1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΙΟΙ ΗΤΑΝ ΟΙ ΦΟΙΝΙΚΕΣ

ΑρχίζουμεμετοπιοεπίμαχοίσωςζήτημαμετοοποίοέρχονταιαντιμέτωποιόσοιμελετούντηναρχαίαΦοινίκηποιοιήτανλοι-πόνοιlaquoΦοίνικεςraquoΑνκαιμπορείναφαίνεταιέναερώτημασχε-τικάαπλόκαιευθύγιαναδώσουμεμιαεπαρκώςικανοποιητικήαπάντησηθαπρέπειναλάβουμευπόψημαςαρκετέςπερίπλοκεςθεωρίεςκαιμοντέλαΗαλήθειαείναιότιτοσυγκεκριμένοζή-τημαέχειαποδειχτείτόσοαμφιλεγόμενοώστεκάποιοιμελε-τητέςέχουνφτάσεινααμφισβητήσουντηνίδιατηνύπαρξηενόςlaquoφοινικικούraquoπολιτισμού(θέσηπουπροκαλείέκπληξηδεδομέ-νουότιπρόθεσητουπαρόντοςβιβλίουείναινααποτελέσειμιαεισαγωγήσrsquoαυτόνακριβώςτονλαό)1Ίσωςηκαλύτερηεξήγη-σηγιατογεγονόςότιδενυπάρχειεύκοληαπάντησησrsquoένακατάταφαινόμεναευθύερώτημαείναιότιηταυτότητακαιηιστορίατωνlaquoΦοινίκωνraquoορίζοντανγιααιώνεςαπόάλλους(κυρίωςαπότουςΑιγύπτιουςτουςΙσραηλίτεςκαιτουςΈλληνες)

ΗπρώτηεμφάνισηλέξηςπουέστωκαικατάπροσέγγισηναμοιάζειμετονσημερινόόροlaquoΦοίνικαςraquoείναιηαρχαιοελληνική

1 ΓιαπαράδειγμαEvanDongenlaquoldquoPhoeniciardquonaminganddefiningare-gioninSyria-PalestineraquoστοRRollingerκά(επιμ)Interkulturalitaumltin der Alten Welt Vorderasien Hellas Aumlgyptenund die vielfaumlltigen Ebenen des Kontakts ΒησμπάντενHarrassowitz2010τόμ34σ471ndash488

Χα

ρτ

ησ

3 Κ

υριό

τερε

ς φο

ινικ

ικές

απο

ικίε

ς κα

ι εγκ

ατασ

τάσε

ις σ

τη ν

ότια

Ιβη

ρική

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

2

ΦοινίκηστηνΙλιάδα(γραμμένηστατέλητου8ουήστιςαρχέςτου7ουπΧαιώνα)ΟδημιουργόςτουποιήματοςοΌμηροςδενχρησιμοποιείτοόνομαΦοίνιξωςδηλωτικότηςεθνότηταςόπωςίσωςθαπερίμενεκανείςαλλάωςόροπουδηλώνειεκεί-νους που κατάγονταν από κάποια παράκτια πόλη της Συρο-παλαιστίνης όταν ταξίδευαν μακριά από την πατρίδα τουςΣτουςεπιτάφιουςαγώνεςπροςτιμήντουΠάτροκλουγιαπα-ράδειγμα τοβραβείογια τον νικητήτουαγώναδρόμουήτανέναςπερίτεχνοςασημένιοςλέβηταςπουλεγότανότιτονείχανφτιάξειΣιδώνιοιτεχνίτεςκαιτονείχανμεταφέρειστηνΕλλάδαΦοίνικες (ΙλιάδαΨ743ndash744)Είναι ενδεικτικόότιοι τεχνίτεςπουείχανφτιάξειτονλέβηταορίζονταιμεβάσητηνπόλητουςενώοιάνδρεςπουτον έφερανστηνΕλλάδαδηλώνονταιμετογενικόόνομαlaquoΦοίνικεςraquoΌμοιακαιοΟδυσσέαςότανμεταμ-φιέζεταιγιαναμπορέσειναφύγειαπότονησίτωνΦαιάκωνθυμάταιότιείχεπληρώσεικάποιουςlaquoΦοίνικεςάρχοντεςraquoγιανατονπάνεμέχριτηνΙθάκηοιοποίοιστησυνέχειαεπέστρε-ψανστηνπατρίδατουςτηνlaquoωραιόκτιστηraquoΣιδώνα(Οδύσσεια ν271ndash286)ΤοσυμπέρασμααπόταδύοαυτάχωρίαείναιότιάνθρωποιαπότηΣιδώναμπορούσανναονομαστούνείτεlaquoΦοί-νικεςraquoείτεlaquoΣιδώνιοιraquoανάλογαμετοπλαίσιοστοοποίοτουςσυναντάμε(τοπρώτοχρησιμοποιείταιότανταξιδεύουνστηθά-λασσαήγενικάότανβρίσκονταιμακριάαπότηνπατρίδατουςενώτοδεύτεροότανείναιστηνπατρίδατους)

Το ίδιο ισχύεικαιγιαανθρώπουςαπότιςάλλεςπαράκτιεςπόλεις της Συροπαλαιστίνης για παράδειγμα κάποιος απότηνΤύρο ονομαζόταν laquoΦοίνικαςraquo όταν βρισκότανμακριά καιlaquoΤύριοςraquoότανήτανστηνπατρίδατουΠρόσφατημελέτηγιατηχρήσητουόρουΦοίνιξαπότουςΈλληνεςκαιτουςΡωμαίουςσυγγραφείς έδειξε ότι χρησιμοποιούνταν σχεδόν αποκλειστι-κάγια να δηλώσει τους ανθρώπους από κάποια από τις παρ-άκτιες πόλεις της Συροπαλαιστίνης όταν ταξίδευαν μακριάαπότηνπατρίδατουςκαισπανίωςωςόνομαπουδήλωνετην

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

εθνότητα2Παρότιείχανεπίγνωσητουγεγονότοςότιοιπαρά-κτιεςαυτέςπόλειςείχανσημαντικάδιαφορετικήκουλτούραηκαθεμία και ήταν πολιτικά ανεξάρτητες μεταξύ τους οι Έλ-ληνες και ακολούθως και οι Ρωμαίοι μπορούσαν να δικαιο-λογήσουντηνομαδοποίησηόλωνεκείνωντωνπληθυσμώνυπότηγενικήονομασίαlaquoΦοίνικεςraquoλόγωτηςδιακριτήςσημιτικήςδιαλέκτουπουθεωρούντανότιμιλούσανόλοι (ανκαικαθεμιάαπότιςπόλεις-κράτηείχεελαφρώςδιαφορετικόιδίωμαmdashβλΚεφάλαιο2mdashσrsquo έναν εξωτερικόπαρατηρητήπρέπει όλα ναακούγοντανσχεδόνίδια)ΕνώλοιπόντονόροΦοίνιξτονχρησι-μοποιούσανευρέωςΈλληνεςκαιΡωμαίοισυγγραφείςποτέδεντονχρησιμοποιούσανοιίδιοιοιlaquoΦοίνικεςraquoωςάτομαήομάδεςγιατοναυτοπροσδιορισμότους

ΗάλληονομασίαπουσυνήθωςσυνδέεταιμετουςΦοίνικεςείναιlaquoΧαναναίοιraquoπουόπωςκαιτοΦοίνικεςφαίνεταινατουςδόθηκεαπόάλλουςλαούςπρώτααπότουςΑιγύπτιουςκαιέπει-τααπότουςΙσραηλίτεςΗπιοπρώιμηαναφοράστουςΧανα-ναίουςαπότον18οπΧαιώνασε επιστολήτουβασιλιάτηςπόληςΜάρι(Συρία)σrsquoένανστρατηγότουμαςδίνειαπλώςτηνπληροφορίαότιμιαομάδαανθρώπωντουςοποίουςαποκαλού-σαν Χαναναίους ζούσαν σε μια περιοχή (ή πόλη) γνωστή ωςΡαχισούμΗαναφοράείναιτόσολιτήπουδενμαςδίνειτηδυ-νατότητα να προσδιορίσουμε αν ο όρος χρησιμοποιούντανωςεθνωνύμιοήωςδηλωτικόςμιαςκοινωνικήςήεπαγγελματικήςομάδας Από τον 16ο έως τον 12ο πΧ αιώνα ο όροςΧαναάν χρησιμοποιούντανγιαναδηλώσειμιαμεγάληγεωγραφικήπε-ριοχήτηςΣυροπαλαιστίνηςτηνοποίαήλεγχεηΑίγυπτοςταακριβήόριατηςπεριοχήςαυτήςδενείναιγνωστάπρέπειόμωςναμεταβάλλοντανανάλογαμετιςπολιτικέςκαιστρατιωτικέςτύχεςτηςΑιγύπτουΜολονότιείναιακόμηασαφέςεάνοόρος

2 ΓιαμιασφαιρικήεξέτασητουθέματοςαυτούβλJQuinnIn Search of the Phoenicians ΠρίνστονΝιουΤζέρσυPrincetonUniversityPress2017

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

4

αφορούσε κάποια επίσημη αιγυπτιακή επαρχία ή διοικητικήπεριφέρειαδενχωράαμφιβολίαότιείχεκαιπολιτικέςσυνδη-λώσειςόπωςμαρτυρείηχρήσητουστιςΕπιστολέςτηςΑμάρ-ναΚαιγιαναγίνουνταπράγματαακόμηπιοπερίπλοκαοόροςκατάτηνπερίοδοαυτήχρησιμοποιείταιπεριστασιακάκαιωςκοινωνικόςήεπαγγελματικόςχαρακτηρισμός

Ύστερα από την αποχώρηση της Αιγύπτου από τη Συρο-παλαιστίνηστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκούοιόροιΧαναάν καιΧαναναίοςεξαφανίστηκανεντελώςαπότιςιστορικέςκατα-γραφέςκαιεπανεμφανίστηκανμόνοστοπλαίσιοτηςΠαλαιάςΔιαθήκηςΣτηνΠαλαιάΔιαθήκημετονόροΧαναάνδηλώνε-ταιημεγάληπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνηόπουόλοιοικάτοικοιμιλούσανβορειοδυτικέςσημιτικέςδιαλέκτουςενώΧαναναίος μπορούσε νασημαίνει απλώςlaquoέμποροςraquo3Ηβιβλι-κήΧαναάνανκαιπεριλάμβανετιςφοινικικέςπόλειςδενπε-ριοριζόταν στα παράλια αλλά περιέκλειε ποικίλες φυλές καιέθνη όπως ήταν οιΧετταίοι οιΓεργεσαίοι οιΑμορραίοι οιΧαναναίοιοιΦερεζαίοιοιΕυαίοικαιοιΙεβουσαίοι(μόνοστηνΎστερηΚλασική και στις αρχές της ΕλληνιστικήςΠεριόδουο όρος άρχισε να δηλώνει αποκλειστικά τις πόλεις που τώραονομάζουμεlaquoφοινικικέςraquo)ΕπιπλέονενώκατάτηνΕποχήτουΧαλκούοιόροιΧαναάνκαιΧαναναίοςήτανδηλωτικοίπολιτικήςήκοινωνικήςθέσηςτώρααπέκτησανθεολογικέςήιδεολογικέςσυνδηλώσεις(γιαπαράδειγμαοιΙσραηλίτεςσυχνάκαιμεευ-κολίαονόμαζανΧαναναίουςτουςθρησκευτικάήκοινωνικάlaquoάλ-λουςraquo)Συνεπώς απαιτείταιπροσοχήώστε ναμησυγχέουμετηlaquoΧαναάνraquoτηςΎστερηςΕποχήςτουΧαλκούμετηΧαναάνπουβρίσκουμεστηνΠαλαιάΔιαθήκηδιότιυπάρχουνσημαν-

3 O Tammuz laquoCanaan ndash a land without limitsraquo Ugarit-Forschungen 33 (2001)σ501ndash543NNarsquoAmanlaquoFournotesonthesizeofLateBronzeAge Canaanraquo Bulletin of the American Schools of Oriental Research 313 (1999)σ31ndash37τουίδιουlaquoTheCanaanitesandtheirlandArejoinderraquoUgarit-Forschungen 26(1994)σ397ndash418

5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τικέςδιαφορέςμεταξύτωνδύοΚυρίωςκαθώςτοΧανα ναίος όπωςκαιτοελληνικόΦοίνιξδενήτανούτεδηλωτικότηςεθνό-τηταςούτεενδημικόστιςπόλεις-κράτητηςΣυροπαλαιστίνηςηυπόθεσηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoαυτοπροσδιορίζοντανμετονσυγ-κεκριμένοόρομπορείνααποκλειστεί

Πώς λοιπόν ονόμαζαν οι laquoΦοίνικεςraquo τον εαυτό τους Δενυπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι οι κάτοικοι των πόλεων στιςακτές τηςΣυροπαλαιστίνης θεωρούσανποτέ ότι συνιστούσανπολιτισμική ή πολιτική συλλογικότητα κι επομένως οι πλη-θυσμοίτουςοποίουςάλλοιαποκαλούσανlaquoΦοίνικεςraquoήlaquoΧανα-ναίουςraquo αυτοπροσδιορίζονταν με βάση τους δεσμούς τους μετιςπόλειςήμεομάδεςοικογενειώνΛόγουχάρηεπιγραφικέςπηγέςτηςπεριοχήςαποκαλύπτουνότιοιΦοίνικεςθεωρούσαντιςπόλειςτουςφυσικούςχώρουςπερισσότεροπαράκοινότητεςοπότεοιάνθρωποικανονικάχρησιμοποιούσαντοπωνύμιαπιοπολύπαράεθνωνύμιαγιατοναυτοπροσδιορισμότους (πχοιπολίτεςτηςΣιδώναςσυνήθωςκαταγράφουνότιείναιlaquoαπότηνπόλητηςΣιδώναςraquoαντίνααυτοαποκαλούνταιlaquoΣιδώνιοιraquo)Οσυγκεκριμένοςτρόποςαυτοπροσδιορισμούείναιπολύπιθανόναπροέρχεταιαπότηβασιλικήπρακτικήτηςκυριαρχίαςεπίμιαςπόληςπαράεπίμιαςσυγκεκριμένηςομάδαςήλαού(πχχρησι-μοποιείταιοτίτλοςlaquoΒασιλιάςτηςΒύβλουraquoαντίlaquoΒασιλιάςτωνΒυβλίωνraquo)

ΑκόμησεαντίθεσημετηνΕλλάδαόπουηταυτότηταμεβάση τηνπόλημπορούσε να υπάγεται σε ευρύτερες τοπικέςταυτότητες(λόγουχάρηοιπολίτεςτηςΑθήναςμπορούσαννααυτοπροσδιοριστούνμεβάσητονδήμοτουςτηνπόληήτηνεθνικότηταmdashπχΑχαρνεύςΑθηναίοςΈλληνας)στηΦοι-νίκηδενυπήρχεηαντίληψημιαςκεντρικήςήκοινήςταυτότη-ταςπάνωαπότοεπίπεδοτηςπόλης-κράτουςΩςεκτούτουοιΦοίνικεςαντίνααναπτύξουνοποιαδήποτειδέαεθνικήςταυ-τότηταςδιατήρησαν ισχυρόαίσθημαανεξαρτησίαςκαιατο-μικότηταςκαιαυτότουςέκανεαπρόθυμουςνασυνεργάζονται

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

6

ήναενώνονταιωςμίαπολιτικήοντότηταΤηνανεξαρτησίααυτή περιγράφει με πολύ μεγάλη έμφαση οΗρόδοτος στηνιστορία τωνΠερσικώνΠολέμωνΠαρότι υπογραμμίζει τηνισχύκαιτηνανωτερότητατωνφοινικικώνπολεμικώνπλοίωνεντόςτουπερσικούναυτικούοΗρόδοτοςαναφέρειότικαθε-μιάαπότιςπόλεις-κράτηέστελνεδικότηςαπόσπασμαπλοίωνκαιτονδικότηςδιοικητήΣυνεπώςολεγόμενοςlaquoφοινικικόςστόλοςraquoδενεκπροσωπούσεκάποιοσυλλογικόεγχείρημααλλάμάλλοντοσύνολοτωνξεχωριστώνσυνεισφορώνκάθεπόλης-κράτουςΗαπουσίαεθνικήςταυτότηταςσήμαινεεπίσηςότιοιΦοίνικες απέδιδαν πολύ μεγαλύτερη σημασία στην κατα-γωγήμεαποτέλεσμασυχνάναπαραθέτουνπολλέςγενεέςτηςάμεσηςήευρύτερηςοικογένειάςτουςπροκειμένουναορίσουντηνταυτότητάτους(συνήθωςσεεπιτύμβιεςστήλες)

Έτσιγιανααπαντήσουμεστοερώτημαπουτέθηκεπροη-γουμένωςκαθώςοιΦοίνικεςποτέδενθεώρησανότιμοιράζον-ταν κοινή εθνική ταυτότητα τυπικά αυτοπροσδιορίζονταν μεβάση την πόλη-κράτος της οποίας ήταν πολίτες (πχ laquoΕίμαιάνδραςαπότηΒύβλοraquoήlaquoΕίμαιαπότηνΤύροraquoκαιόχιlaquoΕίμαιΦοίνικαςraquoήlaquoΕίμαιΧαναναίοςraquoγιαταοποίαδενυπάρχουναν-τιστοιχίεςστηφοινικικήγλώσσα)

Φοινικική εθνότητα

ΕάνλοιπόνοιΦοίνικεςαυτοπροσδιορίζοντανμεβάσητουςδε-σμούςτουςμετιςπόλειςκαιοιενλόγωπόλεις-κράτηποτέδενκατόρθωσαναλλάούτεκαιεπιδίωξαννααποκτήσουνπολιτικήενότητα τότε γιατί τους μελετάμε ως ενιαίο αντικείμενο Ηαπάντησηβρίσκεταιστηνπεποίθησηότιοιπολίτεςαυτώντωνπόλεων-κρατώνείχανεθνοτικέςομοιότητεςΗεθνότηταδημι-ουργείται από την απόδοση εμφανώνπολιτισμικών χαρακτη-ριστικώνσεμιασυγκεκριμένηομάδακαιμπορείναπροκύψειως αποτέλεσμα αυτοπροσδιορισμού είτε προσδιορισμού από

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

άλλουςΣταπολιτισμικάαυτάχαρακτηριστικάσυγκαταλέγον-ταιηγλώσσα(γραπτήκαιπροφορική)τατελετουργικάήθηοιταφικέςπρακτικέςταφυσικάχαρακτηριστικάοιδιατροφικέςπροτιμήσειςκαισυνήθειεςκαθώςκαιδιάφορεςόψειςτουυλι-κού πολιτισμού όπως κατασκευαστικές τεχνικές αρχιτεκτο-νικές μορφές καλλιτεχνικές παραδόσεις και ενδυματολογικέςπροτιμήσεις4Είναιπροφανές ότι οιΈλληνες οιΡωμαίοι καιοι Ισραηλίτες συγγραφείς τηςΠαλαιάς Διαθήκης θεωρούσανότιοιπόλεις-κράτημεταξύτηςΑκκό(Άκρα)καιτηςΑρουάντ(Άραδος)μοιράζοντανορισμένααπόταπαραπάνωπολιτισμι-κάχαρακτηριστικά(ανκαισυχνάδενείναισαφέςποιαακριβώςήταναυτά)Ησυγκεκριμένηοπτικήεπηρέασεβαθιάτουςμελε-τητέςτόσοπουτο1646οΣαμυέλΜποσάρ(ΓάλλοςμελετητήςτηςΒίβλου)υιοθέτησεπλήρωςτηνιδέαότιοιφοινικικέςπόλειςμοιράζοντανμιακοινήεθνότηταmdashσυμπέρασμαπουεξηγείταιευθέωςαπότογεγονόςότιοΜποσάρστηρίχτηκεμόνοστακλα-σικάκαιταβιβλικάκείμεναγιανασυνθέσειτηνιστορίατου

Το έργο του Μποσάρ δεν ήταν το πρώτο που βασίστηκεαποκλειστικά στις εν λόγω πηγές οπωσδήποτε όμως ήτανεκείνο που άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή Έτσι όταν σταμέσα του 19ου αιώνα έγιναν του συρμού οι γλωσσολογικέςαρχαιολογικές ιστορικέςκαιανθρωπολογικέςέρευνεςγιατηΣυροπαλαιστίνηκαιτηΒόρειαΑφρικήείχανήδηπροηγηθείαρκετοίαιώνεςακαδημαϊκώνμελετώναφιερωμένωνστηlaquoΦοι-νίκηraquoκαιστουςlaquoΦοίνικεςraquoΩςεκτούτουκαιπαράτογεγο-νόςότιχρησιμοποιούσαννέαεπαναστατικάμοντέλαμεθόδουςκαι θεωρίες οι ακαδημαϊκές εργασίες που εκπονήθηκαν τηνεποχήαυτή θεμελιώθηκαν σε εδραιωμένες και καθιερωμένες

4 IFinkelsteinlaquoPotsandpeoplerevisedEthnicboundariesintheIronAgeIraquoστοNASilbermanampDBSmalls(επιμ)The Archaeology of Israel Constructing the Past Interpreting the Present Σέφιλντ Sheffield Aca-demicPress1997σ216ndash237

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

8

από πολύ καιρό λόγιες παραδόσεις και έτσιως επί το πλεί-στονπροσπαθούσανναεπαληθεύσουνπαράνααμφισβητήσουνπροϋπάρχουσες απόψεις σχετικά με τον χαρακτήρα και τηνεθνότητατωνlaquoΦοινίκωνraquoΚατάσυνέπειαοιπερισσότεροιλό-γιοιτου19ουαιώναπρόθυμααποδέχτηκανότιοιlaquoΦοίνικεςraquoμοιράζοντανκοινήεθνότητακαιαυτόδικαιολογούσετημελέ-τητωνδιαφόρωνlaquoφοινικικώνraquoπόλεωνμετρόποσυνδυαστικόμεταξύτους

Μόλις τη δεκαετία του1980 οι μελετητές άρχισαν ναανα-ρωτιούνται σεποιον βαθμό ίσχυε τοπαραπάνωσυμπέρασμαΤο 1983 ο Βόλφγκανγκ Ρέλλιχ έθιξε την ασάφεια του όρουlaquoΦοίνικαςraquoκαιδιερωτήθηκεεάνήτανορθόναχρησιμοποιείταιπροκειμένουναδηλώσειμιαυποθετικήεθνοτικήομάδα5Επρό-κειτογιαάποψητηνοποίαυποστήριξεκαιοκαταξιωμένοςΙτα-λόςαρχαιολόγοςΣαμπατίνοΜοσκάτιοοποίοςκατέληξεστοσυμπέρασμαότι λόγωτηςαπουσίαςαναγνωρισμένης επικρά-τειαςγλωσσικήςομοιογένειαςκαικοινώνιστορικώνκαιπολι-τισμικώνπαραδόσεων οιΦοίνικες δενμπορούν να θεωρηθούνεθνοτικήομάδα6ΎστερααπότιςεργασίεςτωνΡέλλιχκαιΜο-σκάτιπλέονέχειγίνεισύνηθεςνααναγνωρίζονταιοιδεσμοίπουσυνέδεαντουςΦοίνικεςμετηνπόλητουςενώεπισημαίνονταιμεέμφασηαρκετάσυνυπάρχονταπολιτισμικάχαρακτηριστικάταοποίαδιέκριναντονπολιτισμότουςαπόεκείνοντωνγειτονι-κώντουςλαών(ανκαιθαπρέπεινασημειώσουμεότιτακοινάαυτάπολιτισμικάχαρακτηριστικάδενσυνιστούναπόδειξηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoθεωρούσανποτέοι ίδιοι πως είχανκοινή εθνικήκαταγωγή)Σταπρόσφαταχρόνιαωστόσοακόμηκαιηιδέατων κοινών πολιτισμικών γνωρισμάτων αμφισβητήθηκε κα-θώς πολλά από τα υποτιθέμενα laquoφοινικικάraquo χαρακτηριστικά

5 WRoumllliglaquoOntheoriginsofthePhoeniciansraquoBerytus 31(1983)σ79ndash936 SMoscati laquoWho were the Phoeniciansraquo στο SMoscati (επιμ)The

Phoenicians ΛονδίνοIBTauris2001σ17ndash19

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αποδείχτηκεότιπεριορίζοντανσεμίαήδύοπόλεις-κράτηείτεήτανκοινάμεάλλεςομάδεςήάλλουςλαούς(γιαπαράδειγματαλεγόμεναlaquoφοινικικάraquoδίχρωμααγγείαείναιπλέονγνωστόότικατασκευάζοντανσεπόλειςκατάμήκοςόλωντωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςτόσοστηΦοινίκηόσοκαιστηνΠαλαιστίνηόπωςκαιστηνΚύπρο)

ΆραπούκαταλήγουμεΣτοανάχείραςβιβλίοοόροςlaquoφοι-νικικόςraquoθαχρησιμοποιείταιωςσύντομοςτρόποςγιαναδηλώ-νεταιένασυγκεκριμένοσύνολοπόλεων-κρατώντηςΣυροπαλαι-στίνηςπουσυνδέοντανλόγωτηςγεωγραφικήςτουςθέσηςείχανκοινόενδιαφέρονγιατηναυσιπλοΐακαιτοθαλάσσιοεμπόριοκαιμοιράζοντανορισμένακοινάπολιτισμικάχαρακτηριστικάΘαχρησιμοποιείταιμεφειδώκαιμόνοστιςπεριπτώσειςεκεί-νεςόπουκρίνεταικατάλληλοναμιλάμεμεγενικούςόρουςπαράναπροσδιορίζουμεμιασυγκεκριμένηπόληήμιαομάδαπόλεωνΕπιπρόσθεταοόροςlaquoΦοινίκηraquoθαχρησιμοποιείταιγιαναδη-λώνεταιησυνολικήπεριοχήπουελέγχεταιήδιοικείταιαπότιςδιάφορεςlaquoφοινικικέςraquoπόλεις-κράτη

Ορίζον τας τη Φοινίκη

ΥπάρχειμιαγενικήσυναίνεσηόσοναφοράτακατάπροσέγγισηγεωγραφικάόριατηςφοινικικήςκοιτίδαςτόσοστιςκλασικέςπηγέςόσοκαιστιςσύγχρονεςιστορίεςτηςΦοινίκηςΕίναιεπο-μένωςευρέωςαποδεκτόότιηφοινικικήκοιτίδα(δηλαδήτοέδα-φοςόπουπρωτοδημιουργήθηκανήξεχώρισανωςοντότητεςοιφοινικικέςπόλεις)αντιστοιχούσεχοντρικάστηστενήπαράκτιαλωρίδαπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλδιέρχεταιτονΛί-βανοκαιφτάνειμέχριτηνότιαΣυρίαΕπρόκειτογιαμιαπεριο-χήστριμωγμένηανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαιτημε-γαλοπρεπήΟροσειράτουΛιβάνουσταανατολικάθέσηηοποίαπεριόριζετιςευκαιρίεςγιαπολιτιστικήκαιπολιτικήεπέκτασηκαιυπήρξεκαθοριστικήγιατηστροφήτωνκατοίκωνπροςτη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

10

θάλασσα(βλΧάρτη1σxxviindashxxix)Παρότιοιμελετητέςσυμ-φωνούνγενικάόσοναφοράταβορειότεραόριατηςΦοινίκης(μετους περισσότερους να θεωρούν βορειότερο άκρο την ΆραδονησίπουβρίσκεταιπολύκοντάστιςακτέςτηςδυτικήςΣυρίας)υπάρχειμιαμικρήαπόκλισηαπόψεωναναφορικάμετονορισμότωννότιωνσυνόρωντηςπεριοχής(έχουνπροταθείηΤύροςστοννότιοΛίβανοηΑκκόκαιτοόροςΚάρμηλοςστοβόρειοΙσραήλακόμηκαιηΑσκελόνκοντάσταβόρειασύνορατηςΛωρίδαςτηςΓάζας)ΟιαντικρουόμενεςαυτέςαπόψειςπροκύπτουναπότηδιαφορετικήσημασίαπουαποδίδεικαθέναςστακειμενικάκαιστααρχαιολογικάτεκμήριαΕκείνοιπουυποστηρίζουντιςπιονότιεςτοποθεσίεςδέχονταιγενικάτηγνώμητωνκλασικώνσυγγραφέωνότιδηλαδήοιΦοίνικεςκατείχανσχεδόντοσύνο-λοτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςΑντίθεταόσοιτάσσονταιυπέρενόςπιοβόρειουσυνόρουαποδίδουνπολύμεγαλύτεροβά-ροςστααρχαιολογικάτεκμήριαπουυποδεικνύουνότιοιπόλειςμεκυρίαρχαlaquoφοινικικόraquoυλικόπολιτισμόβρίσκοντανωςεπίτοπλείστονβόρειατηςΑκκό

Στηνπαρούσαμελέτηπροκειμένουνααποφύγουμετησύγ-χυσηήτηδιαμάχηθαυιοθετήσουμετηθέσηότιηφοινικικήκοιτίδα περιλάμβανε ένα στενό παράκτιο τμήμα κατά μήκοςτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςαπότηνΑκκόστοννότομέ-χριτηνΆραδοστονβορράΑνκαιαποδεχόμαστεότιηέκτα-σητωνσυγκεκριμένωνσυνόρωνμπορείνααυξομειώνεται(γιαπαράδειγμαηΤύροςσυστηματικά επιχειρούσε να επεκτείνειπροςτοννότοτησφαίραεπιρροήςτης)θεωρούμεότιοπυρήναςτηςφοινικικήςκοιτίδαςβρίσκεταισταεδάφημεταξύτηςΑκκόκαιτηςΑράδουΤοβιβλίολοιπόνθαεπικεντρωθείπρωτίστωςστιςπόλειςΑρουάντ(ήΆραδο)Βηρυτό(ήΜπαϊρούτ)Βύβλο(ήΤζεμπάιλΤζεμπέιλΤζουμπάιλΓεβάλ)ΣάραπταΣιδώ-να (ήΣάυντα) καιΤύροΑντίθετα με προηγούμενες μελέτεςπουείχαντηντάσηνακάνουνμιααυθαίρετηδιάκρισηανάμεσαστουςκατοίκουςτηςπεριοχήςαυτήςπρινκαιμετάτο1200πΧ

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(οιπρώτοιήτανγνωστοίωςlaquoΧαναναίοιraquo ενώοιδεύτεροιωςlaquoΦοίνικεςraquo)τοβιβλίοαναφέρεταιστουςκατοίκουςτωνπαρα-πάνωπόλεωνσυνολικάωςlaquoΦοίνικεςraquoΤηναπόφασηαυτήτηνπήραμεγιαδύολόγουςπρώτονβοηθάνααποφύγουμεάσκοπη

γεωγραφική ορολογίαΟι ιστορικοίχρησιμοποιούνμιαασαφήορολογίαγια ναπεριγράψουν διαφορετικές περιοχές της αρχαίας ΕγγύςΑνατολήςΟιόροιπουαπαντούνσυχνότεραείναιοιεξής

Συροπαλαιστίνηγεωγραφικόςόροςπουδηλώνειμιαμε-γάληπεριοχήτηςΜέσηςΑνατολήςηοποίαπεριλαμβάνειτοΙσραήλτονΛίβανοτμήματατηςΣυρίαςκαιτηδυτι-κήΙορδανίαΟρίζεταιαπότηνΟροσειράτουΤαύρουσταβόρειαταόρητουΖάγρουσταανατολικάτηΧερσόνησοτουΣινάστοννότοκαιτηΜεσόγειοΘάλασσασταδυτικά

Χαναάν (ή Καναάν)περιοχήπουπεριλαμβάνειταεδάφημεταξύτουποταμούΙορδάνηκαιτηςΜεσογείουκαθώςκαιμεγάλομέροςτουσημερινούΛιβάνουτοΙσραήλτηνΠαλαιστίνητηνΙορδανίακαιτμήματατηςδυτικήςΣυ-ρίας(στοκείμενοτηςΒίβλουτοόνομααναφερότανστηνπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνη)

Φοινίκηαπότο1200πΧσυνηθιζότανναδιακρίνονταιοικάτοικοιτηςΧαναάναπόεκείνουςπουζούσανβαθύτεραστηνενδοχώραΣυνεπώςαπότηνεποχήαυτήτοστενόπαράκτιοκομμάτιπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλμέσωτουΛιβάνουώςτηΣυρίαγίνεταιγνωστόωςΦοι-νίκη

Μεσοποταμίαονομασίατηςπεριοχήςτουποτάμιουσυ-στήματοςΤίγρηndashΕυφράτηπουχοντρικάαντιστοιχείστοσημερινό Ιράκ το Κουβέιτ το βορειοανατολικό τμήματηςΣυρίας και τιςπεριοχές της νοτιοανατολικήςΤουρ-κίαςκαιτουνοτιοδυτικούΙράν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

12

σύγχυσηκαιδεύτερονούτεοικειμενικέςαλλάούτεκαιοιαρ-χαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές καικοινωνικέςμεταβολέςπουεπήλθανστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκού υπήρξαν τόσο σημαντικές ώστε να δικαιολογούν μιατέτοιαδιάκριση

ΦΟΙΝΙΚΗ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ

Ταπαλαιοπεριβαλλοντικάστοιχείαπουπροσφέρουνοιπυρήνεςγύρηςκαιηδενδροκλιματολογικήανάλυση(μελέτητωνδακτυ-λίωντωνκορμώντωνδένδρων)υποδεικνύουνότιτοκλίματηςαρχαίαςΦοινίκηςήτανενπολλοίςσυγκρίσιμομετουσύγχρονουΛιβάνουΗθερμοκρασίακαιοικαιρικέςσυνθήκεςτηςπεριοχήςκαθορίζονταιαπότηθέσητηςανάμεσαστηνυποτροπικήξηρα-σίατηςαφρικανικήςηπείρουκαιτηνυποτροπικήυγρασίατηςπεριοχήςτηςΑνατολικήςΜεσογείουΗΦοινίκηθεωρείταιλοι-πόνπωςείχεεύκρατομεσογειακόκλίμαμεχαρακτηριστικότουταμακράθερμάκαλοκαίρια(ΙούνιομεΣεπτέμβριο)στηδιάρ-κειατωνοποίωνδενέβρεχεσχεδόνκαθόλουκαιτουςδροσερούςκαιυγρούςχειμώνες(ΔεκέμβριομεΜάρτιο)κατάτουςοποίουςσημειωνότανπερίπουτο60τωνετήσιωνβροχοπτώσεωντηςπεριοχήςΤοφθινόπωρο(ΟκτώβριομεΝοέμβριο)ήτανμετα-βατική εποχήμεβαθμιαίαπτώσητωνθερμοκρασιώνκαι λί-γεςβροχέςενώτηνάνοιξη(ΑπρίλιομεΜάιο)σταματούσανοιχειμερινέςβροχοπτώσειςκαιάρχιζεηκαλλιεργητικήπερίοδοςΌπωςσυμβαίνεικαισήμεραοιβροχοπτώσειςκυμαίνοντανσεδιαφορετικάύψηαπό έτοςσε έτοςκαι ο υετόςσυχνάσυγκεν-τρωνόταν σε ισχυρές καταιγίδες που προκαλούσαν διάβρωσητου εδάφουςκαιπλημμύρες ιδίωςκατάτουςχειμερινούςμή-νεςΗμέσηθερμοκρασίαστιςπαράκτιεςπεδιάδεςήτανπερί-που27˚C το καλοκαίρι και10˚C τον χειμώναΟ ψυχρότεροςμήναςπρέπειναήτανοΙανουάριοςμεμέσηθερμοκρασίατους7ndash8˚C ενώοθερμότεροςοΑύγουστοςμεμέσηθερμοκρασία

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

2

ΦοινίκηστηνΙλιάδα(γραμμένηστατέλητου8ουήστιςαρχέςτου7ουπΧαιώνα)ΟδημιουργόςτουποιήματοςοΌμηροςδενχρησιμοποιείτοόνομαΦοίνιξωςδηλωτικότηςεθνότηταςόπωςίσωςθαπερίμενεκανείςαλλάωςόροπουδηλώνειεκεί-νους που κατάγονταν από κάποια παράκτια πόλη της Συρο-παλαιστίνης όταν ταξίδευαν μακριά από την πατρίδα τουςΣτουςεπιτάφιουςαγώνεςπροςτιμήντουΠάτροκλουγιαπα-ράδειγμα τοβραβείογια τον νικητήτουαγώναδρόμουήτανέναςπερίτεχνοςασημένιοςλέβηταςπουλεγότανότιτονείχανφτιάξειΣιδώνιοιτεχνίτεςκαιτονείχανμεταφέρειστηνΕλλάδαΦοίνικες (ΙλιάδαΨ743ndash744)Είναι ενδεικτικόότιοι τεχνίτεςπουείχανφτιάξειτονλέβηταορίζονταιμεβάσητηνπόλητουςενώοιάνδρεςπουτον έφερανστηνΕλλάδαδηλώνονταιμετογενικόόνομαlaquoΦοίνικεςraquoΌμοιακαιοΟδυσσέαςότανμεταμ-φιέζεταιγιαναμπορέσειναφύγειαπότονησίτωνΦαιάκωνθυμάταιότιείχεπληρώσεικάποιουςlaquoΦοίνικεςάρχοντεςraquoγιανατονπάνεμέχριτηνΙθάκηοιοποίοιστησυνέχειαεπέστρε-ψανστηνπατρίδατουςτηνlaquoωραιόκτιστηraquoΣιδώνα(Οδύσσεια ν271ndash286)ΤοσυμπέρασμααπόταδύοαυτάχωρίαείναιότιάνθρωποιαπότηΣιδώναμπορούσανναονομαστούνείτεlaquoΦοί-νικεςraquoείτεlaquoΣιδώνιοιraquoανάλογαμετοπλαίσιοστοοποίοτουςσυναντάμε(τοπρώτοχρησιμοποιείταιότανταξιδεύουνστηθά-λασσαήγενικάότανβρίσκονταιμακριάαπότηνπατρίδατουςενώτοδεύτεροότανείναιστηνπατρίδατους)

Το ίδιο ισχύεικαιγιαανθρώπουςαπότιςάλλεςπαράκτιεςπόλεις της Συροπαλαιστίνης για παράδειγμα κάποιος απότηνΤύρο ονομαζόταν laquoΦοίνικαςraquo όταν βρισκότανμακριά καιlaquoΤύριοςraquoότανήτανστηνπατρίδατουΠρόσφατημελέτηγιατηχρήσητουόρουΦοίνιξαπότουςΈλληνεςκαιτουςΡωμαίουςσυγγραφείς έδειξε ότι χρησιμοποιούνταν σχεδόν αποκλειστι-κάγια να δηλώσει τους ανθρώπους από κάποια από τις παρ-άκτιες πόλεις της Συροπαλαιστίνης όταν ταξίδευαν μακριάαπότηνπατρίδατουςκαισπανίωςωςόνομαπουδήλωνετην

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

εθνότητα2Παρότιείχανεπίγνωσητουγεγονότοςότιοιπαρά-κτιεςαυτέςπόλειςείχανσημαντικάδιαφορετικήκουλτούραηκαθεμία και ήταν πολιτικά ανεξάρτητες μεταξύ τους οι Έλ-ληνες και ακολούθως και οι Ρωμαίοι μπορούσαν να δικαιο-λογήσουντηνομαδοποίησηόλωνεκείνωντωνπληθυσμώνυπότηγενικήονομασίαlaquoΦοίνικεςraquoλόγωτηςδιακριτήςσημιτικήςδιαλέκτουπουθεωρούντανότιμιλούσανόλοι (ανκαικαθεμιάαπότιςπόλεις-κράτηείχεελαφρώςδιαφορετικόιδίωμαmdashβλΚεφάλαιο2mdashσrsquo έναν εξωτερικόπαρατηρητήπρέπει όλα ναακούγοντανσχεδόνίδια)ΕνώλοιπόντονόροΦοίνιξτονχρησι-μοποιούσανευρέωςΈλληνεςκαιΡωμαίοισυγγραφείςποτέδεντονχρησιμοποιούσανοιίδιοιοιlaquoΦοίνικεςraquoωςάτομαήομάδεςγιατοναυτοπροσδιορισμότους

ΗάλληονομασίαπουσυνήθωςσυνδέεταιμετουςΦοίνικεςείναιlaquoΧαναναίοιraquoπουόπωςκαιτοΦοίνικεςφαίνεταινατουςδόθηκεαπόάλλουςλαούςπρώτααπότουςΑιγύπτιουςκαιέπει-τααπότουςΙσραηλίτεςΗπιοπρώιμηαναφοράστουςΧανα-ναίουςαπότον18οπΧαιώνασε επιστολήτουβασιλιάτηςπόληςΜάρι(Συρία)σrsquoένανστρατηγότουμαςδίνειαπλώςτηνπληροφορίαότιμιαομάδαανθρώπωντουςοποίουςαποκαλού-σαν Χαναναίους ζούσαν σε μια περιοχή (ή πόλη) γνωστή ωςΡαχισούμΗαναφοράείναιτόσολιτήπουδενμαςδίνειτηδυ-νατότητα να προσδιορίσουμε αν ο όρος χρησιμοποιούντανωςεθνωνύμιοήωςδηλωτικόςμιαςκοινωνικήςήεπαγγελματικήςομάδας Από τον 16ο έως τον 12ο πΧ αιώνα ο όροςΧαναάν χρησιμοποιούντανγιαναδηλώσειμιαμεγάληγεωγραφικήπε-ριοχήτηςΣυροπαλαιστίνηςτηνοποίαήλεγχεηΑίγυπτοςταακριβήόριατηςπεριοχήςαυτήςδενείναιγνωστάπρέπειόμωςναμεταβάλλοντανανάλογαμετιςπολιτικέςκαιστρατιωτικέςτύχεςτηςΑιγύπτουΜολονότιείναιακόμηασαφέςεάνοόρος

2 ΓιαμιασφαιρικήεξέτασητουθέματοςαυτούβλJQuinnIn Search of the Phoenicians ΠρίνστονΝιουΤζέρσυPrincetonUniversityPress2017

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

4

αφορούσε κάποια επίσημη αιγυπτιακή επαρχία ή διοικητικήπεριφέρειαδενχωράαμφιβολίαότιείχεκαιπολιτικέςσυνδη-λώσειςόπωςμαρτυρείηχρήσητουστιςΕπιστολέςτηςΑμάρ-ναΚαιγιαναγίνουνταπράγματαακόμηπιοπερίπλοκαοόροςκατάτηνπερίοδοαυτήχρησιμοποιείταιπεριστασιακάκαιωςκοινωνικόςήεπαγγελματικόςχαρακτηρισμός

Ύστερα από την αποχώρηση της Αιγύπτου από τη Συρο-παλαιστίνηστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκούοιόροιΧαναάν καιΧαναναίοςεξαφανίστηκανεντελώςαπότιςιστορικέςκατα-γραφέςκαιεπανεμφανίστηκανμόνοστοπλαίσιοτηςΠαλαιάςΔιαθήκηςΣτηνΠαλαιάΔιαθήκημετονόροΧαναάνδηλώνε-ταιημεγάληπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνηόπουόλοιοικάτοικοιμιλούσανβορειοδυτικέςσημιτικέςδιαλέκτουςενώΧαναναίος μπορούσε νασημαίνει απλώςlaquoέμποροςraquo3Ηβιβλι-κήΧαναάνανκαιπεριλάμβανετιςφοινικικέςπόλειςδενπε-ριοριζόταν στα παράλια αλλά περιέκλειε ποικίλες φυλές καιέθνη όπως ήταν οιΧετταίοι οιΓεργεσαίοι οιΑμορραίοι οιΧαναναίοιοιΦερεζαίοιοιΕυαίοικαιοιΙεβουσαίοι(μόνοστηνΎστερηΚλασική και στις αρχές της ΕλληνιστικήςΠεριόδουο όρος άρχισε να δηλώνει αποκλειστικά τις πόλεις που τώραονομάζουμεlaquoφοινικικέςraquo)ΕπιπλέονενώκατάτηνΕποχήτουΧαλκούοιόροιΧαναάνκαιΧαναναίοςήτανδηλωτικοίπολιτικήςήκοινωνικήςθέσηςτώρααπέκτησανθεολογικέςήιδεολογικέςσυνδηλώσεις(γιαπαράδειγμαοιΙσραηλίτεςσυχνάκαιμεευ-κολίαονόμαζανΧαναναίουςτουςθρησκευτικάήκοινωνικάlaquoάλ-λουςraquo)Συνεπώς απαιτείταιπροσοχήώστε ναμησυγχέουμετηlaquoΧαναάνraquoτηςΎστερηςΕποχήςτουΧαλκούμετηΧαναάνπουβρίσκουμεστηνΠαλαιάΔιαθήκηδιότιυπάρχουνσημαν-

3 O Tammuz laquoCanaan ndash a land without limitsraquo Ugarit-Forschungen 33 (2001)σ501ndash543NNarsquoAmanlaquoFournotesonthesizeofLateBronzeAge Canaanraquo Bulletin of the American Schools of Oriental Research 313 (1999)σ31ndash37τουίδιουlaquoTheCanaanitesandtheirlandArejoinderraquoUgarit-Forschungen 26(1994)σ397ndash418

5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τικέςδιαφορέςμεταξύτωνδύοΚυρίωςκαθώςτοΧανα ναίος όπωςκαιτοελληνικόΦοίνιξδενήτανούτεδηλωτικότηςεθνό-τηταςούτεενδημικόστιςπόλεις-κράτητηςΣυροπαλαιστίνηςηυπόθεσηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoαυτοπροσδιορίζοντανμετονσυγ-κεκριμένοόρομπορείνααποκλειστεί

Πώς λοιπόν ονόμαζαν οι laquoΦοίνικεςraquo τον εαυτό τους Δενυπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι οι κάτοικοι των πόλεων στιςακτές τηςΣυροπαλαιστίνης θεωρούσανποτέ ότι συνιστούσανπολιτισμική ή πολιτική συλλογικότητα κι επομένως οι πλη-θυσμοίτουςοποίουςάλλοιαποκαλούσανlaquoΦοίνικεςraquoήlaquoΧανα-ναίουςraquo αυτοπροσδιορίζονταν με βάση τους δεσμούς τους μετιςπόλειςήμεομάδεςοικογενειώνΛόγουχάρηεπιγραφικέςπηγέςτηςπεριοχήςαποκαλύπτουνότιοιΦοίνικεςθεωρούσαντιςπόλειςτουςφυσικούςχώρουςπερισσότεροπαράκοινότητεςοπότεοιάνθρωποικανονικάχρησιμοποιούσαντοπωνύμιαπιοπολύπαράεθνωνύμιαγιατοναυτοπροσδιορισμότους (πχοιπολίτεςτηςΣιδώναςσυνήθωςκαταγράφουνότιείναιlaquoαπότηνπόλητηςΣιδώναςraquoαντίνααυτοαποκαλούνταιlaquoΣιδώνιοιraquo)Οσυγκεκριμένοςτρόποςαυτοπροσδιορισμούείναιπολύπιθανόναπροέρχεταιαπότηβασιλικήπρακτικήτηςκυριαρχίαςεπίμιαςπόληςπαράεπίμιαςσυγκεκριμένηςομάδαςήλαού(πχχρησι-μοποιείταιοτίτλοςlaquoΒασιλιάςτηςΒύβλουraquoαντίlaquoΒασιλιάςτωνΒυβλίωνraquo)

ΑκόμησεαντίθεσημετηνΕλλάδαόπουηταυτότηταμεβάση τηνπόλημπορούσε να υπάγεται σε ευρύτερες τοπικέςταυτότητες(λόγουχάρηοιπολίτεςτηςΑθήναςμπορούσαννααυτοπροσδιοριστούνμεβάσητονδήμοτουςτηνπόληήτηνεθνικότηταmdashπχΑχαρνεύςΑθηναίοςΈλληνας)στηΦοι-νίκηδενυπήρχεηαντίληψημιαςκεντρικήςήκοινήςταυτότη-ταςπάνωαπότοεπίπεδοτηςπόλης-κράτουςΩςεκτούτουοιΦοίνικεςαντίνααναπτύξουνοποιαδήποτειδέαεθνικήςταυ-τότηταςδιατήρησαν ισχυρόαίσθημαανεξαρτησίαςκαιατο-μικότηταςκαιαυτότουςέκανεαπρόθυμουςνασυνεργάζονται

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

6

ήναενώνονταιωςμίαπολιτικήοντότηταΤηνανεξαρτησίααυτή περιγράφει με πολύ μεγάλη έμφαση οΗρόδοτος στηνιστορία τωνΠερσικώνΠολέμωνΠαρότι υπογραμμίζει τηνισχύκαιτηνανωτερότητατωνφοινικικώνπολεμικώνπλοίωνεντόςτουπερσικούναυτικούοΗρόδοτοςαναφέρειότικαθε-μιάαπότιςπόλεις-κράτηέστελνεδικότηςαπόσπασμαπλοίωνκαιτονδικότηςδιοικητήΣυνεπώςολεγόμενοςlaquoφοινικικόςστόλοςraquoδενεκπροσωπούσεκάποιοσυλλογικόεγχείρημααλλάμάλλοντοσύνολοτωνξεχωριστώνσυνεισφορώνκάθεπόλης-κράτουςΗαπουσίαεθνικήςταυτότηταςσήμαινεεπίσηςότιοιΦοίνικες απέδιδαν πολύ μεγαλύτερη σημασία στην κατα-γωγήμεαποτέλεσμασυχνάναπαραθέτουνπολλέςγενεέςτηςάμεσηςήευρύτερηςοικογένειάςτουςπροκειμένουναορίσουντηνταυτότητάτους(συνήθωςσεεπιτύμβιεςστήλες)

Έτσιγιανααπαντήσουμεστοερώτημαπουτέθηκεπροη-γουμένωςκαθώςοιΦοίνικεςποτέδενθεώρησανότιμοιράζον-ταν κοινή εθνική ταυτότητα τυπικά αυτοπροσδιορίζονταν μεβάση την πόλη-κράτος της οποίας ήταν πολίτες (πχ laquoΕίμαιάνδραςαπότηΒύβλοraquoήlaquoΕίμαιαπότηνΤύροraquoκαιόχιlaquoΕίμαιΦοίνικαςraquoήlaquoΕίμαιΧαναναίοςraquoγιαταοποίαδενυπάρχουναν-τιστοιχίεςστηφοινικικήγλώσσα)

Φοινικική εθνότητα

ΕάνλοιπόνοιΦοίνικεςαυτοπροσδιορίζοντανμεβάσητουςδε-σμούςτουςμετιςπόλειςκαιοιενλόγωπόλεις-κράτηποτέδενκατόρθωσαναλλάούτεκαιεπιδίωξαννααποκτήσουνπολιτικήενότητα τότε γιατί τους μελετάμε ως ενιαίο αντικείμενο Ηαπάντησηβρίσκεταιστηνπεποίθησηότιοιπολίτεςαυτώντωνπόλεων-κρατώνείχανεθνοτικέςομοιότητεςΗεθνότηταδημι-ουργείται από την απόδοση εμφανώνπολιτισμικών χαρακτη-ριστικώνσεμιασυγκεκριμένηομάδακαιμπορείναπροκύψειως αποτέλεσμα αυτοπροσδιορισμού είτε προσδιορισμού από

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

άλλουςΣταπολιτισμικάαυτάχαρακτηριστικάσυγκαταλέγον-ταιηγλώσσα(γραπτήκαιπροφορική)τατελετουργικάήθηοιταφικέςπρακτικέςταφυσικάχαρακτηριστικάοιδιατροφικέςπροτιμήσειςκαισυνήθειεςκαθώςκαιδιάφορεςόψειςτουυλι-κού πολιτισμού όπως κατασκευαστικές τεχνικές αρχιτεκτο-νικές μορφές καλλιτεχνικές παραδόσεις και ενδυματολογικέςπροτιμήσεις4Είναιπροφανές ότι οιΈλληνες οιΡωμαίοι καιοι Ισραηλίτες συγγραφείς τηςΠαλαιάς Διαθήκης θεωρούσανότιοιπόλεις-κράτημεταξύτηςΑκκό(Άκρα)καιτηςΑρουάντ(Άραδος)μοιράζοντανορισμένααπόταπαραπάνωπολιτισμι-κάχαρακτηριστικά(ανκαισυχνάδενείναισαφέςποιαακριβώςήταναυτά)Ησυγκεκριμένηοπτικήεπηρέασεβαθιάτουςμελε-τητέςτόσοπουτο1646οΣαμυέλΜποσάρ(ΓάλλοςμελετητήςτηςΒίβλου)υιοθέτησεπλήρωςτηνιδέαότιοιφοινικικέςπόλειςμοιράζοντανμιακοινήεθνότηταmdashσυμπέρασμαπουεξηγείταιευθέωςαπότογεγονόςότιοΜποσάρστηρίχτηκεμόνοστακλα-σικάκαιταβιβλικάκείμεναγιανασυνθέσειτηνιστορίατου

Το έργο του Μποσάρ δεν ήταν το πρώτο που βασίστηκεαποκλειστικά στις εν λόγω πηγές οπωσδήποτε όμως ήτανεκείνο που άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή Έτσι όταν σταμέσα του 19ου αιώνα έγιναν του συρμού οι γλωσσολογικέςαρχαιολογικές ιστορικέςκαιανθρωπολογικέςέρευνεςγιατηΣυροπαλαιστίνηκαιτηΒόρειαΑφρικήείχανήδηπροηγηθείαρκετοίαιώνεςακαδημαϊκώνμελετώναφιερωμένωνστηlaquoΦοι-νίκηraquoκαιστουςlaquoΦοίνικεςraquoΩςεκτούτουκαιπαράτογεγο-νόςότιχρησιμοποιούσαννέαεπαναστατικάμοντέλαμεθόδουςκαι θεωρίες οι ακαδημαϊκές εργασίες που εκπονήθηκαν τηνεποχήαυτή θεμελιώθηκαν σε εδραιωμένες και καθιερωμένες

4 IFinkelsteinlaquoPotsandpeoplerevisedEthnicboundariesintheIronAgeIraquoστοNASilbermanampDBSmalls(επιμ)The Archaeology of Israel Constructing the Past Interpreting the Present Σέφιλντ Sheffield Aca-demicPress1997σ216ndash237

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

8

από πολύ καιρό λόγιες παραδόσεις και έτσιως επί το πλεί-στονπροσπαθούσανναεπαληθεύσουνπαράνααμφισβητήσουνπροϋπάρχουσες απόψεις σχετικά με τον χαρακτήρα και τηνεθνότητατωνlaquoΦοινίκωνraquoΚατάσυνέπειαοιπερισσότεροιλό-γιοιτου19ουαιώναπρόθυμααποδέχτηκανότιοιlaquoΦοίνικεςraquoμοιράζοντανκοινήεθνότητακαιαυτόδικαιολογούσετημελέ-τητωνδιαφόρωνlaquoφοινικικώνraquoπόλεωνμετρόποσυνδυαστικόμεταξύτους

Μόλις τη δεκαετία του1980 οι μελετητές άρχισαν ναανα-ρωτιούνται σεποιον βαθμό ίσχυε τοπαραπάνωσυμπέρασμαΤο 1983 ο Βόλφγκανγκ Ρέλλιχ έθιξε την ασάφεια του όρουlaquoΦοίνικαςraquoκαιδιερωτήθηκεεάνήτανορθόναχρησιμοποιείταιπροκειμένουναδηλώσειμιαυποθετικήεθνοτικήομάδα5Επρό-κειτογιαάποψητηνοποίαυποστήριξεκαιοκαταξιωμένοςΙτα-λόςαρχαιολόγοςΣαμπατίνοΜοσκάτιοοποίοςκατέληξεστοσυμπέρασμαότι λόγωτηςαπουσίαςαναγνωρισμένης επικρά-τειαςγλωσσικήςομοιογένειαςκαικοινώνιστορικώνκαιπολι-τισμικώνπαραδόσεων οιΦοίνικες δενμπορούν να θεωρηθούνεθνοτικήομάδα6ΎστερααπότιςεργασίεςτωνΡέλλιχκαιΜο-σκάτιπλέονέχειγίνεισύνηθεςνααναγνωρίζονταιοιδεσμοίπουσυνέδεαντουςΦοίνικεςμετηνπόλητουςενώεπισημαίνονταιμεέμφασηαρκετάσυνυπάρχονταπολιτισμικάχαρακτηριστικάταοποίαδιέκριναντονπολιτισμότουςαπόεκείνοντωνγειτονι-κώντουςλαών(ανκαιθαπρέπεινασημειώσουμεότιτακοινάαυτάπολιτισμικάχαρακτηριστικάδενσυνιστούναπόδειξηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoθεωρούσανποτέοι ίδιοι πως είχανκοινή εθνικήκαταγωγή)Σταπρόσφαταχρόνιαωστόσοακόμηκαιηιδέατων κοινών πολιτισμικών γνωρισμάτων αμφισβητήθηκε κα-θώς πολλά από τα υποτιθέμενα laquoφοινικικάraquo χαρακτηριστικά

5 WRoumllliglaquoOntheoriginsofthePhoeniciansraquoBerytus 31(1983)σ79ndash936 SMoscati laquoWho were the Phoeniciansraquo στο SMoscati (επιμ)The

Phoenicians ΛονδίνοIBTauris2001σ17ndash19

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αποδείχτηκεότιπεριορίζοντανσεμίαήδύοπόλεις-κράτηείτεήτανκοινάμεάλλεςομάδεςήάλλουςλαούς(γιαπαράδειγματαλεγόμεναlaquoφοινικικάraquoδίχρωμααγγείαείναιπλέονγνωστόότικατασκευάζοντανσεπόλειςκατάμήκοςόλωντωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςτόσοστηΦοινίκηόσοκαιστηνΠαλαιστίνηόπωςκαιστηνΚύπρο)

ΆραπούκαταλήγουμεΣτοανάχείραςβιβλίοοόροςlaquoφοι-νικικόςraquoθαχρησιμοποιείταιωςσύντομοςτρόποςγιαναδηλώ-νεταιένασυγκεκριμένοσύνολοπόλεων-κρατώντηςΣυροπαλαι-στίνηςπουσυνδέοντανλόγωτηςγεωγραφικήςτουςθέσηςείχανκοινόενδιαφέρονγιατηναυσιπλοΐακαιτοθαλάσσιοεμπόριοκαιμοιράζοντανορισμένακοινάπολιτισμικάχαρακτηριστικάΘαχρησιμοποιείταιμεφειδώκαιμόνοστιςπεριπτώσειςεκεί-νεςόπουκρίνεταικατάλληλοναμιλάμεμεγενικούςόρουςπαράναπροσδιορίζουμεμιασυγκεκριμένηπόληήμιαομάδαπόλεωνΕπιπρόσθεταοόροςlaquoΦοινίκηraquoθαχρησιμοποιείταιγιαναδη-λώνεταιησυνολικήπεριοχήπουελέγχεταιήδιοικείταιαπότιςδιάφορεςlaquoφοινικικέςraquoπόλεις-κράτη

Ορίζον τας τη Φοινίκη

ΥπάρχειμιαγενικήσυναίνεσηόσοναφοράτακατάπροσέγγισηγεωγραφικάόριατηςφοινικικήςκοιτίδαςτόσοστιςκλασικέςπηγέςόσοκαιστιςσύγχρονεςιστορίεςτηςΦοινίκηςΕίναιεπο-μένωςευρέωςαποδεκτόότιηφοινικικήκοιτίδα(δηλαδήτοέδα-φοςόπουπρωτοδημιουργήθηκανήξεχώρισανωςοντότητεςοιφοινικικέςπόλεις)αντιστοιχούσεχοντρικάστηστενήπαράκτιαλωρίδαπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλδιέρχεταιτονΛί-βανοκαιφτάνειμέχριτηνότιαΣυρίαΕπρόκειτογιαμιαπεριο-χήστριμωγμένηανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαιτημε-γαλοπρεπήΟροσειράτουΛιβάνουσταανατολικάθέσηηοποίαπεριόριζετιςευκαιρίεςγιαπολιτιστικήκαιπολιτικήεπέκτασηκαιυπήρξεκαθοριστικήγιατηστροφήτωνκατοίκωνπροςτη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

10

θάλασσα(βλΧάρτη1σxxviindashxxix)Παρότιοιμελετητέςσυμ-φωνούνγενικάόσοναφοράταβορειότεραόριατηςΦοινίκης(μετους περισσότερους να θεωρούν βορειότερο άκρο την ΆραδονησίπουβρίσκεταιπολύκοντάστιςακτέςτηςδυτικήςΣυρίας)υπάρχειμιαμικρήαπόκλισηαπόψεωναναφορικάμετονορισμότωννότιωνσυνόρωντηςπεριοχής(έχουνπροταθείηΤύροςστοννότιοΛίβανοηΑκκόκαιτοόροςΚάρμηλοςστοβόρειοΙσραήλακόμηκαιηΑσκελόνκοντάσταβόρειασύνορατηςΛωρίδαςτηςΓάζας)ΟιαντικρουόμενεςαυτέςαπόψειςπροκύπτουναπότηδιαφορετικήσημασίαπουαποδίδεικαθέναςστακειμενικάκαιστααρχαιολογικάτεκμήριαΕκείνοιπουυποστηρίζουντιςπιονότιεςτοποθεσίεςδέχονταιγενικάτηγνώμητωνκλασικώνσυγγραφέωνότιδηλαδήοιΦοίνικεςκατείχανσχεδόντοσύνο-λοτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςΑντίθεταόσοιτάσσονταιυπέρενόςπιοβόρειουσυνόρουαποδίδουνπολύμεγαλύτεροβά-ροςστααρχαιολογικάτεκμήριαπουυποδεικνύουνότιοιπόλειςμεκυρίαρχαlaquoφοινικικόraquoυλικόπολιτισμόβρίσκοντανωςεπίτοπλείστονβόρειατηςΑκκό

Στηνπαρούσαμελέτηπροκειμένουνααποφύγουμετησύγ-χυσηήτηδιαμάχηθαυιοθετήσουμετηθέσηότιηφοινικικήκοιτίδα περιλάμβανε ένα στενό παράκτιο τμήμα κατά μήκοςτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςαπότηνΑκκόστοννότομέ-χριτηνΆραδοστονβορράΑνκαιαποδεχόμαστεότιηέκτα-σητωνσυγκεκριμένωνσυνόρωνμπορείνααυξομειώνεται(γιαπαράδειγμαηΤύροςσυστηματικά επιχειρούσε να επεκτείνειπροςτοννότοτησφαίραεπιρροήςτης)θεωρούμεότιοπυρήναςτηςφοινικικήςκοιτίδαςβρίσκεταισταεδάφημεταξύτηςΑκκόκαιτηςΑράδουΤοβιβλίολοιπόνθαεπικεντρωθείπρωτίστωςστιςπόλειςΑρουάντ(ήΆραδο)Βηρυτό(ήΜπαϊρούτ)Βύβλο(ήΤζεμπάιλΤζεμπέιλΤζουμπάιλΓεβάλ)ΣάραπταΣιδώ-να (ήΣάυντα) καιΤύροΑντίθετα με προηγούμενες μελέτεςπουείχαντηντάσηνακάνουνμιααυθαίρετηδιάκρισηανάμεσαστουςκατοίκουςτηςπεριοχήςαυτήςπρινκαιμετάτο1200πΧ

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(οιπρώτοιήτανγνωστοίωςlaquoΧαναναίοιraquo ενώοιδεύτεροιωςlaquoΦοίνικεςraquo)τοβιβλίοαναφέρεταιστουςκατοίκουςτωνπαρα-πάνωπόλεωνσυνολικάωςlaquoΦοίνικεςraquoΤηναπόφασηαυτήτηνπήραμεγιαδύολόγουςπρώτονβοηθάνααποφύγουμεάσκοπη

γεωγραφική ορολογίαΟι ιστορικοίχρησιμοποιούνμιαασαφήορολογίαγια ναπεριγράψουν διαφορετικές περιοχές της αρχαίας ΕγγύςΑνατολήςΟιόροιπουαπαντούνσυχνότεραείναιοιεξής

Συροπαλαιστίνηγεωγραφικόςόροςπουδηλώνειμιαμε-γάληπεριοχήτηςΜέσηςΑνατολήςηοποίαπεριλαμβάνειτοΙσραήλτονΛίβανοτμήματατηςΣυρίαςκαιτηδυτι-κήΙορδανίαΟρίζεταιαπότηνΟροσειράτουΤαύρουσταβόρειαταόρητουΖάγρουσταανατολικάτηΧερσόνησοτουΣινάστοννότοκαιτηΜεσόγειοΘάλασσασταδυτικά

Χαναάν (ή Καναάν)περιοχήπουπεριλαμβάνειταεδάφημεταξύτουποταμούΙορδάνηκαιτηςΜεσογείουκαθώςκαιμεγάλομέροςτουσημερινούΛιβάνουτοΙσραήλτηνΠαλαιστίνητηνΙορδανίακαιτμήματατηςδυτικήςΣυ-ρίας(στοκείμενοτηςΒίβλουτοόνομααναφερότανστηνπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνη)

Φοινίκηαπότο1200πΧσυνηθιζότανναδιακρίνονταιοικάτοικοιτηςΧαναάναπόεκείνουςπουζούσανβαθύτεραστηνενδοχώραΣυνεπώςαπότηνεποχήαυτήτοστενόπαράκτιοκομμάτιπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλμέσωτουΛιβάνουώςτηΣυρίαγίνεταιγνωστόωςΦοι-νίκη

Μεσοποταμίαονομασίατηςπεριοχήςτουποτάμιουσυ-στήματοςΤίγρηndashΕυφράτηπουχοντρικάαντιστοιχείστοσημερινό Ιράκ το Κουβέιτ το βορειοανατολικό τμήματηςΣυρίας και τιςπεριοχές της νοτιοανατολικήςΤουρ-κίαςκαιτουνοτιοδυτικούΙράν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

12

σύγχυσηκαιδεύτερονούτεοικειμενικέςαλλάούτεκαιοιαρ-χαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές καικοινωνικέςμεταβολέςπουεπήλθανστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκού υπήρξαν τόσο σημαντικές ώστε να δικαιολογούν μιατέτοιαδιάκριση

ΦΟΙΝΙΚΗ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ

Ταπαλαιοπεριβαλλοντικάστοιχείαπουπροσφέρουνοιπυρήνεςγύρηςκαιηδενδροκλιματολογικήανάλυση(μελέτητωνδακτυ-λίωντωνκορμώντωνδένδρων)υποδεικνύουνότιτοκλίματηςαρχαίαςΦοινίκηςήτανενπολλοίςσυγκρίσιμομετουσύγχρονουΛιβάνουΗθερμοκρασίακαιοικαιρικέςσυνθήκεςτηςπεριοχήςκαθορίζονταιαπότηθέσητηςανάμεσαστηνυποτροπικήξηρα-σίατηςαφρικανικήςηπείρουκαιτηνυποτροπικήυγρασίατηςπεριοχήςτηςΑνατολικήςΜεσογείουΗΦοινίκηθεωρείταιλοι-πόνπωςείχεεύκρατομεσογειακόκλίμαμεχαρακτηριστικότουταμακράθερμάκαλοκαίρια(ΙούνιομεΣεπτέμβριο)στηδιάρ-κειατωνοποίωνδενέβρεχεσχεδόνκαθόλουκαιτουςδροσερούςκαιυγρούςχειμώνες(ΔεκέμβριομεΜάρτιο)κατάτουςοποίουςσημειωνότανπερίπουτο60τωνετήσιωνβροχοπτώσεωντηςπεριοχήςΤοφθινόπωρο(ΟκτώβριομεΝοέμβριο)ήτανμετα-βατική εποχήμεβαθμιαίαπτώσητωνθερμοκρασιώνκαι λί-γεςβροχέςενώτηνάνοιξη(ΑπρίλιομεΜάιο)σταματούσανοιχειμερινέςβροχοπτώσειςκαιάρχιζεηκαλλιεργητικήπερίοδοςΌπωςσυμβαίνεικαισήμεραοιβροχοπτώσειςκυμαίνοντανσεδιαφορετικάύψηαπό έτοςσε έτοςκαι ο υετόςσυχνάσυγκεν-τρωνόταν σε ισχυρές καταιγίδες που προκαλούσαν διάβρωσητου εδάφουςκαιπλημμύρες ιδίωςκατάτουςχειμερινούςμή-νεςΗμέσηθερμοκρασίαστιςπαράκτιεςπεδιάδεςήτανπερί-που27˚C το καλοκαίρι και10˚C τον χειμώναΟ ψυχρότεροςμήναςπρέπειναήτανοΙανουάριοςμεμέσηθερμοκρασίατους7ndash8˚C ενώοθερμότεροςοΑύγουστοςμεμέσηθερμοκρασία

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

εθνότητα2Παρότιείχανεπίγνωσητουγεγονότοςότιοιπαρά-κτιεςαυτέςπόλειςείχανσημαντικάδιαφορετικήκουλτούραηκαθεμία και ήταν πολιτικά ανεξάρτητες μεταξύ τους οι Έλ-ληνες και ακολούθως και οι Ρωμαίοι μπορούσαν να δικαιο-λογήσουντηνομαδοποίησηόλωνεκείνωντωνπληθυσμώνυπότηγενικήονομασίαlaquoΦοίνικεςraquoλόγωτηςδιακριτήςσημιτικήςδιαλέκτουπουθεωρούντανότιμιλούσανόλοι (ανκαικαθεμιάαπότιςπόλεις-κράτηείχεελαφρώςδιαφορετικόιδίωμαmdashβλΚεφάλαιο2mdashσrsquo έναν εξωτερικόπαρατηρητήπρέπει όλα ναακούγοντανσχεδόνίδια)ΕνώλοιπόντονόροΦοίνιξτονχρησι-μοποιούσανευρέωςΈλληνεςκαιΡωμαίοισυγγραφείςποτέδεντονχρησιμοποιούσανοιίδιοιοιlaquoΦοίνικεςraquoωςάτομαήομάδεςγιατοναυτοπροσδιορισμότους

ΗάλληονομασίαπουσυνήθωςσυνδέεταιμετουςΦοίνικεςείναιlaquoΧαναναίοιraquoπουόπωςκαιτοΦοίνικεςφαίνεταινατουςδόθηκεαπόάλλουςλαούςπρώτααπότουςΑιγύπτιουςκαιέπει-τααπότουςΙσραηλίτεςΗπιοπρώιμηαναφοράστουςΧανα-ναίουςαπότον18οπΧαιώνασε επιστολήτουβασιλιάτηςπόληςΜάρι(Συρία)σrsquoένανστρατηγότουμαςδίνειαπλώςτηνπληροφορίαότιμιαομάδαανθρώπωντουςοποίουςαποκαλού-σαν Χαναναίους ζούσαν σε μια περιοχή (ή πόλη) γνωστή ωςΡαχισούμΗαναφοράείναιτόσολιτήπουδενμαςδίνειτηδυ-νατότητα να προσδιορίσουμε αν ο όρος χρησιμοποιούντανωςεθνωνύμιοήωςδηλωτικόςμιαςκοινωνικήςήεπαγγελματικήςομάδας Από τον 16ο έως τον 12ο πΧ αιώνα ο όροςΧαναάν χρησιμοποιούντανγιαναδηλώσειμιαμεγάληγεωγραφικήπε-ριοχήτηςΣυροπαλαιστίνηςτηνοποίαήλεγχεηΑίγυπτοςταακριβήόριατηςπεριοχήςαυτήςδενείναιγνωστάπρέπειόμωςναμεταβάλλοντανανάλογαμετιςπολιτικέςκαιστρατιωτικέςτύχεςτηςΑιγύπτουΜολονότιείναιακόμηασαφέςεάνοόρος

2 ΓιαμιασφαιρικήεξέτασητουθέματοςαυτούβλJQuinnIn Search of the Phoenicians ΠρίνστονΝιουΤζέρσυPrincetonUniversityPress2017

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

4

αφορούσε κάποια επίσημη αιγυπτιακή επαρχία ή διοικητικήπεριφέρειαδενχωράαμφιβολίαότιείχεκαιπολιτικέςσυνδη-λώσειςόπωςμαρτυρείηχρήσητουστιςΕπιστολέςτηςΑμάρ-ναΚαιγιαναγίνουνταπράγματαακόμηπιοπερίπλοκαοόροςκατάτηνπερίοδοαυτήχρησιμοποιείταιπεριστασιακάκαιωςκοινωνικόςήεπαγγελματικόςχαρακτηρισμός

Ύστερα από την αποχώρηση της Αιγύπτου από τη Συρο-παλαιστίνηστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκούοιόροιΧαναάν καιΧαναναίοςεξαφανίστηκανεντελώςαπότιςιστορικέςκατα-γραφέςκαιεπανεμφανίστηκανμόνοστοπλαίσιοτηςΠαλαιάςΔιαθήκηςΣτηνΠαλαιάΔιαθήκημετονόροΧαναάνδηλώνε-ταιημεγάληπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνηόπουόλοιοικάτοικοιμιλούσανβορειοδυτικέςσημιτικέςδιαλέκτουςενώΧαναναίος μπορούσε νασημαίνει απλώςlaquoέμποροςraquo3Ηβιβλι-κήΧαναάνανκαιπεριλάμβανετιςφοινικικέςπόλειςδενπε-ριοριζόταν στα παράλια αλλά περιέκλειε ποικίλες φυλές καιέθνη όπως ήταν οιΧετταίοι οιΓεργεσαίοι οιΑμορραίοι οιΧαναναίοιοιΦερεζαίοιοιΕυαίοικαιοιΙεβουσαίοι(μόνοστηνΎστερηΚλασική και στις αρχές της ΕλληνιστικήςΠεριόδουο όρος άρχισε να δηλώνει αποκλειστικά τις πόλεις που τώραονομάζουμεlaquoφοινικικέςraquo)ΕπιπλέονενώκατάτηνΕποχήτουΧαλκούοιόροιΧαναάνκαιΧαναναίοςήτανδηλωτικοίπολιτικήςήκοινωνικήςθέσηςτώρααπέκτησανθεολογικέςήιδεολογικέςσυνδηλώσεις(γιαπαράδειγμαοιΙσραηλίτεςσυχνάκαιμεευ-κολίαονόμαζανΧαναναίουςτουςθρησκευτικάήκοινωνικάlaquoάλ-λουςraquo)Συνεπώς απαιτείταιπροσοχήώστε ναμησυγχέουμετηlaquoΧαναάνraquoτηςΎστερηςΕποχήςτουΧαλκούμετηΧαναάνπουβρίσκουμεστηνΠαλαιάΔιαθήκηδιότιυπάρχουνσημαν-

3 O Tammuz laquoCanaan ndash a land without limitsraquo Ugarit-Forschungen 33 (2001)σ501ndash543NNarsquoAmanlaquoFournotesonthesizeofLateBronzeAge Canaanraquo Bulletin of the American Schools of Oriental Research 313 (1999)σ31ndash37τουίδιουlaquoTheCanaanitesandtheirlandArejoinderraquoUgarit-Forschungen 26(1994)σ397ndash418

5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τικέςδιαφορέςμεταξύτωνδύοΚυρίωςκαθώςτοΧανα ναίος όπωςκαιτοελληνικόΦοίνιξδενήτανούτεδηλωτικότηςεθνό-τηταςούτεενδημικόστιςπόλεις-κράτητηςΣυροπαλαιστίνηςηυπόθεσηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoαυτοπροσδιορίζοντανμετονσυγ-κεκριμένοόρομπορείνααποκλειστεί

Πώς λοιπόν ονόμαζαν οι laquoΦοίνικεςraquo τον εαυτό τους Δενυπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι οι κάτοικοι των πόλεων στιςακτές τηςΣυροπαλαιστίνης θεωρούσανποτέ ότι συνιστούσανπολιτισμική ή πολιτική συλλογικότητα κι επομένως οι πλη-θυσμοίτουςοποίουςάλλοιαποκαλούσανlaquoΦοίνικεςraquoήlaquoΧανα-ναίουςraquo αυτοπροσδιορίζονταν με βάση τους δεσμούς τους μετιςπόλειςήμεομάδεςοικογενειώνΛόγουχάρηεπιγραφικέςπηγέςτηςπεριοχήςαποκαλύπτουνότιοιΦοίνικεςθεωρούσαντιςπόλειςτουςφυσικούςχώρουςπερισσότεροπαράκοινότητεςοπότεοιάνθρωποικανονικάχρησιμοποιούσαντοπωνύμιαπιοπολύπαράεθνωνύμιαγιατοναυτοπροσδιορισμότους (πχοιπολίτεςτηςΣιδώναςσυνήθωςκαταγράφουνότιείναιlaquoαπότηνπόλητηςΣιδώναςraquoαντίνααυτοαποκαλούνταιlaquoΣιδώνιοιraquo)Οσυγκεκριμένοςτρόποςαυτοπροσδιορισμούείναιπολύπιθανόναπροέρχεταιαπότηβασιλικήπρακτικήτηςκυριαρχίαςεπίμιαςπόληςπαράεπίμιαςσυγκεκριμένηςομάδαςήλαού(πχχρησι-μοποιείταιοτίτλοςlaquoΒασιλιάςτηςΒύβλουraquoαντίlaquoΒασιλιάςτωνΒυβλίωνraquo)

ΑκόμησεαντίθεσημετηνΕλλάδαόπουηταυτότηταμεβάση τηνπόλημπορούσε να υπάγεται σε ευρύτερες τοπικέςταυτότητες(λόγουχάρηοιπολίτεςτηςΑθήναςμπορούσαννααυτοπροσδιοριστούνμεβάσητονδήμοτουςτηνπόληήτηνεθνικότηταmdashπχΑχαρνεύςΑθηναίοςΈλληνας)στηΦοι-νίκηδενυπήρχεηαντίληψημιαςκεντρικήςήκοινήςταυτότη-ταςπάνωαπότοεπίπεδοτηςπόλης-κράτουςΩςεκτούτουοιΦοίνικεςαντίνααναπτύξουνοποιαδήποτειδέαεθνικήςταυ-τότηταςδιατήρησαν ισχυρόαίσθημαανεξαρτησίαςκαιατο-μικότηταςκαιαυτότουςέκανεαπρόθυμουςνασυνεργάζονται

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

6

ήναενώνονταιωςμίαπολιτικήοντότηταΤηνανεξαρτησίααυτή περιγράφει με πολύ μεγάλη έμφαση οΗρόδοτος στηνιστορία τωνΠερσικώνΠολέμωνΠαρότι υπογραμμίζει τηνισχύκαιτηνανωτερότητατωνφοινικικώνπολεμικώνπλοίωνεντόςτουπερσικούναυτικούοΗρόδοτοςαναφέρειότικαθε-μιάαπότιςπόλεις-κράτηέστελνεδικότηςαπόσπασμαπλοίωνκαιτονδικότηςδιοικητήΣυνεπώςολεγόμενοςlaquoφοινικικόςστόλοςraquoδενεκπροσωπούσεκάποιοσυλλογικόεγχείρημααλλάμάλλοντοσύνολοτωνξεχωριστώνσυνεισφορώνκάθεπόλης-κράτουςΗαπουσίαεθνικήςταυτότηταςσήμαινεεπίσηςότιοιΦοίνικες απέδιδαν πολύ μεγαλύτερη σημασία στην κατα-γωγήμεαποτέλεσμασυχνάναπαραθέτουνπολλέςγενεέςτηςάμεσηςήευρύτερηςοικογένειάςτουςπροκειμένουναορίσουντηνταυτότητάτους(συνήθωςσεεπιτύμβιεςστήλες)

Έτσιγιανααπαντήσουμεστοερώτημαπουτέθηκεπροη-γουμένωςκαθώςοιΦοίνικεςποτέδενθεώρησανότιμοιράζον-ταν κοινή εθνική ταυτότητα τυπικά αυτοπροσδιορίζονταν μεβάση την πόλη-κράτος της οποίας ήταν πολίτες (πχ laquoΕίμαιάνδραςαπότηΒύβλοraquoήlaquoΕίμαιαπότηνΤύροraquoκαιόχιlaquoΕίμαιΦοίνικαςraquoήlaquoΕίμαιΧαναναίοςraquoγιαταοποίαδενυπάρχουναν-τιστοιχίεςστηφοινικικήγλώσσα)

Φοινικική εθνότητα

ΕάνλοιπόνοιΦοίνικεςαυτοπροσδιορίζοντανμεβάσητουςδε-σμούςτουςμετιςπόλειςκαιοιενλόγωπόλεις-κράτηποτέδενκατόρθωσαναλλάούτεκαιεπιδίωξαννααποκτήσουνπολιτικήενότητα τότε γιατί τους μελετάμε ως ενιαίο αντικείμενο Ηαπάντησηβρίσκεταιστηνπεποίθησηότιοιπολίτεςαυτώντωνπόλεων-κρατώνείχανεθνοτικέςομοιότητεςΗεθνότηταδημι-ουργείται από την απόδοση εμφανώνπολιτισμικών χαρακτη-ριστικώνσεμιασυγκεκριμένηομάδακαιμπορείναπροκύψειως αποτέλεσμα αυτοπροσδιορισμού είτε προσδιορισμού από

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

άλλουςΣταπολιτισμικάαυτάχαρακτηριστικάσυγκαταλέγον-ταιηγλώσσα(γραπτήκαιπροφορική)τατελετουργικάήθηοιταφικέςπρακτικέςταφυσικάχαρακτηριστικάοιδιατροφικέςπροτιμήσειςκαισυνήθειεςκαθώςκαιδιάφορεςόψειςτουυλι-κού πολιτισμού όπως κατασκευαστικές τεχνικές αρχιτεκτο-νικές μορφές καλλιτεχνικές παραδόσεις και ενδυματολογικέςπροτιμήσεις4Είναιπροφανές ότι οιΈλληνες οιΡωμαίοι καιοι Ισραηλίτες συγγραφείς τηςΠαλαιάς Διαθήκης θεωρούσανότιοιπόλεις-κράτημεταξύτηςΑκκό(Άκρα)καιτηςΑρουάντ(Άραδος)μοιράζοντανορισμένααπόταπαραπάνωπολιτισμι-κάχαρακτηριστικά(ανκαισυχνάδενείναισαφέςποιαακριβώςήταναυτά)Ησυγκεκριμένηοπτικήεπηρέασεβαθιάτουςμελε-τητέςτόσοπουτο1646οΣαμυέλΜποσάρ(ΓάλλοςμελετητήςτηςΒίβλου)υιοθέτησεπλήρωςτηνιδέαότιοιφοινικικέςπόλειςμοιράζοντανμιακοινήεθνότηταmdashσυμπέρασμαπουεξηγείταιευθέωςαπότογεγονόςότιοΜποσάρστηρίχτηκεμόνοστακλα-σικάκαιταβιβλικάκείμεναγιανασυνθέσειτηνιστορίατου

Το έργο του Μποσάρ δεν ήταν το πρώτο που βασίστηκεαποκλειστικά στις εν λόγω πηγές οπωσδήποτε όμως ήτανεκείνο που άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή Έτσι όταν σταμέσα του 19ου αιώνα έγιναν του συρμού οι γλωσσολογικέςαρχαιολογικές ιστορικέςκαιανθρωπολογικέςέρευνεςγιατηΣυροπαλαιστίνηκαιτηΒόρειαΑφρικήείχανήδηπροηγηθείαρκετοίαιώνεςακαδημαϊκώνμελετώναφιερωμένωνστηlaquoΦοι-νίκηraquoκαιστουςlaquoΦοίνικεςraquoΩςεκτούτουκαιπαράτογεγο-νόςότιχρησιμοποιούσαννέαεπαναστατικάμοντέλαμεθόδουςκαι θεωρίες οι ακαδημαϊκές εργασίες που εκπονήθηκαν τηνεποχήαυτή θεμελιώθηκαν σε εδραιωμένες και καθιερωμένες

4 IFinkelsteinlaquoPotsandpeoplerevisedEthnicboundariesintheIronAgeIraquoστοNASilbermanampDBSmalls(επιμ)The Archaeology of Israel Constructing the Past Interpreting the Present Σέφιλντ Sheffield Aca-demicPress1997σ216ndash237

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

8

από πολύ καιρό λόγιες παραδόσεις και έτσιως επί το πλεί-στονπροσπαθούσανναεπαληθεύσουνπαράνααμφισβητήσουνπροϋπάρχουσες απόψεις σχετικά με τον χαρακτήρα και τηνεθνότητατωνlaquoΦοινίκωνraquoΚατάσυνέπειαοιπερισσότεροιλό-γιοιτου19ουαιώναπρόθυμααποδέχτηκανότιοιlaquoΦοίνικεςraquoμοιράζοντανκοινήεθνότητακαιαυτόδικαιολογούσετημελέ-τητωνδιαφόρωνlaquoφοινικικώνraquoπόλεωνμετρόποσυνδυαστικόμεταξύτους

Μόλις τη δεκαετία του1980 οι μελετητές άρχισαν ναανα-ρωτιούνται σεποιον βαθμό ίσχυε τοπαραπάνωσυμπέρασμαΤο 1983 ο Βόλφγκανγκ Ρέλλιχ έθιξε την ασάφεια του όρουlaquoΦοίνικαςraquoκαιδιερωτήθηκεεάνήτανορθόναχρησιμοποιείταιπροκειμένουναδηλώσειμιαυποθετικήεθνοτικήομάδα5Επρό-κειτογιαάποψητηνοποίαυποστήριξεκαιοκαταξιωμένοςΙτα-λόςαρχαιολόγοςΣαμπατίνοΜοσκάτιοοποίοςκατέληξεστοσυμπέρασμαότι λόγωτηςαπουσίαςαναγνωρισμένης επικρά-τειαςγλωσσικήςομοιογένειαςκαικοινώνιστορικώνκαιπολι-τισμικώνπαραδόσεων οιΦοίνικες δενμπορούν να θεωρηθούνεθνοτικήομάδα6ΎστερααπότιςεργασίεςτωνΡέλλιχκαιΜο-σκάτιπλέονέχειγίνεισύνηθεςνααναγνωρίζονταιοιδεσμοίπουσυνέδεαντουςΦοίνικεςμετηνπόλητουςενώεπισημαίνονταιμεέμφασηαρκετάσυνυπάρχονταπολιτισμικάχαρακτηριστικάταοποίαδιέκριναντονπολιτισμότουςαπόεκείνοντωνγειτονι-κώντουςλαών(ανκαιθαπρέπεινασημειώσουμεότιτακοινάαυτάπολιτισμικάχαρακτηριστικάδενσυνιστούναπόδειξηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoθεωρούσανποτέοι ίδιοι πως είχανκοινή εθνικήκαταγωγή)Σταπρόσφαταχρόνιαωστόσοακόμηκαιηιδέατων κοινών πολιτισμικών γνωρισμάτων αμφισβητήθηκε κα-θώς πολλά από τα υποτιθέμενα laquoφοινικικάraquo χαρακτηριστικά

5 WRoumllliglaquoOntheoriginsofthePhoeniciansraquoBerytus 31(1983)σ79ndash936 SMoscati laquoWho were the Phoeniciansraquo στο SMoscati (επιμ)The

Phoenicians ΛονδίνοIBTauris2001σ17ndash19

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αποδείχτηκεότιπεριορίζοντανσεμίαήδύοπόλεις-κράτηείτεήτανκοινάμεάλλεςομάδεςήάλλουςλαούς(γιαπαράδειγματαλεγόμεναlaquoφοινικικάraquoδίχρωμααγγείαείναιπλέονγνωστόότικατασκευάζοντανσεπόλειςκατάμήκοςόλωντωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςτόσοστηΦοινίκηόσοκαιστηνΠαλαιστίνηόπωςκαιστηνΚύπρο)

ΆραπούκαταλήγουμεΣτοανάχείραςβιβλίοοόροςlaquoφοι-νικικόςraquoθαχρησιμοποιείταιωςσύντομοςτρόποςγιαναδηλώ-νεταιένασυγκεκριμένοσύνολοπόλεων-κρατώντηςΣυροπαλαι-στίνηςπουσυνδέοντανλόγωτηςγεωγραφικήςτουςθέσηςείχανκοινόενδιαφέρονγιατηναυσιπλοΐακαιτοθαλάσσιοεμπόριοκαιμοιράζοντανορισμένακοινάπολιτισμικάχαρακτηριστικάΘαχρησιμοποιείταιμεφειδώκαιμόνοστιςπεριπτώσειςεκεί-νεςόπουκρίνεταικατάλληλοναμιλάμεμεγενικούςόρουςπαράναπροσδιορίζουμεμιασυγκεκριμένηπόληήμιαομάδαπόλεωνΕπιπρόσθεταοόροςlaquoΦοινίκηraquoθαχρησιμοποιείταιγιαναδη-λώνεταιησυνολικήπεριοχήπουελέγχεταιήδιοικείταιαπότιςδιάφορεςlaquoφοινικικέςraquoπόλεις-κράτη

Ορίζον τας τη Φοινίκη

ΥπάρχειμιαγενικήσυναίνεσηόσοναφοράτακατάπροσέγγισηγεωγραφικάόριατηςφοινικικήςκοιτίδαςτόσοστιςκλασικέςπηγέςόσοκαιστιςσύγχρονεςιστορίεςτηςΦοινίκηςΕίναιεπο-μένωςευρέωςαποδεκτόότιηφοινικικήκοιτίδα(δηλαδήτοέδα-φοςόπουπρωτοδημιουργήθηκανήξεχώρισανωςοντότητεςοιφοινικικέςπόλεις)αντιστοιχούσεχοντρικάστηστενήπαράκτιαλωρίδαπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλδιέρχεταιτονΛί-βανοκαιφτάνειμέχριτηνότιαΣυρίαΕπρόκειτογιαμιαπεριο-χήστριμωγμένηανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαιτημε-γαλοπρεπήΟροσειράτουΛιβάνουσταανατολικάθέσηηοποίαπεριόριζετιςευκαιρίεςγιαπολιτιστικήκαιπολιτικήεπέκτασηκαιυπήρξεκαθοριστικήγιατηστροφήτωνκατοίκωνπροςτη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

10

θάλασσα(βλΧάρτη1σxxviindashxxix)Παρότιοιμελετητέςσυμ-φωνούνγενικάόσοναφοράταβορειότεραόριατηςΦοινίκης(μετους περισσότερους να θεωρούν βορειότερο άκρο την ΆραδονησίπουβρίσκεταιπολύκοντάστιςακτέςτηςδυτικήςΣυρίας)υπάρχειμιαμικρήαπόκλισηαπόψεωναναφορικάμετονορισμότωννότιωνσυνόρωντηςπεριοχής(έχουνπροταθείηΤύροςστοννότιοΛίβανοηΑκκόκαιτοόροςΚάρμηλοςστοβόρειοΙσραήλακόμηκαιηΑσκελόνκοντάσταβόρειασύνορατηςΛωρίδαςτηςΓάζας)ΟιαντικρουόμενεςαυτέςαπόψειςπροκύπτουναπότηδιαφορετικήσημασίαπουαποδίδεικαθέναςστακειμενικάκαιστααρχαιολογικάτεκμήριαΕκείνοιπουυποστηρίζουντιςπιονότιεςτοποθεσίεςδέχονταιγενικάτηγνώμητωνκλασικώνσυγγραφέωνότιδηλαδήοιΦοίνικεςκατείχανσχεδόντοσύνο-λοτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςΑντίθεταόσοιτάσσονταιυπέρενόςπιοβόρειουσυνόρουαποδίδουνπολύμεγαλύτεροβά-ροςστααρχαιολογικάτεκμήριαπουυποδεικνύουνότιοιπόλειςμεκυρίαρχαlaquoφοινικικόraquoυλικόπολιτισμόβρίσκοντανωςεπίτοπλείστονβόρειατηςΑκκό

Στηνπαρούσαμελέτηπροκειμένουνααποφύγουμετησύγ-χυσηήτηδιαμάχηθαυιοθετήσουμετηθέσηότιηφοινικικήκοιτίδα περιλάμβανε ένα στενό παράκτιο τμήμα κατά μήκοςτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςαπότηνΑκκόστοννότομέ-χριτηνΆραδοστονβορράΑνκαιαποδεχόμαστεότιηέκτα-σητωνσυγκεκριμένωνσυνόρωνμπορείνααυξομειώνεται(γιαπαράδειγμαηΤύροςσυστηματικά επιχειρούσε να επεκτείνειπροςτοννότοτησφαίραεπιρροήςτης)θεωρούμεότιοπυρήναςτηςφοινικικήςκοιτίδαςβρίσκεταισταεδάφημεταξύτηςΑκκόκαιτηςΑράδουΤοβιβλίολοιπόνθαεπικεντρωθείπρωτίστωςστιςπόλειςΑρουάντ(ήΆραδο)Βηρυτό(ήΜπαϊρούτ)Βύβλο(ήΤζεμπάιλΤζεμπέιλΤζουμπάιλΓεβάλ)ΣάραπταΣιδώ-να (ήΣάυντα) καιΤύροΑντίθετα με προηγούμενες μελέτεςπουείχαντηντάσηνακάνουνμιααυθαίρετηδιάκρισηανάμεσαστουςκατοίκουςτηςπεριοχήςαυτήςπρινκαιμετάτο1200πΧ

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(οιπρώτοιήτανγνωστοίωςlaquoΧαναναίοιraquo ενώοιδεύτεροιωςlaquoΦοίνικεςraquo)τοβιβλίοαναφέρεταιστουςκατοίκουςτωνπαρα-πάνωπόλεωνσυνολικάωςlaquoΦοίνικεςraquoΤηναπόφασηαυτήτηνπήραμεγιαδύολόγουςπρώτονβοηθάνααποφύγουμεάσκοπη

γεωγραφική ορολογίαΟι ιστορικοίχρησιμοποιούνμιαασαφήορολογίαγια ναπεριγράψουν διαφορετικές περιοχές της αρχαίας ΕγγύςΑνατολήςΟιόροιπουαπαντούνσυχνότεραείναιοιεξής

Συροπαλαιστίνηγεωγραφικόςόροςπουδηλώνειμιαμε-γάληπεριοχήτηςΜέσηςΑνατολήςηοποίαπεριλαμβάνειτοΙσραήλτονΛίβανοτμήματατηςΣυρίαςκαιτηδυτι-κήΙορδανίαΟρίζεταιαπότηνΟροσειράτουΤαύρουσταβόρειαταόρητουΖάγρουσταανατολικάτηΧερσόνησοτουΣινάστοννότοκαιτηΜεσόγειοΘάλασσασταδυτικά

Χαναάν (ή Καναάν)περιοχήπουπεριλαμβάνειταεδάφημεταξύτουποταμούΙορδάνηκαιτηςΜεσογείουκαθώςκαιμεγάλομέροςτουσημερινούΛιβάνουτοΙσραήλτηνΠαλαιστίνητηνΙορδανίακαιτμήματατηςδυτικήςΣυ-ρίας(στοκείμενοτηςΒίβλουτοόνομααναφερότανστηνπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνη)

Φοινίκηαπότο1200πΧσυνηθιζότανναδιακρίνονταιοικάτοικοιτηςΧαναάναπόεκείνουςπουζούσανβαθύτεραστηνενδοχώραΣυνεπώςαπότηνεποχήαυτήτοστενόπαράκτιοκομμάτιπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλμέσωτουΛιβάνουώςτηΣυρίαγίνεταιγνωστόωςΦοι-νίκη

Μεσοποταμίαονομασίατηςπεριοχήςτουποτάμιουσυ-στήματοςΤίγρηndashΕυφράτηπουχοντρικάαντιστοιχείστοσημερινό Ιράκ το Κουβέιτ το βορειοανατολικό τμήματηςΣυρίας και τιςπεριοχές της νοτιοανατολικήςΤουρ-κίαςκαιτουνοτιοδυτικούΙράν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

12

σύγχυσηκαιδεύτερονούτεοικειμενικέςαλλάούτεκαιοιαρ-χαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές καικοινωνικέςμεταβολέςπουεπήλθανστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκού υπήρξαν τόσο σημαντικές ώστε να δικαιολογούν μιατέτοιαδιάκριση

ΦΟΙΝΙΚΗ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ

Ταπαλαιοπεριβαλλοντικάστοιχείαπουπροσφέρουνοιπυρήνεςγύρηςκαιηδενδροκλιματολογικήανάλυση(μελέτητωνδακτυ-λίωντωνκορμώντωνδένδρων)υποδεικνύουνότιτοκλίματηςαρχαίαςΦοινίκηςήτανενπολλοίςσυγκρίσιμομετουσύγχρονουΛιβάνουΗθερμοκρασίακαιοικαιρικέςσυνθήκεςτηςπεριοχήςκαθορίζονταιαπότηθέσητηςανάμεσαστηνυποτροπικήξηρα-σίατηςαφρικανικήςηπείρουκαιτηνυποτροπικήυγρασίατηςπεριοχήςτηςΑνατολικήςΜεσογείουΗΦοινίκηθεωρείταιλοι-πόνπωςείχεεύκρατομεσογειακόκλίμαμεχαρακτηριστικότουταμακράθερμάκαλοκαίρια(ΙούνιομεΣεπτέμβριο)στηδιάρ-κειατωνοποίωνδενέβρεχεσχεδόνκαθόλουκαιτουςδροσερούςκαιυγρούςχειμώνες(ΔεκέμβριομεΜάρτιο)κατάτουςοποίουςσημειωνότανπερίπουτο60τωνετήσιωνβροχοπτώσεωντηςπεριοχήςΤοφθινόπωρο(ΟκτώβριομεΝοέμβριο)ήτανμετα-βατική εποχήμεβαθμιαίαπτώσητωνθερμοκρασιώνκαι λί-γεςβροχέςενώτηνάνοιξη(ΑπρίλιομεΜάιο)σταματούσανοιχειμερινέςβροχοπτώσειςκαιάρχιζεηκαλλιεργητικήπερίοδοςΌπωςσυμβαίνεικαισήμεραοιβροχοπτώσειςκυμαίνοντανσεδιαφορετικάύψηαπό έτοςσε έτοςκαι ο υετόςσυχνάσυγκεν-τρωνόταν σε ισχυρές καταιγίδες που προκαλούσαν διάβρωσητου εδάφουςκαιπλημμύρες ιδίωςκατάτουςχειμερινούςμή-νεςΗμέσηθερμοκρασίαστιςπαράκτιεςπεδιάδεςήτανπερί-που27˚C το καλοκαίρι και10˚C τον χειμώναΟ ψυχρότεροςμήναςπρέπειναήτανοΙανουάριοςμεμέσηθερμοκρασίατους7ndash8˚C ενώοθερμότεροςοΑύγουστοςμεμέσηθερμοκρασία

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

4

αφορούσε κάποια επίσημη αιγυπτιακή επαρχία ή διοικητικήπεριφέρειαδενχωράαμφιβολίαότιείχεκαιπολιτικέςσυνδη-λώσειςόπωςμαρτυρείηχρήσητουστιςΕπιστολέςτηςΑμάρ-ναΚαιγιαναγίνουνταπράγματαακόμηπιοπερίπλοκαοόροςκατάτηνπερίοδοαυτήχρησιμοποιείταιπεριστασιακάκαιωςκοινωνικόςήεπαγγελματικόςχαρακτηρισμός

Ύστερα από την αποχώρηση της Αιγύπτου από τη Συρο-παλαιστίνηστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκούοιόροιΧαναάν καιΧαναναίοςεξαφανίστηκανεντελώςαπότιςιστορικέςκατα-γραφέςκαιεπανεμφανίστηκανμόνοστοπλαίσιοτηςΠαλαιάςΔιαθήκηςΣτηνΠαλαιάΔιαθήκημετονόροΧαναάνδηλώνε-ταιημεγάληπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνηόπουόλοιοικάτοικοιμιλούσανβορειοδυτικέςσημιτικέςδιαλέκτουςενώΧαναναίος μπορούσε νασημαίνει απλώςlaquoέμποροςraquo3Ηβιβλι-κήΧαναάνανκαιπεριλάμβανετιςφοινικικέςπόλειςδενπε-ριοριζόταν στα παράλια αλλά περιέκλειε ποικίλες φυλές καιέθνη όπως ήταν οιΧετταίοι οιΓεργεσαίοι οιΑμορραίοι οιΧαναναίοιοιΦερεζαίοιοιΕυαίοικαιοιΙεβουσαίοι(μόνοστηνΎστερηΚλασική και στις αρχές της ΕλληνιστικήςΠεριόδουο όρος άρχισε να δηλώνει αποκλειστικά τις πόλεις που τώραονομάζουμεlaquoφοινικικέςraquo)ΕπιπλέονενώκατάτηνΕποχήτουΧαλκούοιόροιΧαναάνκαιΧαναναίοςήτανδηλωτικοίπολιτικήςήκοινωνικήςθέσηςτώρααπέκτησανθεολογικέςήιδεολογικέςσυνδηλώσεις(γιαπαράδειγμαοιΙσραηλίτεςσυχνάκαιμεευ-κολίαονόμαζανΧαναναίουςτουςθρησκευτικάήκοινωνικάlaquoάλ-λουςraquo)Συνεπώς απαιτείταιπροσοχήώστε ναμησυγχέουμετηlaquoΧαναάνraquoτηςΎστερηςΕποχήςτουΧαλκούμετηΧαναάνπουβρίσκουμεστηνΠαλαιάΔιαθήκηδιότιυπάρχουνσημαν-

3 O Tammuz laquoCanaan ndash a land without limitsraquo Ugarit-Forschungen 33 (2001)σ501ndash543NNarsquoAmanlaquoFournotesonthesizeofLateBronzeAge Canaanraquo Bulletin of the American Schools of Oriental Research 313 (1999)σ31ndash37τουίδιουlaquoTheCanaanitesandtheirlandArejoinderraquoUgarit-Forschungen 26(1994)σ397ndash418

5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τικέςδιαφορέςμεταξύτωνδύοΚυρίωςκαθώςτοΧανα ναίος όπωςκαιτοελληνικόΦοίνιξδενήτανούτεδηλωτικότηςεθνό-τηταςούτεενδημικόστιςπόλεις-κράτητηςΣυροπαλαιστίνηςηυπόθεσηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoαυτοπροσδιορίζοντανμετονσυγ-κεκριμένοόρομπορείνααποκλειστεί

Πώς λοιπόν ονόμαζαν οι laquoΦοίνικεςraquo τον εαυτό τους Δενυπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι οι κάτοικοι των πόλεων στιςακτές τηςΣυροπαλαιστίνης θεωρούσανποτέ ότι συνιστούσανπολιτισμική ή πολιτική συλλογικότητα κι επομένως οι πλη-θυσμοίτουςοποίουςάλλοιαποκαλούσανlaquoΦοίνικεςraquoήlaquoΧανα-ναίουςraquo αυτοπροσδιορίζονταν με βάση τους δεσμούς τους μετιςπόλειςήμεομάδεςοικογενειώνΛόγουχάρηεπιγραφικέςπηγέςτηςπεριοχήςαποκαλύπτουνότιοιΦοίνικεςθεωρούσαντιςπόλειςτουςφυσικούςχώρουςπερισσότεροπαράκοινότητεςοπότεοιάνθρωποικανονικάχρησιμοποιούσαντοπωνύμιαπιοπολύπαράεθνωνύμιαγιατοναυτοπροσδιορισμότους (πχοιπολίτεςτηςΣιδώναςσυνήθωςκαταγράφουνότιείναιlaquoαπότηνπόλητηςΣιδώναςraquoαντίνααυτοαποκαλούνταιlaquoΣιδώνιοιraquo)Οσυγκεκριμένοςτρόποςαυτοπροσδιορισμούείναιπολύπιθανόναπροέρχεταιαπότηβασιλικήπρακτικήτηςκυριαρχίαςεπίμιαςπόληςπαράεπίμιαςσυγκεκριμένηςομάδαςήλαού(πχχρησι-μοποιείταιοτίτλοςlaquoΒασιλιάςτηςΒύβλουraquoαντίlaquoΒασιλιάςτωνΒυβλίωνraquo)

ΑκόμησεαντίθεσημετηνΕλλάδαόπουηταυτότηταμεβάση τηνπόλημπορούσε να υπάγεται σε ευρύτερες τοπικέςταυτότητες(λόγουχάρηοιπολίτεςτηςΑθήναςμπορούσαννααυτοπροσδιοριστούνμεβάσητονδήμοτουςτηνπόληήτηνεθνικότηταmdashπχΑχαρνεύςΑθηναίοςΈλληνας)στηΦοι-νίκηδενυπήρχεηαντίληψημιαςκεντρικήςήκοινήςταυτότη-ταςπάνωαπότοεπίπεδοτηςπόλης-κράτουςΩςεκτούτουοιΦοίνικεςαντίνααναπτύξουνοποιαδήποτειδέαεθνικήςταυ-τότηταςδιατήρησαν ισχυρόαίσθημαανεξαρτησίαςκαιατο-μικότηταςκαιαυτότουςέκανεαπρόθυμουςνασυνεργάζονται

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

6

ήναενώνονταιωςμίαπολιτικήοντότηταΤηνανεξαρτησίααυτή περιγράφει με πολύ μεγάλη έμφαση οΗρόδοτος στηνιστορία τωνΠερσικώνΠολέμωνΠαρότι υπογραμμίζει τηνισχύκαιτηνανωτερότητατωνφοινικικώνπολεμικώνπλοίωνεντόςτουπερσικούναυτικούοΗρόδοτοςαναφέρειότικαθε-μιάαπότιςπόλεις-κράτηέστελνεδικότηςαπόσπασμαπλοίωνκαιτονδικότηςδιοικητήΣυνεπώςολεγόμενοςlaquoφοινικικόςστόλοςraquoδενεκπροσωπούσεκάποιοσυλλογικόεγχείρημααλλάμάλλοντοσύνολοτωνξεχωριστώνσυνεισφορώνκάθεπόλης-κράτουςΗαπουσίαεθνικήςταυτότηταςσήμαινεεπίσηςότιοιΦοίνικες απέδιδαν πολύ μεγαλύτερη σημασία στην κατα-γωγήμεαποτέλεσμασυχνάναπαραθέτουνπολλέςγενεέςτηςάμεσηςήευρύτερηςοικογένειάςτουςπροκειμένουναορίσουντηνταυτότητάτους(συνήθωςσεεπιτύμβιεςστήλες)

Έτσιγιανααπαντήσουμεστοερώτημαπουτέθηκεπροη-γουμένωςκαθώςοιΦοίνικεςποτέδενθεώρησανότιμοιράζον-ταν κοινή εθνική ταυτότητα τυπικά αυτοπροσδιορίζονταν μεβάση την πόλη-κράτος της οποίας ήταν πολίτες (πχ laquoΕίμαιάνδραςαπότηΒύβλοraquoήlaquoΕίμαιαπότηνΤύροraquoκαιόχιlaquoΕίμαιΦοίνικαςraquoήlaquoΕίμαιΧαναναίοςraquoγιαταοποίαδενυπάρχουναν-τιστοιχίεςστηφοινικικήγλώσσα)

Φοινικική εθνότητα

ΕάνλοιπόνοιΦοίνικεςαυτοπροσδιορίζοντανμεβάσητουςδε-σμούςτουςμετιςπόλειςκαιοιενλόγωπόλεις-κράτηποτέδενκατόρθωσαναλλάούτεκαιεπιδίωξαννααποκτήσουνπολιτικήενότητα τότε γιατί τους μελετάμε ως ενιαίο αντικείμενο Ηαπάντησηβρίσκεταιστηνπεποίθησηότιοιπολίτεςαυτώντωνπόλεων-κρατώνείχανεθνοτικέςομοιότητεςΗεθνότηταδημι-ουργείται από την απόδοση εμφανώνπολιτισμικών χαρακτη-ριστικώνσεμιασυγκεκριμένηομάδακαιμπορείναπροκύψειως αποτέλεσμα αυτοπροσδιορισμού είτε προσδιορισμού από

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

άλλουςΣταπολιτισμικάαυτάχαρακτηριστικάσυγκαταλέγον-ταιηγλώσσα(γραπτήκαιπροφορική)τατελετουργικάήθηοιταφικέςπρακτικέςταφυσικάχαρακτηριστικάοιδιατροφικέςπροτιμήσειςκαισυνήθειεςκαθώςκαιδιάφορεςόψειςτουυλι-κού πολιτισμού όπως κατασκευαστικές τεχνικές αρχιτεκτο-νικές μορφές καλλιτεχνικές παραδόσεις και ενδυματολογικέςπροτιμήσεις4Είναιπροφανές ότι οιΈλληνες οιΡωμαίοι καιοι Ισραηλίτες συγγραφείς τηςΠαλαιάς Διαθήκης θεωρούσανότιοιπόλεις-κράτημεταξύτηςΑκκό(Άκρα)καιτηςΑρουάντ(Άραδος)μοιράζοντανορισμένααπόταπαραπάνωπολιτισμι-κάχαρακτηριστικά(ανκαισυχνάδενείναισαφέςποιαακριβώςήταναυτά)Ησυγκεκριμένηοπτικήεπηρέασεβαθιάτουςμελε-τητέςτόσοπουτο1646οΣαμυέλΜποσάρ(ΓάλλοςμελετητήςτηςΒίβλου)υιοθέτησεπλήρωςτηνιδέαότιοιφοινικικέςπόλειςμοιράζοντανμιακοινήεθνότηταmdashσυμπέρασμαπουεξηγείταιευθέωςαπότογεγονόςότιοΜποσάρστηρίχτηκεμόνοστακλα-σικάκαιταβιβλικάκείμεναγιανασυνθέσειτηνιστορίατου

Το έργο του Μποσάρ δεν ήταν το πρώτο που βασίστηκεαποκλειστικά στις εν λόγω πηγές οπωσδήποτε όμως ήτανεκείνο που άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή Έτσι όταν σταμέσα του 19ου αιώνα έγιναν του συρμού οι γλωσσολογικέςαρχαιολογικές ιστορικέςκαιανθρωπολογικέςέρευνεςγιατηΣυροπαλαιστίνηκαιτηΒόρειαΑφρικήείχανήδηπροηγηθείαρκετοίαιώνεςακαδημαϊκώνμελετώναφιερωμένωνστηlaquoΦοι-νίκηraquoκαιστουςlaquoΦοίνικεςraquoΩςεκτούτουκαιπαράτογεγο-νόςότιχρησιμοποιούσαννέαεπαναστατικάμοντέλαμεθόδουςκαι θεωρίες οι ακαδημαϊκές εργασίες που εκπονήθηκαν τηνεποχήαυτή θεμελιώθηκαν σε εδραιωμένες και καθιερωμένες

4 IFinkelsteinlaquoPotsandpeoplerevisedEthnicboundariesintheIronAgeIraquoστοNASilbermanampDBSmalls(επιμ)The Archaeology of Israel Constructing the Past Interpreting the Present Σέφιλντ Sheffield Aca-demicPress1997σ216ndash237

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

8

από πολύ καιρό λόγιες παραδόσεις και έτσιως επί το πλεί-στονπροσπαθούσανναεπαληθεύσουνπαράνααμφισβητήσουνπροϋπάρχουσες απόψεις σχετικά με τον χαρακτήρα και τηνεθνότητατωνlaquoΦοινίκωνraquoΚατάσυνέπειαοιπερισσότεροιλό-γιοιτου19ουαιώναπρόθυμααποδέχτηκανότιοιlaquoΦοίνικεςraquoμοιράζοντανκοινήεθνότητακαιαυτόδικαιολογούσετημελέ-τητωνδιαφόρωνlaquoφοινικικώνraquoπόλεωνμετρόποσυνδυαστικόμεταξύτους

Μόλις τη δεκαετία του1980 οι μελετητές άρχισαν ναανα-ρωτιούνται σεποιον βαθμό ίσχυε τοπαραπάνωσυμπέρασμαΤο 1983 ο Βόλφγκανγκ Ρέλλιχ έθιξε την ασάφεια του όρουlaquoΦοίνικαςraquoκαιδιερωτήθηκεεάνήτανορθόναχρησιμοποιείταιπροκειμένουναδηλώσειμιαυποθετικήεθνοτικήομάδα5Επρό-κειτογιαάποψητηνοποίαυποστήριξεκαιοκαταξιωμένοςΙτα-λόςαρχαιολόγοςΣαμπατίνοΜοσκάτιοοποίοςκατέληξεστοσυμπέρασμαότι λόγωτηςαπουσίαςαναγνωρισμένης επικρά-τειαςγλωσσικήςομοιογένειαςκαικοινώνιστορικώνκαιπολι-τισμικώνπαραδόσεων οιΦοίνικες δενμπορούν να θεωρηθούνεθνοτικήομάδα6ΎστερααπότιςεργασίεςτωνΡέλλιχκαιΜο-σκάτιπλέονέχειγίνεισύνηθεςνααναγνωρίζονταιοιδεσμοίπουσυνέδεαντουςΦοίνικεςμετηνπόλητουςενώεπισημαίνονταιμεέμφασηαρκετάσυνυπάρχονταπολιτισμικάχαρακτηριστικάταοποίαδιέκριναντονπολιτισμότουςαπόεκείνοντωνγειτονι-κώντουςλαών(ανκαιθαπρέπεινασημειώσουμεότιτακοινάαυτάπολιτισμικάχαρακτηριστικάδενσυνιστούναπόδειξηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoθεωρούσανποτέοι ίδιοι πως είχανκοινή εθνικήκαταγωγή)Σταπρόσφαταχρόνιαωστόσοακόμηκαιηιδέατων κοινών πολιτισμικών γνωρισμάτων αμφισβητήθηκε κα-θώς πολλά από τα υποτιθέμενα laquoφοινικικάraquo χαρακτηριστικά

5 WRoumllliglaquoOntheoriginsofthePhoeniciansraquoBerytus 31(1983)σ79ndash936 SMoscati laquoWho were the Phoeniciansraquo στο SMoscati (επιμ)The

Phoenicians ΛονδίνοIBTauris2001σ17ndash19

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αποδείχτηκεότιπεριορίζοντανσεμίαήδύοπόλεις-κράτηείτεήτανκοινάμεάλλεςομάδεςήάλλουςλαούς(γιαπαράδειγματαλεγόμεναlaquoφοινικικάraquoδίχρωμααγγείαείναιπλέονγνωστόότικατασκευάζοντανσεπόλειςκατάμήκοςόλωντωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςτόσοστηΦοινίκηόσοκαιστηνΠαλαιστίνηόπωςκαιστηνΚύπρο)

ΆραπούκαταλήγουμεΣτοανάχείραςβιβλίοοόροςlaquoφοι-νικικόςraquoθαχρησιμοποιείταιωςσύντομοςτρόποςγιαναδηλώ-νεταιένασυγκεκριμένοσύνολοπόλεων-κρατώντηςΣυροπαλαι-στίνηςπουσυνδέοντανλόγωτηςγεωγραφικήςτουςθέσηςείχανκοινόενδιαφέρονγιατηναυσιπλοΐακαιτοθαλάσσιοεμπόριοκαιμοιράζοντανορισμένακοινάπολιτισμικάχαρακτηριστικάΘαχρησιμοποιείταιμεφειδώκαιμόνοστιςπεριπτώσειςεκεί-νεςόπουκρίνεταικατάλληλοναμιλάμεμεγενικούςόρουςπαράναπροσδιορίζουμεμιασυγκεκριμένηπόληήμιαομάδαπόλεωνΕπιπρόσθεταοόροςlaquoΦοινίκηraquoθαχρησιμοποιείταιγιαναδη-λώνεταιησυνολικήπεριοχήπουελέγχεταιήδιοικείταιαπότιςδιάφορεςlaquoφοινικικέςraquoπόλεις-κράτη

Ορίζον τας τη Φοινίκη

ΥπάρχειμιαγενικήσυναίνεσηόσοναφοράτακατάπροσέγγισηγεωγραφικάόριατηςφοινικικήςκοιτίδαςτόσοστιςκλασικέςπηγέςόσοκαιστιςσύγχρονεςιστορίεςτηςΦοινίκηςΕίναιεπο-μένωςευρέωςαποδεκτόότιηφοινικικήκοιτίδα(δηλαδήτοέδα-φοςόπουπρωτοδημιουργήθηκανήξεχώρισανωςοντότητεςοιφοινικικέςπόλεις)αντιστοιχούσεχοντρικάστηστενήπαράκτιαλωρίδαπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλδιέρχεταιτονΛί-βανοκαιφτάνειμέχριτηνότιαΣυρίαΕπρόκειτογιαμιαπεριο-χήστριμωγμένηανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαιτημε-γαλοπρεπήΟροσειράτουΛιβάνουσταανατολικάθέσηηοποίαπεριόριζετιςευκαιρίεςγιαπολιτιστικήκαιπολιτικήεπέκτασηκαιυπήρξεκαθοριστικήγιατηστροφήτωνκατοίκωνπροςτη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

10

θάλασσα(βλΧάρτη1σxxviindashxxix)Παρότιοιμελετητέςσυμ-φωνούνγενικάόσοναφοράταβορειότεραόριατηςΦοινίκης(μετους περισσότερους να θεωρούν βορειότερο άκρο την ΆραδονησίπουβρίσκεταιπολύκοντάστιςακτέςτηςδυτικήςΣυρίας)υπάρχειμιαμικρήαπόκλισηαπόψεωναναφορικάμετονορισμότωννότιωνσυνόρωντηςπεριοχής(έχουνπροταθείηΤύροςστοννότιοΛίβανοηΑκκόκαιτοόροςΚάρμηλοςστοβόρειοΙσραήλακόμηκαιηΑσκελόνκοντάσταβόρειασύνορατηςΛωρίδαςτηςΓάζας)ΟιαντικρουόμενεςαυτέςαπόψειςπροκύπτουναπότηδιαφορετικήσημασίαπουαποδίδεικαθέναςστακειμενικάκαιστααρχαιολογικάτεκμήριαΕκείνοιπουυποστηρίζουντιςπιονότιεςτοποθεσίεςδέχονταιγενικάτηγνώμητωνκλασικώνσυγγραφέωνότιδηλαδήοιΦοίνικεςκατείχανσχεδόντοσύνο-λοτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςΑντίθεταόσοιτάσσονταιυπέρενόςπιοβόρειουσυνόρουαποδίδουνπολύμεγαλύτεροβά-ροςστααρχαιολογικάτεκμήριαπουυποδεικνύουνότιοιπόλειςμεκυρίαρχαlaquoφοινικικόraquoυλικόπολιτισμόβρίσκοντανωςεπίτοπλείστονβόρειατηςΑκκό

Στηνπαρούσαμελέτηπροκειμένουνααποφύγουμετησύγ-χυσηήτηδιαμάχηθαυιοθετήσουμετηθέσηότιηφοινικικήκοιτίδα περιλάμβανε ένα στενό παράκτιο τμήμα κατά μήκοςτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςαπότηνΑκκόστοννότομέ-χριτηνΆραδοστονβορράΑνκαιαποδεχόμαστεότιηέκτα-σητωνσυγκεκριμένωνσυνόρωνμπορείνααυξομειώνεται(γιαπαράδειγμαηΤύροςσυστηματικά επιχειρούσε να επεκτείνειπροςτοννότοτησφαίραεπιρροήςτης)θεωρούμεότιοπυρήναςτηςφοινικικήςκοιτίδαςβρίσκεταισταεδάφημεταξύτηςΑκκόκαιτηςΑράδουΤοβιβλίολοιπόνθαεπικεντρωθείπρωτίστωςστιςπόλειςΑρουάντ(ήΆραδο)Βηρυτό(ήΜπαϊρούτ)Βύβλο(ήΤζεμπάιλΤζεμπέιλΤζουμπάιλΓεβάλ)ΣάραπταΣιδώ-να (ήΣάυντα) καιΤύροΑντίθετα με προηγούμενες μελέτεςπουείχαντηντάσηνακάνουνμιααυθαίρετηδιάκρισηανάμεσαστουςκατοίκουςτηςπεριοχήςαυτήςπρινκαιμετάτο1200πΧ

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(οιπρώτοιήτανγνωστοίωςlaquoΧαναναίοιraquo ενώοιδεύτεροιωςlaquoΦοίνικεςraquo)τοβιβλίοαναφέρεταιστουςκατοίκουςτωνπαρα-πάνωπόλεωνσυνολικάωςlaquoΦοίνικεςraquoΤηναπόφασηαυτήτηνπήραμεγιαδύολόγουςπρώτονβοηθάνααποφύγουμεάσκοπη

γεωγραφική ορολογίαΟι ιστορικοίχρησιμοποιούνμιαασαφήορολογίαγια ναπεριγράψουν διαφορετικές περιοχές της αρχαίας ΕγγύςΑνατολήςΟιόροιπουαπαντούνσυχνότεραείναιοιεξής

Συροπαλαιστίνηγεωγραφικόςόροςπουδηλώνειμιαμε-γάληπεριοχήτηςΜέσηςΑνατολήςηοποίαπεριλαμβάνειτοΙσραήλτονΛίβανοτμήματατηςΣυρίαςκαιτηδυτι-κήΙορδανίαΟρίζεταιαπότηνΟροσειράτουΤαύρουσταβόρειαταόρητουΖάγρουσταανατολικάτηΧερσόνησοτουΣινάστοννότοκαιτηΜεσόγειοΘάλασσασταδυτικά

Χαναάν (ή Καναάν)περιοχήπουπεριλαμβάνειταεδάφημεταξύτουποταμούΙορδάνηκαιτηςΜεσογείουκαθώςκαιμεγάλομέροςτουσημερινούΛιβάνουτοΙσραήλτηνΠαλαιστίνητηνΙορδανίακαιτμήματατηςδυτικήςΣυ-ρίας(στοκείμενοτηςΒίβλουτοόνομααναφερότανστηνπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνη)

Φοινίκηαπότο1200πΧσυνηθιζότανναδιακρίνονταιοικάτοικοιτηςΧαναάναπόεκείνουςπουζούσανβαθύτεραστηνενδοχώραΣυνεπώςαπότηνεποχήαυτήτοστενόπαράκτιοκομμάτιπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλμέσωτουΛιβάνουώςτηΣυρίαγίνεταιγνωστόωςΦοι-νίκη

Μεσοποταμίαονομασίατηςπεριοχήςτουποτάμιουσυ-στήματοςΤίγρηndashΕυφράτηπουχοντρικάαντιστοιχείστοσημερινό Ιράκ το Κουβέιτ το βορειοανατολικό τμήματηςΣυρίας και τιςπεριοχές της νοτιοανατολικήςΤουρ-κίαςκαιτουνοτιοδυτικούΙράν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

12

σύγχυσηκαιδεύτερονούτεοικειμενικέςαλλάούτεκαιοιαρ-χαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές καικοινωνικέςμεταβολέςπουεπήλθανστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκού υπήρξαν τόσο σημαντικές ώστε να δικαιολογούν μιατέτοιαδιάκριση

ΦΟΙΝΙΚΗ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ

Ταπαλαιοπεριβαλλοντικάστοιχείαπουπροσφέρουνοιπυρήνεςγύρηςκαιηδενδροκλιματολογικήανάλυση(μελέτητωνδακτυ-λίωντωνκορμώντωνδένδρων)υποδεικνύουνότιτοκλίματηςαρχαίαςΦοινίκηςήτανενπολλοίςσυγκρίσιμομετουσύγχρονουΛιβάνουΗθερμοκρασίακαιοικαιρικέςσυνθήκεςτηςπεριοχήςκαθορίζονταιαπότηθέσητηςανάμεσαστηνυποτροπικήξηρα-σίατηςαφρικανικήςηπείρουκαιτηνυποτροπικήυγρασίατηςπεριοχήςτηςΑνατολικήςΜεσογείουΗΦοινίκηθεωρείταιλοι-πόνπωςείχεεύκρατομεσογειακόκλίμαμεχαρακτηριστικότουταμακράθερμάκαλοκαίρια(ΙούνιομεΣεπτέμβριο)στηδιάρ-κειατωνοποίωνδενέβρεχεσχεδόνκαθόλουκαιτουςδροσερούςκαιυγρούςχειμώνες(ΔεκέμβριομεΜάρτιο)κατάτουςοποίουςσημειωνότανπερίπουτο60τωνετήσιωνβροχοπτώσεωντηςπεριοχήςΤοφθινόπωρο(ΟκτώβριομεΝοέμβριο)ήτανμετα-βατική εποχήμεβαθμιαίαπτώσητωνθερμοκρασιώνκαι λί-γεςβροχέςενώτηνάνοιξη(ΑπρίλιομεΜάιο)σταματούσανοιχειμερινέςβροχοπτώσειςκαιάρχιζεηκαλλιεργητικήπερίοδοςΌπωςσυμβαίνεικαισήμεραοιβροχοπτώσειςκυμαίνοντανσεδιαφορετικάύψηαπό έτοςσε έτοςκαι ο υετόςσυχνάσυγκεν-τρωνόταν σε ισχυρές καταιγίδες που προκαλούσαν διάβρωσητου εδάφουςκαιπλημμύρες ιδίωςκατάτουςχειμερινούςμή-νεςΗμέσηθερμοκρασίαστιςπαράκτιεςπεδιάδεςήτανπερί-που27˚C το καλοκαίρι και10˚C τον χειμώναΟ ψυχρότεροςμήναςπρέπειναήτανοΙανουάριοςμεμέσηθερμοκρασίατους7ndash8˚C ενώοθερμότεροςοΑύγουστοςμεμέσηθερμοκρασία

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τικέςδιαφορέςμεταξύτωνδύοΚυρίωςκαθώςτοΧανα ναίος όπωςκαιτοελληνικόΦοίνιξδενήτανούτεδηλωτικότηςεθνό-τηταςούτεενδημικόστιςπόλεις-κράτητηςΣυροπαλαιστίνηςηυπόθεσηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoαυτοπροσδιορίζοντανμετονσυγ-κεκριμένοόρομπορείνααποκλειστεί

Πώς λοιπόν ονόμαζαν οι laquoΦοίνικεςraquo τον εαυτό τους Δενυπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι οι κάτοικοι των πόλεων στιςακτές τηςΣυροπαλαιστίνης θεωρούσανποτέ ότι συνιστούσανπολιτισμική ή πολιτική συλλογικότητα κι επομένως οι πλη-θυσμοίτουςοποίουςάλλοιαποκαλούσανlaquoΦοίνικεςraquoήlaquoΧανα-ναίουςraquo αυτοπροσδιορίζονταν με βάση τους δεσμούς τους μετιςπόλειςήμεομάδεςοικογενειώνΛόγουχάρηεπιγραφικέςπηγέςτηςπεριοχήςαποκαλύπτουνότιοιΦοίνικεςθεωρούσαντιςπόλειςτουςφυσικούςχώρουςπερισσότεροπαράκοινότητεςοπότεοιάνθρωποικανονικάχρησιμοποιούσαντοπωνύμιαπιοπολύπαράεθνωνύμιαγιατοναυτοπροσδιορισμότους (πχοιπολίτεςτηςΣιδώναςσυνήθωςκαταγράφουνότιείναιlaquoαπότηνπόλητηςΣιδώναςraquoαντίνααυτοαποκαλούνταιlaquoΣιδώνιοιraquo)Οσυγκεκριμένοςτρόποςαυτοπροσδιορισμούείναιπολύπιθανόναπροέρχεταιαπότηβασιλικήπρακτικήτηςκυριαρχίαςεπίμιαςπόληςπαράεπίμιαςσυγκεκριμένηςομάδαςήλαού(πχχρησι-μοποιείταιοτίτλοςlaquoΒασιλιάςτηςΒύβλουraquoαντίlaquoΒασιλιάςτωνΒυβλίωνraquo)

ΑκόμησεαντίθεσημετηνΕλλάδαόπουηταυτότηταμεβάση τηνπόλημπορούσε να υπάγεται σε ευρύτερες τοπικέςταυτότητες(λόγουχάρηοιπολίτεςτηςΑθήναςμπορούσαννααυτοπροσδιοριστούνμεβάσητονδήμοτουςτηνπόληήτηνεθνικότηταmdashπχΑχαρνεύςΑθηναίοςΈλληνας)στηΦοι-νίκηδενυπήρχεηαντίληψημιαςκεντρικήςήκοινήςταυτότη-ταςπάνωαπότοεπίπεδοτηςπόλης-κράτουςΩςεκτούτουοιΦοίνικεςαντίνααναπτύξουνοποιαδήποτειδέαεθνικήςταυ-τότηταςδιατήρησαν ισχυρόαίσθημαανεξαρτησίαςκαιατο-μικότηταςκαιαυτότουςέκανεαπρόθυμουςνασυνεργάζονται

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

6

ήναενώνονταιωςμίαπολιτικήοντότηταΤηνανεξαρτησίααυτή περιγράφει με πολύ μεγάλη έμφαση οΗρόδοτος στηνιστορία τωνΠερσικώνΠολέμωνΠαρότι υπογραμμίζει τηνισχύκαιτηνανωτερότητατωνφοινικικώνπολεμικώνπλοίωνεντόςτουπερσικούναυτικούοΗρόδοτοςαναφέρειότικαθε-μιάαπότιςπόλεις-κράτηέστελνεδικότηςαπόσπασμαπλοίωνκαιτονδικότηςδιοικητήΣυνεπώςολεγόμενοςlaquoφοινικικόςστόλοςraquoδενεκπροσωπούσεκάποιοσυλλογικόεγχείρημααλλάμάλλοντοσύνολοτωνξεχωριστώνσυνεισφορώνκάθεπόλης-κράτουςΗαπουσίαεθνικήςταυτότηταςσήμαινεεπίσηςότιοιΦοίνικες απέδιδαν πολύ μεγαλύτερη σημασία στην κατα-γωγήμεαποτέλεσμασυχνάναπαραθέτουνπολλέςγενεέςτηςάμεσηςήευρύτερηςοικογένειάςτουςπροκειμένουναορίσουντηνταυτότητάτους(συνήθωςσεεπιτύμβιεςστήλες)

Έτσιγιανααπαντήσουμεστοερώτημαπουτέθηκεπροη-γουμένωςκαθώςοιΦοίνικεςποτέδενθεώρησανότιμοιράζον-ταν κοινή εθνική ταυτότητα τυπικά αυτοπροσδιορίζονταν μεβάση την πόλη-κράτος της οποίας ήταν πολίτες (πχ laquoΕίμαιάνδραςαπότηΒύβλοraquoήlaquoΕίμαιαπότηνΤύροraquoκαιόχιlaquoΕίμαιΦοίνικαςraquoήlaquoΕίμαιΧαναναίοςraquoγιαταοποίαδενυπάρχουναν-τιστοιχίεςστηφοινικικήγλώσσα)

Φοινικική εθνότητα

ΕάνλοιπόνοιΦοίνικεςαυτοπροσδιορίζοντανμεβάσητουςδε-σμούςτουςμετιςπόλειςκαιοιενλόγωπόλεις-κράτηποτέδενκατόρθωσαναλλάούτεκαιεπιδίωξαννααποκτήσουνπολιτικήενότητα τότε γιατί τους μελετάμε ως ενιαίο αντικείμενο Ηαπάντησηβρίσκεταιστηνπεποίθησηότιοιπολίτεςαυτώντωνπόλεων-κρατώνείχανεθνοτικέςομοιότητεςΗεθνότηταδημι-ουργείται από την απόδοση εμφανώνπολιτισμικών χαρακτη-ριστικώνσεμιασυγκεκριμένηομάδακαιμπορείναπροκύψειως αποτέλεσμα αυτοπροσδιορισμού είτε προσδιορισμού από

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

άλλουςΣταπολιτισμικάαυτάχαρακτηριστικάσυγκαταλέγον-ταιηγλώσσα(γραπτήκαιπροφορική)τατελετουργικάήθηοιταφικέςπρακτικέςταφυσικάχαρακτηριστικάοιδιατροφικέςπροτιμήσειςκαισυνήθειεςκαθώςκαιδιάφορεςόψειςτουυλι-κού πολιτισμού όπως κατασκευαστικές τεχνικές αρχιτεκτο-νικές μορφές καλλιτεχνικές παραδόσεις και ενδυματολογικέςπροτιμήσεις4Είναιπροφανές ότι οιΈλληνες οιΡωμαίοι καιοι Ισραηλίτες συγγραφείς τηςΠαλαιάς Διαθήκης θεωρούσανότιοιπόλεις-κράτημεταξύτηςΑκκό(Άκρα)καιτηςΑρουάντ(Άραδος)μοιράζοντανορισμένααπόταπαραπάνωπολιτισμι-κάχαρακτηριστικά(ανκαισυχνάδενείναισαφέςποιαακριβώςήταναυτά)Ησυγκεκριμένηοπτικήεπηρέασεβαθιάτουςμελε-τητέςτόσοπουτο1646οΣαμυέλΜποσάρ(ΓάλλοςμελετητήςτηςΒίβλου)υιοθέτησεπλήρωςτηνιδέαότιοιφοινικικέςπόλειςμοιράζοντανμιακοινήεθνότηταmdashσυμπέρασμαπουεξηγείταιευθέωςαπότογεγονόςότιοΜποσάρστηρίχτηκεμόνοστακλα-σικάκαιταβιβλικάκείμεναγιανασυνθέσειτηνιστορίατου

Το έργο του Μποσάρ δεν ήταν το πρώτο που βασίστηκεαποκλειστικά στις εν λόγω πηγές οπωσδήποτε όμως ήτανεκείνο που άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή Έτσι όταν σταμέσα του 19ου αιώνα έγιναν του συρμού οι γλωσσολογικέςαρχαιολογικές ιστορικέςκαιανθρωπολογικέςέρευνεςγιατηΣυροπαλαιστίνηκαιτηΒόρειαΑφρικήείχανήδηπροηγηθείαρκετοίαιώνεςακαδημαϊκώνμελετώναφιερωμένωνστηlaquoΦοι-νίκηraquoκαιστουςlaquoΦοίνικεςraquoΩςεκτούτουκαιπαράτογεγο-νόςότιχρησιμοποιούσαννέαεπαναστατικάμοντέλαμεθόδουςκαι θεωρίες οι ακαδημαϊκές εργασίες που εκπονήθηκαν τηνεποχήαυτή θεμελιώθηκαν σε εδραιωμένες και καθιερωμένες

4 IFinkelsteinlaquoPotsandpeoplerevisedEthnicboundariesintheIronAgeIraquoστοNASilbermanampDBSmalls(επιμ)The Archaeology of Israel Constructing the Past Interpreting the Present Σέφιλντ Sheffield Aca-demicPress1997σ216ndash237

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

8

από πολύ καιρό λόγιες παραδόσεις και έτσιως επί το πλεί-στονπροσπαθούσανναεπαληθεύσουνπαράνααμφισβητήσουνπροϋπάρχουσες απόψεις σχετικά με τον χαρακτήρα και τηνεθνότητατωνlaquoΦοινίκωνraquoΚατάσυνέπειαοιπερισσότεροιλό-γιοιτου19ουαιώναπρόθυμααποδέχτηκανότιοιlaquoΦοίνικεςraquoμοιράζοντανκοινήεθνότητακαιαυτόδικαιολογούσετημελέ-τητωνδιαφόρωνlaquoφοινικικώνraquoπόλεωνμετρόποσυνδυαστικόμεταξύτους

Μόλις τη δεκαετία του1980 οι μελετητές άρχισαν ναανα-ρωτιούνται σεποιον βαθμό ίσχυε τοπαραπάνωσυμπέρασμαΤο 1983 ο Βόλφγκανγκ Ρέλλιχ έθιξε την ασάφεια του όρουlaquoΦοίνικαςraquoκαιδιερωτήθηκεεάνήτανορθόναχρησιμοποιείταιπροκειμένουναδηλώσειμιαυποθετικήεθνοτικήομάδα5Επρό-κειτογιαάποψητηνοποίαυποστήριξεκαιοκαταξιωμένοςΙτα-λόςαρχαιολόγοςΣαμπατίνοΜοσκάτιοοποίοςκατέληξεστοσυμπέρασμαότι λόγωτηςαπουσίαςαναγνωρισμένης επικρά-τειαςγλωσσικήςομοιογένειαςκαικοινώνιστορικώνκαιπολι-τισμικώνπαραδόσεων οιΦοίνικες δενμπορούν να θεωρηθούνεθνοτικήομάδα6ΎστερααπότιςεργασίεςτωνΡέλλιχκαιΜο-σκάτιπλέονέχειγίνεισύνηθεςνααναγνωρίζονταιοιδεσμοίπουσυνέδεαντουςΦοίνικεςμετηνπόλητουςενώεπισημαίνονταιμεέμφασηαρκετάσυνυπάρχονταπολιτισμικάχαρακτηριστικάταοποίαδιέκριναντονπολιτισμότουςαπόεκείνοντωνγειτονι-κώντουςλαών(ανκαιθαπρέπεινασημειώσουμεότιτακοινάαυτάπολιτισμικάχαρακτηριστικάδενσυνιστούναπόδειξηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoθεωρούσανποτέοι ίδιοι πως είχανκοινή εθνικήκαταγωγή)Σταπρόσφαταχρόνιαωστόσοακόμηκαιηιδέατων κοινών πολιτισμικών γνωρισμάτων αμφισβητήθηκε κα-θώς πολλά από τα υποτιθέμενα laquoφοινικικάraquo χαρακτηριστικά

5 WRoumllliglaquoOntheoriginsofthePhoeniciansraquoBerytus 31(1983)σ79ndash936 SMoscati laquoWho were the Phoeniciansraquo στο SMoscati (επιμ)The

Phoenicians ΛονδίνοIBTauris2001σ17ndash19

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αποδείχτηκεότιπεριορίζοντανσεμίαήδύοπόλεις-κράτηείτεήτανκοινάμεάλλεςομάδεςήάλλουςλαούς(γιαπαράδειγματαλεγόμεναlaquoφοινικικάraquoδίχρωμααγγείαείναιπλέονγνωστόότικατασκευάζοντανσεπόλειςκατάμήκοςόλωντωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςτόσοστηΦοινίκηόσοκαιστηνΠαλαιστίνηόπωςκαιστηνΚύπρο)

ΆραπούκαταλήγουμεΣτοανάχείραςβιβλίοοόροςlaquoφοι-νικικόςraquoθαχρησιμοποιείταιωςσύντομοςτρόποςγιαναδηλώ-νεταιένασυγκεκριμένοσύνολοπόλεων-κρατώντηςΣυροπαλαι-στίνηςπουσυνδέοντανλόγωτηςγεωγραφικήςτουςθέσηςείχανκοινόενδιαφέρονγιατηναυσιπλοΐακαιτοθαλάσσιοεμπόριοκαιμοιράζοντανορισμένακοινάπολιτισμικάχαρακτηριστικάΘαχρησιμοποιείταιμεφειδώκαιμόνοστιςπεριπτώσειςεκεί-νεςόπουκρίνεταικατάλληλοναμιλάμεμεγενικούςόρουςπαράναπροσδιορίζουμεμιασυγκεκριμένηπόληήμιαομάδαπόλεωνΕπιπρόσθεταοόροςlaquoΦοινίκηraquoθαχρησιμοποιείταιγιαναδη-λώνεταιησυνολικήπεριοχήπουελέγχεταιήδιοικείταιαπότιςδιάφορεςlaquoφοινικικέςraquoπόλεις-κράτη

Ορίζον τας τη Φοινίκη

ΥπάρχειμιαγενικήσυναίνεσηόσοναφοράτακατάπροσέγγισηγεωγραφικάόριατηςφοινικικήςκοιτίδαςτόσοστιςκλασικέςπηγέςόσοκαιστιςσύγχρονεςιστορίεςτηςΦοινίκηςΕίναιεπο-μένωςευρέωςαποδεκτόότιηφοινικικήκοιτίδα(δηλαδήτοέδα-φοςόπουπρωτοδημιουργήθηκανήξεχώρισανωςοντότητεςοιφοινικικέςπόλεις)αντιστοιχούσεχοντρικάστηστενήπαράκτιαλωρίδαπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλδιέρχεταιτονΛί-βανοκαιφτάνειμέχριτηνότιαΣυρίαΕπρόκειτογιαμιαπεριο-χήστριμωγμένηανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαιτημε-γαλοπρεπήΟροσειράτουΛιβάνουσταανατολικάθέσηηοποίαπεριόριζετιςευκαιρίεςγιαπολιτιστικήκαιπολιτικήεπέκτασηκαιυπήρξεκαθοριστικήγιατηστροφήτωνκατοίκωνπροςτη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

10

θάλασσα(βλΧάρτη1σxxviindashxxix)Παρότιοιμελετητέςσυμ-φωνούνγενικάόσοναφοράταβορειότεραόριατηςΦοινίκης(μετους περισσότερους να θεωρούν βορειότερο άκρο την ΆραδονησίπουβρίσκεταιπολύκοντάστιςακτέςτηςδυτικήςΣυρίας)υπάρχειμιαμικρήαπόκλισηαπόψεωναναφορικάμετονορισμότωννότιωνσυνόρωντηςπεριοχής(έχουνπροταθείηΤύροςστοννότιοΛίβανοηΑκκόκαιτοόροςΚάρμηλοςστοβόρειοΙσραήλακόμηκαιηΑσκελόνκοντάσταβόρειασύνορατηςΛωρίδαςτηςΓάζας)ΟιαντικρουόμενεςαυτέςαπόψειςπροκύπτουναπότηδιαφορετικήσημασίαπουαποδίδεικαθέναςστακειμενικάκαιστααρχαιολογικάτεκμήριαΕκείνοιπουυποστηρίζουντιςπιονότιεςτοποθεσίεςδέχονταιγενικάτηγνώμητωνκλασικώνσυγγραφέωνότιδηλαδήοιΦοίνικεςκατείχανσχεδόντοσύνο-λοτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςΑντίθεταόσοιτάσσονταιυπέρενόςπιοβόρειουσυνόρουαποδίδουνπολύμεγαλύτεροβά-ροςστααρχαιολογικάτεκμήριαπουυποδεικνύουνότιοιπόλειςμεκυρίαρχαlaquoφοινικικόraquoυλικόπολιτισμόβρίσκοντανωςεπίτοπλείστονβόρειατηςΑκκό

Στηνπαρούσαμελέτηπροκειμένουνααποφύγουμετησύγ-χυσηήτηδιαμάχηθαυιοθετήσουμετηθέσηότιηφοινικικήκοιτίδα περιλάμβανε ένα στενό παράκτιο τμήμα κατά μήκοςτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςαπότηνΑκκόστοννότομέ-χριτηνΆραδοστονβορράΑνκαιαποδεχόμαστεότιηέκτα-σητωνσυγκεκριμένωνσυνόρωνμπορείνααυξομειώνεται(γιαπαράδειγμαηΤύροςσυστηματικά επιχειρούσε να επεκτείνειπροςτοννότοτησφαίραεπιρροήςτης)θεωρούμεότιοπυρήναςτηςφοινικικήςκοιτίδαςβρίσκεταισταεδάφημεταξύτηςΑκκόκαιτηςΑράδουΤοβιβλίολοιπόνθαεπικεντρωθείπρωτίστωςστιςπόλειςΑρουάντ(ήΆραδο)Βηρυτό(ήΜπαϊρούτ)Βύβλο(ήΤζεμπάιλΤζεμπέιλΤζουμπάιλΓεβάλ)ΣάραπταΣιδώ-να (ήΣάυντα) καιΤύροΑντίθετα με προηγούμενες μελέτεςπουείχαντηντάσηνακάνουνμιααυθαίρετηδιάκρισηανάμεσαστουςκατοίκουςτηςπεριοχήςαυτήςπρινκαιμετάτο1200πΧ

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(οιπρώτοιήτανγνωστοίωςlaquoΧαναναίοιraquo ενώοιδεύτεροιωςlaquoΦοίνικεςraquo)τοβιβλίοαναφέρεταιστουςκατοίκουςτωνπαρα-πάνωπόλεωνσυνολικάωςlaquoΦοίνικεςraquoΤηναπόφασηαυτήτηνπήραμεγιαδύολόγουςπρώτονβοηθάνααποφύγουμεάσκοπη

γεωγραφική ορολογίαΟι ιστορικοίχρησιμοποιούνμιαασαφήορολογίαγια ναπεριγράψουν διαφορετικές περιοχές της αρχαίας ΕγγύςΑνατολήςΟιόροιπουαπαντούνσυχνότεραείναιοιεξής

Συροπαλαιστίνηγεωγραφικόςόροςπουδηλώνειμιαμε-γάληπεριοχήτηςΜέσηςΑνατολήςηοποίαπεριλαμβάνειτοΙσραήλτονΛίβανοτμήματατηςΣυρίαςκαιτηδυτι-κήΙορδανίαΟρίζεταιαπότηνΟροσειράτουΤαύρουσταβόρειαταόρητουΖάγρουσταανατολικάτηΧερσόνησοτουΣινάστοννότοκαιτηΜεσόγειοΘάλασσασταδυτικά

Χαναάν (ή Καναάν)περιοχήπουπεριλαμβάνειταεδάφημεταξύτουποταμούΙορδάνηκαιτηςΜεσογείουκαθώςκαιμεγάλομέροςτουσημερινούΛιβάνουτοΙσραήλτηνΠαλαιστίνητηνΙορδανίακαιτμήματατηςδυτικήςΣυ-ρίας(στοκείμενοτηςΒίβλουτοόνομααναφερότανστηνπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνη)

Φοινίκηαπότο1200πΧσυνηθιζότανναδιακρίνονταιοικάτοικοιτηςΧαναάναπόεκείνουςπουζούσανβαθύτεραστηνενδοχώραΣυνεπώςαπότηνεποχήαυτήτοστενόπαράκτιοκομμάτιπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλμέσωτουΛιβάνουώςτηΣυρίαγίνεταιγνωστόωςΦοι-νίκη

Μεσοποταμίαονομασίατηςπεριοχήςτουποτάμιουσυ-στήματοςΤίγρηndashΕυφράτηπουχοντρικάαντιστοιχείστοσημερινό Ιράκ το Κουβέιτ το βορειοανατολικό τμήματηςΣυρίας και τιςπεριοχές της νοτιοανατολικήςΤουρ-κίαςκαιτουνοτιοδυτικούΙράν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

12

σύγχυσηκαιδεύτερονούτεοικειμενικέςαλλάούτεκαιοιαρ-χαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές καικοινωνικέςμεταβολέςπουεπήλθανστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκού υπήρξαν τόσο σημαντικές ώστε να δικαιολογούν μιατέτοιαδιάκριση

ΦΟΙΝΙΚΗ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ

Ταπαλαιοπεριβαλλοντικάστοιχείαπουπροσφέρουνοιπυρήνεςγύρηςκαιηδενδροκλιματολογικήανάλυση(μελέτητωνδακτυ-λίωντωνκορμώντωνδένδρων)υποδεικνύουνότιτοκλίματηςαρχαίαςΦοινίκηςήτανενπολλοίςσυγκρίσιμομετουσύγχρονουΛιβάνουΗθερμοκρασίακαιοικαιρικέςσυνθήκεςτηςπεριοχήςκαθορίζονταιαπότηθέσητηςανάμεσαστηνυποτροπικήξηρα-σίατηςαφρικανικήςηπείρουκαιτηνυποτροπικήυγρασίατηςπεριοχήςτηςΑνατολικήςΜεσογείουΗΦοινίκηθεωρείταιλοι-πόνπωςείχεεύκρατομεσογειακόκλίμαμεχαρακτηριστικότουταμακράθερμάκαλοκαίρια(ΙούνιομεΣεπτέμβριο)στηδιάρ-κειατωνοποίωνδενέβρεχεσχεδόνκαθόλουκαιτουςδροσερούςκαιυγρούςχειμώνες(ΔεκέμβριομεΜάρτιο)κατάτουςοποίουςσημειωνότανπερίπουτο60τωνετήσιωνβροχοπτώσεωντηςπεριοχήςΤοφθινόπωρο(ΟκτώβριομεΝοέμβριο)ήτανμετα-βατική εποχήμεβαθμιαίαπτώσητωνθερμοκρασιώνκαι λί-γεςβροχέςενώτηνάνοιξη(ΑπρίλιομεΜάιο)σταματούσανοιχειμερινέςβροχοπτώσειςκαιάρχιζεηκαλλιεργητικήπερίοδοςΌπωςσυμβαίνεικαισήμεραοιβροχοπτώσειςκυμαίνοντανσεδιαφορετικάύψηαπό έτοςσε έτοςκαι ο υετόςσυχνάσυγκεν-τρωνόταν σε ισχυρές καταιγίδες που προκαλούσαν διάβρωσητου εδάφουςκαιπλημμύρες ιδίωςκατάτουςχειμερινούςμή-νεςΗμέσηθερμοκρασίαστιςπαράκτιεςπεδιάδεςήτανπερί-που27˚C το καλοκαίρι και10˚C τον χειμώναΟ ψυχρότεροςμήναςπρέπειναήτανοΙανουάριοςμεμέσηθερμοκρασίατους7ndash8˚C ενώοθερμότεροςοΑύγουστοςμεμέσηθερμοκρασία

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

6

ήναενώνονταιωςμίαπολιτικήοντότηταΤηνανεξαρτησίααυτή περιγράφει με πολύ μεγάλη έμφαση οΗρόδοτος στηνιστορία τωνΠερσικώνΠολέμωνΠαρότι υπογραμμίζει τηνισχύκαιτηνανωτερότητατωνφοινικικώνπολεμικώνπλοίωνεντόςτουπερσικούναυτικούοΗρόδοτοςαναφέρειότικαθε-μιάαπότιςπόλεις-κράτηέστελνεδικότηςαπόσπασμαπλοίωνκαιτονδικότηςδιοικητήΣυνεπώςολεγόμενοςlaquoφοινικικόςστόλοςraquoδενεκπροσωπούσεκάποιοσυλλογικόεγχείρημααλλάμάλλοντοσύνολοτωνξεχωριστώνσυνεισφορώνκάθεπόλης-κράτουςΗαπουσίαεθνικήςταυτότηταςσήμαινεεπίσηςότιοιΦοίνικες απέδιδαν πολύ μεγαλύτερη σημασία στην κατα-γωγήμεαποτέλεσμασυχνάναπαραθέτουνπολλέςγενεέςτηςάμεσηςήευρύτερηςοικογένειάςτουςπροκειμένουναορίσουντηνταυτότητάτους(συνήθωςσεεπιτύμβιεςστήλες)

Έτσιγιανααπαντήσουμεστοερώτημαπουτέθηκεπροη-γουμένωςκαθώςοιΦοίνικεςποτέδενθεώρησανότιμοιράζον-ταν κοινή εθνική ταυτότητα τυπικά αυτοπροσδιορίζονταν μεβάση την πόλη-κράτος της οποίας ήταν πολίτες (πχ laquoΕίμαιάνδραςαπότηΒύβλοraquoήlaquoΕίμαιαπότηνΤύροraquoκαιόχιlaquoΕίμαιΦοίνικαςraquoήlaquoΕίμαιΧαναναίοςraquoγιαταοποίαδενυπάρχουναν-τιστοιχίεςστηφοινικικήγλώσσα)

Φοινικική εθνότητα

ΕάνλοιπόνοιΦοίνικεςαυτοπροσδιορίζοντανμεβάσητουςδε-σμούςτουςμετιςπόλειςκαιοιενλόγωπόλεις-κράτηποτέδενκατόρθωσαναλλάούτεκαιεπιδίωξαννααποκτήσουνπολιτικήενότητα τότε γιατί τους μελετάμε ως ενιαίο αντικείμενο Ηαπάντησηβρίσκεταιστηνπεποίθησηότιοιπολίτεςαυτώντωνπόλεων-κρατώνείχανεθνοτικέςομοιότητεςΗεθνότηταδημι-ουργείται από την απόδοση εμφανώνπολιτισμικών χαρακτη-ριστικώνσεμιασυγκεκριμένηομάδακαιμπορείναπροκύψειως αποτέλεσμα αυτοπροσδιορισμού είτε προσδιορισμού από

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

άλλουςΣταπολιτισμικάαυτάχαρακτηριστικάσυγκαταλέγον-ταιηγλώσσα(γραπτήκαιπροφορική)τατελετουργικάήθηοιταφικέςπρακτικέςταφυσικάχαρακτηριστικάοιδιατροφικέςπροτιμήσειςκαισυνήθειεςκαθώςκαιδιάφορεςόψειςτουυλι-κού πολιτισμού όπως κατασκευαστικές τεχνικές αρχιτεκτο-νικές μορφές καλλιτεχνικές παραδόσεις και ενδυματολογικέςπροτιμήσεις4Είναιπροφανές ότι οιΈλληνες οιΡωμαίοι καιοι Ισραηλίτες συγγραφείς τηςΠαλαιάς Διαθήκης θεωρούσανότιοιπόλεις-κράτημεταξύτηςΑκκό(Άκρα)καιτηςΑρουάντ(Άραδος)μοιράζοντανορισμένααπόταπαραπάνωπολιτισμι-κάχαρακτηριστικά(ανκαισυχνάδενείναισαφέςποιαακριβώςήταναυτά)Ησυγκεκριμένηοπτικήεπηρέασεβαθιάτουςμελε-τητέςτόσοπουτο1646οΣαμυέλΜποσάρ(ΓάλλοςμελετητήςτηςΒίβλου)υιοθέτησεπλήρωςτηνιδέαότιοιφοινικικέςπόλειςμοιράζοντανμιακοινήεθνότηταmdashσυμπέρασμαπουεξηγείταιευθέωςαπότογεγονόςότιοΜποσάρστηρίχτηκεμόνοστακλα-σικάκαιταβιβλικάκείμεναγιανασυνθέσειτηνιστορίατου

Το έργο του Μποσάρ δεν ήταν το πρώτο που βασίστηκεαποκλειστικά στις εν λόγω πηγές οπωσδήποτε όμως ήτανεκείνο που άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή Έτσι όταν σταμέσα του 19ου αιώνα έγιναν του συρμού οι γλωσσολογικέςαρχαιολογικές ιστορικέςκαιανθρωπολογικέςέρευνεςγιατηΣυροπαλαιστίνηκαιτηΒόρειαΑφρικήείχανήδηπροηγηθείαρκετοίαιώνεςακαδημαϊκώνμελετώναφιερωμένωνστηlaquoΦοι-νίκηraquoκαιστουςlaquoΦοίνικεςraquoΩςεκτούτουκαιπαράτογεγο-νόςότιχρησιμοποιούσαννέαεπαναστατικάμοντέλαμεθόδουςκαι θεωρίες οι ακαδημαϊκές εργασίες που εκπονήθηκαν τηνεποχήαυτή θεμελιώθηκαν σε εδραιωμένες και καθιερωμένες

4 IFinkelsteinlaquoPotsandpeoplerevisedEthnicboundariesintheIronAgeIraquoστοNASilbermanampDBSmalls(επιμ)The Archaeology of Israel Constructing the Past Interpreting the Present Σέφιλντ Sheffield Aca-demicPress1997σ216ndash237

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

8

από πολύ καιρό λόγιες παραδόσεις και έτσιως επί το πλεί-στονπροσπαθούσανναεπαληθεύσουνπαράνααμφισβητήσουνπροϋπάρχουσες απόψεις σχετικά με τον χαρακτήρα και τηνεθνότητατωνlaquoΦοινίκωνraquoΚατάσυνέπειαοιπερισσότεροιλό-γιοιτου19ουαιώναπρόθυμααποδέχτηκανότιοιlaquoΦοίνικεςraquoμοιράζοντανκοινήεθνότητακαιαυτόδικαιολογούσετημελέ-τητωνδιαφόρωνlaquoφοινικικώνraquoπόλεωνμετρόποσυνδυαστικόμεταξύτους

Μόλις τη δεκαετία του1980 οι μελετητές άρχισαν ναανα-ρωτιούνται σεποιον βαθμό ίσχυε τοπαραπάνωσυμπέρασμαΤο 1983 ο Βόλφγκανγκ Ρέλλιχ έθιξε την ασάφεια του όρουlaquoΦοίνικαςraquoκαιδιερωτήθηκεεάνήτανορθόναχρησιμοποιείταιπροκειμένουναδηλώσειμιαυποθετικήεθνοτικήομάδα5Επρό-κειτογιαάποψητηνοποίαυποστήριξεκαιοκαταξιωμένοςΙτα-λόςαρχαιολόγοςΣαμπατίνοΜοσκάτιοοποίοςκατέληξεστοσυμπέρασμαότι λόγωτηςαπουσίαςαναγνωρισμένης επικρά-τειαςγλωσσικήςομοιογένειαςκαικοινώνιστορικώνκαιπολι-τισμικώνπαραδόσεων οιΦοίνικες δενμπορούν να θεωρηθούνεθνοτικήομάδα6ΎστερααπότιςεργασίεςτωνΡέλλιχκαιΜο-σκάτιπλέονέχειγίνεισύνηθεςνααναγνωρίζονταιοιδεσμοίπουσυνέδεαντουςΦοίνικεςμετηνπόλητουςενώεπισημαίνονταιμεέμφασηαρκετάσυνυπάρχονταπολιτισμικάχαρακτηριστικάταοποίαδιέκριναντονπολιτισμότουςαπόεκείνοντωνγειτονι-κώντουςλαών(ανκαιθαπρέπεινασημειώσουμεότιτακοινάαυτάπολιτισμικάχαρακτηριστικάδενσυνιστούναπόδειξηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoθεωρούσανποτέοι ίδιοι πως είχανκοινή εθνικήκαταγωγή)Σταπρόσφαταχρόνιαωστόσοακόμηκαιηιδέατων κοινών πολιτισμικών γνωρισμάτων αμφισβητήθηκε κα-θώς πολλά από τα υποτιθέμενα laquoφοινικικάraquo χαρακτηριστικά

5 WRoumllliglaquoOntheoriginsofthePhoeniciansraquoBerytus 31(1983)σ79ndash936 SMoscati laquoWho were the Phoeniciansraquo στο SMoscati (επιμ)The

Phoenicians ΛονδίνοIBTauris2001σ17ndash19

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αποδείχτηκεότιπεριορίζοντανσεμίαήδύοπόλεις-κράτηείτεήτανκοινάμεάλλεςομάδεςήάλλουςλαούς(γιαπαράδειγματαλεγόμεναlaquoφοινικικάraquoδίχρωμααγγείαείναιπλέονγνωστόότικατασκευάζοντανσεπόλειςκατάμήκοςόλωντωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςτόσοστηΦοινίκηόσοκαιστηνΠαλαιστίνηόπωςκαιστηνΚύπρο)

ΆραπούκαταλήγουμεΣτοανάχείραςβιβλίοοόροςlaquoφοι-νικικόςraquoθαχρησιμοποιείταιωςσύντομοςτρόποςγιαναδηλώ-νεταιένασυγκεκριμένοσύνολοπόλεων-κρατώντηςΣυροπαλαι-στίνηςπουσυνδέοντανλόγωτηςγεωγραφικήςτουςθέσηςείχανκοινόενδιαφέρονγιατηναυσιπλοΐακαιτοθαλάσσιοεμπόριοκαιμοιράζοντανορισμένακοινάπολιτισμικάχαρακτηριστικάΘαχρησιμοποιείταιμεφειδώκαιμόνοστιςπεριπτώσειςεκεί-νεςόπουκρίνεταικατάλληλοναμιλάμεμεγενικούςόρουςπαράναπροσδιορίζουμεμιασυγκεκριμένηπόληήμιαομάδαπόλεωνΕπιπρόσθεταοόροςlaquoΦοινίκηraquoθαχρησιμοποιείταιγιαναδη-λώνεταιησυνολικήπεριοχήπουελέγχεταιήδιοικείταιαπότιςδιάφορεςlaquoφοινικικέςraquoπόλεις-κράτη

Ορίζον τας τη Φοινίκη

ΥπάρχειμιαγενικήσυναίνεσηόσοναφοράτακατάπροσέγγισηγεωγραφικάόριατηςφοινικικήςκοιτίδαςτόσοστιςκλασικέςπηγέςόσοκαιστιςσύγχρονεςιστορίεςτηςΦοινίκηςΕίναιεπο-μένωςευρέωςαποδεκτόότιηφοινικικήκοιτίδα(δηλαδήτοέδα-φοςόπουπρωτοδημιουργήθηκανήξεχώρισανωςοντότητεςοιφοινικικέςπόλεις)αντιστοιχούσεχοντρικάστηστενήπαράκτιαλωρίδαπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλδιέρχεταιτονΛί-βανοκαιφτάνειμέχριτηνότιαΣυρίαΕπρόκειτογιαμιαπεριο-χήστριμωγμένηανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαιτημε-γαλοπρεπήΟροσειράτουΛιβάνουσταανατολικάθέσηηοποίαπεριόριζετιςευκαιρίεςγιαπολιτιστικήκαιπολιτικήεπέκτασηκαιυπήρξεκαθοριστικήγιατηστροφήτωνκατοίκωνπροςτη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

10

θάλασσα(βλΧάρτη1σxxviindashxxix)Παρότιοιμελετητέςσυμ-φωνούνγενικάόσοναφοράταβορειότεραόριατηςΦοινίκης(μετους περισσότερους να θεωρούν βορειότερο άκρο την ΆραδονησίπουβρίσκεταιπολύκοντάστιςακτέςτηςδυτικήςΣυρίας)υπάρχειμιαμικρήαπόκλισηαπόψεωναναφορικάμετονορισμότωννότιωνσυνόρωντηςπεριοχής(έχουνπροταθείηΤύροςστοννότιοΛίβανοηΑκκόκαιτοόροςΚάρμηλοςστοβόρειοΙσραήλακόμηκαιηΑσκελόνκοντάσταβόρειασύνορατηςΛωρίδαςτηςΓάζας)ΟιαντικρουόμενεςαυτέςαπόψειςπροκύπτουναπότηδιαφορετικήσημασίαπουαποδίδεικαθέναςστακειμενικάκαιστααρχαιολογικάτεκμήριαΕκείνοιπουυποστηρίζουντιςπιονότιεςτοποθεσίεςδέχονταιγενικάτηγνώμητωνκλασικώνσυγγραφέωνότιδηλαδήοιΦοίνικεςκατείχανσχεδόντοσύνο-λοτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςΑντίθεταόσοιτάσσονταιυπέρενόςπιοβόρειουσυνόρουαποδίδουνπολύμεγαλύτεροβά-ροςστααρχαιολογικάτεκμήριαπουυποδεικνύουνότιοιπόλειςμεκυρίαρχαlaquoφοινικικόraquoυλικόπολιτισμόβρίσκοντανωςεπίτοπλείστονβόρειατηςΑκκό

Στηνπαρούσαμελέτηπροκειμένουνααποφύγουμετησύγ-χυσηήτηδιαμάχηθαυιοθετήσουμετηθέσηότιηφοινικικήκοιτίδα περιλάμβανε ένα στενό παράκτιο τμήμα κατά μήκοςτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςαπότηνΑκκόστοννότομέ-χριτηνΆραδοστονβορράΑνκαιαποδεχόμαστεότιηέκτα-σητωνσυγκεκριμένωνσυνόρωνμπορείνααυξομειώνεται(γιαπαράδειγμαηΤύροςσυστηματικά επιχειρούσε να επεκτείνειπροςτοννότοτησφαίραεπιρροήςτης)θεωρούμεότιοπυρήναςτηςφοινικικήςκοιτίδαςβρίσκεταισταεδάφημεταξύτηςΑκκόκαιτηςΑράδουΤοβιβλίολοιπόνθαεπικεντρωθείπρωτίστωςστιςπόλειςΑρουάντ(ήΆραδο)Βηρυτό(ήΜπαϊρούτ)Βύβλο(ήΤζεμπάιλΤζεμπέιλΤζουμπάιλΓεβάλ)ΣάραπταΣιδώ-να (ήΣάυντα) καιΤύροΑντίθετα με προηγούμενες μελέτεςπουείχαντηντάσηνακάνουνμιααυθαίρετηδιάκρισηανάμεσαστουςκατοίκουςτηςπεριοχήςαυτήςπρινκαιμετάτο1200πΧ

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(οιπρώτοιήτανγνωστοίωςlaquoΧαναναίοιraquo ενώοιδεύτεροιωςlaquoΦοίνικεςraquo)τοβιβλίοαναφέρεταιστουςκατοίκουςτωνπαρα-πάνωπόλεωνσυνολικάωςlaquoΦοίνικεςraquoΤηναπόφασηαυτήτηνπήραμεγιαδύολόγουςπρώτονβοηθάνααποφύγουμεάσκοπη

γεωγραφική ορολογίαΟι ιστορικοίχρησιμοποιούνμιαασαφήορολογίαγια ναπεριγράψουν διαφορετικές περιοχές της αρχαίας ΕγγύςΑνατολήςΟιόροιπουαπαντούνσυχνότεραείναιοιεξής

Συροπαλαιστίνηγεωγραφικόςόροςπουδηλώνειμιαμε-γάληπεριοχήτηςΜέσηςΑνατολήςηοποίαπεριλαμβάνειτοΙσραήλτονΛίβανοτμήματατηςΣυρίαςκαιτηδυτι-κήΙορδανίαΟρίζεταιαπότηνΟροσειράτουΤαύρουσταβόρειαταόρητουΖάγρουσταανατολικάτηΧερσόνησοτουΣινάστοννότοκαιτηΜεσόγειοΘάλασσασταδυτικά

Χαναάν (ή Καναάν)περιοχήπουπεριλαμβάνειταεδάφημεταξύτουποταμούΙορδάνηκαιτηςΜεσογείουκαθώςκαιμεγάλομέροςτουσημερινούΛιβάνουτοΙσραήλτηνΠαλαιστίνητηνΙορδανίακαιτμήματατηςδυτικήςΣυ-ρίας(στοκείμενοτηςΒίβλουτοόνομααναφερότανστηνπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνη)

Φοινίκηαπότο1200πΧσυνηθιζότανναδιακρίνονταιοικάτοικοιτηςΧαναάναπόεκείνουςπουζούσανβαθύτεραστηνενδοχώραΣυνεπώςαπότηνεποχήαυτήτοστενόπαράκτιοκομμάτιπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλμέσωτουΛιβάνουώςτηΣυρίαγίνεταιγνωστόωςΦοι-νίκη

Μεσοποταμίαονομασίατηςπεριοχήςτουποτάμιουσυ-στήματοςΤίγρηndashΕυφράτηπουχοντρικάαντιστοιχείστοσημερινό Ιράκ το Κουβέιτ το βορειοανατολικό τμήματηςΣυρίας και τιςπεριοχές της νοτιοανατολικήςΤουρ-κίαςκαιτουνοτιοδυτικούΙράν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

12

σύγχυσηκαιδεύτερονούτεοικειμενικέςαλλάούτεκαιοιαρ-χαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές καικοινωνικέςμεταβολέςπουεπήλθανστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκού υπήρξαν τόσο σημαντικές ώστε να δικαιολογούν μιατέτοιαδιάκριση

ΦΟΙΝΙΚΗ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ

Ταπαλαιοπεριβαλλοντικάστοιχείαπουπροσφέρουνοιπυρήνεςγύρηςκαιηδενδροκλιματολογικήανάλυση(μελέτητωνδακτυ-λίωντωνκορμώντωνδένδρων)υποδεικνύουνότιτοκλίματηςαρχαίαςΦοινίκηςήτανενπολλοίςσυγκρίσιμομετουσύγχρονουΛιβάνουΗθερμοκρασίακαιοικαιρικέςσυνθήκεςτηςπεριοχήςκαθορίζονταιαπότηθέσητηςανάμεσαστηνυποτροπικήξηρα-σίατηςαφρικανικήςηπείρουκαιτηνυποτροπικήυγρασίατηςπεριοχήςτηςΑνατολικήςΜεσογείουΗΦοινίκηθεωρείταιλοι-πόνπωςείχεεύκρατομεσογειακόκλίμαμεχαρακτηριστικότουταμακράθερμάκαλοκαίρια(ΙούνιομεΣεπτέμβριο)στηδιάρ-κειατωνοποίωνδενέβρεχεσχεδόνκαθόλουκαιτουςδροσερούςκαιυγρούςχειμώνες(ΔεκέμβριομεΜάρτιο)κατάτουςοποίουςσημειωνότανπερίπουτο60τωνετήσιωνβροχοπτώσεωντηςπεριοχήςΤοφθινόπωρο(ΟκτώβριομεΝοέμβριο)ήτανμετα-βατική εποχήμεβαθμιαίαπτώσητωνθερμοκρασιώνκαι λί-γεςβροχέςενώτηνάνοιξη(ΑπρίλιομεΜάιο)σταματούσανοιχειμερινέςβροχοπτώσειςκαιάρχιζεηκαλλιεργητικήπερίοδοςΌπωςσυμβαίνεικαισήμεραοιβροχοπτώσειςκυμαίνοντανσεδιαφορετικάύψηαπό έτοςσε έτοςκαι ο υετόςσυχνάσυγκεν-τρωνόταν σε ισχυρές καταιγίδες που προκαλούσαν διάβρωσητου εδάφουςκαιπλημμύρες ιδίωςκατάτουςχειμερινούςμή-νεςΗμέσηθερμοκρασίαστιςπαράκτιεςπεδιάδεςήτανπερί-που27˚C το καλοκαίρι και10˚C τον χειμώναΟ ψυχρότεροςμήναςπρέπειναήτανοΙανουάριοςμεμέσηθερμοκρασίατους7ndash8˚C ενώοθερμότεροςοΑύγουστοςμεμέσηθερμοκρασία

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

άλλουςΣταπολιτισμικάαυτάχαρακτηριστικάσυγκαταλέγον-ταιηγλώσσα(γραπτήκαιπροφορική)τατελετουργικάήθηοιταφικέςπρακτικέςταφυσικάχαρακτηριστικάοιδιατροφικέςπροτιμήσειςκαισυνήθειεςκαθώςκαιδιάφορεςόψειςτουυλι-κού πολιτισμού όπως κατασκευαστικές τεχνικές αρχιτεκτο-νικές μορφές καλλιτεχνικές παραδόσεις και ενδυματολογικέςπροτιμήσεις4Είναιπροφανές ότι οιΈλληνες οιΡωμαίοι καιοι Ισραηλίτες συγγραφείς τηςΠαλαιάς Διαθήκης θεωρούσανότιοιπόλεις-κράτημεταξύτηςΑκκό(Άκρα)καιτηςΑρουάντ(Άραδος)μοιράζοντανορισμένααπόταπαραπάνωπολιτισμι-κάχαρακτηριστικά(ανκαισυχνάδενείναισαφέςποιαακριβώςήταναυτά)Ησυγκεκριμένηοπτικήεπηρέασεβαθιάτουςμελε-τητέςτόσοπουτο1646οΣαμυέλΜποσάρ(ΓάλλοςμελετητήςτηςΒίβλου)υιοθέτησεπλήρωςτηνιδέαότιοιφοινικικέςπόλειςμοιράζοντανμιακοινήεθνότηταmdashσυμπέρασμαπουεξηγείταιευθέωςαπότογεγονόςότιοΜποσάρστηρίχτηκεμόνοστακλα-σικάκαιταβιβλικάκείμεναγιανασυνθέσειτηνιστορίατου

Το έργο του Μποσάρ δεν ήταν το πρώτο που βασίστηκεαποκλειστικά στις εν λόγω πηγές οπωσδήποτε όμως ήτανεκείνο που άσκησε τη μεγαλύτερη επιρροή Έτσι όταν σταμέσα του 19ου αιώνα έγιναν του συρμού οι γλωσσολογικέςαρχαιολογικές ιστορικέςκαιανθρωπολογικέςέρευνεςγιατηΣυροπαλαιστίνηκαιτηΒόρειαΑφρικήείχανήδηπροηγηθείαρκετοίαιώνεςακαδημαϊκώνμελετώναφιερωμένωνστηlaquoΦοι-νίκηraquoκαιστουςlaquoΦοίνικεςraquoΩςεκτούτουκαιπαράτογεγο-νόςότιχρησιμοποιούσαννέαεπαναστατικάμοντέλαμεθόδουςκαι θεωρίες οι ακαδημαϊκές εργασίες που εκπονήθηκαν τηνεποχήαυτή θεμελιώθηκαν σε εδραιωμένες και καθιερωμένες

4 IFinkelsteinlaquoPotsandpeoplerevisedEthnicboundariesintheIronAgeIraquoστοNASilbermanampDBSmalls(επιμ)The Archaeology of Israel Constructing the Past Interpreting the Present Σέφιλντ Sheffield Aca-demicPress1997σ216ndash237

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

8

από πολύ καιρό λόγιες παραδόσεις και έτσιως επί το πλεί-στονπροσπαθούσανναεπαληθεύσουνπαράνααμφισβητήσουνπροϋπάρχουσες απόψεις σχετικά με τον χαρακτήρα και τηνεθνότητατωνlaquoΦοινίκωνraquoΚατάσυνέπειαοιπερισσότεροιλό-γιοιτου19ουαιώναπρόθυμααποδέχτηκανότιοιlaquoΦοίνικεςraquoμοιράζοντανκοινήεθνότητακαιαυτόδικαιολογούσετημελέ-τητωνδιαφόρωνlaquoφοινικικώνraquoπόλεωνμετρόποσυνδυαστικόμεταξύτους

Μόλις τη δεκαετία του1980 οι μελετητές άρχισαν ναανα-ρωτιούνται σεποιον βαθμό ίσχυε τοπαραπάνωσυμπέρασμαΤο 1983 ο Βόλφγκανγκ Ρέλλιχ έθιξε την ασάφεια του όρουlaquoΦοίνικαςraquoκαιδιερωτήθηκεεάνήτανορθόναχρησιμοποιείταιπροκειμένουναδηλώσειμιαυποθετικήεθνοτικήομάδα5Επρό-κειτογιαάποψητηνοποίαυποστήριξεκαιοκαταξιωμένοςΙτα-λόςαρχαιολόγοςΣαμπατίνοΜοσκάτιοοποίοςκατέληξεστοσυμπέρασμαότι λόγωτηςαπουσίαςαναγνωρισμένης επικρά-τειαςγλωσσικήςομοιογένειαςκαικοινώνιστορικώνκαιπολι-τισμικώνπαραδόσεων οιΦοίνικες δενμπορούν να θεωρηθούνεθνοτικήομάδα6ΎστερααπότιςεργασίεςτωνΡέλλιχκαιΜο-σκάτιπλέονέχειγίνεισύνηθεςνααναγνωρίζονταιοιδεσμοίπουσυνέδεαντουςΦοίνικεςμετηνπόλητουςενώεπισημαίνονταιμεέμφασηαρκετάσυνυπάρχονταπολιτισμικάχαρακτηριστικάταοποίαδιέκριναντονπολιτισμότουςαπόεκείνοντωνγειτονι-κώντουςλαών(ανκαιθαπρέπεινασημειώσουμεότιτακοινάαυτάπολιτισμικάχαρακτηριστικάδενσυνιστούναπόδειξηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoθεωρούσανποτέοι ίδιοι πως είχανκοινή εθνικήκαταγωγή)Σταπρόσφαταχρόνιαωστόσοακόμηκαιηιδέατων κοινών πολιτισμικών γνωρισμάτων αμφισβητήθηκε κα-θώς πολλά από τα υποτιθέμενα laquoφοινικικάraquo χαρακτηριστικά

5 WRoumllliglaquoOntheoriginsofthePhoeniciansraquoBerytus 31(1983)σ79ndash936 SMoscati laquoWho were the Phoeniciansraquo στο SMoscati (επιμ)The

Phoenicians ΛονδίνοIBTauris2001σ17ndash19

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αποδείχτηκεότιπεριορίζοντανσεμίαήδύοπόλεις-κράτηείτεήτανκοινάμεάλλεςομάδεςήάλλουςλαούς(γιαπαράδειγματαλεγόμεναlaquoφοινικικάraquoδίχρωμααγγείαείναιπλέονγνωστόότικατασκευάζοντανσεπόλειςκατάμήκοςόλωντωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςτόσοστηΦοινίκηόσοκαιστηνΠαλαιστίνηόπωςκαιστηνΚύπρο)

ΆραπούκαταλήγουμεΣτοανάχείραςβιβλίοοόροςlaquoφοι-νικικόςraquoθαχρησιμοποιείταιωςσύντομοςτρόποςγιαναδηλώ-νεταιένασυγκεκριμένοσύνολοπόλεων-κρατώντηςΣυροπαλαι-στίνηςπουσυνδέοντανλόγωτηςγεωγραφικήςτουςθέσηςείχανκοινόενδιαφέρονγιατηναυσιπλοΐακαιτοθαλάσσιοεμπόριοκαιμοιράζοντανορισμένακοινάπολιτισμικάχαρακτηριστικάΘαχρησιμοποιείταιμεφειδώκαιμόνοστιςπεριπτώσειςεκεί-νεςόπουκρίνεταικατάλληλοναμιλάμεμεγενικούςόρουςπαράναπροσδιορίζουμεμιασυγκεκριμένηπόληήμιαομάδαπόλεωνΕπιπρόσθεταοόροςlaquoΦοινίκηraquoθαχρησιμοποιείταιγιαναδη-λώνεταιησυνολικήπεριοχήπουελέγχεταιήδιοικείταιαπότιςδιάφορεςlaquoφοινικικέςraquoπόλεις-κράτη

Ορίζον τας τη Φοινίκη

ΥπάρχειμιαγενικήσυναίνεσηόσοναφοράτακατάπροσέγγισηγεωγραφικάόριατηςφοινικικήςκοιτίδαςτόσοστιςκλασικέςπηγέςόσοκαιστιςσύγχρονεςιστορίεςτηςΦοινίκηςΕίναιεπο-μένωςευρέωςαποδεκτόότιηφοινικικήκοιτίδα(δηλαδήτοέδα-φοςόπουπρωτοδημιουργήθηκανήξεχώρισανωςοντότητεςοιφοινικικέςπόλεις)αντιστοιχούσεχοντρικάστηστενήπαράκτιαλωρίδαπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλδιέρχεταιτονΛί-βανοκαιφτάνειμέχριτηνότιαΣυρίαΕπρόκειτογιαμιαπεριο-χήστριμωγμένηανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαιτημε-γαλοπρεπήΟροσειράτουΛιβάνουσταανατολικάθέσηηοποίαπεριόριζετιςευκαιρίεςγιαπολιτιστικήκαιπολιτικήεπέκτασηκαιυπήρξεκαθοριστικήγιατηστροφήτωνκατοίκωνπροςτη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

10

θάλασσα(βλΧάρτη1σxxviindashxxix)Παρότιοιμελετητέςσυμ-φωνούνγενικάόσοναφοράταβορειότεραόριατηςΦοινίκης(μετους περισσότερους να θεωρούν βορειότερο άκρο την ΆραδονησίπουβρίσκεταιπολύκοντάστιςακτέςτηςδυτικήςΣυρίας)υπάρχειμιαμικρήαπόκλισηαπόψεωναναφορικάμετονορισμότωννότιωνσυνόρωντηςπεριοχής(έχουνπροταθείηΤύροςστοννότιοΛίβανοηΑκκόκαιτοόροςΚάρμηλοςστοβόρειοΙσραήλακόμηκαιηΑσκελόνκοντάσταβόρειασύνορατηςΛωρίδαςτηςΓάζας)ΟιαντικρουόμενεςαυτέςαπόψειςπροκύπτουναπότηδιαφορετικήσημασίαπουαποδίδεικαθέναςστακειμενικάκαιστααρχαιολογικάτεκμήριαΕκείνοιπουυποστηρίζουντιςπιονότιεςτοποθεσίεςδέχονταιγενικάτηγνώμητωνκλασικώνσυγγραφέωνότιδηλαδήοιΦοίνικεςκατείχανσχεδόντοσύνο-λοτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςΑντίθεταόσοιτάσσονταιυπέρενόςπιοβόρειουσυνόρουαποδίδουνπολύμεγαλύτεροβά-ροςστααρχαιολογικάτεκμήριαπουυποδεικνύουνότιοιπόλειςμεκυρίαρχαlaquoφοινικικόraquoυλικόπολιτισμόβρίσκοντανωςεπίτοπλείστονβόρειατηςΑκκό

Στηνπαρούσαμελέτηπροκειμένουνααποφύγουμετησύγ-χυσηήτηδιαμάχηθαυιοθετήσουμετηθέσηότιηφοινικικήκοιτίδα περιλάμβανε ένα στενό παράκτιο τμήμα κατά μήκοςτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςαπότηνΑκκόστοννότομέ-χριτηνΆραδοστονβορράΑνκαιαποδεχόμαστεότιηέκτα-σητωνσυγκεκριμένωνσυνόρωνμπορείνααυξομειώνεται(γιαπαράδειγμαηΤύροςσυστηματικά επιχειρούσε να επεκτείνειπροςτοννότοτησφαίραεπιρροήςτης)θεωρούμεότιοπυρήναςτηςφοινικικήςκοιτίδαςβρίσκεταισταεδάφημεταξύτηςΑκκόκαιτηςΑράδουΤοβιβλίολοιπόνθαεπικεντρωθείπρωτίστωςστιςπόλειςΑρουάντ(ήΆραδο)Βηρυτό(ήΜπαϊρούτ)Βύβλο(ήΤζεμπάιλΤζεμπέιλΤζουμπάιλΓεβάλ)ΣάραπταΣιδώ-να (ήΣάυντα) καιΤύροΑντίθετα με προηγούμενες μελέτεςπουείχαντηντάσηνακάνουνμιααυθαίρετηδιάκρισηανάμεσαστουςκατοίκουςτηςπεριοχήςαυτήςπρινκαιμετάτο1200πΧ

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(οιπρώτοιήτανγνωστοίωςlaquoΧαναναίοιraquo ενώοιδεύτεροιωςlaquoΦοίνικεςraquo)τοβιβλίοαναφέρεταιστουςκατοίκουςτωνπαρα-πάνωπόλεωνσυνολικάωςlaquoΦοίνικεςraquoΤηναπόφασηαυτήτηνπήραμεγιαδύολόγουςπρώτονβοηθάνααποφύγουμεάσκοπη

γεωγραφική ορολογίαΟι ιστορικοίχρησιμοποιούνμιαασαφήορολογίαγια ναπεριγράψουν διαφορετικές περιοχές της αρχαίας ΕγγύςΑνατολήςΟιόροιπουαπαντούνσυχνότεραείναιοιεξής

Συροπαλαιστίνηγεωγραφικόςόροςπουδηλώνειμιαμε-γάληπεριοχήτηςΜέσηςΑνατολήςηοποίαπεριλαμβάνειτοΙσραήλτονΛίβανοτμήματατηςΣυρίαςκαιτηδυτι-κήΙορδανίαΟρίζεταιαπότηνΟροσειράτουΤαύρουσταβόρειαταόρητουΖάγρουσταανατολικάτηΧερσόνησοτουΣινάστοννότοκαιτηΜεσόγειοΘάλασσασταδυτικά

Χαναάν (ή Καναάν)περιοχήπουπεριλαμβάνειταεδάφημεταξύτουποταμούΙορδάνηκαιτηςΜεσογείουκαθώςκαιμεγάλομέροςτουσημερινούΛιβάνουτοΙσραήλτηνΠαλαιστίνητηνΙορδανίακαιτμήματατηςδυτικήςΣυ-ρίας(στοκείμενοτηςΒίβλουτοόνομααναφερότανστηνπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνη)

Φοινίκηαπότο1200πΧσυνηθιζότανναδιακρίνονταιοικάτοικοιτηςΧαναάναπόεκείνουςπουζούσανβαθύτεραστηνενδοχώραΣυνεπώςαπότηνεποχήαυτήτοστενόπαράκτιοκομμάτιπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλμέσωτουΛιβάνουώςτηΣυρίαγίνεταιγνωστόωςΦοι-νίκη

Μεσοποταμίαονομασίατηςπεριοχήςτουποτάμιουσυ-στήματοςΤίγρηndashΕυφράτηπουχοντρικάαντιστοιχείστοσημερινό Ιράκ το Κουβέιτ το βορειοανατολικό τμήματηςΣυρίας και τιςπεριοχές της νοτιοανατολικήςΤουρ-κίαςκαιτουνοτιοδυτικούΙράν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

12

σύγχυσηκαιδεύτερονούτεοικειμενικέςαλλάούτεκαιοιαρ-χαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές καικοινωνικέςμεταβολέςπουεπήλθανστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκού υπήρξαν τόσο σημαντικές ώστε να δικαιολογούν μιατέτοιαδιάκριση

ΦΟΙΝΙΚΗ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ

Ταπαλαιοπεριβαλλοντικάστοιχείαπουπροσφέρουνοιπυρήνεςγύρηςκαιηδενδροκλιματολογικήανάλυση(μελέτητωνδακτυ-λίωντωνκορμώντωνδένδρων)υποδεικνύουνότιτοκλίματηςαρχαίαςΦοινίκηςήτανενπολλοίςσυγκρίσιμομετουσύγχρονουΛιβάνουΗθερμοκρασίακαιοικαιρικέςσυνθήκεςτηςπεριοχήςκαθορίζονταιαπότηθέσητηςανάμεσαστηνυποτροπικήξηρα-σίατηςαφρικανικήςηπείρουκαιτηνυποτροπικήυγρασίατηςπεριοχήςτηςΑνατολικήςΜεσογείουΗΦοινίκηθεωρείταιλοι-πόνπωςείχεεύκρατομεσογειακόκλίμαμεχαρακτηριστικότουταμακράθερμάκαλοκαίρια(ΙούνιομεΣεπτέμβριο)στηδιάρ-κειατωνοποίωνδενέβρεχεσχεδόνκαθόλουκαιτουςδροσερούςκαιυγρούςχειμώνες(ΔεκέμβριομεΜάρτιο)κατάτουςοποίουςσημειωνότανπερίπουτο60τωνετήσιωνβροχοπτώσεωντηςπεριοχήςΤοφθινόπωρο(ΟκτώβριομεΝοέμβριο)ήτανμετα-βατική εποχήμεβαθμιαίαπτώσητωνθερμοκρασιώνκαι λί-γεςβροχέςενώτηνάνοιξη(ΑπρίλιομεΜάιο)σταματούσανοιχειμερινέςβροχοπτώσειςκαιάρχιζεηκαλλιεργητικήπερίοδοςΌπωςσυμβαίνεικαισήμεραοιβροχοπτώσειςκυμαίνοντανσεδιαφορετικάύψηαπό έτοςσε έτοςκαι ο υετόςσυχνάσυγκεν-τρωνόταν σε ισχυρές καταιγίδες που προκαλούσαν διάβρωσητου εδάφουςκαιπλημμύρες ιδίωςκατάτουςχειμερινούςμή-νεςΗμέσηθερμοκρασίαστιςπαράκτιεςπεδιάδεςήτανπερί-που27˚C το καλοκαίρι και10˚C τον χειμώναΟ ψυχρότεροςμήναςπρέπειναήτανοΙανουάριοςμεμέσηθερμοκρασίατους7ndash8˚C ενώοθερμότεροςοΑύγουστοςμεμέσηθερμοκρασία

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

8

από πολύ καιρό λόγιες παραδόσεις και έτσιως επί το πλεί-στονπροσπαθούσανναεπαληθεύσουνπαράνααμφισβητήσουνπροϋπάρχουσες απόψεις σχετικά με τον χαρακτήρα και τηνεθνότητατωνlaquoΦοινίκωνraquoΚατάσυνέπειαοιπερισσότεροιλό-γιοιτου19ουαιώναπρόθυμααποδέχτηκανότιοιlaquoΦοίνικεςraquoμοιράζοντανκοινήεθνότητακαιαυτόδικαιολογούσετημελέ-τητωνδιαφόρωνlaquoφοινικικώνraquoπόλεωνμετρόποσυνδυαστικόμεταξύτους

Μόλις τη δεκαετία του1980 οι μελετητές άρχισαν ναανα-ρωτιούνται σεποιον βαθμό ίσχυε τοπαραπάνωσυμπέρασμαΤο 1983 ο Βόλφγκανγκ Ρέλλιχ έθιξε την ασάφεια του όρουlaquoΦοίνικαςraquoκαιδιερωτήθηκεεάνήτανορθόναχρησιμοποιείταιπροκειμένουναδηλώσειμιαυποθετικήεθνοτικήομάδα5Επρό-κειτογιαάποψητηνοποίαυποστήριξεκαιοκαταξιωμένοςΙτα-λόςαρχαιολόγοςΣαμπατίνοΜοσκάτιοοποίοςκατέληξεστοσυμπέρασμαότι λόγωτηςαπουσίαςαναγνωρισμένης επικρά-τειαςγλωσσικήςομοιογένειαςκαικοινώνιστορικώνκαιπολι-τισμικώνπαραδόσεων οιΦοίνικες δενμπορούν να θεωρηθούνεθνοτικήομάδα6ΎστερααπότιςεργασίεςτωνΡέλλιχκαιΜο-σκάτιπλέονέχειγίνεισύνηθεςνααναγνωρίζονταιοιδεσμοίπουσυνέδεαντουςΦοίνικεςμετηνπόλητουςενώεπισημαίνονταιμεέμφασηαρκετάσυνυπάρχονταπολιτισμικάχαρακτηριστικάταοποίαδιέκριναντονπολιτισμότουςαπόεκείνοντωνγειτονι-κώντουςλαών(ανκαιθαπρέπεινασημειώσουμεότιτακοινάαυτάπολιτισμικάχαρακτηριστικάδενσυνιστούναπόδειξηότιοιlaquoΦοίνικεςraquoθεωρούσανποτέοι ίδιοι πως είχανκοινή εθνικήκαταγωγή)Σταπρόσφαταχρόνιαωστόσοακόμηκαιηιδέατων κοινών πολιτισμικών γνωρισμάτων αμφισβητήθηκε κα-θώς πολλά από τα υποτιθέμενα laquoφοινικικάraquo χαρακτηριστικά

5 WRoumllliglaquoOntheoriginsofthePhoeniciansraquoBerytus 31(1983)σ79ndash936 SMoscati laquoWho were the Phoeniciansraquo στο SMoscati (επιμ)The

Phoenicians ΛονδίνοIBTauris2001σ17ndash19

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αποδείχτηκεότιπεριορίζοντανσεμίαήδύοπόλεις-κράτηείτεήτανκοινάμεάλλεςομάδεςήάλλουςλαούς(γιαπαράδειγματαλεγόμεναlaquoφοινικικάraquoδίχρωμααγγείαείναιπλέονγνωστόότικατασκευάζοντανσεπόλειςκατάμήκοςόλωντωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςτόσοστηΦοινίκηόσοκαιστηνΠαλαιστίνηόπωςκαιστηνΚύπρο)

ΆραπούκαταλήγουμεΣτοανάχείραςβιβλίοοόροςlaquoφοι-νικικόςraquoθαχρησιμοποιείταιωςσύντομοςτρόποςγιαναδηλώ-νεταιένασυγκεκριμένοσύνολοπόλεων-κρατώντηςΣυροπαλαι-στίνηςπουσυνδέοντανλόγωτηςγεωγραφικήςτουςθέσηςείχανκοινόενδιαφέρονγιατηναυσιπλοΐακαιτοθαλάσσιοεμπόριοκαιμοιράζοντανορισμένακοινάπολιτισμικάχαρακτηριστικάΘαχρησιμοποιείταιμεφειδώκαιμόνοστιςπεριπτώσειςεκεί-νεςόπουκρίνεταικατάλληλοναμιλάμεμεγενικούςόρουςπαράναπροσδιορίζουμεμιασυγκεκριμένηπόληήμιαομάδαπόλεωνΕπιπρόσθεταοόροςlaquoΦοινίκηraquoθαχρησιμοποιείταιγιαναδη-λώνεταιησυνολικήπεριοχήπουελέγχεταιήδιοικείταιαπότιςδιάφορεςlaquoφοινικικέςraquoπόλεις-κράτη

Ορίζον τας τη Φοινίκη

ΥπάρχειμιαγενικήσυναίνεσηόσοναφοράτακατάπροσέγγισηγεωγραφικάόριατηςφοινικικήςκοιτίδαςτόσοστιςκλασικέςπηγέςόσοκαιστιςσύγχρονεςιστορίεςτηςΦοινίκηςΕίναιεπο-μένωςευρέωςαποδεκτόότιηφοινικικήκοιτίδα(δηλαδήτοέδα-φοςόπουπρωτοδημιουργήθηκανήξεχώρισανωςοντότητεςοιφοινικικέςπόλεις)αντιστοιχούσεχοντρικάστηστενήπαράκτιαλωρίδαπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλδιέρχεταιτονΛί-βανοκαιφτάνειμέχριτηνότιαΣυρίαΕπρόκειτογιαμιαπεριο-χήστριμωγμένηανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαιτημε-γαλοπρεπήΟροσειράτουΛιβάνουσταανατολικάθέσηηοποίαπεριόριζετιςευκαιρίεςγιαπολιτιστικήκαιπολιτικήεπέκτασηκαιυπήρξεκαθοριστικήγιατηστροφήτωνκατοίκωνπροςτη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

10

θάλασσα(βλΧάρτη1σxxviindashxxix)Παρότιοιμελετητέςσυμ-φωνούνγενικάόσοναφοράταβορειότεραόριατηςΦοινίκης(μετους περισσότερους να θεωρούν βορειότερο άκρο την ΆραδονησίπουβρίσκεταιπολύκοντάστιςακτέςτηςδυτικήςΣυρίας)υπάρχειμιαμικρήαπόκλισηαπόψεωναναφορικάμετονορισμότωννότιωνσυνόρωντηςπεριοχής(έχουνπροταθείηΤύροςστοννότιοΛίβανοηΑκκόκαιτοόροςΚάρμηλοςστοβόρειοΙσραήλακόμηκαιηΑσκελόνκοντάσταβόρειασύνορατηςΛωρίδαςτηςΓάζας)ΟιαντικρουόμενεςαυτέςαπόψειςπροκύπτουναπότηδιαφορετικήσημασίαπουαποδίδεικαθέναςστακειμενικάκαιστααρχαιολογικάτεκμήριαΕκείνοιπουυποστηρίζουντιςπιονότιεςτοποθεσίεςδέχονταιγενικάτηγνώμητωνκλασικώνσυγγραφέωνότιδηλαδήοιΦοίνικεςκατείχανσχεδόντοσύνο-λοτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςΑντίθεταόσοιτάσσονταιυπέρενόςπιοβόρειουσυνόρουαποδίδουνπολύμεγαλύτεροβά-ροςστααρχαιολογικάτεκμήριαπουυποδεικνύουνότιοιπόλειςμεκυρίαρχαlaquoφοινικικόraquoυλικόπολιτισμόβρίσκοντανωςεπίτοπλείστονβόρειατηςΑκκό

Στηνπαρούσαμελέτηπροκειμένουνααποφύγουμετησύγ-χυσηήτηδιαμάχηθαυιοθετήσουμετηθέσηότιηφοινικικήκοιτίδα περιλάμβανε ένα στενό παράκτιο τμήμα κατά μήκοςτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςαπότηνΑκκόστοννότομέ-χριτηνΆραδοστονβορράΑνκαιαποδεχόμαστεότιηέκτα-σητωνσυγκεκριμένωνσυνόρωνμπορείνααυξομειώνεται(γιαπαράδειγμαηΤύροςσυστηματικά επιχειρούσε να επεκτείνειπροςτοννότοτησφαίραεπιρροήςτης)θεωρούμεότιοπυρήναςτηςφοινικικήςκοιτίδαςβρίσκεταισταεδάφημεταξύτηςΑκκόκαιτηςΑράδουΤοβιβλίολοιπόνθαεπικεντρωθείπρωτίστωςστιςπόλειςΑρουάντ(ήΆραδο)Βηρυτό(ήΜπαϊρούτ)Βύβλο(ήΤζεμπάιλΤζεμπέιλΤζουμπάιλΓεβάλ)ΣάραπταΣιδώ-να (ήΣάυντα) καιΤύροΑντίθετα με προηγούμενες μελέτεςπουείχαντηντάσηνακάνουνμιααυθαίρετηδιάκρισηανάμεσαστουςκατοίκουςτηςπεριοχήςαυτήςπρινκαιμετάτο1200πΧ

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(οιπρώτοιήτανγνωστοίωςlaquoΧαναναίοιraquo ενώοιδεύτεροιωςlaquoΦοίνικεςraquo)τοβιβλίοαναφέρεταιστουςκατοίκουςτωνπαρα-πάνωπόλεωνσυνολικάωςlaquoΦοίνικεςraquoΤηναπόφασηαυτήτηνπήραμεγιαδύολόγουςπρώτονβοηθάνααποφύγουμεάσκοπη

γεωγραφική ορολογίαΟι ιστορικοίχρησιμοποιούνμιαασαφήορολογίαγια ναπεριγράψουν διαφορετικές περιοχές της αρχαίας ΕγγύςΑνατολήςΟιόροιπουαπαντούνσυχνότεραείναιοιεξής

Συροπαλαιστίνηγεωγραφικόςόροςπουδηλώνειμιαμε-γάληπεριοχήτηςΜέσηςΑνατολήςηοποίαπεριλαμβάνειτοΙσραήλτονΛίβανοτμήματατηςΣυρίαςκαιτηδυτι-κήΙορδανίαΟρίζεταιαπότηνΟροσειράτουΤαύρουσταβόρειαταόρητουΖάγρουσταανατολικάτηΧερσόνησοτουΣινάστοννότοκαιτηΜεσόγειοΘάλασσασταδυτικά

Χαναάν (ή Καναάν)περιοχήπουπεριλαμβάνειταεδάφημεταξύτουποταμούΙορδάνηκαιτηςΜεσογείουκαθώςκαιμεγάλομέροςτουσημερινούΛιβάνουτοΙσραήλτηνΠαλαιστίνητηνΙορδανίακαιτμήματατηςδυτικήςΣυ-ρίας(στοκείμενοτηςΒίβλουτοόνομααναφερότανστηνπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνη)

Φοινίκηαπότο1200πΧσυνηθιζότανναδιακρίνονταιοικάτοικοιτηςΧαναάναπόεκείνουςπουζούσανβαθύτεραστηνενδοχώραΣυνεπώςαπότηνεποχήαυτήτοστενόπαράκτιοκομμάτιπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλμέσωτουΛιβάνουώςτηΣυρίαγίνεταιγνωστόωςΦοι-νίκη

Μεσοποταμίαονομασίατηςπεριοχήςτουποτάμιουσυ-στήματοςΤίγρηndashΕυφράτηπουχοντρικάαντιστοιχείστοσημερινό Ιράκ το Κουβέιτ το βορειοανατολικό τμήματηςΣυρίας και τιςπεριοχές της νοτιοανατολικήςΤουρ-κίαςκαιτουνοτιοδυτικούΙράν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

12

σύγχυσηκαιδεύτερονούτεοικειμενικέςαλλάούτεκαιοιαρ-χαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές καικοινωνικέςμεταβολέςπουεπήλθανστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκού υπήρξαν τόσο σημαντικές ώστε να δικαιολογούν μιατέτοιαδιάκριση

ΦΟΙΝΙΚΗ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ

Ταπαλαιοπεριβαλλοντικάστοιχείαπουπροσφέρουνοιπυρήνεςγύρηςκαιηδενδροκλιματολογικήανάλυση(μελέτητωνδακτυ-λίωντωνκορμώντωνδένδρων)υποδεικνύουνότιτοκλίματηςαρχαίαςΦοινίκηςήτανενπολλοίςσυγκρίσιμομετουσύγχρονουΛιβάνουΗθερμοκρασίακαιοικαιρικέςσυνθήκεςτηςπεριοχήςκαθορίζονταιαπότηθέσητηςανάμεσαστηνυποτροπικήξηρα-σίατηςαφρικανικήςηπείρουκαιτηνυποτροπικήυγρασίατηςπεριοχήςτηςΑνατολικήςΜεσογείουΗΦοινίκηθεωρείταιλοι-πόνπωςείχεεύκρατομεσογειακόκλίμαμεχαρακτηριστικότουταμακράθερμάκαλοκαίρια(ΙούνιομεΣεπτέμβριο)στηδιάρ-κειατωνοποίωνδενέβρεχεσχεδόνκαθόλουκαιτουςδροσερούςκαιυγρούςχειμώνες(ΔεκέμβριομεΜάρτιο)κατάτουςοποίουςσημειωνότανπερίπουτο60τωνετήσιωνβροχοπτώσεωντηςπεριοχήςΤοφθινόπωρο(ΟκτώβριομεΝοέμβριο)ήτανμετα-βατική εποχήμεβαθμιαίαπτώσητωνθερμοκρασιώνκαι λί-γεςβροχέςενώτηνάνοιξη(ΑπρίλιομεΜάιο)σταματούσανοιχειμερινέςβροχοπτώσειςκαιάρχιζεηκαλλιεργητικήπερίοδοςΌπωςσυμβαίνεικαισήμεραοιβροχοπτώσειςκυμαίνοντανσεδιαφορετικάύψηαπό έτοςσε έτοςκαι ο υετόςσυχνάσυγκεν-τρωνόταν σε ισχυρές καταιγίδες που προκαλούσαν διάβρωσητου εδάφουςκαιπλημμύρες ιδίωςκατάτουςχειμερινούςμή-νεςΗμέσηθερμοκρασίαστιςπαράκτιεςπεδιάδεςήτανπερί-που27˚C το καλοκαίρι και10˚C τον χειμώναΟ ψυχρότεροςμήναςπρέπειναήτανοΙανουάριοςμεμέσηθερμοκρασίατους7ndash8˚C ενώοθερμότεροςοΑύγουστοςμεμέσηθερμοκρασία

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

9

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αποδείχτηκεότιπεριορίζοντανσεμίαήδύοπόλεις-κράτηείτεήτανκοινάμεάλλεςομάδεςήάλλουςλαούς(γιαπαράδειγματαλεγόμεναlaquoφοινικικάraquoδίχρωμααγγείαείναιπλέονγνωστόότικατασκευάζοντανσεπόλειςκατάμήκοςόλωντωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςτόσοστηΦοινίκηόσοκαιστηνΠαλαιστίνηόπωςκαιστηνΚύπρο)

ΆραπούκαταλήγουμεΣτοανάχείραςβιβλίοοόροςlaquoφοι-νικικόςraquoθαχρησιμοποιείταιωςσύντομοςτρόποςγιαναδηλώ-νεταιένασυγκεκριμένοσύνολοπόλεων-κρατώντηςΣυροπαλαι-στίνηςπουσυνδέοντανλόγωτηςγεωγραφικήςτουςθέσηςείχανκοινόενδιαφέρονγιατηναυσιπλοΐακαιτοθαλάσσιοεμπόριοκαιμοιράζοντανορισμένακοινάπολιτισμικάχαρακτηριστικάΘαχρησιμοποιείταιμεφειδώκαιμόνοστιςπεριπτώσειςεκεί-νεςόπουκρίνεταικατάλληλοναμιλάμεμεγενικούςόρουςπαράναπροσδιορίζουμεμιασυγκεκριμένηπόληήμιαομάδαπόλεωνΕπιπρόσθεταοόροςlaquoΦοινίκηraquoθαχρησιμοποιείταιγιαναδη-λώνεταιησυνολικήπεριοχήπουελέγχεταιήδιοικείταιαπότιςδιάφορεςlaquoφοινικικέςraquoπόλεις-κράτη

Ορίζον τας τη Φοινίκη

ΥπάρχειμιαγενικήσυναίνεσηόσοναφοράτακατάπροσέγγισηγεωγραφικάόριατηςφοινικικήςκοιτίδαςτόσοστιςκλασικέςπηγέςόσοκαιστιςσύγχρονεςιστορίεςτηςΦοινίκηςΕίναιεπο-μένωςευρέωςαποδεκτόότιηφοινικικήκοιτίδα(δηλαδήτοέδα-φοςόπουπρωτοδημιουργήθηκανήξεχώρισανωςοντότητεςοιφοινικικέςπόλεις)αντιστοιχούσεχοντρικάστηστενήπαράκτιαλωρίδαπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλδιέρχεταιτονΛί-βανοκαιφτάνειμέχριτηνότιαΣυρίαΕπρόκειτογιαμιαπεριο-χήστριμωγμένηανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαιτημε-γαλοπρεπήΟροσειράτουΛιβάνουσταανατολικάθέσηηοποίαπεριόριζετιςευκαιρίεςγιαπολιτιστικήκαιπολιτικήεπέκτασηκαιυπήρξεκαθοριστικήγιατηστροφήτωνκατοίκωνπροςτη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

10

θάλασσα(βλΧάρτη1σxxviindashxxix)Παρότιοιμελετητέςσυμ-φωνούνγενικάόσοναφοράταβορειότεραόριατηςΦοινίκης(μετους περισσότερους να θεωρούν βορειότερο άκρο την ΆραδονησίπουβρίσκεταιπολύκοντάστιςακτέςτηςδυτικήςΣυρίας)υπάρχειμιαμικρήαπόκλισηαπόψεωναναφορικάμετονορισμότωννότιωνσυνόρωντηςπεριοχής(έχουνπροταθείηΤύροςστοννότιοΛίβανοηΑκκόκαιτοόροςΚάρμηλοςστοβόρειοΙσραήλακόμηκαιηΑσκελόνκοντάσταβόρειασύνορατηςΛωρίδαςτηςΓάζας)ΟιαντικρουόμενεςαυτέςαπόψειςπροκύπτουναπότηδιαφορετικήσημασίαπουαποδίδεικαθέναςστακειμενικάκαιστααρχαιολογικάτεκμήριαΕκείνοιπουυποστηρίζουντιςπιονότιεςτοποθεσίεςδέχονταιγενικάτηγνώμητωνκλασικώνσυγγραφέωνότιδηλαδήοιΦοίνικεςκατείχανσχεδόντοσύνο-λοτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςΑντίθεταόσοιτάσσονταιυπέρενόςπιοβόρειουσυνόρουαποδίδουνπολύμεγαλύτεροβά-ροςστααρχαιολογικάτεκμήριαπουυποδεικνύουνότιοιπόλειςμεκυρίαρχαlaquoφοινικικόraquoυλικόπολιτισμόβρίσκοντανωςεπίτοπλείστονβόρειατηςΑκκό

Στηνπαρούσαμελέτηπροκειμένουνααποφύγουμετησύγ-χυσηήτηδιαμάχηθαυιοθετήσουμετηθέσηότιηφοινικικήκοιτίδα περιλάμβανε ένα στενό παράκτιο τμήμα κατά μήκοςτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςαπότηνΑκκόστοννότομέ-χριτηνΆραδοστονβορράΑνκαιαποδεχόμαστεότιηέκτα-σητωνσυγκεκριμένωνσυνόρωνμπορείνααυξομειώνεται(γιαπαράδειγμαηΤύροςσυστηματικά επιχειρούσε να επεκτείνειπροςτοννότοτησφαίραεπιρροήςτης)θεωρούμεότιοπυρήναςτηςφοινικικήςκοιτίδαςβρίσκεταισταεδάφημεταξύτηςΑκκόκαιτηςΑράδουΤοβιβλίολοιπόνθαεπικεντρωθείπρωτίστωςστιςπόλειςΑρουάντ(ήΆραδο)Βηρυτό(ήΜπαϊρούτ)Βύβλο(ήΤζεμπάιλΤζεμπέιλΤζουμπάιλΓεβάλ)ΣάραπταΣιδώ-να (ήΣάυντα) καιΤύροΑντίθετα με προηγούμενες μελέτεςπουείχαντηντάσηνακάνουνμιααυθαίρετηδιάκρισηανάμεσαστουςκατοίκουςτηςπεριοχήςαυτήςπρινκαιμετάτο1200πΧ

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(οιπρώτοιήτανγνωστοίωςlaquoΧαναναίοιraquo ενώοιδεύτεροιωςlaquoΦοίνικεςraquo)τοβιβλίοαναφέρεταιστουςκατοίκουςτωνπαρα-πάνωπόλεωνσυνολικάωςlaquoΦοίνικεςraquoΤηναπόφασηαυτήτηνπήραμεγιαδύολόγουςπρώτονβοηθάνααποφύγουμεάσκοπη

γεωγραφική ορολογίαΟι ιστορικοίχρησιμοποιούνμιαασαφήορολογίαγια ναπεριγράψουν διαφορετικές περιοχές της αρχαίας ΕγγύςΑνατολήςΟιόροιπουαπαντούνσυχνότεραείναιοιεξής

Συροπαλαιστίνηγεωγραφικόςόροςπουδηλώνειμιαμε-γάληπεριοχήτηςΜέσηςΑνατολήςηοποίαπεριλαμβάνειτοΙσραήλτονΛίβανοτμήματατηςΣυρίαςκαιτηδυτι-κήΙορδανίαΟρίζεταιαπότηνΟροσειράτουΤαύρουσταβόρειαταόρητουΖάγρουσταανατολικάτηΧερσόνησοτουΣινάστοννότοκαιτηΜεσόγειοΘάλασσασταδυτικά

Χαναάν (ή Καναάν)περιοχήπουπεριλαμβάνειταεδάφημεταξύτουποταμούΙορδάνηκαιτηςΜεσογείουκαθώςκαιμεγάλομέροςτουσημερινούΛιβάνουτοΙσραήλτηνΠαλαιστίνητηνΙορδανίακαιτμήματατηςδυτικήςΣυ-ρίας(στοκείμενοτηςΒίβλουτοόνομααναφερότανστηνπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνη)

Φοινίκηαπότο1200πΧσυνηθιζότανναδιακρίνονταιοικάτοικοιτηςΧαναάναπόεκείνουςπουζούσανβαθύτεραστηνενδοχώραΣυνεπώςαπότηνεποχήαυτήτοστενόπαράκτιοκομμάτιπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλμέσωτουΛιβάνουώςτηΣυρίαγίνεταιγνωστόωςΦοι-νίκη

Μεσοποταμίαονομασίατηςπεριοχήςτουποτάμιουσυ-στήματοςΤίγρηndashΕυφράτηπουχοντρικάαντιστοιχείστοσημερινό Ιράκ το Κουβέιτ το βορειοανατολικό τμήματηςΣυρίας και τιςπεριοχές της νοτιοανατολικήςΤουρ-κίαςκαιτουνοτιοδυτικούΙράν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

12

σύγχυσηκαιδεύτερονούτεοικειμενικέςαλλάούτεκαιοιαρ-χαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές καικοινωνικέςμεταβολέςπουεπήλθανστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκού υπήρξαν τόσο σημαντικές ώστε να δικαιολογούν μιατέτοιαδιάκριση

ΦΟΙΝΙΚΗ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ

Ταπαλαιοπεριβαλλοντικάστοιχείαπουπροσφέρουνοιπυρήνεςγύρηςκαιηδενδροκλιματολογικήανάλυση(μελέτητωνδακτυ-λίωντωνκορμώντωνδένδρων)υποδεικνύουνότιτοκλίματηςαρχαίαςΦοινίκηςήτανενπολλοίςσυγκρίσιμομετουσύγχρονουΛιβάνουΗθερμοκρασίακαιοικαιρικέςσυνθήκεςτηςπεριοχήςκαθορίζονταιαπότηθέσητηςανάμεσαστηνυποτροπικήξηρα-σίατηςαφρικανικήςηπείρουκαιτηνυποτροπικήυγρασίατηςπεριοχήςτηςΑνατολικήςΜεσογείουΗΦοινίκηθεωρείταιλοι-πόνπωςείχεεύκρατομεσογειακόκλίμαμεχαρακτηριστικότουταμακράθερμάκαλοκαίρια(ΙούνιομεΣεπτέμβριο)στηδιάρ-κειατωνοποίωνδενέβρεχεσχεδόνκαθόλουκαιτουςδροσερούςκαιυγρούςχειμώνες(ΔεκέμβριομεΜάρτιο)κατάτουςοποίουςσημειωνότανπερίπουτο60τωνετήσιωνβροχοπτώσεωντηςπεριοχήςΤοφθινόπωρο(ΟκτώβριομεΝοέμβριο)ήτανμετα-βατική εποχήμεβαθμιαίαπτώσητωνθερμοκρασιώνκαι λί-γεςβροχέςενώτηνάνοιξη(ΑπρίλιομεΜάιο)σταματούσανοιχειμερινέςβροχοπτώσειςκαιάρχιζεηκαλλιεργητικήπερίοδοςΌπωςσυμβαίνεικαισήμεραοιβροχοπτώσειςκυμαίνοντανσεδιαφορετικάύψηαπό έτοςσε έτοςκαι ο υετόςσυχνάσυγκεν-τρωνόταν σε ισχυρές καταιγίδες που προκαλούσαν διάβρωσητου εδάφουςκαιπλημμύρες ιδίωςκατάτουςχειμερινούςμή-νεςΗμέσηθερμοκρασίαστιςπαράκτιεςπεδιάδεςήτανπερί-που27˚C το καλοκαίρι και10˚C τον χειμώναΟ ψυχρότεροςμήναςπρέπειναήτανοΙανουάριοςμεμέσηθερμοκρασίατους7ndash8˚C ενώοθερμότεροςοΑύγουστοςμεμέσηθερμοκρασία

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

10

θάλασσα(βλΧάρτη1σxxviindashxxix)Παρότιοιμελετητέςσυμ-φωνούνγενικάόσοναφοράταβορειότεραόριατηςΦοινίκης(μετους περισσότερους να θεωρούν βορειότερο άκρο την ΆραδονησίπουβρίσκεταιπολύκοντάστιςακτέςτηςδυτικήςΣυρίας)υπάρχειμιαμικρήαπόκλισηαπόψεωναναφορικάμετονορισμότωννότιωνσυνόρωντηςπεριοχής(έχουνπροταθείηΤύροςστοννότιοΛίβανοηΑκκόκαιτοόροςΚάρμηλοςστοβόρειοΙσραήλακόμηκαιηΑσκελόνκοντάσταβόρειασύνορατηςΛωρίδαςτηςΓάζας)ΟιαντικρουόμενεςαυτέςαπόψειςπροκύπτουναπότηδιαφορετικήσημασίαπουαποδίδεικαθέναςστακειμενικάκαιστααρχαιολογικάτεκμήριαΕκείνοιπουυποστηρίζουντιςπιονότιεςτοποθεσίεςδέχονταιγενικάτηγνώμητωνκλασικώνσυγγραφέωνότιδηλαδήοιΦοίνικεςκατείχανσχεδόντοσύνο-λοτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςΑντίθεταόσοιτάσσονταιυπέρενόςπιοβόρειουσυνόρουαποδίδουνπολύμεγαλύτεροβά-ροςστααρχαιολογικάτεκμήριαπουυποδεικνύουνότιοιπόλειςμεκυρίαρχαlaquoφοινικικόraquoυλικόπολιτισμόβρίσκοντανωςεπίτοπλείστονβόρειατηςΑκκό

Στηνπαρούσαμελέτηπροκειμένουνααποφύγουμετησύγ-χυσηήτηδιαμάχηθαυιοθετήσουμετηθέσηότιηφοινικικήκοιτίδα περιλάμβανε ένα στενό παράκτιο τμήμα κατά μήκοςτωνακτώντηςΣυροπαλαιστίνηςαπότηνΑκκόστοννότομέ-χριτηνΆραδοστονβορράΑνκαιαποδεχόμαστεότιηέκτα-σητωνσυγκεκριμένωνσυνόρωνμπορείνααυξομειώνεται(γιαπαράδειγμαηΤύροςσυστηματικά επιχειρούσε να επεκτείνειπροςτοννότοτησφαίραεπιρροήςτης)θεωρούμεότιοπυρήναςτηςφοινικικήςκοιτίδαςβρίσκεταισταεδάφημεταξύτηςΑκκόκαιτηςΑράδουΤοβιβλίολοιπόνθαεπικεντρωθείπρωτίστωςστιςπόλειςΑρουάντ(ήΆραδο)Βηρυτό(ήΜπαϊρούτ)Βύβλο(ήΤζεμπάιλΤζεμπέιλΤζουμπάιλΓεβάλ)ΣάραπταΣιδώ-να (ήΣάυντα) καιΤύροΑντίθετα με προηγούμενες μελέτεςπουείχαντηντάσηνακάνουνμιααυθαίρετηδιάκρισηανάμεσαστουςκατοίκουςτηςπεριοχήςαυτήςπρινκαιμετάτο1200πΧ

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(οιπρώτοιήτανγνωστοίωςlaquoΧαναναίοιraquo ενώοιδεύτεροιωςlaquoΦοίνικεςraquo)τοβιβλίοαναφέρεταιστουςκατοίκουςτωνπαρα-πάνωπόλεωνσυνολικάωςlaquoΦοίνικεςraquoΤηναπόφασηαυτήτηνπήραμεγιαδύολόγουςπρώτονβοηθάνααποφύγουμεάσκοπη

γεωγραφική ορολογίαΟι ιστορικοίχρησιμοποιούνμιαασαφήορολογίαγια ναπεριγράψουν διαφορετικές περιοχές της αρχαίας ΕγγύςΑνατολήςΟιόροιπουαπαντούνσυχνότεραείναιοιεξής

Συροπαλαιστίνηγεωγραφικόςόροςπουδηλώνειμιαμε-γάληπεριοχήτηςΜέσηςΑνατολήςηοποίαπεριλαμβάνειτοΙσραήλτονΛίβανοτμήματατηςΣυρίαςκαιτηδυτι-κήΙορδανίαΟρίζεταιαπότηνΟροσειράτουΤαύρουσταβόρειαταόρητουΖάγρουσταανατολικάτηΧερσόνησοτουΣινάστοννότοκαιτηΜεσόγειοΘάλασσασταδυτικά

Χαναάν (ή Καναάν)περιοχήπουπεριλαμβάνειταεδάφημεταξύτουποταμούΙορδάνηκαιτηςΜεσογείουκαθώςκαιμεγάλομέροςτουσημερινούΛιβάνουτοΙσραήλτηνΠαλαιστίνητηνΙορδανίακαιτμήματατηςδυτικήςΣυ-ρίας(στοκείμενοτηςΒίβλουτοόνομααναφερότανστηνπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνη)

Φοινίκηαπότο1200πΧσυνηθιζότανναδιακρίνονταιοικάτοικοιτηςΧαναάναπόεκείνουςπουζούσανβαθύτεραστηνενδοχώραΣυνεπώςαπότηνεποχήαυτήτοστενόπαράκτιοκομμάτιπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλμέσωτουΛιβάνουώςτηΣυρίαγίνεταιγνωστόωςΦοι-νίκη

Μεσοποταμίαονομασίατηςπεριοχήςτουποτάμιουσυ-στήματοςΤίγρηndashΕυφράτηπουχοντρικάαντιστοιχείστοσημερινό Ιράκ το Κουβέιτ το βορειοανατολικό τμήματηςΣυρίας και τιςπεριοχές της νοτιοανατολικήςΤουρ-κίαςκαιτουνοτιοδυτικούΙράν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

12

σύγχυσηκαιδεύτερονούτεοικειμενικέςαλλάούτεκαιοιαρ-χαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές καικοινωνικέςμεταβολέςπουεπήλθανστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκού υπήρξαν τόσο σημαντικές ώστε να δικαιολογούν μιατέτοιαδιάκριση

ΦΟΙΝΙΚΗ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ

Ταπαλαιοπεριβαλλοντικάστοιχείαπουπροσφέρουνοιπυρήνεςγύρηςκαιηδενδροκλιματολογικήανάλυση(μελέτητωνδακτυ-λίωντωνκορμώντωνδένδρων)υποδεικνύουνότιτοκλίματηςαρχαίαςΦοινίκηςήτανενπολλοίςσυγκρίσιμομετουσύγχρονουΛιβάνουΗθερμοκρασίακαιοικαιρικέςσυνθήκεςτηςπεριοχήςκαθορίζονταιαπότηθέσητηςανάμεσαστηνυποτροπικήξηρα-σίατηςαφρικανικήςηπείρουκαιτηνυποτροπικήυγρασίατηςπεριοχήςτηςΑνατολικήςΜεσογείουΗΦοινίκηθεωρείταιλοι-πόνπωςείχεεύκρατομεσογειακόκλίμαμεχαρακτηριστικότουταμακράθερμάκαλοκαίρια(ΙούνιομεΣεπτέμβριο)στηδιάρ-κειατωνοποίωνδενέβρεχεσχεδόνκαθόλουκαιτουςδροσερούςκαιυγρούςχειμώνες(ΔεκέμβριομεΜάρτιο)κατάτουςοποίουςσημειωνότανπερίπουτο60τωνετήσιωνβροχοπτώσεωντηςπεριοχήςΤοφθινόπωρο(ΟκτώβριομεΝοέμβριο)ήτανμετα-βατική εποχήμεβαθμιαίαπτώσητωνθερμοκρασιώνκαι λί-γεςβροχέςενώτηνάνοιξη(ΑπρίλιομεΜάιο)σταματούσανοιχειμερινέςβροχοπτώσειςκαιάρχιζεηκαλλιεργητικήπερίοδοςΌπωςσυμβαίνεικαισήμεραοιβροχοπτώσειςκυμαίνοντανσεδιαφορετικάύψηαπό έτοςσε έτοςκαι ο υετόςσυχνάσυγκεν-τρωνόταν σε ισχυρές καταιγίδες που προκαλούσαν διάβρωσητου εδάφουςκαιπλημμύρες ιδίωςκατάτουςχειμερινούςμή-νεςΗμέσηθερμοκρασίαστιςπαράκτιεςπεδιάδεςήτανπερί-που27˚C το καλοκαίρι και10˚C τον χειμώναΟ ψυχρότεροςμήναςπρέπειναήτανοΙανουάριοςμεμέσηθερμοκρασίατους7ndash8˚C ενώοθερμότεροςοΑύγουστοςμεμέσηθερμοκρασία

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

(οιπρώτοιήτανγνωστοίωςlaquoΧαναναίοιraquo ενώοιδεύτεροιωςlaquoΦοίνικεςraquo)τοβιβλίοαναφέρεταιστουςκατοίκουςτωνπαρα-πάνωπόλεωνσυνολικάωςlaquoΦοίνικεςraquoΤηναπόφασηαυτήτηνπήραμεγιαδύολόγουςπρώτονβοηθάνααποφύγουμεάσκοπη

γεωγραφική ορολογίαΟι ιστορικοίχρησιμοποιούνμιαασαφήορολογίαγια ναπεριγράψουν διαφορετικές περιοχές της αρχαίας ΕγγύςΑνατολήςΟιόροιπουαπαντούνσυχνότεραείναιοιεξής

Συροπαλαιστίνηγεωγραφικόςόροςπουδηλώνειμιαμε-γάληπεριοχήτηςΜέσηςΑνατολήςηοποίαπεριλαμβάνειτοΙσραήλτονΛίβανοτμήματατηςΣυρίαςκαιτηδυτι-κήΙορδανίαΟρίζεταιαπότηνΟροσειράτουΤαύρουσταβόρειαταόρητουΖάγρουσταανατολικάτηΧερσόνησοτουΣινάστοννότοκαιτηΜεσόγειοΘάλασσασταδυτικά

Χαναάν (ή Καναάν)περιοχήπουπεριλαμβάνειταεδάφημεταξύτουποταμούΙορδάνηκαιτηςΜεσογείουκαθώςκαιμεγάλομέροςτουσημερινούΛιβάνουτοΙσραήλτηνΠαλαιστίνητηνΙορδανίακαιτμήματατηςδυτικήςΣυ-ρίας(στοκείμενοτηςΒίβλουτοόνομααναφερότανστηνπεριοχήδυτικάτουποταμούΙορδάνη)

Φοινίκηαπότο1200πΧσυνηθιζότανναδιακρίνονταιοικάτοικοιτηςΧαναάναπόεκείνουςπουζούσανβαθύτεραστηνενδοχώραΣυνεπώςαπότηνεποχήαυτήτοστενόπαράκτιοκομμάτιπουαπλώνεταιαπότοβόρειοΙσραήλμέσωτουΛιβάνουώςτηΣυρίαγίνεταιγνωστόωςΦοι-νίκη

Μεσοποταμίαονομασίατηςπεριοχήςτουποτάμιουσυ-στήματοςΤίγρηndashΕυφράτηπουχοντρικάαντιστοιχείστοσημερινό Ιράκ το Κουβέιτ το βορειοανατολικό τμήματηςΣυρίας και τιςπεριοχές της νοτιοανατολικήςΤουρ-κίαςκαιτουνοτιοδυτικούΙράν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

12

σύγχυσηκαιδεύτερονούτεοικειμενικέςαλλάούτεκαιοιαρ-χαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές καικοινωνικέςμεταβολέςπουεπήλθανστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκού υπήρξαν τόσο σημαντικές ώστε να δικαιολογούν μιατέτοιαδιάκριση

ΦΟΙΝΙΚΗ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ

Ταπαλαιοπεριβαλλοντικάστοιχείαπουπροσφέρουνοιπυρήνεςγύρηςκαιηδενδροκλιματολογικήανάλυση(μελέτητωνδακτυ-λίωντωνκορμώντωνδένδρων)υποδεικνύουνότιτοκλίματηςαρχαίαςΦοινίκηςήτανενπολλοίςσυγκρίσιμομετουσύγχρονουΛιβάνουΗθερμοκρασίακαιοικαιρικέςσυνθήκεςτηςπεριοχήςκαθορίζονταιαπότηθέσητηςανάμεσαστηνυποτροπικήξηρα-σίατηςαφρικανικήςηπείρουκαιτηνυποτροπικήυγρασίατηςπεριοχήςτηςΑνατολικήςΜεσογείουΗΦοινίκηθεωρείταιλοι-πόνπωςείχεεύκρατομεσογειακόκλίμαμεχαρακτηριστικότουταμακράθερμάκαλοκαίρια(ΙούνιομεΣεπτέμβριο)στηδιάρ-κειατωνοποίωνδενέβρεχεσχεδόνκαθόλουκαιτουςδροσερούςκαιυγρούςχειμώνες(ΔεκέμβριομεΜάρτιο)κατάτουςοποίουςσημειωνότανπερίπουτο60τωνετήσιωνβροχοπτώσεωντηςπεριοχήςΤοφθινόπωρο(ΟκτώβριομεΝοέμβριο)ήτανμετα-βατική εποχήμεβαθμιαίαπτώσητωνθερμοκρασιώνκαι λί-γεςβροχέςενώτηνάνοιξη(ΑπρίλιομεΜάιο)σταματούσανοιχειμερινέςβροχοπτώσειςκαιάρχιζεηκαλλιεργητικήπερίοδοςΌπωςσυμβαίνεικαισήμεραοιβροχοπτώσειςκυμαίνοντανσεδιαφορετικάύψηαπό έτοςσε έτοςκαι ο υετόςσυχνάσυγκεν-τρωνόταν σε ισχυρές καταιγίδες που προκαλούσαν διάβρωσητου εδάφουςκαιπλημμύρες ιδίωςκατάτουςχειμερινούςμή-νεςΗμέσηθερμοκρασίαστιςπαράκτιεςπεδιάδεςήτανπερί-που27˚C το καλοκαίρι και10˚C τον χειμώναΟ ψυχρότεροςμήναςπρέπειναήτανοΙανουάριοςμεμέσηθερμοκρασίατους7ndash8˚C ενώοθερμότεροςοΑύγουστοςμεμέσηθερμοκρασία

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

12

σύγχυσηκαιδεύτερονούτεοικειμενικέςαλλάούτεκαιοιαρ-χαιολογικές μαρτυρίες υποδεικνύουν ότι οι πολιτισμικές καικοινωνικέςμεταβολέςπουεπήλθανστατέλητηςΕποχήςτουΧαλκού υπήρξαν τόσο σημαντικές ώστε να δικαιολογούν μιατέτοιαδιάκριση

ΦΟΙΝΙΚΗ ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο ΤΟΠΟΣ

Ταπαλαιοπεριβαλλοντικάστοιχείαπουπροσφέρουνοιπυρήνεςγύρηςκαιηδενδροκλιματολογικήανάλυση(μελέτητωνδακτυ-λίωντωνκορμώντωνδένδρων)υποδεικνύουνότιτοκλίματηςαρχαίαςΦοινίκηςήτανενπολλοίςσυγκρίσιμομετουσύγχρονουΛιβάνουΗθερμοκρασίακαιοικαιρικέςσυνθήκεςτηςπεριοχήςκαθορίζονταιαπότηθέσητηςανάμεσαστηνυποτροπικήξηρα-σίατηςαφρικανικήςηπείρουκαιτηνυποτροπικήυγρασίατηςπεριοχήςτηςΑνατολικήςΜεσογείουΗΦοινίκηθεωρείταιλοι-πόνπωςείχεεύκρατομεσογειακόκλίμαμεχαρακτηριστικότουταμακράθερμάκαλοκαίρια(ΙούνιομεΣεπτέμβριο)στηδιάρ-κειατωνοποίωνδενέβρεχεσχεδόνκαθόλουκαιτουςδροσερούςκαιυγρούςχειμώνες(ΔεκέμβριομεΜάρτιο)κατάτουςοποίουςσημειωνότανπερίπουτο60τωνετήσιωνβροχοπτώσεωντηςπεριοχήςΤοφθινόπωρο(ΟκτώβριομεΝοέμβριο)ήτανμετα-βατική εποχήμεβαθμιαίαπτώσητωνθερμοκρασιώνκαι λί-γεςβροχέςενώτηνάνοιξη(ΑπρίλιομεΜάιο)σταματούσανοιχειμερινέςβροχοπτώσειςκαιάρχιζεηκαλλιεργητικήπερίοδοςΌπωςσυμβαίνεικαισήμεραοιβροχοπτώσειςκυμαίνοντανσεδιαφορετικάύψηαπό έτοςσε έτοςκαι ο υετόςσυχνάσυγκεν-τρωνόταν σε ισχυρές καταιγίδες που προκαλούσαν διάβρωσητου εδάφουςκαιπλημμύρες ιδίωςκατάτουςχειμερινούςμή-νεςΗμέσηθερμοκρασίαστιςπαράκτιεςπεδιάδεςήτανπερί-που27˚C το καλοκαίρι και10˚C τον χειμώναΟ ψυχρότεροςμήναςπρέπειναήτανοΙανουάριοςμεμέσηθερμοκρασίατους7ndash8˚C ενώοθερμότεροςοΑύγουστοςμεμέσηθερμοκρασία

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γύρωστους28˚C (ότανφυσούσεσιρόκοςmdashζεστόςκαι ξηρόςνότιοςάνεμοςmdashοιθερμοκρασίεςμπορείναέφτανανακόμηκαιπάνωαπό40˚C)7ΩστόσοηεπίδρασητηςΜεσογείουηδιαφο-ροποίησηστηντοπογραφίατηςπεριοχήςκαθώςκαιηΣυριακήΈρημοςστονβορράσυνέβαλλανστηδιαμόρφωσηποικίλωνμι-κροκλιμάτωνμέσαστασύνορατηςαρχαίαςΦοινίκηςκι έτσιείναιδυνατόνναπροσδιορίσουμετέσσεριςξεχωριστέςτοπογρα-φικέςκλιματικέςζώνες8

Μια στενή παράκτια πεδιάδαεπρόκειτογιαμιαμικρήλωρίδαγης(μόλις65χιλιόμετραστοπιοπλατύσημείοτης)ανάμεσαστηΜεσόγειοσταδυτικάκαισταβουνάσταανατολικάΟιπε-ρισσότερεςαπότιςπιομεγάλεςφοινικικέςπόλειςόπωςηΒη-ρυτόςηΒύβλοςηΣιδώναηΤύροςηΣάραπτακαιηΆραδοςιδρύθηκανσrsquoαυτήτηνπεριοχήκιέτσιαπότον10οαιώναεκείζούσεηπλειονότητατουπληθυσμούτηςΦοινίκηςΗπεριοχήείχετυπικόμεσογειακόκλίμακαιήτανπροικισμένημεγόνιμοέδαφοςτοοποίοεμπλούτιζανταμεταλλικάστοιχείακαιοιθρε-πτικέςουσίεςπουκυλούσανμετανεράαπόταβουνά

Η Οροσειρά του ΛιβάνουπαρακείμενηστηστενήπαράκτιαπεδιάδαήτανηοροσειράπουσήμεραονομάζεταιΌροςΛίβα-νοςηοποίαεκτεινότανπαράλληλαμετηθάλασσααπόβορράπροςνότοκαιτουψόμετρότηςέφτανεπάνωαπό3000στουψη-λότεροσημείο της (βλΧάρτη4 σ14)Ηαπόστασημεταξύτηςοροσειράςκαιτηςακτήςήτανκατάμέσοόρο30χιλιόμετραΗπεριοχήαυτήείχετυπικόαλπικόκλίμαμεπολύχιόνικαιθερμοκρασίεςυπότομηδένστιςκορυφέςκατάτηδιάρκειατου

7 CedarLakeVenturesδιαθέσιμοστοlthttpsweathersparkcomaverages 32849Beirut-Mt-Lebanongt(προσπελάστηκεστις12Ιανουαρίου2017)

8 MSurianolaquoHistoricalgeographyoftheAncientLevantraquoστοMSteinerampAKillebrew(επιμ)The Oxford Handbook of the Archaeology of the Le-vant ΟξφόρδηOxfordUniversityPressσ9ndash23CNRaphaellaquoGeogra-phyandtheBibleraquo(Παλαιστίνη)στοDNFreeman(επιμ)The Anchor Bible Dictionaryτόμ2ΝέαΥόρκηDoubleday1992σ964ndash977

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

14

χειμώναΤηνάνοιξημετολιώσιμοτουχιονιούδημιουργούντανποτάμιαμεγάληςροήςπουπροσέφερανστουςΦοίνικεςπόσιμονερόηποιότητατουοποίουήταναπότιςκαλύτερεςστηναρχαίαΕγγύςΑνατολήΟιπερίφημοικέδροιφύοντανψηλάσταβουνά

Τρίπολις

Άραδoς

Βηρυτός

Βύβλος

Σιδώνα

Τύρος

Ακκό

ΟΡ

Η Α

ΝΤ

Ι ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

Κ ΟΙ Λ

ΑΔ

Α Μ

ΠΕ Κ

ΑΑ

π Ορ

όντης

Σάραπτα

π Λιτά

νης (Λεόντης)

π Άδωνις

ΟΡ

Η Τ

ΟΥ

ΛΙ Β

ΑΝ

ΟΥ

π Ναχρ ελ-Κελμπ(Λύκος)

Χαρτησ 4 Γεωφυσικός χάρτης της περιοχής της Φοινίκης στα όρια του σύγ-χρονου Λιβάνου

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ενώοιπιοχαμηλέςπλαγιέςήτανιδεώδειςγιανακαλλιεργούνταιεκείαμπέλιασυκιέςελαιόδεντραακόμηκαικριθάρι

Η Κοιλάδα Μπεκάα κοιλάδα στην ενδοχώρα σε υψόμετρο1000 30χιλιόμετραανατολικάτηςΒηρυτούΣτηνΑρχαιότηταηπεριοχήαυτήείχελιγότερεςβροχοπτώσειςαπότηνυπόλοιπηΦοινίκηκαιπολύέντονεςκλιματικέςμεταβολέςτακαλοκαίριαήτανιδιαίτεραζεστάκαιξηράενώοιχειμώνεςπάραπολύψυ-χροίΩστόσοκαθώςηΚοιλάδαΜπεκάαδιαρρεόταναπόδύοποταμούς (τον Ορόντη και τον Λιτάνη) αποτελούσε ιδεώδητόπογιακαλλιέργειεςκαιτηνεποφθαλμιούσανπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις

Η Οροσειρά του Αν τιλιβάνουαποτελούσετηνανατολικότερητοπογραφικήζώνητηςΦοινίκηςεκτεινόμενηαπόβορράπροςνότοπαράλληλαπροςτηνΚοιλάδαΜπεκάαΜευψηλότερηκο-ρυφήτηςτοΌροςΕρμώνμευψόμετρο2814ηοροσειράσυνι-στούσε αδιάβατο εμπόδιο για τους επίδοξους εισβολείς αλλάκαι τοφυσικόσύνορομετηγειτονικήΣυρίαΟικορυφέςτουΑντιλιβάνου όπωςκαι τηςΟροσειράς τουΛιβάνου ήταν κα-λυμμένεςμεχιόνιγιαμεγάλομέροςτουέτουςΟΑντιλίβανοςωστόσοήτανπολύπιοάνυδροςιδίωςσταβόρειατμήματάτουκιέτσιτοέδαφοςήτανλιγότεροπαραγωγικόκαιηπεριοχήπιοαραιοκατοικημένη

ΗΦοινίκηπαράτημικρήτηςέκτασηχαρακτηριζόταναπόμεγάληγεωγραφικήποικιλομορφίαΤοορεινότηςτοπίοπουστημισήτουλάχιστονέκτασήτουείχευψόμετροάνωτων900 ήτανιδιαίτεραπερίπλοκοκαιδιαφοροποιημένομεγεωμορφέςεδάφηκαιχλωρίδαπουποίκιλλανσημαντικάακόμηκαιμεταξύκοντινώναποστάσεωνΠαρότιηακτογραμμήήταναπότομηβραχώδηςκαιχωρίςβαθιές εκβολέςταήρεμανεράτηςΑνα-τολικήςΜεσογείουσεσυνδυασμόμετιςήπιεςγενικάκαιπρο-βλέψιμεςκαιρικέςσυνθήκεςκαιταάφθοναφυσικάλιμάνιατηνκαθιστούσαν κατάλληλη για εμπορική ναυτιλία Οι Φοίνικεςιδρύονταςτιςπόλειςτουςείτεστιςακτέςείτεσεπλαγιέςπου

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

16

σχημάτιζανακρωτήριακαιδέσποζανσεκάποιονκόλποσεμι-κρούςφυσικούςόρμουςήκαμιάφοράσενησιάπουβρίσκοντανσεμικρήαπόστασηαπότιςακτές(ΤύροςΆραδος)μπορούσανναελέγχουντουςπιοπροσοδοφόρουςθαλάσσιουςδρόμουςμετα-ξύτηςΑνατολικήςκαιτηςΔυτικήςΜεσογείουοιπόλειςέγινανέτσισημαντικάκέντραεμπορίουΠροκειμένουναπροστατεύ-σουνκαιναεπεκτείνουνταθαλάσσιασυμφέροντάτουςπουγνώ-ριζανάνθησηπολλέςαπότιςφοινικικέςπόλεις(ιδίωςηΣιδώ-ναηΤύροςηΒύβλοςκαιηΆραδος)επιδίωξαννααναδειχτούνσεπεριφερειακέςθαλασσοκράτειρεςκι έτσιεπένδυσανπολλάστοναυτικότουςΤακέρδηαπότοθαλάσσιο εμπόριοβοήθη-σανεπίσηςτιςφοινικικέςπόλειςναεξασφαλίζουντηδιατήρησηκάποιουβαθμού εμπορικήςκαιπολιτικήςανεξαρτησίαςακό-μηκαιότανκαθυποτάσσοντανσε ισχυρότερεςαυτοκρατορίεςόπωςηΑίγυπτοςηΑσσυρίακαιηΒαβυλώναΕφόσονμπορού-σαννααντεπεξέλθουνστηνκαταβολήυψηλώνφόρωνοιπερισ-σότερεςαυτοκρατορίεςθεωρούσανπροτιμότεροναεπιτρέπουνστις φοινικικές πόλεις να διατηρούν ένα επίπεδο αυτονομίαςώστεναμηδιαταράσσονταιοικερδοφόρεςεμπορικέςτουςδρα-στηριότητεςπουμπορούσανναφορολογηθούνβαριάΈτσιεί-ναιφανερόότιηπαράκτιαθέσητωνμεγαλύτερωνφοινικικώνπόλεωνκαθόρισεόχιμόνοτηνοικονομικήτουςευημερίααλλάκαιτηνπολιτικήτουςισχύτοκύροςκαιτηνεπιρροήτουςγιαμεγάλομέροςτης1ηςπΧχιλιετίαςΧάρηστηνπαραθαλάσ-σιατοποθεσίατωνπόλεώντουςεξάλλουοιΦοίνικεςείχαντηδυνατότηταναεκμεταλλεύονταιποικίλουςθαλάσσιουςπόρουςόπωςδιάφορααλιεύματαοστρακοειδήκαιαλάτι

Οιπαράκτιεςπόλειςείχανεπίσηςθέσητέτοιαπουναεξυπη-ρετεί την εκμετάλλευσητων εύφορωνπεδινώναγροτικώνπε-ριοχώνοιοποίεςβρίσκοντανπροςτηνενδοχώραΧάρηστουςπολυάριθμουςχειμάρρουςκαι σταποτάμιαπου διέτρεχαν τιςπαράκτιεςπεδιάδεςτο έδαφοςήτανπλούσιοσεθρεπτικάσυ-στατικά και καλά αρδευόμενο κατάλληλο επομένως για την

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καλλιέργεια σιταριού αμπελιών οπωροφόρων (όπως συκιές)καιελαιόδεντρωνΠρέπεινασημειωθείότιανκαιοισυγκεκρι-μένεςπεριοχέςδιέθετανάφθοναυδάτιναρεύματακανένατουςδενήτανπλωτόκαιδενμπορούσεεπομένωςνααξιοποιηθείγιαμετακινήσειςΕπιπλέονεπειδήακριβώςταποτάμιακαιοιχεί-μαρροιαυτοίείχαντόσοαπότομεςκλίσειςπουσημαίνειότιηροήτουςήτανιδιαίτεραγρήγορηέτεινανναδιαβρώνουντοέδα-φοςπαράνααποθέτουνυλικάκαιέτσιχάρασσαντοτοπίοκαιτοέτεμνανσεδιακριτάμέρηΟιπρόποδεςκαιταπαρακλάδιατηςΟροσειράςτουΛιβάνουπουδιαιρούσεπεραιτέρωτοτοπίοπροσέφερανστιςφοινικικέςπόλειςαρκετούςακόμηπολύτιμουςπόρουςμεσημαντικότερουςτατεράστιαδάσημεκέδρουςπεύ-κακαικυπαρίσσιαΛόγωτηςέλλειψηςδασώνσεμεγάλομέροςτηςυπόλοιπηςΕγγύςΑνατολήςυπήρχεπολύμεγάληζήτησηγια τη φοινικική ξυλεία που ήταν ιδανική για δόμηση αλλάκαιγιατηναυπηγικήΟιπερίφημοικέδροιτουΛιβάνουέναςαπότουςοποίουςαποτυπώνεταικαιστησημαίατουσύγχρονουκράτουςτουΛιβάνουήτανπεριζήτητοικαιμπορούσανέτσιναπουληθούνσευψηλέςτιμέςΣταδάσηαυτάζούσανκαιπολλάάγρια ζώα πάνθηρες αρκούδες ύαινες λύκοι και τσακάλιαπουόλααποτελούσανεξαιρετικήπηγήκρέατος

ΟιΟροσειρές τουΛιβάνου και τουΑντιλιβάνουπροσέφε-ραν επίσης στους Φοίνικες και μια σειρά ορυκτούς πόρουςαν και σεπεριορισμένεςποσότητεςΠρόσφατες αρχαιολογι-κές ανασκαφές απέδειξαν ότι οι φοινικικές τεχνικές εξόρυ-ξης ήταν εντυπωσιακά προηγμένες και τους επέτρεπαν ναεξορύσσουνπολλάπολύτιμαορυκτάόπωςσίδηροςλιγνίτηςμάρμαροασβεστόλιθοςκαιλεπτόκοκκηάμμοςτηνοποίαχρη-σιμοποιούσανγιατηνκατασκευήυψηλήςποιότηταςγυαλιούΌπως και οι παραθαλάσσιες πεδιάδες η Κοιλάδα ΜπεκάαπουβρίσκεταιανάμεσαστιςΟροσειρές τουΛιβάνουκαι τουΑντιλιβάνου είχε εύκρατο κλίμα ιδανικό για καλλιέργειεςΑπότον1οπΧαιώναηπεριοχήπουείχεενσωματωθείστη

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

18

Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αποτέλεσε πηγή σιτηρών για τιςρωμαϊκέςεπαρχίεςτηςΣυροπαλαιστίνηςΤονότιοήμισυτηςκοιλάδαςπουαρδεύεταιαπότουςποταμούςΟρόντηκαιΛι-τάνημπορούσε να υποστηρίξειποικίλεςκαλλιέργειες όπωςσιτάρικαλαμπόκιλαχανικάκαιφρούταενώτοβόρειοήμισυπουδεχότανμικρότερηετήσιαβροχόπτωσηκαιείχελιγότερογόνιμοέδαφοςτοαξιοποιούσανκυρίωςωςβοσκότοπονομά-δεςβοσκοίΣτοσύνολότηςηπεριοχήτηςΦοινίκηςπαρείχεστουςκατοίκουςεξαίρετουςπόρους

Παρrsquoόλααυτάηγεωγραφικήποικιλομορφίακαιητοπο-γραφίατηςπεριοχήςθαμπορούσανεπίσηςνααποτελέσουνκαιεμπόδιοΓιαπαράδειγμαανκαιηΦοινίκηήτανμίααπότιςευφορότερεςπεριοχέςτηςΣυροπαλαιστίνηςτομέροςτηςκαλ-λιεργήσιμης γης που μπορούσε να υποστηρίξει καλλιέργειεςυψηλήςαπόδοσης όπωςσιτάρι ήκριθάρι ήτανμικρόΈτσικαθώςοπληθυσμόςτηςΦοινίκηςαυξανότανγρήγοραηζήτη-σηξεπέρασετηνπαραγωγήκαισυνεπώςοιΦοίνικεςποτέδενμπόρεσαν να είναι διατροφικάαυτάρκειςΕπιπλέον οιπολυ-άριθμοιχείμαρροικαιταποτάμιαπουήταντόσοσημαντικάγιατηνάρδευσητηςγηςκαθώςκαιταπολυάριθμαβραχώδηπαρακλάδια της Οροσειράς του Λιβάνου δημιουργούσαν έναδιαιρεμένο και κατακερματισμένο τοπίοΗ τοπογραφία τηςΦοινίκης επομένως ευνόησε τον πολιτικό ατομικισμό καιτην πολιτική απομόνωση και ενθάρρυνε την εμφάνιση αν-ταγωνιστικώνμεταξύ τους πόλεων-κρατών αντί του ενιαίουκράτουςΈναακόμηεμπόδιοστηνπολιτικήενοποίησηήτανηέντονηεμπορικήαντιπαλότηταπουαπέρρεεαπότηνκοινήγιαόλουςεξάρτησηαπότοδιαπεριφερειακόεμπόριοπροκειμένουνα εξασφαλίζονται τα τόσο αναγκαία τρόφιμα ορυκτά καιέσοδαΈτσιόπωςέχουμεήδηαναφέρειοιΦοίνικεςσπανίωςεπιδίωξαντηνπολιτικήενότητακαιαντιστάθηκανσθεναράσεόποιεςκινήσειςέγινανπροςτηνκατεύθυνσητηςδημιουργίαςενοποιημένουκράτους

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΗΓΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΦΟΙΝΙΚΗΣ

Προτού εξετάσουμε την ιστορία και τον πολιτισμό (τους πο-λιτισμούς) της αρχαίας Φοινίκης αξίζει να σχολιάσουμε μεσυντομία τιςπηγέςπου έχουν στη διάθεσή τους οι ιστορικοίΟποιαδήποτε μελέτη του αρχαίου παρελθόντος παρεμποδίζε-ταιαπότογεγονόςότιτασωζόμεναστοιχείαείναιαποσπασμα-τικάκαιοιπολιτισμικέςπαραδοχέςτιςοποίεςμοιράζοντανοιυπόμελέτηλαοίέχουνπροπολλούεξαφανιστείΗαπώλειατωνπολιτισμικών παραδοχών είναι ιδιαίτερα απογοητευτική κα-θώςαυτέςνοηματοδοτούνοτιδήποτεείπεήσκέφτηκεκάποιοςχωρίςλεπτομερήγνώσητουςτοεγχείρηματηςανασύνθεσηςοποιασδήποτε αρχαίας κοινωνίας καθίσταται απείρως δυσκο-λότεροΈτσι δίχως ναγνωρίζουντιςπολιτισμικέςαξίεςπουκαθιστούσανσημαντικόένακείμενοήένατέχνεργοοιιστορι-κοίσυχνάαδυνατούννακατανοήσουνπλήρωςτονόημακαιτηναξίατου9

Η πρόκληση την οποία αντιμετωπίζουν οι ιστορικοί πουμελετούν την αρχαίαΦοινίκη είναι τρομακτική καθώς πέρααπόένανμικρόαριθμόεπιγραφώνελάχιστασώζονταιαπότηγραπτήπαράδοσητηςίδιαςτηςΦοινίκηςΟισπουδαίεςβιβλιο-θήκεςτης Συροπαλαιστίνηςέχουνπροπολλούχαθείκαιμαζίτουςχάθηκανοιπολυάριθμεςιστορίεςκαιμυθολογίεςπουείχανεπιμελώςκαταγραφείσερολάπαπύρου(όπωςβεβαιώνεταιστηΔιήγηση του Ουένα μουν 5και40καιστηνΙουδαϊκή Αρχαιολογία τουΦλάβιουΙώσηπου1107ndash108)μοίρακοινήγιατημεγάληπλειονότητατουεπιγραφικούυλικούτηςπεριοχήςΟιμελετη-τέςεπομένωςγιαναανασυνθέσουντηνιστορίατηςΦοινίκης

9 JElayiampJSapinBeyond the River New Perspectives on Trans-euphratene ΣέφιλντSheffieldAcademicPress1998σ97ndash109NMorleyWriting Ancient History Νέα Υόρκη Cornell University Press 1999 σ 53ndash96 KLNollCanaan and Israel in Antiquity A Textbook on History and Reli-gion ΛονδίνοBloomsbury2013σ23ndash33

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

ΦΟΙΝΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

20

εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τις διάσπαρτες μαρτυρίεςπουπαρέχουνάλλοιπολιτισμοίκαιαπόταευρήματατωναρ-χαιολογικώνερευνώνπουέρχονταιστοφωςμεαργούςρυθμούςΣτιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμεμιαεπισκόπησητωνθετικώνκαιαρνητικώνσημείωνκάθετύπουστοιχείωνκαιμιααξιολόγησητηςχρησιμότητάςτουςστημελέτητηςαρχαίαςΦοινίκηςΈχονταςπάντοτεκατάνουτιςεπιφυλάξειςπουπε-ριγράφουμεπαρακάτωστοβιβλίοαυτόθαχρησιμοποιήσουμεκάθε διαθέσιμο στοιχείο προκειμένου να παρουσιάσουμε μιαόσοτοδυνατόνπεριεκτικήκαιπλήρηεισαγωγήστηφοινικικήιστορίαστονφοινικικόπολιτισμόκαιστηφοινικικήκοινωνία

Γραπτές πηγές επισκόπηση

ΓενικάυπάρχουντέσσεριςκύριεςκατηγορίεςκειμένωνταοποίαχρησιμοποιούνοιεπιστήμονεςότανμελετούντηναρχαίαΦοινί-κηοικλασικέςπηγές(κείμεναΕλλήνωνκαιΡωμαίωνσυγγρα-φέων)ταβιβλικάκείμεναηκειμενικήπαραγωγήκοινωνιώντης ίδιας εποχής όπως τηςΑιγύπτου τηςΑσσυρίας και τηςΟυγκαρίτκαιηπενιχρήεπιγραφικήπαράδοσητωνίδιωντωνΦοινίκωνΠέρααπότονμικρόαριθμόφοινικικώνεπιγραφώνοιπερισσότερεςπηγέςχρονολογούνται είτε νωρίτερα είτεαρ-γότερααπότηνπαραδοσιακήπερίοδοτηςφοινικικήςιστορίας(όπωςταουγκαριτικάαρχείατου1400ndash1200πΧπερίπουήταγραπτάτουΙώσηπουπουχρονολογούνταιστατέλητου1ουμΧαιώνα)ήείναιγραμμένεςαπόμηΦοίνικεςσυγγραφείςκαιωςεκτούτουπαρουσιάζουντηνοπτικήενόςξένουγιατηφοινι-κική ιστορίακαιτονφοινικικόπολιτισμό (όπωςσυμβαίνειμετηνΠαλαιάΔιαθήκηήμετακλασικάκείμενα)

Παρότιτακείμεναπουδενείναισύγχρονακαιδενπροέρχον-ταιαπόσυγγραφείςτηςπεριοχήςαποτελούνπολύσημαντικήπηγήστοιχείωνπρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήΣτηνπρώτη περίπτωση αν και είναι δελεαστικό να μεταθέτουμε

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν

21

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

δεδομένα που δεν χρονολογούνται στην υπό εξέταση εποχήπροκειμένουνασυμπληρώνουμεταεκτεταμένακενάστιςγνώ-σειςμαςόταντοκάνουμεείναιπολύσημαντικόναλαμβάνουμευπόψη τις πολιτισμικές πολιτικές και οικονομικές συνθήκεςπουγνώρισανοιΦοίνικεςστηδιάρκειατης ιστορίαςτουςκαιπουφυσικάδιαφοροποιούντανστοπέρασματουχρόνουΑπότηνάλληοιεξωγενείςπηγέςσυχνάχαρακτηρίζονταιαπόμε-ροληψία και προκαταλήψεις που οφείλονται σε πολιτικές αν-τιπαλότητεςθρησκευτικήμισαλλοδοξίαιδεολογικέςσυγκρού-σειςήαπλώςελλιπήκατανόησητωνπολιτισμικώνδιαφορώνΘαπρέπειεπίσηςναέχουμεκατάνουπωςηλογοτεχνίαήτανυπόθεσηαποκλειστικάμιαςμικρήςομάδαςανδρώντηςάρχου-σαςτάξηςμευψηλήμόρφωσηΓραφείςιερείςκαιμερικοίαρι-στοκράτεςήταντόσοοιπαραγωγοίόσοκαιτοακροατήριο-στό-χοςτουμεγαλύτερουμέρουςτηςαρχαίαςλογοτεχνίαςμεαπο-τέλεσμαοιπηγέςνααντικατοπτρίζουντιςαξίεςκαιτιςαπόψειςμόνο μιας πολύ στενής laquoδιατομήςraquo των κοινωνιών μέσα στιςοποίεςπαράγοντανΑκόμηκιέτσιησημασίατωνλογοτεχνι-κώναυτώνπηγώνπαραμένειμεγάληαρκείνααντιμετωπίζον-ταιμεκριτικόπνεύμα

Τα κλασικά κείμενα

Τακλασικάκείμενααποτελούνεδώκαιπάραπολλάχρόνιατηνπηγή πληροφοριών που προτιμούν οι μελετητές στην προσ-πάθειά τους να ανασυνθέσουν την ιστορία και τον πολιτισμότηςαρχαίαςΦοινίκηςΠρόκειταιγιαμιατάσηπουδιακρίνε-ταιξεκάθαραστοέργοτουΤζωρτζΡώλινσονΆγγλουλόγιουτου19ουαιώναιστορικούκαιχριστιανούθεολόγουπουχρη-σιμοποίησε κλασικά κείμενα για να ανασυνθέσει τη φοινικι-κήιστορίαστοβιβλίοτουThe History of Phoenicia(1889)ΑνκαιέχειπεράσειπερισσότεροαπόέναςαιώναςεπιστημονικήςέρευναςμετάτονΡώλινσοντακλασικάκείμεναεξακολουθούν