπουδών όλων των βαθμίδων της τυπικής εκπαίδευσης καθώς και στα προγράμματα κατάρτισης.


Ωστόσο η περιβαλλοντική εκπαίδευση στο Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν έχει βρει πραγματικά τη θέση, που οι ανάγκες των καιρών επιβάλλουν. Βασικός περιοριστικός παράγοντας είναι μεταξύ άλλων το γεγονός ότι το ιδεολογικό και παιδαγωγικό της πλαίσιο, συνιστούν δυσπρόσιτες περιοχές για εκπαιδευτικούς και εκπαιδευτές και φέρνουν στην επιφάνεια το σημαντικό πρόβλημα της ανάγκης για σπουδές και κατάρτιση όλων όσων εμπλέκονται ή θα ήθελαν να εμπλακούν στη διδασκαλία, στο σχεδιασμό και την οργάνωση προγραμμάτων και άλλων δραστηριοτήτων .


ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ-ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (κείμενα).doc

Documents

Transcript of ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ-ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (κείμενα).doc