ΜΑΡΙΑΣ Σ. ΜΙΙΡΟΥΣΚΑΡΗ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΙΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΕΙΣ

ΑΘΗΝΜ 1975

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΣελ.

Πρόλογος ................................................................................... 7Σχέδιο I .................................................................. .................. 14Σχέδιο 2 ..................................................................................... 15

Ιστορικό σημείωμα .................................................................. 17Ή προϊστορική ’Ακρόπολη .................................................... 31Ή πρόσβαση στήν ’Α κρόπολη ................................................ 35Μνημείο τοϋ Ά γ ρ ίπ π α ............................................................ 38Προπύλαια ................................................................................. 40Ναός τής Άθηνάς Ν ίκ η ς ........................................................ 48

Ίερόν τής Βραυρωνίας Ά ρ τέ μ ιδ ο ς ....................................... 54Χ α λκοθήκη ................................................................................. 57Παρθενών ................................................................................... 59

Α ρχαιότεροι Παρθενώνες ...................................................... 84Ναός τής Ρώμης και τοϋ Αύγούστου................... .................. 88

Ίερόν Διός Π ο λ ιέω ς.................................................................. 90Ίερόν Πανδίονος ...................................................................... 93Βοομός τής Ά θ η ν ά ς .................................................................. 95

Έρέχθειον ................................................................................... 96Α ρχαίος ναός τής Ά θ η ν ά ς ...................................................... 111Ά ρρηφόριον ............................................................................... 116Βορειοδυτική περιοχή Ά κ ρ ο π ό λεω ς.......... ........................ 117Τό τείχος τής Ά κ ρ ο π ό λ εω ς.................................................... 119

Άναθήματα ................................................................................. 123Ίερόν Πανδήμου Α φ ρ ο δ ίτ η ς .................................................. 138Π ΙΝ Α Κ Ε Σ ................................................................................... 139

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

"Αν ήθελε κάνεις νά περιγράψη τά μνημεία τής Άκροπόλεως καί νά άναλύση τήν αισθητική τους άξια όσο τους πρέπει, και νά άφηγηθή τις ιστορικές τους περιπέτειες άπό τήν στιγμή πού γεννήθηκαν ώς τά σήμερα, άσφαλώς θά χρειαζόταν τόμους ολόκληρους. Μέ τά Θέματα αύτά έχουν άλλωστε καταγίνει σέ ένα πλήθος άπό ειδικές μονογραφίες και μελέτες, πάμπολλοι έρευνηταί, ιστορικοί, αρχαιο­λόγοι, αισθητικοί, άρχιτέκτονες και άλλοι. 'Ο σκοπός τοΰ παρόντος οδηγού είναι πιο περιωρισμένος. Μέ συναίσθηση βέβαια τής βαριάς ευθύνης πού έχουν όσοι καταπιάνονται μέ τήν Ακρόπολη, προσ­πάθησα νά δώσω στόν επισκέπτη ό όποιος δέν περιορίζεται εξά­παντος σέ μιά γρήγορη, έπιπόλαιη και συχνά άδιάφορη ματιά, στόν επισκέπτη πού έρχεται στήν Ακρόπολη μέ ερωτηματικά και ζητεί τήν άπάντησή τους άμέσως; δίχως νά άναγκάζεται νά κατα- φεύγη σέ βιβλιοθήκες, στόν προσκυνητή άκόμη τών μνημείων και νοσταλγό του παρελθόντος, ένα βοήθημα πού θά είναι χρήσιμο γιά ένα πρώτο πλησίασμα. Σέ τοΰτο θά βρή τά ιστορικά πλαίσια, τή γενική περιγραφή τών μνημείων πού σώθηκαν, όπως κι εκείνων πού χάθηκαν και δέν άφησαν παρά τό ϊχνος τους στόν βράχο, κάποιες άκόμη μαρτυρίες άρχαίων γιά τά μνημεία και τά χαμένα πιά σήμερα άναθήματα πού γέμιζαν άλλοτε τόν χώρο, τέλος μιά μικρή αισθητική ανάλυση τών άρχών πού άναδεικννουν τόν Παρθενώνα και τά άλλα μνημεία τής Άκροπόλεως σέ άπαράμιλλα έργα τέχνης.

"Οποιος βέβαια επιθυμεί νά «μάθη» πιο πολλά και νά έμβαθύνη περισσότερο, θά πρέπει νά άνατρέξη στά γενικά συγγράμματα και τις

7

ειδικές μελέτες πού γράφτηκαν γιά τήν 5Ακρόπολη και τά μνημεία της σέ μεγάλο πλήθος. Νά δώσουμε τόν λεπτομερή κατάλογό τους Θά ήταν έξω άπό τόν σκοπό άλλά και τά όρια τούτου του οδηγού. Νομίζομε πάντως πώς είναι χρήσιμο νά άναφέρωμε μερικά, πολύ λίγα, μόνον αύτά που έχουν χαρακτήρα γενικό και συνθετικό, χωρίς νά νομιστή πώς ή παράλειψη άλλων μελετών σημαίνει ότι είναι πάντως μικρό­τερη ή άξία τους, άφου μάλιστα, τό σημειώνουμε αύτό ιδιαίτερα, ανάμεσα στις μελέτες πού δέν άναφέρονται έδώ ρητά είναι και μερικές πού συνέβαλαν σημαντικά γιά τή γνώση μας και τήν κατανόηση τής μνημειακής κληρονομιάς τής Άκροπόλεως. Λυπούμεθα πού δέν μπορούμε νά τις άναφέρουμε και θά περιορισθοϋμε νά μνημονεύσουμε πιο κάτω μονάχα μερικά συγγράμματα άπό τά σημαντικώτερα.

Του βιβλιογραφικού μας σημειώματος είναι άνάγκη νά προταχθούν μου φαίνεται δυο λόγια γιά τις ϊδιες τις άρχαΐες πηγές πού μιλούν γιά τά μνημεία και τόν βράχο, διότι είναι οί κοντινώτερες μαρτυρίες. Οί πιο πολύτιμες ϊσαις άπό όλες είναι οί έπιγραφές πού άναφέρονται στά κτίρια ή τά άναθήματα τής Άκροπόλεως διότι τά κείμενα αύτά είναι δημόσια έγγραφα. Σημαντικές όμοος πληροφορίες περιέχονται και σέ μερικούς άρχαίους συγγραφείς τών οποίων μάς έχουν σωθή τά έργα, όπως λ.χ. στον 'Ηρόδοτο, τόν Θουκυδίδη, τόν Ξενοφώντα, τόν Δημοσθένη, τόν Πλούταρχο και άλλους. Μέ τις μυθικές καί ιστορικές παραδόσεις τής Αθήνας και τής Άκροπόλεως είχαν κατα- γίνει καί οί λεγόμενοι Άτθιδογράφοι, τών οποίων όμως τά έργα έχουν χαθή σχεδόν ολοκληρωτικά. Μάς σώθηκεν εύτυχώς ένα τέτιο έργο άπό ένα περιηγητή τής ύστερης άρχαιότητος, τόν Παυσανία άπό τήν Λυδία τής Μ. Άσίας, ό όποιος, γύρω στά μέσα τοϋ 2ου αί. μ.Χ. περιέγραψε τήν Κεντρικήν 'Ελλάδα καί τήν Πελοπόννησο. Τό έργο του δέν έχει καμμία λογοτεχνική άξία, είναι συνονθύλευμα περιγραφών πόλεων καί μνημείων, ιστορικών γεγονότος καί μυθι­κών παραδόσεων, άκριβώς όμως γιά τό πλήθος τών πληροφοριών του μάς είναι ιδιαιτέρως πολύτιμο, προπάντων διότι ό Παυσανίας είδε τήν 'Ελλάδα όπως ήταν στό τέλος σχεδόν τής άρχαίας ζοϊής της, πριν νά τής καταφέρουν τά θανάσιμα πλήγματά τους οί βαρβαρικές επιδρομές, ό θρησκευτικός φανατισμός καί ή πολιτική σκοπιμότης

άκόμη τοΰ Βυζαντίου. Οί πληροφορίες που μάς δίνουν οί μεσαιωνικοί συγγραφείς γιά τις τύχες τών μνημείων τής 'Άκροπόλεως στό τερά­στιο χρονικό διάστημα πού κράτησε άπό τό τέλος τής άρχαιότητος ώς τούς νεώτερους χρόνους είναι συγκριτικά ελάχιστες, συνήθως δε συγκεχυμένες. Οί νεώτεροι χρόνοι γιά τήν Ακρόπολη μπορεϊ νά πή κάνεις ότι άρχίζουν με τόν ερχομό τών περιηγητών τής Δύσεως. Οί πληροφορίες πού δίνουν αυτοί, μά προπάντων τά σχέδια πού άφή- νουν, είναι άνεκτίμητης άξίας, ιδίως τά σχέδια πού έγιναν πριν άπό τήν καταστροφή τών μνημείων. ̂Αναφέρομε μονάχα τούς Carrey, Fourmont, Stuart και Revett, Gell, Cole, Spon, Wheler, Dalton.

"Οποιος θέλει νά βρή κάπου συγκεντρωμένες τις πληροφορίες πού μάς άφησαν οί άρχαϊοι και μεσαιωνικοί συγγραφείς, τις επιγρα­φές πού μιλούν γιά τήν Ακρόπολη και είχαν βρεθή ώς τις άρχές τοΰ αίώνος μας, τήν περιγραφή τής Άκροπόλεως άπό τόν Παυσανία, τέλος μιά σύντομη επισκόπηση τών περιπετειών τής Άκροπόλεοις στά νεώτερα χρόνια, θά άνατρέξη στό θεμελιώδες βιβλίο τών Ο. Jahn και A . Michaelis, Arx Athenarum, πού τυπώθηκε στήν Βόννη τό έτος 1901.

”Ενα μνημειώδες έργο τής ίδιας περίπου εποχής είναι ή έκδοση τών Π. Καββαδία και Γ. Καβεράου ( Γερμανού άρχιτέκτονος ) , 'Η άνασκαφή τής Άκροπόλεαις, 1906, πού περιλαμβάνει' μιά σύστημα- ^ τική περιγραφή τής Άκροπόλεως και μια γενική εικόνα τών άνα- σκαφών πού διεξήχθησαν σέ όλη τήν έκταση αύτής μεταξύ τοΰ 1885 και τοΰ 1890 και έφεραν μεταξύ άλλων στό φώς τούς καλλιτεχνικούς Θησαυρούς τής άρχαϊκής περιόδου.

Μιά συνθετική εικόνα μερικών άπό τά κλασσικά μνημεία τής Άκροπόλεως έδωσεν ή έκδοση τοΰ Ch. Picard, L ’Acropole, όπου περιγράφονται τό τείχος, ή είσοδος τής Άκροπόλεως, ό πύργος τής Νίκης και τά Προπύλαια. Οί θαυμάσιοι πίνακες άπαθανατίζουν τήν μορφή τής Άκροπόλεως και τής περιοχής της όπως ήταν στις άρχές τοΰ αίώνος.

Τό παλιότερο συστηματικό έργο πού γράφτηκε γιά τόν Παρθε­νώνα είναι τό βιβλίο τοΰ Penrose, Principles o f Athenian Archi­tecture, πού τυπώθηκε άπό τήν Dilettanti Society στά 1851.

Μια πολύ νεώτερη δημοσίευση τής ιστορίας, τής αρχιτεκτονικής και του γλυπτοϋ διακόσμου του Παρθενώνος περιέχεται στό βιβλίο του Μ. Collignon, Le Parthenon, 1912.

'Ηδη, καθώς πληροφορούμεθα, περατώνεται ή σύνταξη μιας μονογραφίας γιά τήν άρχιτεκτονική του Παρθενώνος άπό τόν Καθη­γητή και Ακαδημαϊκό κ. Ά . Όρλάνδο, που θά τυπωθή άπό τήν "Αρχαιολογική 'Εταιρεία.

Είδικώτερα γιά τά γλυπτά του Παρθενώνος άξίζει νά μνημονευθή πρώτα-πρώτα ή μνημειώδης έκδοση του Α.Η. Smith, British Museum, The Sculptures o f the Parthenon, 1910. Ό Fr. Brommer δημοσίευσε συστηματικά σε νεώτερα χρόνια τά άετώματα, Die Skulpturen der Parthenongiebel, 1963, και τις μετόπες, Die Metopen des Parthe­non, 1967, ήδη δε επεξεργάζεται γιά δημοσίευση και τήν ζωφόρο.

'Η μεγάλη έκδοση τών G. Ph. Stevens, L. Caskey, Η. Fowler και J. Paton, The Erechtheum, 1927, εξαντλεί τήν ιστορία, τήν άρχι- τεκτονική και τόν γλυπτό διάκοσμο του Έρεχθείου, ένώ τά ποικίλα λατρευτικά θέματα που συνδέονται μέ τό ιδιόρρυθμο τοϋτο κτίριο, διαπραγματεύθηκεν ό Ν. Κοντολέων στό βιβλίο του Τό Έρέχθειον ώς οικοδόμημα χθονίας λατρείας, έκδοσις τής έν Άθήναις 9Αρχαιο­λογικής Εταιρείας, άριθ. 29, 1949.

Μιά συστηματική περιγραφή τών Προπυλαίων δόθηκε σέ παλιό- τερα χρόνια άπό τόν R. Bohn στό βιβλίο του Die Propylaen der Akropolis zu Athen, 1882, ένώ σέ νεώτερα χρόνια ό Σουηδός Bundgaard έξέτασε διάφορα προβλήματα που παρουσιάζει τό κτίριο και άξιολόγησε ( όχι ιδιαιτέρως κολακευτικά ) τήν προσωπι­κότητα τοϋ Μνησικλέους στό βιβλίο του Mnesicles που τυπώθηκε τό 1957.

Τά κατάλοιπα τών πωρίνων οικοδομημάτων τής άρχαϊκής περι­όδου έπεξεργάστηκε πρώτος συστηματικά ό Th. Wiegand στό βιβλίο του Die Poros-Architektur der Akropolis zu Athen, 1904, ένώ τά γλυπτά τών οικοδομημάτων εκείνων διαπραγματεύθηκεν ό R. Heberdey στό βιβλίο του Altattische Porosarchitektur, 1919.

'Η μελέτη τών κεράμων στέγης που βρέθηκαν στήν ’Ακρόπολη οδήγησε τόν Ε . Buschor στή διάκριση κτιρίων και οικοδομικών

ίο

φάσεαιν κτιρίων τής αρχαϊκής, τής κλασσικής και τής μετακλασ- σικής περιόδου. Τό βιβλίο του Die Tondacher der Akropolis τυ­πώθηκε τό 1929 άπό τό Γερμανικό ’Αρχαιολογικό 5Ινστιτούτο Αθηνών.

Σέ ενα βιβλίο του ό Η. Payne (Archaic Marble Sculpture from the Acropolis) έδωσε μιά δροσερή εικόνα τής άρχαϊκής μαρμάρινης γλυπτικής τής Άκροπόλεως.

Τό ϊδιο θέμα είχε σάν σκοπό ή έκδοση τών Η. Schrader, Ε. Langlotz και W. Η. Schuchhardt, Die archaischen Marmorbild- werke der Akropolis, 1939, έκάλυψεν όμως ολόκληρο τόν ώς τότε σοιζόμενο πλούτο τών έργων μέ μορφή συστηματικοί) καταλόγου.

Οί επιγραφές τής Άκροπόλεως, και τών Αθηνών γενικώτερα, είναι βασικά δημοσιευμένες στους πρώτους τόμους τής μεγάλης έκδόσεως τής Πρωσικής Ακαδημίας Γραμμάτων μέ τίτλο Ιη- scriptiones Graecae, καθώς και στους συμπληρωματικούς της τόμους. Τόν συστηματικόν κατάλογο τών άφιερωματικών ειδικά επιγραφών τοϋ 6ου και τοϋ 5ου π.Χ. αίώνος έδωσεν ό A. Raubitschek στό βιβλίο του Dedications from the Athenian Acropolis, 1949.

Πώς ήταν ή Ακρόπολη στά μυκηναϊκά χρόνια τό ξέρομε σήμερα πολυ καλλίτερα άπό άλλοτε χάρη στήν εξονυχιστική έρευνα τοϋ Σπ. Ίακωβίδη, τής όποίας τά πορίσματα δημοσιεύτηκαν στό βιβλίο του 'Η Μυκηναϊκή Άκρόπολις τών Αθηνών, 1962 (διατριβή έπι δι­δακτορία ).

Τις ιστορικές περιπέτειες τής Άκροπόλεως και είδικώτερα τοϋ Παρθενώνος στους μεσαιωνικούς καί νεώτερους χρόνους βρίσκει κάνεις στό βιβλίο τοϋ J. Baelen, La Chronique du Parthenon, 1956.

'Ο άρχιτέκτων Ν. Μπαλάνος περιέγραψε και άπεικόνισε στό βι­βλίο του ΓΗ άναστήλωσις τών μνημείοιν τής Άκροπόλεως, 1940, τήν άναστήλωση τών μνημείων τής Άκροπόλεως που έγινεν έως τόν Β' Παγκόσμιο Πό?ιεμο.

Περιγραφικός κατάλογος τοϋ Μουσείου τής Άκροπόλεως έχει έκδοθή πριν χρόνια άπό τήν Α γγλική Αρχαιολογική Σχολή Α θ η ­νών σέ δύο τόμους. 'Ο πρώτος είναι ό κατάλογος τών γλυπτών τής άρχαϊκής περιόδου άπό τόν G. Dick ins, Catalogue o f the Acropolis

11

Museum, I. Archaic Sculpture, 1912' ό δεύτερος άπό τόν Casson είναι κατάλογος τών γλυπτών τών μεταγενεστέρων περιόδων, δπως και τών άρχιτεκτονικών τεμαχίων, περιλαμβάνει δε και ένα παράρτημα γιά τά πήλινα ειδώλια πού βρέθηκαν στήν Ακρόπολη, άπό τήν Dorothy Brooke, χρονολ. έκδ. 1921.

Μιά συνθετική εικόνα τών άρχαιοτήτων τών Αθηνών και τής *Ακροπόλεως μεγάλης ευσυνειδησίας και πληρότητος, εδωσεν ό W. Judeich στό και σήμερα άκόμη άναντικατάστατο βιβλίο του Topographie von Athen, 1931, πού άποτελεΐ τόν τόμο III, 2,2, τής σειράς Handbuch der Altertumswissenschaft.

Εντελώς ιδιαίτερα πρέπει έπίσης νά τονισθή ή σημασία τοϋ όδη- J γοϋ τών μνημείοιν τής Άκροπόλεως άπό τόν Ο. Walter, Die

* Akropolis von Athen, πού έξέδωσε τό 1929 τό Αυστριακό Αρχαιο­λογικό sΙνστιτούτο 5Αθηνών σάν πρώτο τεϋχος μιάς σειράς οδηγών τών ελληνικών άρχαιολογικών τόπων. Ή περιγραφή τών μνημείων και ή έκθεση τών ζητημάτων πού συνδέονται μέ αύτά είναι τόσο αύστηρά επιστημονική και εξαντλητική, ώστε παρ’ όλη τήν προσθήκη στοιχείων σέ νεώτερους χρόνους, όπως είναι λ.χ. ή άνεύρεση τών παλαιοτέρων φάσεων τής λατρείας τής Νίκης, ό όδηγός τοϋ Walter νά έξακολουθή νά είναι ό καλλίτερος πού έχει γραφτή γιά τήν Ακρόπολη.

Σε νεώτερους χρόνους (1953) ή I. Th. Hill περιέλαβε στό βι­βλίο της The Ancient City o f Athens καί τήν ιστορία και τήν περιγραφή τών μνημείων τής Άκροπόλεο^ς, χωριστά κατά πε­ριόδους.

Μιά λιτή και σαφής περιγραφή τών μνημεκον τής ’Ακροπόλεως με καλές φωτογραφίες και σχέδια περιέχεται στό «Pictorial Dic­tionary o f Ancient Athens» τοϋ Ί . Τραυλοϋ, πού έκδόθηκε τό 1971 άπό τό Γερμανικό Αρχαιολογικό ’Ινστιτούτο Αθηνών στά γερμα­νικά καί τά άγγλικά.

’Επαναλαμβάνομε ότι παραλείφθηκεν ένα πλήθος βιβλίων καί εκδόσεων γύρω άπό τά μνημεία τής Άκροπόλεο^ς, πού είναι άδύνατο νά άναφερθοϋν όλα, παρ" όλο πού πολλά άπό αύτά είναι άξιόλογα. Οί συγγραφείς τών βιβλίων πού άναφέρθηκαν είναι γνοιστοί έπίσης

12

σάν συγγραφείς άλλων, ειδικών μελετών γιά τά μνημεία τής Λκροπό- λεως. Ειδικές μελέτες γιά τήν ’Ακρόπολη, τά μνήμεΐα της και τά άφιερώματά της έκαμαν και πολλοί άλλοι άρχαιολόγοι, άρχιτέκτονες κλπ., τών όποιων περιοριζόμαστε νά άναφέρωμε τά ονόματα, παρ3 όλο που οί έργασίες τους μαζι μέ τά έργα εκείνα που άναφέρΘηκαν πα­ραπάνω, άποτελοϋν γέρους λίθους στό θεμέλιο τών γνώσεών μας γύρω άπό τήν Ακρόπολη: Dorpfeld, Lechat, Praschniker, Welter, Hill, Stevens, Dinsmoor, Carpenter, Berger, Harrison, Jeppesen.

Τήν παλιότερη βιβλιογραφία περιέχει τό βιβλίο τοϋ Judeich. Τήν άπό τόν καιρό τοϋ Judeich ώς τό 1960 βρίσκει κανείς σέ ένα δυστυχώς δυσεύρετο, δακτυλογραφημένο κείμενο τοϋ Άμερι- κανοϋ St. Glass, μαθητοϋ τότε τής Αμερικανικής Σχολής Κλασ­σικών Σπουδών στήν Αθήνα, πού έχει τόν τίτλο A Bibliography o f Works on Athenian Topography since Judeich. Τήν κυριώτερη βιβλιογραφία γιά τήν Ακρόπολη ώς τά χρόνια μας περιέχει τό

J άρθρο τοϋ Busing, Marb. Winckelmann Pr. 1969, μέ τόν τίτλο Vermutungen iiber die Akropolis zu Athen, σ. 1-30.

Σχέδιο 1. ’Αναπαράσταση τών μνημείων τής Ά κροπόλεω ς 14 (κατά Stevens)

Σχέδΐ0 2. κάτοψη της Ά κροπόλεω ς

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Σέ πανάρχαιους χρόνους όταν οί άνθρωποι κατοικούσαν τό­πους, κυρίως βέβαια λόφους, πού γιά τόν ένα ή γιά τόν άλλον λόγο τούς έξασφάλιζαν άπό τούς μύριους κινδύνους πού τούς άπειλούσαν, ή ’Ακρόπολη, ένας άπό αύτούς τούς λόφους πού ξεπετιούνται άπό τήν λεκάνη τής ’Αθήνας, διαλέχτηκε σάν ό πιο κατάλληλος γιά νά δεχθή άνθρώπινο συνοικισμό ( Θουκ. 2, 15: 'Η Άκρόπολις ή νυν ούσα πόλις ήν . . .). Τούς λόγους πού ώθη­σαν τούς προϊστορικούς άνθρώπους νά προτιμήσουν αύτόν άπό τούς άλλους λόφους τής περιοχής εύκολα τούς μαντεύει κανείς: Ή φυσική όχυρότης του ύπήρξε βέβαια βασικός λόγος γιά τήν έπιλογή του, καθώς ό λόφος είναι βραχώδης και άπότο- μος πρός όλες τις μεριές έκτος άπό μία, τή δυτική, όπου ύπάρ- χει μία άνετη καί μαλακή, καί εύκολα προστατευόμενη πρόσ­βαση. Έ πίσης τό ότι ή έπάνω έπιφάνεια τοϋ λόφου ήταν άρκετά πλατιά ώστε νά μπορή νά δεχθή ένα συνοικισμό, τής έκτάσεως βέβαια τής τότε έποχής, ήταν ούσιώδες πλεονέκτημα. ’Αλλ5 ό σημαντικώτερος ϊσως άπό τούς λόγους ήταν ότι στις πλαγιές του ύπήρχαν πηγές πόσιμου νεροϋ πού ήταν τό πιο άπαραίτη- το προσόν κάθε όχυροΰ τόπου.

Είναι πολύ δύσκολο νά ξεχωρίσουμε τά ιστορικά γεγονότα τοϋ μακρινοΰ έκείνου παρελθόντος άπό τό πλέγμα τών μυθικών παραδόσεων τών μεταγενεστέρων άρχαίων χρόνων πού άναφέ- ρονται σ ’ έκείνη τήν περίοδο. "Ωστόσο στήν περίπτωση τής ’Αθήνας, οί πληροφορίες εΐναι τόσο πολλές πού μαζί μέ τά κτι-

17

ριακά και άλλα λείψανα ζωής βοηθούν κάπως γιά νά σημαδευ­τούν οί βασικώτεροι τουλάχιστον άπό τούς σταθμούς τής προ­ϊστορίας τής ’Αθήνας.

Ό πληθυσμός τής Άκροπόλεως ( άπλού οχυρού τό τε) ζούσε κάτω άπό τήν προστασία τού τοπικού άρχοντος, τοϋ οποίου τό μέγαρον βρισκόταν στό βόρειο μέρος τής έπιφανείας τοϋ βρά­χου, στήν θέση δηλαδή έκείνη, όπου πολλούς αιώνες άργότερα θά κτισθή τό Έρέχθειον. Στήν άρχή ό συνοικισμός τής Ά κροπό­λεως δέν ήταν παρά ένας μόνον άπό τούς πολλούς, άνεξάρτη- τους συνοικισμούς τής Α ττικής. Μέ τόν καιρό όμως ή δύναμη τοϋ τοπικού της άρχοντος μεγάλωσε και ή επιρροή του έπεκτά- θηκε τόσο πολύ ώστε σέ μ ιάν— άπροσδιόριστη σήμερα — χρονική στιγμή τής Μυκηναϊκής λεγομένης περιόδου ( β' μισό τής 2ας χιλιετηρίδος π.Χ. ) κάποιος άπό έκείνους τούς άρχον­τες, κατά τήν παράδοση ό βασιλεύς Θησεύς, ένωσεν ειρηνικά ολόκληρη τήν Α ττική ( έκτος άπό τήν Ελευσίνα πού θά κατα- κτηθή άπό τούς Αθηναίους πολύ άργότερα, ϊσως τόν 7ον αί. π.Χ. ) κάτω άπό τήν κεντρική διοίκηση τής Άκροπόλεως.

Τότε ή λίγο άργότερα, ό κίνδυνος τών επιδρομών άνάγκασε τόν βασιλέα τής Α θήνας νά περιβάλη τόν λόφο τής Ά κ ρ ο ­πόλεως μέ ένα πολύ ισχυρό τείχος άπό πελώριες άκανόνιστες πέτρες, πού ήταν γνωστό στήν ιστορική περίοδο σάν Κυκλώ­πειο τείχος.

Ό Μυκηναιος βασιλεύς δέν ήταν μόνον ό πολιτικός άρχηγός τοΰ κράτους του, ήταν καί ή θρησκευτική κεφαλή του. Στό μέγαρό του βρισκόταν τό πιο επίσημο ιερό τής έπικράτειάς του, άφιερωμένο στήν μεγάλη θεά τής γονιμότητος. Ή λατρεία τής θεάς αύτής ήταν άπό τά νεολιθικά κιόλας χρόνια πολύ δια­δεδομένη στούς γεωργικούς λαούς πού κατοικούσαν γύρω άπό τό Αίγαιον, άλλά ή φυσική κατάτμηση τών χωρών, καθώς καί διάφοροι τοπικοί λόγοι, είχαν σάν επακόλουθο νά καλήται ή θεότης μέ διαφορετικά ονόματα, άπό .τά όποια μερικά μέ τά χρόνια εξελίχθηκαν σέ πανελλήνια. "Ενα από αύτά ήταν καί τό όνομα Ά θηνά ( ή Α θηναία παλιότερος τύπος ) πού σημαίνει

18

Άθηνιώτισσα, και είναι φανερό ότι είναι παρμένος άπό τό όνομα τής πόλεως.

Μετά τήν άποτυχημένη εισβολή πού έπεχείρησαν οί Δωριείς στήν ’Αττική τόν 11 ον αιώνα π.Χ., καταλύθηκεν, ειρηνικά κα­θώς φαίνεται, καί όχι βίαια, ό παλιός θεσμός τής κληρονομικής βασιλείας, καί τήν άρχή μοιράζονταν στό έξής οί πλούσιοι γαιοκτήμονες ( πολίτευμα πού θά κληθή άργότερα αριστοκρα­τία,, δηλαδή κράτος τών άριστω ν). Οί νέοι άρχοντες μετα­φέρουν τήν διοίκηση στήν κάτω πόλη, τό άστυ, πού θά άποτε- λέση τόν πυρήνα τής κατοπινής δημοκρατικής πολιτείας, ένώ ό λόφος, ό όποιος θά έξακολουθήση νά ονομάζεται έως τόν 4ον τουλάχιστον αιώνα πόλις, θά άφεθή στήν λατρεία τής Ά θηνάς καί άλλων θεών, καί θά άποτελέση έπί μακρούς αιώνες τό σπουδαιότερο θρησκευτικό τόπο τής πόλεως.

Τόν 8ον καθώς φαίνεται αιώνα κτίζεται στήν θέση τού πα­λιού μυκηναϊκού άνακτόρου, πού τώρα πιά είναι όλότελα έρει- πωμένο, ένας μικρός ναός, άφιερωμένος στήν Ά θηνά, τήν προστάτρια τής πόλεως, τήν Πολιάδα όπως άποκαλειται. Τόν άναφέρει κιόλας ό Ό μηρος δυο φορές, μιά φορά στήν Ίλιάδα ( Β 549) σάν πίονα νηόν, καί μιά φορά στήν Όδύσσεια ( κ 81 ) σάν ΈρεχΟήος πυκινόν δόμον. Σ’ αύτόν μέσα φυλάσσεται τό άπό ξύλο έλιάς (ξόανον) σεβάσμιο είδωλο τής θεάς, πού ήταν τόσο παλιό ώστε πιστευόταν ότι είχε πέσει άπό τόν ούρανό (διιπετές). Κοντά στον ναό οί Α θηναίοι έδειχναν καί τιμούσαν ιερά σημεία θεϊκών έπιφανειών, όπως λ.χ. τήν έλιά τής Άθηνάς, τά σημάδια πού είχεν άφήσει στον βράχο ή τρίαινα τοϋ Ποσει- δώνος, τήν Έρεχθηίδα Θάλασσαν, τόν τάφο τοϋ Κέκροπος καί άλλα. Ά πό τόν μακρινό εκείνο ναό δέν σώθηκαν παρά δύο μόνον λίθινες βάσεις κοντά στον νότιο τοίχο τοϋ Έρεχθείου, πού ή έλληνική άρχαιολογική ύπηρεσία έχει τριγυρίσει μέ κιγκλιδώματα. ΤΗσαν οί βάσεις τών κιόνων τού προδόμου τοϋ ναοϋ πού ήσαν προφανώς άπό ξύλο.

Τόν 6ον αιώνα π.Χ. άναπτύσσεται στήν Α κρόπολη, όπως καί σ’ άλλα μεγάλα έλληνικά ιερά, μιά ζωηρή οικοδομική δρα-

19

στηριότης. Στήν διαδρομή τοϋ αίώνος αύτοϋ ό παλιός ναός τής Ά θηνάς ξαναχτίζεται πολύ μεγαλύτερος, θά ονομάζεται όμως ό αρχαίος νεώς, παρ’ δλο πού άντικατέστησε τόν παλιότερο ναό. Τήν ονομασία μάλιστα θά τήν μεταβιβάση άκόμη και στό Έρέχθειον πού θά τόν διαδεχθή. Κ ι ώστόσο, ένώ ή περσική καταστροφή τοϋ έτους 480 π.Χ. ( βλ. παρακάτω) ύπήρξεν ή αιτία πού τόσα πολλά άρχιτεκτονικά μέλη τής άρχαϊκής περιό­δου έχουν σωθή, άμφισβητειται άκόμη άν ό αρχαίος νεώς κτί­στηκε μιάν ή δύο φορές μέσα στόν 6ον αιώνα καί άν στή δεύ­τερη περίπτωσι κτίστηκε καί τις δυο φορές στις ϊδιες διαστάσεις ή πρώτα μικρότερος καί ύστερα μεγαλύτερος. Αύτήν τήν τελευ­ταία γνώμη είχαν παλιότερα. Νόμιζαν δηλαδή ότι τά θεμέλια άπό ύποκύανον άσβεστόλιθο τής Άκροπόλεως πού σώζονται άμέσως πρός Νότον τοϋ Έρεχθείου, προέρχονται άπό μιά πρώτη φάση τοϋ ναοϋ τοϋ 6ου αίώνος ( περ. 570 π.Χ.) πού δέν είχε περίσταση, καί ότι τά θεμέλια άπό πωρόλιθο πού περιβάλλουν τά άλλα, προέρχονται άπό μιά δεύτερη φάση τοϋ ϊδιου ναοϋ ( περ. 525 π.Χ. ), όταν στό κτίριο προστέθηκε περίσταση άπό τά παιδιά τοϋ Πεισιστράτου.

Σήμερα όμως ή θεωρία αύτή είναι ξεπερασμένη, καί οί άρ- χαιολόγοι πιστεύουν ότι ό ναός εϊχεν εύθύς έξ άρχής, τόν 6ον κιόλας αιώνα, τις μεγάλες του διαστάσεις άνεξάρτητα άπό τό ύλικό τών θεμελίων του. Διχάζονται όμως καί σ ’ ένα άλλο ζή τημα. Οί μέν ύποστηρίζουν ότι ό ναός έγνώρισε δύο φάσεις, μία τοϋ 570 π.Χ. καί μία τοΰ 525 π.Χ., οί δέ ότι ό ναός έγνώρισε μέσα στόν 6ον αί. μία μόνον οικοδομική φάση, αύτήν τοϋ 525 π.Χ.

Δίπλα στόν παλιό ναό τής Ά θηνάς καί πρός Νότον αύτοϋ, φαίνεται ότι έκτίστηκε λίγο πριν άπό τά μέσα τοϋ 6ου π.Χ. αίώνος ένας άκόμη ναός, πού είχε τό μήκος 100 άττικών ποδιών καί ονομαζόταν γ ι’ αύτόν τόν λόγο 'Εκατόμπεδος νεώς. Ή ταν καί αύτός άφιερωμένος στήν Ά θηνά, άλλά μιάν Ά θηνά δια­φορετική άπό τήν άλλη. Ένώ ή θεά τοϋ αρχαίου νεώ, ή Πολιάς, ήταν προστάτρια τών καρπών τής γής, τών γεννημάτων καί τής γονιμότητος τών άνθρώπων, ή θεά τοϋ νέου ναοϋ, ό όποιος

20

όπως και ό πρώτος θά γνωρίση έπίσης άνακατασκευές, μέ λαμ­πρότατη κατάληξη τόν Παρθενώνα, ήταν πολεμική, πρόμαχος τής πόλεως, και είχε τό επίθετο Παλλάς.

Παράλληλα μέ τά μεγάλα αύτά κτίσματα ύπήρχαν στήν ’Ακρό­πολη κατά τήν άρχαϊκή περίοδο και άλλα μικρότερα κτίσματα, πού άναφέρονται στις έπιγραφές σάν οικήματα. "Ενα μέρος τουλάχιστον άπό αύτά ήσαν όπως και οί θησαυροί τών άλλων έλληνικών ιερών, τής Ό λυμπίας λ.χ. και τών Δελφών, κτίσματα στά όποια φυλάσσονταν πολύτιμα άντικείμενα καί σκεύη, χρή­ματα κλπ. Μολονότι δέν βρέθηκαν πουθενά θεμέλιά των, ή ύπαρ­ξή των πιστοποιείται όχι μόνον άπό τις έπιγραφές, άλλά και άπό ένα πλήθος άρχιτεκτονικά και γλυπτά κομμάτια, τών οποίων οί διαστάσεις είναι μικρότερες άπό τά κατάλοιπα τών δύο μεγάλων ναών τής Άκροπόλεως. Μελετώντας τα οί άρχαιολόγοι μπόρεσαν νά βεβαιώσουν τήν ύπαρξη πέντε οίκημάτο3ν, πού γιά νά τά διακρίνουν μεταξύ τους έλαβαν τά γράμματα τού λατινικού άλφαβήτου άπό τό Α έως τό Ε. Σύμφωνα μέ τις πιο σύγχρονες άπόψεις τά κτίρια C και Ε βρίσκονταν δυτικά τοϋ Παρθενώνος, ένώ τό κτίριο Β βρισκόταν στά βόρεια τοϋ άρχαϊκοϋ Προπύλου, στή θέση τής Πινακοθήκης τών Προπυλαίων τοϋ Μνησικλέους.

Στά χρόνια τοϋ Πεισιστράτου και τών Πεισιστρατιδών, έκτος άπό τήν έπισκευή ή άνακατασκευή τοϋ αρχαίου νεώ πού άνα- φέραμε ήδη, ολόκληρος ό χώρος τής Άκροπόλεως πλημμυρίζει άπό άναθήματα πού ξεπερνούν σέ μέγεθος και καλλιτεχνικές άξιώσεις τά άναθήματα τών παλιότερων χρόνων, και διατρανώ­νουν έτσι τήν μεγάλη οικονομική μά και καλλιτεχνική άκμή πού γνωρίζει ή πόλη τά χρόνια αύτά. Είναι άγάλματα άπό μάρμαρο ή χαλκό, άγγεια και άλλα, πού τά άναθέτουν εύσε- βεις καί εύγνώμονες Α θηναίοι καί Α θηναίες στήν θεά τους, ή οποία όλο καί περισσότερο κατακτά τις καρδιές τους.Ανάμεσα σ’όλα αύτά μιάν έντελώς ξεχωριστή θέση κατέχουν οί λεγόμενες Κόρες, μαρμάρινα, άγάλματα γυναικών, πού χαμογελαστές, μ’«άστροκέντητα» ρούχα έρχονται νά άφιερωθοϋν στήν θεά.

"Οταν τό έτος 490 π.Χ. ή νεαρή άθηναϊκή δημοκρατία θά

21

κατορθώση μέ τόν Μιλτιάδη τήν λαμπρή έκείνη πολεμική νίκη τοϋ Μαραθώνος, πού θά στεριώση γιά πρώτη φορά τό έλληνικό φρόνημα άπέναντι στο δέος πού ώς τότε προκαλοΰσαν οί βάρ­βαροι, άποφασίζεται, όπως πολλοί πιστεύουν, ή άνέγερση ένός ναοϋ πού θά άντικαθιστοϋσε τόν παλιό Παρθενώνα, τόν ναό τής Παλλάδος Ά θηνάς πού γ ι’ αύτούς είχε τόσο άποφασιστικά καί άποτελεσματικά πολεμήσει στο πλευρό τών Αθηναίων.

Τό κρηπίδωμα τοϋ νέου ναοϋ είναι έτοιμο, καί πολλοί κιόλας άπό τούς μαρμάρινους κίονές του δουλεύονταν, όταν οι Πέρσες καταλαμβάνουν τήν Α θήνα καί τήν Α κρόπολη και βάζουν παντού φωτιά (480 π .Χ .). Ό λόκληρος ό λαμπρός και γιορτινός κόσμος τών άφιερωμάτων και οί μεγαλοπρεπείς ναοί καί τά άλλα κτίρια μέ τις πολύμορφες καί πολύχρωμες πλαστικές συν­θέσεις τους πέφτουν σέ συντρίμματα. Λίγες ήμέρες μόνον άργό- τερα τά ελληνικά πλοία θά συντρίψουν τόν περσικό στόλο στήν Σαλαμίνα, καί μετά δυο χρόνια, ύστερα άπό τήν θριαμβευτική έλληνική νίκη στις Πλαταιές τής Βοιωτίας, οί Α θηναίοι θά γυρίσουν θριαμβευταί στήν πατρίδα τους. Ή Α κρόπολη όμως είναι πιά τώρα ένας σωρός άπό συντρίμμια καί μαυρισμένα ερείπια. Μ’ εύλάβεια θάβουν οί Α θηναίοι τά πιό πολλά επί τόπου σάν νά ήσαν ιερά κειμήλια, γεμίζοντας μ’ αύτά τις κοι­λότητες τοϋ βράχου, ισοπεδώνοντας τόν χώρο, προετοιμά­ζοντας τό τέμενος γιά τήν δεύτερη λαμπρή περίοδό του, πού θά είναι ή κλασσική. Παράλληλα ό Θεμιστοκλής, ό θριαμβευτής τής Σαλαμΐνος καί πρόσκαιρος πρωταγωνιστής τής άθηναϊκής πολιτικής ύστερα άπό τήν έλληνική νίκη, οχυρώνει βιαστικά, μέ τό τείχος πού θά φέρη στο έξής τό όνομά του, τήν πόλη τής Α θήνας καί τό βόρειο μέρος τής Άκροπόλεως, χρησιμοποι­ώντας σάν οικοδομικό ύλικό καί στήν μιά όπως καί στήν άλλη περίπτωση τά έρείπια παλαιότερων μνημείων καί άλλων έργων τέχνης. Ό άρχαιος ναός τής Ά θηνάς έπισκευάζεται όπως-όπως γιά νά συνεχιστή ή λατρεία.

Ή νίκη τής Σαλαμΐνος, μά προπαντός ή ίδρυση τής άθηναϊ- κής άντιπερσικής συμμαχίας άπό τόν πολιτικό Α ριστείδη ,

άναδεικνύει τήν ’Αθήνα σάν πρώτη δύναμη τού έλληνικοϋ κόσμου. Ό Κίμων, γιος τοϋ Μιλτιάδη, κτίζει τά Μακρά Τείχη πού ένώνουν τήν ’Αθήνα μέ τό νέο επίνειό της, τόν Πειραιά, γιά νά προστατεύση άκόμη άποτελεσματικώτερα τήν πόλη άπό ξένη επιδρομή· ταυτόχρονα τειχίζει τό νότιο τμήμα τής ’Ακροπόλεως πού είχε μείνει άτείχιστο και θά καλήται άπ’ αύτόν Κιμώνειο. Κατά τούς επιστήμονες, τής τελευταίας προπάντων γενεάς, τώρα άρχίζει τό κτίσιμο ένός νέου Παρθενώνος. Μέ τόν θάνατο όμως τού Κίμωνος τό 450 π.Χ. ό Παρθενών δέν θά τελειώση, μόνο σέ καινούργιο σχέδιο ( άλλά μέ πολλά άπό τόν παλαιότερο ναό άρχιτεκτονικά μέλη του και γλυπτά κατά τόν Carpenter ) θά όλοκληρωθή λίγα χρόνια άργότερα άπό τόν Περικλή.

Μέ τήν άπομάκρυνση τής περσικής άπειλής καί τήν έστω και πρόσκαιρη ειρήνη πού κλείνεται μέ τή Σπάρτη, ή δύναμη τής ’Αθήνας φθάνει στό απόγειό της, ένώ παράλληλα πραγμα­τοποιείται μιά χωρίς προηγούμενο πνευματική και καλλιτε­χνική άνθηση, ή οποία συνδέεται μέ τήν προσωπικότητα καί τό όνομα τοϋ Περικλέους. Γόνος παλιάς άριστοκρατικής οικογέ­νειας, άλλ’ άρχηγός τής δημοκρατικής μερίδος πού έπεδίωκε μέ κάθε τρόπο τήν ήγεμονία τής ’Αθήνας στον άλλον έλληνικό κόσμο, ό Περικλής έπίστευεν ότι τήν επέκταση καί τήν έδραί- ωση τής άθηναϊκής πολιτικής δυνάμεως θά ένίσχυεν άποφασι- στικά ή αίγλη πού θά προσέδιδαν στήν πόλη τά πολλά νέα κτί- σματα μέ τά όποια είχε σκοπό νά τήν στολίση, ένα μεγαλεπή- βολο οικοδομικό πρόγραμμα, τέτιο πού δέν είχε γνωρίσει ώς τότε ό ελληνικός κόσμος. Τήν διεύθυνση τών έργασιών άνέθε- σεν ό Περικλής στον φίλο του γλύπτη Φειδία, γνωστόν κιόλας άπό μιά σειρά σπουδαίων καλλιτεχνημάτων πού είχε στήσει στήν ’Αθήνα και άλλοϋ. Τά οικονομικά μέσα έξασφάλισε μέ τήν έγκριση τής χρήσεως τών πόρων τοϋ ταμείου τής άντιπερ- σικής συμμαχίας, πού τό έτος 454 μεταφέρεται άπό τήν Δήλο στήν ’Αθήνα.

Καί τό περίκλειο πρόγραμμα άρχίζει τό έτος 447 μέ τήν οικο­δόμηση τοϋ Παρθενώνος, πού άποτελεί τό σημαντικώτερο ίσως

23

νες, γλύπτες, ζωγράφοι, τορευταί, λιθοξόοι προστρέχουν στο προσκλητήριο άπό όλους τούς έλληνικούς τόπους και όρμοΰν στο έργο μέ ένθεη πνοή γιά νά στήσουν μέσα σ’ ελάχιστο χρόνο μνημεία τών οποίων ή καλλιτεχνική άξία θά άναγνωριστή σάν άνυπέρβλητη και θά διατηρηθή στούς αιώνες πού πέρασαν άπό τότε. Ό Παρθενών άντικαθιστά τόν ήμιτελή Παρθε­νώνα και ξεπερνά σέ μέγεθος, ομορφιά και λαμπρότητα κάθε προηγούμενο στήν άθηναϊκή άρχιτεκτονική. Στο νέο κτίριο θά στεγαστή και τό χρυσελεφάντινο λατρευτικό άγαλμα τής Παλλάδος Ά θηνάς, πού έφτιαξεν ό ϊδιος ό Φειδίας, άστραφτερό σύμβολο τής νέας άθηναϊκής δυνάμεως. Οί εργασίες στον Παρ­θενώνα κρατούν άπό τό 447 ως τό 438, συνεχίζονται όμως στά άετώματά του ως τό 432 π.Χ. Παράλληλα, άπό τό 437 ως τό 432 κτίζονται τά Προπύλαια, καθώς καί ένας σημαντικός άριθμός άπό άλλα μνημεία, τόσο στήν κάτω πόλη τών Αθηνών όσο καί στήν ύπαιθρο τής Α ττικής. Αναφέρω ένδεικτικά τό λεγόμενο Φαληρικό τείχος, τόν ναό τού Η φαίστου ( Ο ησεΐον) στήν Α γορά τών Αθηνών, τό Ώ δειο στήν νότια πλαγιά τής Ά κ ρ ο ­πόλεως ( τού Περικλέους, κοντά στο Διονυσιακό θέατρο ), τόν ναό τού Ά ρεω ς πού τά χρόνια τού αύτοκράτορος Αύγούστου μεταφέρθηκε στήν Α γορά άπό κάποια κώμη τής Α ττικής, π ι­θανώς τις Ά χαρνές, κλπ.

Δέν είχαν καλά-καλά τελειώσει οί εργασίες στά Προπύλαια όταν ξέσπασεν ό Πελοποννησιακός πόλεμος άνάμεσα στήν Α θήνα καί τήν Σπάρτη, τό έτος 431 π.Χ. Τό οικοδομικό πρό­γραμμα τού Περικλέους διακόπτεται καί γιά μιά στιγμή μοιάζει νά σβύνη μέ τόν χαμό τοϋ μεγάλου όραματιστοΰ τό 429 π.Χ.

Ή ειρήνη τοϋ Νικία τό έτος 421 π.Χ. θά δώση καί πάλι στούς Α θηναίους τήν εύκαιρία νά έπαναλάβουν τό πρόγραμμα. Κτί­ζεται τότε ό μικροσκοπικός ναός τής Ά θηνάς Νίκης κοντά στά Προπύλαια, καί άρχίζει ή οικοδόμηση τού Έρεχθείου.

Ά λ λ ’ ή καταστροφική έξέλιξη τής εκστρατείας τών Α θη να ί­ων στήν Σικελία τό 415-413 π.Χ. έπιβάλλει τήν διακοπή

24

τών έργασιών στό Έρέχθειον, οί όποιες θά έπαναληφθοϋν καί θά ολοκληρωθούν τά άμέσως έπόμενα χρόνια ( 410- 407 π.Χ. ), κατά τήν σύντομη άναλαμπή τής άθηναϊκής δυνάμεως πού προ- ηγήθηκε τής τελειωτικής καταστροφής τοϋ 404 π.Χ.

Ά π ό τότε καί ώς τό τέλος τής άρχαιότητος κανένα δημόσιο οικοδόμημα δέν θά προστεθή στήν Ακρόπολη, έκτος άπό τόν ναό τής Ρώμης και τοϋ Αύγούστου πού κτίζεται στά τέλη τοϋ 1ου αιώνος π.Χ. Ό χώρος όμως επί αιώνες θά δέχεται τά άναθή­ματα τών πιστών πού σιγά - σιγά θά τόν γεμίσουν άσφυκτικά καί θά τόν άναδείξουν σάν τό σπουδαιότερο, αν όχι τό πλουσιώτερο σέ έργα ιερό τού έλληνισμοϋ.

Ά π ό τήν εποχή τής ειρήνης τοϋ Ά νταλκίδα ( 387 π .Χ .) καί έπειτα, τά δημόσια κείμενα ( οί έπιγραφές τής πόλεω ς) θά χρησιμοποιούν πιά τήν λέξη Άκρόπολις γιά τήν δήλωση τοϋ βράχου άντί γιά τήν λέξη πόλις πού χρησιμοποιούσαν ώς τότε, ένώ στά γραπτά κείμενα ή νέα λέξη άρχίζει νά χρησιμοποιείται λίγο νωρίτερα. Ά ν όμως ή Α κρόπολη θεωρείται πιά κορεσμένη σέ κτίρια, δέν ισχύει τό ϊδιο γιά τήν άλλη πόλη, όπου οικοδο­μήματα θά έξακολουθήσουν έπί αιώνες νά κτίζωνται ώς τήν έπο- χή τών Έρούλων, πού μέ τήν εισβολή τους ( 267 μ .Χ .) θά θέ­σουν βίαιο καί σκληρό τέλος στήν μορφή τής άρχαίας πόλεως.

Ά π ό αύτά σημειώνομε έδώ μονάχα τά σημαντικώτερα κτί- σματα τής νότιας πλαγιάς τής Ακροπόλεως. Έ τσ ι στά τέλη τοϋ 5ου π.Χ. αιώνος άρχίζει κοντά στήν πηγή τοϋ ήρωος Ά λιρ- ροθίου ( σήμερα παρεκκλήσι τής Ζωοδόχου Πηγής ) ή δημι­ουργία τοϋ ίεροϋ τοϋ Α σκληπιού ( Ά σ κ λ η π ιε ιο ν ), στό γ' τέταρτο τοϋ 4ου π.Χ. αιώνος, όταν τήν Α θήνα κυβερνούσε ό σώφρων πολιτικός Αυκοϋργος, κτίζεται άπό πέτρα τό θέατρο τοϋ Διονύσου έκει όπου ύπό άπλούστερη μορφή λειτουργούσε άπό δύο αιώνες κιόλας, στις άρχές τοϋ 2ου αιώνος π.Χ. κτίζεται κατά μήκος τής νότιας πλευράς τοϋ Α σκληπιείου, μέ δωρεά τοϋ βασιλέως τής Περγάμου Εύμένους, μιά μακρά στοά γιά τήν προστασία τών θεατών τοϋ θεάτρου σέ περίπτωση βροχής ( στοά Εύμένους ), καί τέλος, τό έτος 161 π.Χ. ό βαθύπλουτος 'Ηρώδης

25

ό Α ττικός κτίζει γιά τούς Αθηναίους, σέ άνάμνηση τής γυναί­κας του Ρήγιλλας, τό Ώ δειο πού φέρει ώς τά σήμερα τό όνομά του καί χρησιμεύει άκόμη γιά τήν εκτέλεση μουσικών καί δρα­ματικών παραστάσεων ( άναστηλώθηκε έν μέρει μετά τόν τε- λευταιον πόλεμο ).

Σ’ όλη τήν διάρκεια τής Ρωμαϊκής περιόδου ή ’Ακρόπολη θά διατηρήση άκέραιη σχεδόν τήν όψη πού είχε στά χρόνια τής άκμής της, καί άπό τά άναθήματά της θά διατηρήση τά πε­ρισσότερα, άντίθετα άπό πολλά άλλα ελληνικά ιερά πού άπογυ- μνώθηκαν άπό τούς καλλιτεχνικούς θησαυρούς τους γιά νά στο­λίσουν στήν Ρώμη δημόσια οικοδομήματα τής πρωτευούσης τής οικουμένης ή τις έπαύλεις τών ισχυρών στρατηγών καί δη­μοσίων άνδρών της.

Μέ τήν επικράτηση όμως τού Χριστιανισμού άρχίζει καί εδώ ή έρήμωση. Ένα-ένα ή καί περισσότερα μαζί τά καλλιτεχνήματα τής ειδωλολατρίας μεταφέρονται στήν Κωνσταντινούπολη ή πέφτουν θύματα τού φανατισμού τών Χριστιανών καί ό βράχος γρήγορα άπογυμνώνεται άπό τόν καλλιτεχνικό του πλούτο, ένώ μερικά άπό τά μικρότερα κτίρια καταστρέφονται καί αύτά. Ά λλά τά μεγάλα παραμένουν γιά νά εξυπηρετήσουν τήν τωρινή θρη­σκεία. Ό Παρθενών μετατρέπεται σέ εκκλησία άφιερωμένη στήν Α γία Σοφία, άργότερα στήν Παναγία τήν Άθηνιώτισσα. Ή άνα- τολική του είσοδος κλείνεται γιά νά κτισθή έκει ή άψίς τού ιερού καταστρέφοντας έτσι ένα μέρος τών γλυπτών τοϋ άνατολι- κοϋ άετώματος, ένώ οί πιστοί εισέρχονται πιά άπό τήν δυτική μεριά, όπως τό άπαιτει τό τυπικό τής νέας θρησκείας. Ταυτόχρο­να ή λίγο άργότερα μετατρέπεται καί τό Έ ρέχθειον σέ έκκλη- σία άφιερωμένη στήν Θεομήτορα, ένώ ή νότια πτέρυξ τών Προ­πυλαίων μετατρέπεται σέ εκκλησία τής Ά γ. Τριάδος ( Π ί ν. 2).

Ό τελευταίος μητροπολίτης τής Α θήνας Μ ιχαήλ Ά κομι- νάτος έχει τό μέγαρό του στά Προπύλαια. "Ενα πρωί όμως τοϋ 1205 μαθαίνει ότι οί Φράγκοι πλημμύρισαν τόν τόπο, παραδίνει χωρίς άντίσταση τήν Α κρόπολη καί ό ίδιος φεύγει.

Ά π ό τό 1205 ώς τό 1456, πού θά καταληφθή άπό τούς Τούρ­

26

κους, ή ’Ακρόπολη πέρνα διαδοχικά άπό τήν φραγκική κατοχή ( δοϋκες De la R oche) στήν κατοχή τών Καταλανών, και άπό αυτήν στήν κατοχή τών Φλωρεντινών εμπόρων ’Ατζαϊώλι, τών οποίων ό τελευταίος άναγκάζεται υστέρα άπό διετή πολιορκία νά παραδώση τήν ’Ακρόπολη στούς Τούρκους τοϋ Τουραχάν Όμάρ. Σ’ όλο αύτό τό διάστημα ή ’Ακρόπολη έχει καί πάλι μετατραπή σέ φρούριο όπως ήταν στά προϊστορικά χρόνια. Ό Παρθενών έχει μετατραπή σέ λατινική έκκλησία τής Santa Ma­ria di Atene, τά Προπύλαια σέ «Παλάτιον μέγιστον», όπου είναι εγκατεστημένος ό Λατίνος ήγεμών, καί στό νότιο τμήμα τών Προπυλαίων είναι κτισμένος, όπως τό δείχνουν οί παλιές χαλκογραφίες, ένας ψηλός τετράγωνος πύργος γιά τήν κατό­πτευση τής γύρω περιοχής (κατεδαφίστηκε έδώ καί 100 χρό­νια ) ( Π ί ν. 77 ).

Στά χρόνια τής Τουρκοκρατίας ή ’Ακρόπολη άλλάζει όψη. Μεγάλες έπιχώσεις σκεπάζουν τώρα ολόκληρη τή νότια καί τή δυτική πλευρά τοϋ λόφου. Σέ παλιές χαλκογραφίες τής εποχής αύτής διακρίνεται μόνον τό επάνω μέρος τών κιόνων τών Προπυλαίων, τό δέ θέατρο τοϋ Διονύσου καί τό Ώ δειο τοϋ Ήρώδου είναι έξαφανισμένα κάτω άπό παχύτατη έπίχωση. Ή ’Ακρόπολη όμως στά χρόνια αύτά δέν θεωρείται πολύ σπου­δαίο φρούριο, δέν είναι λ.χ. άντάξια τοϋ Ναυπλίου ή τής Χαλ- κίδος καί διοικεϊται μόνον άπό ένα δισδάρη. Σιγά-σιγά ολόκλη­ρος συνοικισμός τουρκικών οικογενειών εγκαθίσταται άνάμεσα στά μνημεία ( Π ί ν . 3).

Πάντως έως τό έτος 1656 τά σημαντικώτερα μνημεία τής ’Ακροπόλεως έμεναν περίπου άθικτα. Μάς τό δείχνουν καθαρά τά σχέδια πού άφησαν οί Εύρωπαιοι περιηγηταί πού άρχίζουν τά χρόνια εκείνα νά φθάνουν στήν Ελλάδα ( λ.χ. Spon καί W heler). Τήν χρονιά όμως έκείνη, παραμονή τής έορτής τοϋ Α γίου Δημητρίου ένας κεραυνός πέφτει στά Προπύλαια πού είχαν μετατραπή σέ πυριτιδαποθήκη, καί τά τινάζει στον άέρα.

’Έρχεται ύστερα ή σειρά τοϋ ναοϋ τής Νίκης. Μπροστά στον κίνδυνο πού άπειλει τήν ’Ακρόπολη τό 1687 άπό τούς

27

Βενετσιάνους τοϋ Μοροζίνι, οί Τούρκοι κατεδαφίζουν τόν ναό, καί τά μέλη του τά χρησιμοποιούν σάν οικοδομικό ύλικό γιά ενα οχυρωματικό τείχος μέ τό όποιο φράσσουν τήν είσοδο τής Άκροπόλεως, άνάμεσα στον πύργο τής Νίκης καί τήν Π ι­νακοθήκη. Στις χαλκογραφίες τού 1751 καί τού 1765 ό ναός τής Νίκης δέν φαίνεται πιά.

Ό Παρθενών καταστράφηκε τό 1687. Τό κτίριο πιστεύεται συνήθως ότι ειχε μετατραπή σέ τζαμί άπό τήν πρώτη κιόλας εποχή τής Τουρκοκρατίας, μολονότι κατά μιάν άλλη άποψη έγινε τζαμί μόνον μετά τήν καταστροφή του, και τούτο διότι τήν χρήση του σάν τζαμί πρέπει νά εμπόδισαν γιά μεγάλο διάστημα οί πολλές άνθρώπινες παραστάσεις πού κοσμούσαν τό κτίριο καί πού άπαγορεύονται άπό τήν μουσουλμανική θρη­σκεία. 'Οπωσδήποτε, όταν τό 1687 ό Μοροζίνι επικεφαλής επι­βλητικού στρατού Βενετσιάνων καί μισθοφόρων κατέλαβε τήν Α θήνα καί πολιορκούσε τούς Τούρκους στήν Α κρόπολη, ό Παρθενών έχρησίμευε σάν πυριτιδαποθήκη. ’Έ τσι μία άπό τις οβίδες τοϋ πυροβολικού τοϋ Μοροζίνι πού έβομβάρδιζε τήν Α κρόπολη άπό τόν λόφο τοϋ Φιλοπάππου, πέφτοντας στον Παρθενώνα έτίναξε τό κτίριο στον άέρα καταστρέφοντας καί σκορπίζοντας καί ένα μεγάλο μέρος τής γλυπτής του διακοσμή- σεως. Τό συγκλονιστικό τοϋτο περιστατικό πού άπεικονίστηκε καί σέ χαλκογραφίες τής εποχής, έπεισε τόν διοικητή τού Κά­στρου Ά λ ή Ά γα νά έγκαταλείψη τήν πείσμονα άντίστασή του καί νά παραδοθή. 'Ωστόσο ό Μοροζίνι λίγους μόνον μήνες κράτησε τήν Α κρόπολη καί τήν Αθήνα. Στο διάστημα μάλιστα αύτό προσπάθησε νά άποσπάση άπό τόν Παρθενώνα ένα μέρος άπό τά γλυπτά πού είχαν μείνει στήν θέση τους. Κάποια άπό αύτά πέφτουν κατά τήν επιχείρηση καί συντρίβονται.

Πότε ξαναγύρισαν οί Τούρκοι στήν Α θήνα δέν είναι μέ άκρίβεια γνωστό. Ά ρχή-άρχή τοϋ 18ου αίώνος, τό 1708 άναφέρε- ται σέ μιάν έπιγραφή σκαλισμένη σέ μάρμαρο τοϋ Έρεχθείου ότι κάποιος βοεβόδας τών Αθηνών, ό Μουσταφά Έφέντης, έφτιαξε μιά νέα, καμαρωτή πύλη στήν Α κρόπολη ( Σημ. Στήν έπιγρα-

28

φή πάντως μπορεΐ έξ ϊσου καλά νά διαβαστή τό έτος 1808 ). Οπωσδήποτε άπό τώρα καί έως τήν ελληνική έπανάσταση ή

Α κρόπολη δέν θά είναι παρά ένα άσήμαντο κάστρο."Εως τόν 18ον αιώνα τό Έρέχθειον έχρησίμευε σάν κατοικία

τοϋ δισδάρη. Τότε γιά πρώτη φορά ό διοικητής τής ’Ακροπό­λεως έκτισε μιά καινούργια κατοικία άνάμεσα στον Παρθενώνα καί τό Έρέχθειον.

Περιηγηταί έπισκέπτονται τώρα πιο συχνά τήν 'Ακρόπολη. Φεύγοντας όλο καί κάποιο μικρό έργο τέχνης παίρνουν μαζί τους σάν ενθύμιο τοϋ βιώματος τους. Ή μεγαλύτερη όμως και συστη- ματικώτερη άρπαγή έργων τέχνης είναι αύτή πού έγινε λίγα μόλις χρόνια πριν άπό τήν έλληνικήν έπανάσταση άπό τόν "Αγγλον πρεσβευτή στήν Κωνσταντινούπολη λόρδο Έ λγιν , ό όποιος, έφωδιασμένος μέ ειδική σουλτανική άδεια καί μέ τήν βοήθεια τού Ναπολιτάνου γλύπτη Λουϊζιέρι, άφαιρεΐ μέσα σέ λίγα χρόνια τό μεγαλύτερο μέρος τοϋ γλυπτού διάκοσμου τοϋ Παρθενώνος πού είχε διαφύγει άπό τήν καταστροφή τοϋ 1687 καί τις άπόπειρες τοϋ Μοροζίνι, καθώς καί μία άπό τις Καρυάτιδες καί άλλα άρχαΐα. Η ένέργεια αύτή τοϋ 'Έλγιν δέν έμεινε δίχως νά προκαλέση καί μέσα στήν ϊδια τήν 'Αγγλία έντονες άντιδρά- σεις, όπως λ.χ. τοϋ λόρδου Βύρωνος. ’Αλλ’ όταν ή συλλογή τοϋ Έ λγιν πουλήθηκε στό Βρετανικό Μουσείο, τοϋ οποίου ώς τά σήμερα άποτελει μιάν άπό τις σπουδαιότερες καί περιφημό­τερες στον κόσμο συλλογές ( Ε λγίνεια μάρμαρα), ή ικανοποί­ηση πού προκάλεσε ή άπόκτηση ένός τόσο πολύτιμου θησαυ­ρού κατίσχυσε στό τέλος όλες τις ρωμαντικές άντιδράσεις.

Τόν ’Ιούνιο τοϋ 1822 ό Όδυσσεύς ’Ανδροϋτσος κυριεύει ύστερα άπό πολιορκία τήν ’Ακρόπολη καί έγκαθιστά φρού­ραρχό της τόν Γκούρα. Μερικά χρόνια άργότερα, τό 1826, μέ τήν σειρά τους οί "Ελληνες πολιορκοϋνται στήν ’Ακρόπολη άπό τά φουσάτα τοϋ Κιουταχή, καί ύστερα άπό ήρωϊκή άμυνα παραδίδονται τόν Μάρτιο τού 1827. Στούς Έ λληνες ή ’Ακρόπολη δέν θά περιέλθη καί πάλι παρά μόνον άρκετά χρόνια μετά τήν λήξη τού άγώνος, τό 1833.

29

Μέ τήν απελευθέρωση τής Ελλάδος και τή δημιουργία ανεξάρτητου κράτους, αρχίζει τό ξεκαθάρισμα τών ερειπίων τοϋ τουρκικού συνοικισμού, άλλά και κάποια άποκατάσταση τών άρχαίων μνημείων. Ό ναός τής Νίκης άνασυγκροτειται στήν θέση του άπό τόν Ross. Ανάμεσα στο 1885 και τό 1890 διεξάγονται σέ όλη τήν έκταση τής Άκροπόλεως μεγάλες άνασκαφές πού μάς χαρίζουν τούς άπίστευτους καλλιτεχνικούς θησαυρούς τής άρχαϊκής περιόδου. Ά πό τό 1900 καί έξής άρχί- ζουν οί συστηματικές αναστηλώσεις τών μνημείων. Τά Προπύ­λαια άναστηλώνονται άπό τό 1909 ώς τό 1917, τό Έρέχθειον άπό τό 1902 ώς τό 1908, ό Παρθενών άπό τό 1898 ώς τό 1900 καί άπό τό 1922 ώς τό 1933. Τέλος ό ναός τής Νίκης άναστηλώνεται μιά δεύτερη φορά μαζί μέ τόν πύργο του τώρα, πριν άπό τόν δεύ­τερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Μετά τόν δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο άναστηλώσεις έγιναν σέ πολύ μικρή κλίμακα. Δέν είναι όμως λιγότερο σπουδαία, όπως πιστεύομε, ή συντήρηση τών μνημείων πού έταξε σάν στόχο της ή έλληνική άρχαιολογική ύπηρεσία τά τελευταία χρόνια, ή προσπάθεια δηλαδή νά άνακοπή ή φθορά πού έπιφέ- ρουν ή βροχή, ό παγετός, τά καυσαέρια καί τόσοι άλλοι κίνδυνοι, γιά νά περισο)θούν στήν σημερινή τουλάχιστον μορφή τους τά περικαλλέστερα μνημεία τής άρχαιότητος.

Η ΠΡΟ Ϊ ΣΤΟΡΙΚΗ ΑΚΡΟΠΟΛΗ

Τά μνημεία τής Κλασσικής περιόδου στήν Α κρόπολη είναι τόσο λαμπρά και εντυπωσιακά και τόσο καλά διατηρημένα πού τά προϊστορικά της έρείπια περνούν σχεδόν άπαρατήρητα άπό πολλούς.

Ό π ω ς ειπώθηκε κιόλας ό βράχος τής ’Ακροπόλεως και ή περιοχή του έχουν πολύ παλιά ιστορία. Κεραμεική πού βρέ­θηκε τόσο έπάνω στον ϊδιο τόν βράχο όσο καί στις πλαγιές του, άπέδειξε ότι οί άνθρωποι κατοικούσαν έδώ τουλάχιστον άπό τήν άρχή τής Νεολιθικής περιάδου. Τό κυριώτερο καί παλιότερο «μαζικό» νεολιθικό εύρημα πού άποκαλύφθηκε ήταν έξω άπό τή βορειοδυτική γωνία τού βράχου κοντά στήν πηγή Κλεψύδρα, όπου ήρθαν στό φώς 22 ρηχά πηγάδια γεμάτα νεολιθική κερα- μεική. Κ ι’ άκόμη στή Νότια πλαγιά τής Ακροπόλεως βρέθηκαν τό 1922 έρείπια πολλών σπιτιών τής Νεολιθικής έποχής καθώς καί κεραμεική. Στούς ίδιους περίπου τόπους βρέθηκεν έπίσης κεραμεική τής πρώιμης Χαλκοκρατίας, άλλ’ ένα κενό παρατη- ρειται στό τέλος τής περιόδου αύτής. Όπωσδήποτε ή λεγομένη Μεσοελλαδική περίοδος ( 2000-1600 ) άντιπροσωπεύεται πάλι άπό άφθονη καί έκλεκτής ποιότητος κεραμεική. Στήν περίοδο αύτήν έγκαθίστανται γιά πρώτη φορά στον έλλαδικό χώρο έλ- ληνικοί πληθυσμοί ύποτάσσοντας ή διώχνοντας ( όπως στήν περίπτωση τής ’Αθήνας ) τόν παλιότερον μυστηριώδη λαό τών Πελασγών.

Στήν λεγομένη 'Υστεροελλαδική III β έποχή (1300-1200

π.Χ. ) ή ’Ακρόπολη, πού έχει στό μεταξύ προαχθή σέ σημαντικό οικιστικό κέντρο, είναι άκόμη άτείχιστη. ’Ίσως στήν έποχή τούτη νά άνήκη μιά σειρά άπό άναλημματικούς τοίχους ( τών οποίων έλάχιστα σώζονται ) στήν κεντρική καί τή βόρεια πε­ριοχή τής ’Ακροπόλεως, πού περιέβαλλαν τό άνάκτορο τού τοπι­κού ήγεμόνος, άπό τό όποιον έπίσης έλάχιστα έχουν σωθή ( βλ.

παρακάτω ). Τό συγκρότημα τών άναλημματικών τοίχων κατε- λάμβανε συγκεκριμένα τόν χώρον ανάμεσα στο Έ ρέχθειον και τόν Παρθενώνα, αύτόν δηλαδή πού άργότερα θά έξελιχθή στον κατ’ εξοχήν τόπο λατρείας μέ σημαντικά ιερά ή μικρότερα οικοδομήματα. Ή πρόσβαση γινόταν τότε άπό δύο εισόδους, μία δυτική, πού βρισκόταν κάπου κοντά στά Προπύλαια, και μία βορειοανατολική, πού περνούσε άνάμεσα στούς βράχους στά ΒΑ. τού κατοπινού Έρεχθείου ( και σήμερα ορατή χάρη σέ ει­δικούς πλευρικούς τοίχους πού έκτισεν ή ’Αρχαιολογική Υ π η ­ρεσία ). "Ολα αύτά είναι σχεδόν όλότελα χαμένα επειδή τούτη ή περιοχή οίκοδομήθηκεν εντατικά κατά τούς μεταγενέστερους χρόνους, και ή ύπαρξή τους έγινεν άντιληπτή μόνον μέ τις εξονυ­χιστικές έρευνες τών ειδικών. Ά π ό τό άνάκτορο πάλι τό ϊδιο δέν έχουν σωθή παρά μόνον μία βάση κίονος άπό τιτανόλιθο και δύο βαθμίδες άπό ψαμμόλιθο πού είναι άκουμπισμένες σή­μερα στο βόρειο τείχος τής Άκροπόλεως ( Π ί ν. 4 α ), άμέσως πρός τά ΒΑ. τοϋ Έρεχθείου, ένώ κανένας σχεδόν άπό τούς τοί­χους πού βρέθηκαν στις άνασκαφές δέν άντιστοιχει μέ βεβαιό­τητα στούς τοίχους τοϋ άνακτόρου.

Βέβαιον είναι πάντως ότι μεγάλη οικοδομική δράστηριότης άναπτύσσεται στήν Α κρόπολη τήν τελευταία φάση τής Υ σ τε­ροελλαδικής III β περιόδου. Γ ιά νά προστατευθή άπό τις επιδρο­μές ληστρικών φύλων (Δωριέων; Ιλλυριώ ν;), ό βασιλιάς τής Άκροπόλεως περιβάλλει τόν βράχο μέ ένα ισχυρότατο τείχος, πού έχει πολλές φορές πάχος μέχρι 6 μ. και είναι φτιαγμένο άπό δύο όψεις άκανονίστων ογκολίθων τά άναμεταξύ τών οποίων κενά γέμιζαν μέ μικρές πέτρες, όπως καί τά διάκενα άνάμεσα στις δυο όψεις. Τό έργο αύτό, μνημειώδες καί έπιβλητικό, απο­διδόταν άπό τούς άρχαίους τών κλασσικών χρόνων στούς Κύ­κλωπες, ouja μέ ύπερφυσική δύναμη ( Κυκλώπειο ) ( βλ. καί τό κεφάλαιο γιά τό τε ίχο ς).

Παρόμοια τοιχοποιία μάς είναι γνωστή καί άπό άλλες μυκη­ναϊκές άκροπόλεις, στις Μυκήνες, τήν Τίρυνθα καί τόν Γλά, καί στήν άθηναϊκή Α κρόπολη παρουσιάζεται τό ϊδιο καλο-

32

φτιαγμένη ώστε νά έπιτρέπεται ή εκδοχή δτι όφείλεται στούς ίδιους τεχνίτες, πού τήν έποχή έκείνη περιέρχονταν διαφόρους τόπους γιά νά βοηθήσουν μέ τήν άνώτερη μαστοριά τους στήν άποτελεσματική άμυνα εναντίον τών ληστρικών έπιδρομών, πού έμάστιζαν τότε τήν Ελλάδα. Τό μεγαλύτερο τμήμα τού μυκη­ναϊκού τείχους τής Ακροπόλεως είναι αύτό πού σώζεται στά άνατολικά τοϋ ναού τής Νίκης και έκτείνεται άπό τήν γωνία τής νότιας πτέρυγας τών Προπυλαίων πρός τά νότια έως τό κλασ­σικό τείχος ( Π ί ν . 5). Έ κει κοντά ήταν και ή είσοδος τής μυ­κηναϊκής άκροπόλεως ( βλ. παραπάνω ), καθώς καί ένας δυνατός πύργος πού έπροστάτευε τήν είσοδο έκείνη άπό τήν νότια πλευ­ρά της ( λείψανα σώζονται στό εσωτερικό τοϋ κλασσικού πύργου τής Νίκης — έπίσκεψη τοϋ χώρου δυνατή μόνον μέ άδεια τής Δ/νσεως τής ’Ακροπόλεως ). Αύτά όμως δέν είναι και τά μόνα τμήματα τού μυκηναϊκού τείχους πού έχουν σωθή. ’Ά λλα άξιόλογα τμήματά του είναι: "Ενα τμήμα πού διακρίνεται στό βάθος τοϋ ορύγματος νοτιοδυτικά τοϋ Παρθενώνος ( Π ί ν . 6), ένα άλλο τμήμα πού διατηρείται στό ύπόγειο τοϋ Μουσείου, ένα τρίτο πού φαίνεται πίσω άπό τήν βορειοανατολική όψη τοϋ Μουσείου, πολύ κοντά στό προηγούμενο ( Π ί ν . 4β ). Ή διαδρο­μή τοϋ τείχους είναι λίγο πολύ γνωστή χάρη στά τμήματα αύτά, καθώς καί στις επιμελείς παρατηρήσεις τών ιχνών πού άφησεν ή τοποθέτησή τους στον βράχο. Γενικά όμως μπορει κάνεις νά πή ότι τό τείχος άκολουθοϋσε τό φρύδι τοϋ βράχου πού, ας σημειωθή, στό νότιο μέρος τής Άκροπόλεως περνάει πολύ πιο μέσα άπό τήν γραμμή τοϋ κλασσικοϋ τείχους, διότι έδώ έγι- ναν στά πρώιμα κλασσικά χρόνια τεράστιες έπιχώσεις μέ σκοπό τήν διεύρυνση τοϋ τεμένους καί τήν οικοδόμηση τοϋ Παρθε­νώνος ( βλ. παρακάτο)).

Στό μυκηναϊκό οχυρωματικό συγκρότημα τοϋ βράχου τής Άκροπόλεως περιλαμβανόταν και μία πηγή, ή οποία βρισκό­ταν στήν βόρεια πλευρά τής Άκροπόλεως στό βάθος μιας σχ ι­σμής τοϋ βράχου, και σκάφτηκε λίγο πριν άπό τόν πόλεμο άπό τόν Αμερικανόν άρχαιολόγο Broneer.

33

Μιά δεύτερη, μικρότερη μυκηναϊκή οχύρωση, άκριβώς όπως και σέ άλλες μυκηναϊκές άκροπόλεις, διαπιστώθηκε χαμηλότερα άπό τήν κύρια οχύρωση ( γερμαν. Unterburg ) βορειοδυτικά τού βράχου, και ή κατασκευή της ύπαγορεύτηκεν άπό λόγους άσφα- λείας, διότι περιέβαλλε τήν περιοχή τών σπηλαίων, πού θά γινό­ταν έπικίνδυνη άν έπεφτε σέ έχθρικά χέρια. Κατά τόν Σ. Ίακω- βίδη, στον όποιον κυρίως όφείλεται ή διαπίστωση τής ύπάρ- ξεως ένός δεύτερου, χαμηλότερου τείχους, αύτό είναι τό « Πε- λαργικόν» πού άναφέρουν έπανειλημμένα οί άρχαιες πηγές. Πολύ αργότερα, στις δύσκολες ώρες τών πρώτων χρόνων τού Πε- λοποννησιακού πολέμου, τό Πελαργικόν έχρησίμευσε σάν τό­πος κατοικίας προσφύγων, οί όποιοι παρά τόν δελφικό χρησμό πού προειδοποιούσε ότι τό Πελαργικόν άργόν άμεινον, λιθολογού- σαν τά ύπολείμματα τού τείχους καί ίδρυαν δικούς τους βωμούς. Πάντοτε κατά τόν Σ. Ίακωβίδη, στά κλασσικά χρόνια συνέχεαν τό «Πελαργικόν» μέ τό «Έννεάπυλον», πού ήταν ένα συγκρό­τημα τοίχων καί προσβάσεων στά ΝΔ. καί Δ. τής Άκροπόλεως, καί τό όποιον έκτίστηκε στούς γεωμετρικούς καί τούς άρχαϊ- κούς χρόνους.

Η ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ

Ή είσοδος στήν ’Ακρόπολη ανέκαθεν γινόταν άπό τή δυ­τική της κυρίως πλευρά, τήν μόνη όπου τό έδαφος είναι όμαλώ- τερο ( γιά τήν βόρεια, μυκηναϊκή είσοδο, βλ. στό κεφάλαιο γιά τήν προϊστορική ’Ακρόπολη ). Κατά τήν Μυκηναϊκή έπο­χή ένα άπλό, στενό μονοπάτι άνηφόριζεν άπό τά νότια τοϋ βράχου καί παρακολουθώντας τήν βάση τοϋ ισχυρού πύργου, πού θά γίνη άργότερα ό πύργος τής Νίκης, άνέβαινε σέ διπλή τεθλασμένη γραμμή τή δυτική πλαγιά τοϋ βράχου γιά νά κατα- λήξη στήν ώχυρωμένην είσοδο πού βρισκόταν στή θέση τής σημερινής νότιας πτέρυγος τών Προπυλαίων. Βαθιές έντομές πού διατηρούνται άκόμη στήν έπιφάνεια τοϋ βράχου, στήν ρίζα τοϋ πύργου τής Νίκης, άπό τό πανάρχαιο έκεινο μονο­πάτι προέρχονται και μαρτυρούν τήν πορεία του ( Π ί ν . 7α).

Πολύ ένωρις όμως έγινεν αισθητή Q άνάγκη νά δημιουργηθή καί μιά δεύτερη άνετώτερη πρόσβαση κατ’ εύθεΐαν άπό τά δυτικά. Ή άνάγκη αύτή πρέπει νά προέκυψεν ύστερα άπό τήν μεταφορά τοϋ πολιτικοϋ κέντρου τής ’Αθήνας άπό τόν βράχο στήν κάτω πόλη, και συγκεκριμένα τήν άγορά πού βρισκόταν στά βόρεια τοϋ βράχου, έπιτακτική όμως έγινεν όταν πριν άπό τά μέσα τοϋ 6ου π.Χ. αιώνος ( 566 π .Χ .) άναδιοργανώθηκεν ή έορτή τών Παναθηναίων, και χρειάστηκε νά διευκολυνθή ή δια­κίνηση. ένός μεγάλου πλήθους πιστών. Κατασκευάστηκε τότε ένα κεκλιμένο έπίπεδο μήκους περίπου 80 μ. καί πλάτους 10, πού έφερε κατ’ εύθεΐαν άπό τούς δυτικούς πρόποδες τής Ά κροπό­λεως έως τήν είσοδο τοϋ τεμένους, πού έπίσης διαμορφώθηκε τότε ( βλ. παρακάτω). Σώζονται πολλά τμήματα τοϋ βόρειου άνα- λημματικοϋ τοίχου τής μνημειώδους αύτής προσβάσεως. Είναι κτισμένος άπό πολυγωνικές πέτρες κατά τό σύστημα τής έποχής. Τό σημαντικώτερο άπό αύτά βρίσκεται άμέσως πρός Α. τής πύλης Beule ( Π ί ν . 7 β ).

35

Ή πρόσβαση αύτή διατηρήθηκεν αναλλοίωτη έως τήν έποχή τοϋ Περικλέους. Ό τα ν ό Μ νησικλής έκτισε τά Προπύλαια, περιέλαβε στο σχέδιό του και τή διεύρυνση τής άρχαϊκής προσ- βάσεως στο πλάτος πού καθοριζόταν άπό τις δυο προέχουσες πτέρυγες τοϋ μεγαλόπρεπου κτιρίου του. ’Έ τσι διπλασίασεν ούσιαστικά τό πλάτος τής παλιάς προσβάσεως, όχι όμως και τό μήκος της. Ή νέα αύτή πρόσβαση είχε καί αύτή πρός Β. έναν άναλημματικόν τοίχο. "Ενα άξιόλογο τμήμα του σώζεται μεταξύ τού βάθρου τοϋ Ά γρίππα καί τοϋ βόρειου πύργου τής πύλης Beule, άποτελειται δέ άπό μεγάλες πωροπλίνθους ίσοδομικά κτισμένες άλλά λοξά τοποθετημένες όπως τό άπαιτοϋσε ή πλα­γιά ( Π ί ν. 8α ). ’Αντίκρυ, στήν νότια πλευρά, ό βράχος πού εδώ σώζεται πολύ ψηλότερα, είναι λαξευμένος πρός τήν μεριά τής προσβάσεώς του σέ κατατομή, ένώ ή επάνω έπιφάνειά του πα­ρουσιάζει καί αύτή κεκλιμένην έπιφάνειά ( Π ί ν. 8β) πού άπο- δεικνύει ότι σ ’ αύτήν άκουμποϋσαν πωρόπλινθοι, όπως καί στο βόρειο άναλημματικό σκέλος. Πώς όμως ήταν διαμορφωμένο έσωτερικά τό κεκλιμένο επίπεδο, όπως έξ άλλου καί τό παλιό­τερο άρχαϊκό, είναι άβέβαιον.

Στά χρόνια τοϋ αύτοκράτορος Κλαυδίου (52μ .Χ .), μιά μνη­μειώδης κλιμαξ άντικατέστησε τήν πρόσβαση τής Κλασσικής περιόδου χωρίς πάντως νά καταργήση τούς πλευρικούς άναλημ- ματικούς τοίχους, οί όποιοι άντίθετα χρησιμοποιήθηκαν καί γιά τήν νέα κλίμακα ( Π ί ν. 8 β ). Τό έργο ήταν σύμφωνο μέ τό θεατρικό γούστο τής αύτοκρατορικής Ρωμαϊκής περιόδου, καί παρουσίαζε ένα μεσαίο τμήμα όπου τά σκαλοπάτια ήσαν πυ­κνότερα, γιά τήν διευκόλυνση τής άναβάσεως. Κομμάτια τών βαθμιδών τής κλίμακος αύτής ( Π ί ν. 9α-β) καί άλλα χρησιμο- ποιήθηκαν άπό τόν άρχαιολόγο Πιττάκη στά πρώτα χρόνια τοϋ έλεύθερου βίου γιά νά άποκαταστήση ένα μέρος τής κλίμακος, πού έπί πολλές δεκαετίες έχρησίμευε γιά τήν άνοδο τών έπι- σκεπτών τής Άκροπόλεως. Ό τα ν όμως τό 1959 καταργήθηκε ή πύλη Beule καί χρησιμοποιήθηκε γιά τήν πρόσβαση τό πανάρ- χαιο μονοπάτι πού έρχόταν άπό τά νοτιοδυτικά της, άφαιρέθηκε

τό μεγαλύτερο μέρος τής κλίμακος γιά νά τονισθοϋν περισσότερο τά «γραφικά» στοιχεία τής εισόδου άντί τών «κλασσικιστικών» πού έξαίρονταν ώς τότε. Λίγα χρόνια άργότερα, τό 1968, άνοιξε και πάλι γιά τούς έπισκέπτες τής Άκροπόλεως ή πύλη Beule. 'Ωστόσο άποκατάσταση τής κλίμακος Πιττάκη ( τής όποίας μό­νον τό κάτω μέρος είχε διατηρηθή ) δέν έγινε.

"Ενας πώρινος βωμός πού βρίσκεται στό βαθούλωμα άνατο­λικά τής πύλης Beule κοντά στον πολυγωνικόν τοίχο ( Π ί ν . 10 ), πιθανώτατα έχρησίμευε γιά θυσίες στον Απόλλωνα Άγυιέα, τόν προστάτη οδών καί εισόδων, μολονότι δέν σώζει έπιγραφή. Μιά άλλη έπιγραφή, τών αύτοκρατορικών χρόνων αύτή, πού βρέθηκεν έκει κοντά, άναφέρει ότι οί πυλωροί τής Ά κροπό­λεως άφιερώνουν ένα βωμό στήν ϊδια θεότητα.

Τόν 3ον αιώνα μ.Χ. πιθανώς ύστερα άπό τήν καταστρεπτική εισβολή τών Έρούλων τό έτος 267 μ.Χ., όλος αύτός ό χώρος δυτικά τών Προπυλαίων περιελήφθη σέ ένα οχύρωμα πού είχε δύο πύλες, μία στά δυτικά καί μία κάτω άπό τόν πύργο τής Νίκης. Ή πύλη πού ήταν στά δυτικά ( ονομάζεται σήμερα πύλη Beule άπό τό όνομα τοϋ Γάλλου άρχαιολόγου πού τήν άνέσκαψε τό έτος 1852 ) πλαισιώνεται άπό δύο πύργους ( ό πρός Β. άναστη- λώθηκε καί χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα σάν έκδοτήριο τών ε ισ ιτηρ ίω ν). Καί μέ μιά πρόχειρη ματιά είναι φανερόν ότι ολόκληρο τό οικοδομικό ύλικό τής πύλης καί τών πύργων είναι παρμένο άπό άρχιτεκτονικά μέλη καί έπιγραφές παλιότερων χρόνων. 'Ένα σημαντικό μέρος είναι άρχιτεκτονικά μέλη τού χορηγικού μνημείου τοϋ Νικία πού βρισκόταν κοντά στό θέ­ατρο τοϋ Διονύσου ( μεταξύ αύτοϋ καί τής στοάς τοϋ Εύμένους, όπου σώζονται άκόμη τά θεμέλιά του ).

Ά πό τήν έποχή αύτή καί εξής, καθ’ όλο τόν Μεσαίωνα καί τήν Τουρκοκρατία, ή Α κρόπολη θά γίνη καί πάλι οχυρό.

Μ ΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΑΓΡΙΠΠΑ

Δυτικά τής βόρειας πτέρυγας τών Προπυλαίων και παράλ­ληλα μέ τό θεμέλιο τής Πινακοθήκης ύψώνεται ενα ψηλό βάθρο πού είναι γνωστό σάν Μνημείο ή Βάθρο τοϋ Ά γρίππα ( Π ί ν. 11 ).

Τό βάθρο τούτο άποτελεΐται άπό ενα θεμέλιο, ϋψ. 4.50 και διαστ. 3.31 X 3.80 μ. ( ορθογώνιο ), καί ενα κύριο σώμα ΰψ. 8.91 μ. πού στενεύει έλαφρά πρός τά επάνω. Τό ύλικό τοϋ κύριου τού­του σώματος είναι γαλαζωπό μάρμαρο τοϋ Υ μηττού, έκτος άπό τήν ( προέχουσα ) κορνίζα του και τήν βάση του πού είναι άπό λευκό μάρμαρο τής Πεντέλης, ένώ τό θεμέλιο είναι άπό κροκα­λοπαγή λίθο καί άπό πωρόλιθο. Ή τοιχοδομία τοϋ κυρίου σώ­ματος τοϋ βάθρου είναι ή λεγομένη ψευδοϊσόδομος πού ήταν άγαπητή στήν Ε λληνιστική προπάντων έποχή. Ή έπιφάνειά έφερεν όπως μαρτυρούν τά ϊχνη ένα χάλκινο τέθριππο άρμα. Στήν δυτική όψη τοϋ βάθρου σώζεται ή έπιγραφή:

ΓΟ δή]μος Μ[άρκον] Άγρΐππα[ν]Λε[Όκίου / υιόντρις ν[πατ/ον τόν [έ]α[τ]ονε[ύερ]γέτη[ν ]

πού μαρτυρεί ότι ήνίοχος τοϋ άρματος ήταν ό γαμβρός τοϋ Ρω­μαίου αύτοκράτορος Αύγούστου, Μάρκος Ά γρίππας, γνωστός γιά τά φιλαθηναϊκά του αισθήματα. Ά λ λ ’ ή άρχιτεκτονική τοϋ μνημείου είναι ώστόσο παλιότερη άπό τήν Ρωμαϊκή έποχή. Θυμίζει λ.χ. τά άνάλογα βάθρα πού έστήθηκαν, τόσο στούς Δελφούς άπό τούς Περγαμηνούς βασιλείς Ά τταλο τόν Α' καί Εύμένη τόν Β', άπό τόν βασιλέα τής Βιθυνίας Προυσία, άπό τόν Ρωμαίο στρατηγό Αιμίλιο Παύλο ( μετά τήν νίκη του στήν Πύ-

38

δ ν α ) και άπό τούς Ροδίους ( τέθριππο τού Ή λ ίο υ ), όσο και σέ άλλα έλληνικά ιερά. Έ πειτα κάτω άπό τήν έπιγραφή τοϋ Ά γρίπ- πα σώζονται άμυδρά τά ίχνη μιας παλιότερης έπιγραφής. ’Έ τσι σήμερα π ια πιστεύεται ότι τό βάθρο έστήθηκεν άρχικά άπό τόν βασιλέα τής Περγάμου Εύμένη τόν Β' ( 197 - 158 π .Χ .) ύστερα άπό νίκη του στούς Παναθηναϊκούς άγώνες τοϋ 178 π.Χ., και ότι έφερε τέθριππο άρμα όπου άναβάτες ήσαν ό ϊδιος και ό άδελ- φός του Ά τταλος. Τό τέθριππο αύτό άντικαταστάθηκε άργό- τερα άπό τό τέθριππο τοϋ Ά γρίππα, πιθανώς περι τό 27 π.Χ.

39

ΠΡΟΠΥΛΑΙΑ

Ή λέξη προπύλαια σημαίνει δπως καί ή λέξη πρόπυλον τήν μνημειακή διαμόρφωση τής πύλης εϊτε κάποιου ιερού χώρου εϊτε πόλεως, άγορας κλπ. Ή διαμόρφωση αύτή μπορει νά είναι στοιχειώδης, λ.χ. ένας άπλός στεγασμένος χώρος μέ δύο διό­δους, μία πρός τό εσωτερικό τού τεμένους καί μία πρός τό έξω- τερικό, συνήθως όμως είναι ένα κτίριο μέ άρχιτεκτονικές άπαι- τήσεις. Τά Προπύλαια τής Ά κροπόλεως άνήκουν στήν δεύτερη αύτή κατηγορία καί δίχως ύπερβολή είναι τό μνημειωδέστερο παράδειγμα πού μάς άφησεν ή άρχαιότης ( Π ί ν . 12).

"Ενα λιγότερο μνημειακό Πρόπυλο διαμόρφωνε τήν είσοδο τής Άκροπόλεως στά ύστεροαρχαϊκά χρόνια. Τό 480 καταστρά- φηκε καί αύτό όπως καί όλα τά άλλα κτίρια τής Άκροπόλεως άπό τούς Πέρσες, πιθανώτατα όμως έπισκευάστηκεν άργότερα καί χρησιμοποιήθηκεν έως τήν έποχή τού Περικλέους. Έ να κομμάτι τού Προπύλου έκείνου σώζεται άκόμη σέ ικανό ύψος πίσω άπό τόν νότιο τοίχο τών περίκλειων Προπυλαίων ( Π ί ν . 14, 15α-β), προφανώς διότι γιά κάποιον λόγο πού άγνοούμε ό Μ νησικλής δέν θέλησε νά τό κατεδαφίση, όπως δέν κατεδάφισε καί τό παρακείμενο τμήμα τοϋ Κυκλώπειου ( μυκηναϊκού ) τεί­χους. Έ κτος άπό τό κομμάτι αύτό ή παρουσία τοϋ ύστεροαρχα- ικοϋ Προπύλου μαρτυρειται καί άπό έγκοπές πού σώζονται στον βράχο στον κεντρικό άξονα τών περίκλειων Προπυλαίων καί παριστάνουν τις κοίτες τών θεμελίων τοϋ κτιρίου. Χάρη στήν προσεκτική μελέτη όλων τών στοιχείων κατορθώθηκεν ή άπο- κατάσταση τής άρχικής μορφής τοϋ ύστεροαρχαϊκοϋ Προπύ­λου. Πρώτα-πρώτα ό άξωντου ήταν όχι Α.-Δ. όπως στά Προπύ­λαια τοϋ Περικλέους, άλλά ΒΑ.-ΝΔ. ’Έπειτα ό όλος όγκος του ήταν μικρότερος, καί έπιπλέον δέν είχε πτέρυγες όπως τό διά­δοχό του κτίριο. Στις δυο προσόψεις του ειχεν άπό 4 κίονες μεταξύ τών παραστάδων, καί άνάμεσα στις δυο προσόψεις

Σχέδιο 3

ύπήρχαν πιθανώτατα 5 θύρες δπως στά περίκλεια Προπύλαια. Τέλος μιά βαθμιδωτή «έξέδρα» σχηματιζόταν στήν δυτική του πρόσοψη και κατά μήκος τής δυτικής πλευράς τοϋ Κυκλώπειου τείχους, πού έχρησίμευεν ϊσως γιά τήν συγκέντρωση τοϋ πλή­θους τών πιστών ( Σ χ έ δ . 3* Π ί ν . 14).

Ή καλή διατήρηση τοϋ ύστεροαρχαϊκοϋ τούτου Προπύλου ( βλ. τό σωζόμενον τμήμα ), μαρτυρεί σαφώς ότι είχε πρόσφατα άνεγερθή όταν τό κατέστρεψαν οί Πέρσες. Σάν πιθανώτερη λοιπόν έποχή άνεγέρσεώς του πρέπει νά θεωρήσουμε εϊτε τά χρόνια μετά τήν μάχη τοϋ Μαραθώνος εϊτε άμέσως μετά τά Περσικά. Πάντως τό βέβαιον εϊναι ότι άνήκε στό ϊδιο οικοδομικό πρόγραμμα πού περιελάμβανε τήν οικοδόμηση τοϋ Παρθενώνος. Φαίνεται όμως άπίθανον ότι ή ’Ακρόπολη δέν είχε μνημειακή διαμόρφωση τής εισόδου της και πριν άπό τήν έποχή αύτή, καί ότι έμενεν ώς τότε μέ τήν άπλή πανάρχαια είσοδο τών μυ­κηναϊκών χρόνων. ’Έ τσι πρέπει νά ύποθέσουμε ότι όταν στά 566 π.Χ. οργανώθηκαν τά μεγάλα Παναθήναια καί κτίστηκεν ή μεγάλη πρόσβαση γιά τήν οποία έγινε λόγος προηγουμένως,

41

κτίστηκε και ένα Πρόπυλο πού θά ήταν άξιο νά ύποδεχθή τούς πιστούς πού συνόδευαν τόν πέπλο τής θεάς. ’Έτσι έχομε και έδώ μιά διαδοχή κτιρίων άντίστοιχων περίπου μέ τήν διαδοχή τών κτιρίων άρχαίου ναού και Παρθενώνος. Προπύλαια 1:566 π.Χ. Προπύλαια II: Μετά τήν μάχη τοϋ Μαραθώνος. Προπύλαια III: Έ ποχή τού Περικλέους.

"Αν ό βασικός σκοπός τοϋ Προπύλου κάθε ίεροΰ ήταν ή ψυχική προετοιμασία τοϋ προσκυνητοϋ γιά τό θέαμα τοϋ ναοϋ και τών άφιερωμάτων πού θ’ άντίκρυζαν τά μάτια του, ό σύν­δεσμος τοϋ τεμένους μέ τόν έξω κόσμο, τοϋ ίεροϋ μέ τό καθημε­ρινό, ό άρχιτέκτων τών Προπυλαίων έπεδκοξε χωρίς άλλο έπι- πλέον νά έντυπωσιάση μέ τήν μνημειακή άνάπτυξη πού έδωσε στό κτίριο. Είναι φανερό ότι ό άρχιτέκτων, ό Μ νησικλής, ένας άπό τούς στενούς συνεργάτες τοϋ Περικλέους και τοϋ Φειδία, θέ­λησε νά δώση στό έργο του τό ϊδιο «εύρος» πού είχαν δώσει ό "Ικτίνος καί ό Καλλικράτης στον Παρθενώνα. Οί άρχαιες πη­γές μάς πληροφορούν ότι τό κτίριο κτίστηκε στά χρόνια πού μεσολάβησαν άπό τήν άποπεράτωση τοϋ Παρθενώνος ώς τήν έκρηξη τοϋ Πελοποννησιακοϋ πολέμου, δηλαδή άπό τό 437 ώς τό 432 π.Χ. καί ότι έστοίχισαν 2012 τάλαντα. Τά σημάδια τών έργαλείων πού φαίνονται γύρω άπό τις βάσεις πολλών κιόνων

(Π ί ν. 16α), οί «άγκώνες» πού άφέθηκαν σέ πολλές πέτρες, κυρίως στον βορειοανατολικό έξωτερικό τοίχο ( Π ί ν . 19), καί οί μι- σοδουλεμένες έπιφάνειες στις «κόγχες» άνάμεσα στό κεντρικό κτίριο καί στά πλάγια οικοδομήματα ( Π ί ν . 16β) μαρτυρούν ολοφάνερα ότι τό κτίριο έμεινεν ήμιτελές προφανώς ένεκα τοϋ πολέμου πού πλησίαζε. ΜΑν καί έγινεν άπόπειρα νά όλοκληρωθή ή εργασία λίγο άργότερα στό διάστημα τής ειρήνης τοϋ Νικία, εν τούτοις δέν ολοκληρώθηκε, ϊσως διότι δέν έκρίθηκεν ύστερα άπαραίτητη ή δαπάνη, εϊτε άκόμη διότι μέ τόν χρόνο τά στοι­χεία πού έμειναν άδούλευτα θεωρήθηκαν καί διακοσμητικά.

Τά Προπύλαια άποτελοϋνται άπό ένα κεντρικό οικοδόμημα καί άπό δύο χαμηλότερες πτέρυγες ( Π ί ν . 12). Τό κεντρικό οικοδόμημα ( διαστ. 24x18.20 μ .) είναι ορθογώνιο μέ άξονα

Δ.- Α. Εμπρός άπό τήν δυτική του πρόσοψη υπάρχει μιά σειρά άπό έξι δωρικούς κίονες σέ άξονα Β. - Ν. Είναι τοποθετημένοι σέ κανονικά διαστήματα ( μετακιόνια) έκτος άπό τούς δύο με­σαίους πού άφήνουν άνάμεσά τους ενα άσυνήθιστα μεγάλο μετακιόνιο, πού ειχε σάν σκοπό τή διευκόλυνση τής κινή- σεως τών προσκυνητών τοϋ ίεροϋ καί τών ζώων τών θυσιών. Κάθετα πρός τούς κίονες αύτούς ύπάρχουν στο έσωτερικό τοϋ κτιρίου δύο σειρές άπό τρεις ψηλούς ιωνικούς κίονες, γιά τήν στήριξη τής στέγης του. Μέ τούς κίονες αύτούς ό χώρος χωρί­ζεται σέ τρία κατά μήκος τμήματα.

Πίσω άπό τό τμήμα τούτο τοϋ κεντρικού κτιρίου ύπάρχει ένα δεύτερο τμήμα τοϋ ίδίου, τό άνατολικό, πού βρίσκεται σέ ύψηλό- τερο επίπεδο. Τό τμήμα τούτο έπικοινωνοϋσε μέ τό δυτικό μέ πέντε θύρες, μία μεγαλύτερη κεντρική, καί άπό δύο μικρότερες δεξιά καί άριστερά καί δύο άκόμη μικρότερες στις άκρες. Οί θύρες αύτές, πού στενεύουν πρός τά έπάνω, είχαν βαριά ξύ­λινα θυρόφυλλα πού έκλειναν μόνα τους όταν τά άνοιγε κανείς ( οί σημερινές έπενδύσεις είναι τής Αύτοκρατορικής έποχής ).

’Εμπρός άπό τό άνατολικό τμήμα τοϋ κεντρικού κτιρίου, δη­λαδή στήν πρόσοψη πού είναι στραμμένη πρός τό ιερό (Π ίν . 13), υπάρχει μία σειρά άπό έξι δωρικούς κίονες. Τά δύο τμήματα τοϋ κεντρικού κτιρίου είχαν χωριστές άετωματικές στέγες καί δαντελωτή σίμη τής όποίας ένα τμήμα σώζεται έπάνω στο κτί­ριο, στήν βορεινή πλευρά τοϋ άνατολικοϋ τμήματος ( Π ί ν. 18 ). Ή οροφή τού κεντρικού κτιρίου ειχε φατνώματα ( ένα μέρος έχει άναστηλωθή ), πού ήσαν άλλοτε ζωγραφισμένα μέ χρυσό άστέρι σέ βαθυκύανο φόντο ( Π ί ν . 17). Ό στυλοβάτης γύ­ρω - γύρω, καί τά σκαλοπάτια πού οδηγούν στο άνατολικό τμή­μα είναι άπό τεφρό έλευσινιακό μάρμαρο.. ’Από τό ϊδιο μάρμαρο είναι καί ένα είδος θρανίου, πού έτρεχεν άλλοτε σ ’ όλο τό μήκος τοϋ βορείου καί τοϋ νοτίου τοίχου τοϋ κεντρικού κτιρίου. Τό κεντρικό τούτο κτίριο τό μιμήθηκαν οί ’Αθηναίοι τόν 2ον αί. μ.Χ. στά Μεγάλα Προπύλαια τής Έλευσινος.

Ά π ό τις πτέρυγες ή Βορειοδυτική έχει στήν πρόσοψή της μιά

43

σειρά άπό τρεις δωρικούς κίονες άνάμεσα σέ δυο παραστάδες δη­μιουργώντας μιά στοά, σάν πρόδομο μιας αίθουσας πού βρίσκε­ται άπό πίσω ( διαστ. 10.76 χ 8.97 μ .) καί όπου εισέρχεται κανείς άπό μιά θύρα τοποθετημένη έξω άπό τόν άξονα. Ά π ό τις δυο με­ριές τής θύρας, ασύμμετρα τοποθετημένα, ύπάρχουν παράθυρα. Ή αίθουσα αύτή επειδή χρησιμοποιήθηκε γιά τήν έκθεση έργων ζωγραφικής ονομάστηκε Πινακοθήκη ( ό Παυσανίας τήν άπο- καλεΐ άπλώς : Οίκημα εχον γραφάς). Δέν είναι μαρτυρημένο, ούτε καί έξακριβωμένο, άν τά έργα αύτά ήσαν πίνακες ή τοιχο­γραφίες, καθώς ό τοίχος δέν παρουσιάζει οπές πού θά συνηγο­ρούσαν γιά τήν πρώτη άποψη, ούτε διέσωσεν επίχρισμα πού θά έβεβαίωνε τή δεύτερη, μολονότι φυσικά δέν άποκλείεται τό κονίαμα νά χάθηκεν όλότελα μέ τήν πάροδο τού χρόνου ή οί τοιχογραφίες νά έγιναν χωρίς τήν παρεμβολή τοϋ κονιάματος. Ό Παυσανίας μάς άναφέρει έργα άνωνύμων ώς έπί τό πλεΐστον καλλιτεχνών, εκτός άπό τό έργο « Ό Ά χιλλεύς στήν Σκύρο» γιά τό όποιον μάς λέγει πώς ήταν τοϋ διάσημου ζωγράφου Πολύ­γνωτου άπό τήν Θάσο, πού έζησε στά μέσα τοϋ 5ου π.Χ. αίώνος. Φαίνεται πώς ό χώρος ήταν κατάλληλος καί σάν τόπος άναπαύ- σεως τών έπισκεπτών τής Άκροπόλεως, κάτι σάν «Λέσχη», όπως συχνά συναντούμε στά έλληνικά ιερά ( πρβλ. τήν Λέσχη τών Κνιδίων στούς Δελφούς ). Έ τσ ι γύρω - γύρω στούς τοίχους ήταν τοποθετημένα άνάκλιντρα ( Σ χ έ δ . 4). Αύτός είναι καί ό λόγος ( καί όχι αισθητικός ) πού ή θύρα τής Πινακοθήκης ήταν τοποθετημένη πέρα άπό τόν άξονα.

Συμμετρικά πρός τήν Βορειοδυτική πτέρυγα ύπήρχε νοτιοδυτι­κά τοϋ κυρίου κτιρίου καί μία άλλη άντίστοιχη πτέρυγα, ή οποία όμως ήταν πολύ μικρότερη άπό τήν πρώτη ( διαστ. 8.97 X 5.23 μ .). Ά ποτελεΐται δηλαδή άπό ένα πρόδομο πού είναι μέν παρόμοιος μέ τής άλλης πτέρυγας, άλλά λιγάκι βαθύτερος, καί δέν έχει, όπως εκείνη, αίθουσα. Ε π ίσ η ς δέν έχει δυτικόν τοίχο, στή θέση του δέ είναι μία παραστάς. Οί άποκλίσεις αύτές άπό τήν συμμε­τρία όφείλονταν προφανώς στήν επιθυμία τοϋ άρχιτέκτονος νά σεβαστή, άφ’ ένός μέν τμήματα τοϋ παλιού Κυκλώπειου τείχους

44

Σχέδιο 4

( Π ί ν . 5 ) καί τοϋ ίεροϋ τής Βραυρωνίας Άρτέμιδος πού σώ­ζονται πρός Νότον, άφ’ έτέρου δέ τό ιερό τής Ά θηνάς Νίκης, τοϋ οποίου αλλιώτικα θά άποκόπτονταν κάθε οδός προσπελά- σεως. Περικοπή τοϋ άρχικοϋ σχεδίου έγινε σύμφωνα μέ παλιό- τερες κυρίως θεωρίες καί πρός τήν εσωτερική πλευρά τών Προ­πυλαίων, δηλαδή αύτήν πού βλέπει πρός τό ιερό, όπου πρόθεση τοϋ Μ νησικλέους ήταν, όπως πιστεύουν μερικοί, νά προσθέση δύο άκόμη στοές, μία δεξιά καί μία άριστερά άπό τό κεντρικό κτίριο. Απόδειξη, λέγουν, ότι δίπλα στις δύο άνατολικές παρα- στάδες τών τοίχων τού κεντρικού κτιρίου ύπάρχουν δύο άλλες παραστάδες, άπό τις όποιες ή μέν μία ( στον βόρειο τοίχο ) βλέπει πρός Β., ή δέ άλλη ( στον νότιο τοίχο ) πρός Ν., πού δέν θά είχαν λόγον ύπάρξεως έάν ό Μ νησικλής δέν είχε στον νοϋ

45

του νά έπεκτείνη τό οικοδόμημα μέ στοές και πρός τις πλευρές αύτές ( Π ί ν. 19 ).

Ή μορφή τών Προπυλαίων έμεινεν ή ϊδια έως τόν Ιον αιώνα μ.Χ. Τότε έκτίστηκε εμπρός άπό αύτά μιά μνημειώδης κλιμαξ ( βλ. κεφάλαιο γιά τήν πρόσβαση ) σ’ ολόκληρο τό πλάτος τής προσβάσεως, τής όποίας ένα μέρος άναστηλώθηκε τόν 19ον αιώνα ( Π ί ν . 9α-β) και άφαιρέθηκε πριν λίγα χρόνια γιά νά κατασκευαστή ό πλακόστρωτος δρομίσκος πού διαβαίνει σή­μερα ό έπισκέπτης τής Άκροπόλεως. Μέ τήν οίκοδόμιηση τής μνημειώδους κλίμακος τονίστηκεν άκόμη περισσότερο, άρκετά θεατρικά, ή είσοδος στο μεγάλο άθηναϊκό ιερό.

Τέλος άνατολικά τής Πινακοθήκης κτίστηκε μιά δεξαμενή γιά τήν περισυλλογή τού βρόχινου νερού.

Τήν Παλαιοχριστιανική εποχή ή Νότια πτέρυξ τών Προπυ­λαίων μετατράπηκε σέ εκκλησία. Εμπρός άπό τόν άνατολικό τοίχο της, διατηρούνται στο δάπεδο τά ϊχνη τής στηρίξεως τών ποδιών τής Α γίας Τραπέζης της. Άργότερα, κατά τόν ΙΟον αιώνα μιά άλλη έκκλησία, στον άξονα τών Προπυλαίων τούτην τήν φορά, ήταν άφιερωμένη στούς Ταξιάρχες, όπως άποδεικνύ- εται άπό τά ϊχνη τοιχογραφιών τών Αρχαγγέλων Μ ιχαήλ και Γαβριήλ, πού σώζονταν κάποτε έκατέρωθεν τής κεντρικής εισό­δου.

Στά χρόνια τής Φραγκοκρατίας εδώ είχαν τήν κατοικία τους οί Φράγκοι ήγεμόνες, οί όποιοι μάλιστα μετέτρεψαν τή Βόρεια πτέρυγα σέ διώροφο οίκημα. Οί κοιλότητες πού σώζονται στούς τοίχους όφείλονται σ’ αύτή τή μετατροπή καί χρησιμέυσαν γιά τήν ύποδοχή τών δοκών τοϋ ορόφου. Τότε έπίσης άνοίχτηκαν καί τά 3 παράθυρα τοϋ άνατολικοϋ τοίχου ( Π ί ν , 20). Ε ντός τοϋ άνακτόρου ιδρύθηκε παρεκκλήσιο τοϋ Α γίου Βαρθολο­μαίου, μέ τό όποιον ό Τραυλός ταυτίζει τά έρείπια μιας τρίτης έκκλησίας, πού βρέθηκαν πρός Β. τών Προπυλαίων, πίσω άπό τήν Πινακοθήκη ( ΑΕ 1853, σ. 939 - Beule, L ’Acropole d ’ Athenes, πίν. 2 - Τραυλός, Πολεοδομική Έξέλιξις τών Αθηνών, σ. 138, σημ. 5 ).

46

Ή πιο σημαντική προσθήκη είναι στή Νότια πτέρυγα ένός πανύψηλου ορθογώνιου πύργου, τοϋ λεγόμενου Κουλά, ό όποιος διευκόλυνε τόν έλεγχο μιας έκτεταμένης γύρω άπό τήν ’Ακρόπο­λη περιοχής ( ό πύργος αύτός, πού τόν γνωρίζομε άπό παλιές χαλκογραφίες, κατεδαφίστηκε τό έτος 1874).

Έ ναν καιρό στά χρόνια τής Τουρκοκρατίας τά Προπύλαια χρησιμοποιήθηκαν σάν πυριτιδαποθήκη. Έ τσ ι ό κεραυνός πού έπεσε στό κτίριο τό 1645 έπέφερεν, όπως ήταν έπόμενο, μεγάλη καταστροφή. Τό 1687, οί Τούρκοι άποβλέποντας στήν ενίσχυση τής άμυνας τής ’Ακροπόλεως μπροστά στήν επικείμενη έπιδρομή τοϋ Μοροζίνι έφραξαν, όπως τό είπαμε κιόλας, τά Προπύλαια μέ ένα τείχος πού άποτελέσθηκε κυρίως άπό τά κομμάτια τοϋ ναοϋ τής Νίκης.

Μετά τήν άπελευθέρωση τής Ελλάδος, τό τείχος κατεδα­φίστηκε, και τά Προπύλαια άπαλλάχτηκαν άπό τήν πνιγηρή άγκάλη του. Εργασίες άναστηλώσεως άρχισεν ό Μπαλάνος τό 1909 καί τις συνεπλήρωσεν ό Καθηγητής Όρλάνδος τό 1963.

47

ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΝΙΚΗΣ

Επάνω στον πύργο πού προβάλλει θαρρείς απότομα στά δυτικά τοϋ βράχου τής Άκροπόλεως, είναι στημένος ό μικρός ναός τής Ά θηνάς Νίκης ( Π ί ν . 22 - 23 ). "Ενας άνάλαφρος τόνος μέσα στήν ήρωϊκή συμφωνία τών Προπυλαίων, ένα χαμό­γελο στήν συγκρατημένη σοβαροσύνη τους, πού όμως σμίγει μαζί τους χωρίς παραφωνία. Περίκομψος μέσα στις μικρές του διαστάσεις, μοιάζει νά αίωρήται μέσα στό φώς ( Π ί ν . 22).

Ή ιστορία τοϋ χώρου τούτου δέν άρχίζει μέ τόν ναό πού άντι- κρύζουμε σήμερα. Οί έργασίες πού έγιναν γιά τήν στήριξη τοϋ πύργου καί τού ναοϋ λίγα μόλις χρόνια πριν τόν Β'. Παγκόσμιο Πόλεμο, έδειξαν πώς ό ναός τών κλασσικών χρόνων είναι ή κατάληξη μιας μακραίωνης ιστορίας.

Ή άρχή τής ιστορίας αύτής πηγαίνει πίσω στά μυκηναϊκά τουλάχιστον χρόνια. Μέ τήν κατεδάφιση τοϋ κλασσικού πύρ­γου, πού έγινε όπως άναφέραμε προπολεμικά γιά τήν στήρι­ξή του, άπεκαλύφθη ότι στήν Μυκηναϊκή έποχή ό πρόβολος τοϋ βράχου ήταν οχυρωμένος μέ τό λεγόμενο Κυκλώπειο τείχος, έτσι πού σχηματιζόταν ένας ισχυρός πύργος πού έπροστάτευε τήν πύλη τής άκροπόλεως. Ή πύλη έκείνη βρισκόταν όπου είναι σήμερα ή Νότια πτέρυξ τών Προπυλαίων και τό συνεχόμενο τμήμα τοϋ Κυκλώπειου τείχους πρός Ν. αύτής έπροστάτευε τήν νότια πλευρά της. Στήν ϊδια έποχή άνήκει ένα μικρό ιερό σέ σχήμα διπλής κόγχης, πού βρέθηκε μετά τήν άποσύνθεση του πύργου στήν δυτική πλευρά του, πίσω άπό τήν κόγχη τής Κλασ­σικής περιόδου (πού διατηρήθηκεν ορατή μετά τήν άποκατά- σταση τοϋ πύργου, Π ί ν . 26). Στό ιερό έκεινο άφηναν οί έπι- σκέπτες πριν άκόμη πατήσουν τό πόδι τους στήν Α κρόπολη τά άφιερώματά τους στήν Ά θηνά, πού άπό τότε έπροστάτευε τόν βράχο ( ό Αυκόφρων ονομάζει τήν Ά θηνά Πυλάτιδα, πρβλ. Charitonides, Ath. Mitt. I960, σ. 1-3).

48

Στο β' τέταρτο τοϋ 6ου π.Χ. αί., άν όχι πιο πρίν, ή λατρεία τής Ά θηνάς μεταφέρθηκε στήν τότε επιφάνεια τοϋ πύργου. Σέ βάθος 1.40 μ. κάτω άπό τήν κλασσικήν επιφάνεια βρέθηκαν μέ τήν άνασκαφή τοϋ εσωτερικού τοϋ πύργου τά εξής: α) "Ενας μικροσκοπικός ναΐσκος σέ σχήμα άπλοϋ τετραγώνου οϊκου ( πλευράς 3.50 μ .) πού περιελάμβανε μιάν έσχάρα γεμάτη άπό ει­δώλια ( άρχαϊκών χρόνω ν;) ( Π ί ν . 27). Μπροστά του ένας βωμός άπό πωρόλιθο πού φέρει τήν έξής έπιγραφή μέ γράμματα τών μέ­σων τοϋ 6ου π.Χ. αίώνος: 7ες ΆΟεναίας τες Νίκες / βομός Πατρο- κλες έποίεσεν. β) "Ενας δεύτερος βωμός άπό πωρόλιθο, γ) Τέλος μιά βάση ( ό χώρος είναι έπισκέψιμος μόνον μέ άδεια τής Δι- ευθύνσεως τής Άκροπόλεως, άπό μία καταπακτή πού βρίσκεται εμπρός άπό τόν ναό τών κλασσικών χρόνων ). Ή έργασία όλων τών λίθων καί ή συναρμογή τους θυμίζει τήν εξαίρετη δουλειά τών άρχιτεκτονικών μελών τοϋ αρχαίου νεώ ( ή τοϋ άρχέγονου Παρθενώνος ), καί βοηθοϋν μαζί μέ τά γράμματα τής επιγραφής τοϋ βωμού στή χρονολόγηση τών εργασιών. Μερικοί μάλιστα πιστεύουν ότι οί παναθηναϊκοί άμφορεις πού τότε πρωτοεμφα- νίζονται, άντιγράφουν τό άρχαϊκό άγαλμα τής Ά θηνάς Νίκης, μολονότι ό τύπος αύτός δέν είναι σύμφωνος μέ τόν τύπο τοϋ λα­τρευτικού άγάλματος τών κλασσικών χρόνων, όπως τουλάχιστον τόν περιγράφει ό Η λιόδωρος ( βλ. παρακάτω).

Τήν τελευταία οικοδομική φάση τοϋ πύργου άντιπροσωπεύει ό ναός καί ό πύργος τών κλασσικών χρόνων. Ό άρχιτέκτων τοϋ ναοϋ τών κλασσικών χρόνων ήταν ό Καλλικράτης πού ήταν καί άρχιτέκτων τοϋ Παρθενώνος. "Ενα ψήφισμα τοϋ έτους 448 π.Χ. ( IG I2 24) παρήγγελλε: . . . το ίερόν Θυρδσαι καθ’ ό,τι άν Καλ- λικράτες ξυγγράψει, καί παρακάτω νεον δ’ οϊκοδομέσαι καθ' ό,τι άν Καλλικράτες ξυγγράψει καί βομόν λίΘινον. 'Ωστόσο πολ­λοί λόγοι άποδεικνύουν ότι οί έργασίες άρχισαν στήν πραγμα­τικότητα πολύ άργότερα, πιθανώτατα στήν διάρκεια τής ειρή­νης τοϋ Νικία (421 π.Χ. ), ένώ τό θωράκιο πού περιβάλλει τόν πύργο έγινεν άκόμη άργότερα, περί τό 410 π.Χ.

Ό ναός είναι ιωνικού ρυθμού, άμφιπρόστυλος, δηλαδή μέ

49

μιά σειρά κίονες έμπρός άπό τις στενές όψεις του και κάθε σειρά έχει 4 ψηλόλιγνους κίονες ύψους 4.066 μ. Τό έπιστύλιο πού άκουμπά στούς κίονες είναι τριπλό σέ διαίρεση, όπως συνή­θως στον ιωνικό ρυθμό. Ή ζωφόρος, πού άκολουθεΐ τό έπιστύ­λιο, φέρει άνάγλυφες παραστάσεις. Ά π ό τά κομμάτια πού τήν άποτελοϋσαν μόνον τά τής άνατολικής πλευράς βρίσκονται άκό­μη στήν θέση τους ( Πί ν . 24-25), τά κομμάτια τών άλλων πλευρών βρίσκονται όλα στό Βρετανικό Μουσείο ( στό κτίριο έχουν άντι- κατασταθή μέ έκμαγεια ). Ή άνατολική ζωφόρος παριστάνει μιά συντροφιά θεών γύρω άπό τόν ένθρονο Δία. Στις άλλες πλευρές άπεικονίζονται μάχες "Ελλήνων πρός βαρβάρους και Ελλήνω ν πρός "Ελληνες. Τά άετώματα τού ναΐσκου πρέπει νά στολίζονταν μέ γλυπτές παραστάσεις όπως βεβαιοονεται άπό οπές πού σίόζονται στήν έπιφάνεια τών οριζόντιων γείσων, μολονότι καμμιά άπό τις μορφές τοϋ Μουσείου τής Άκροπόλεως δέν μπορεΐ άκόμη νά άποδοθή μέ σιγουριά στή γλυπτή διακόσμηση τών άετωμάτων, τών οποίων τό θέμα συνεπώς παραμένει σχεδόν άγνωστο. Ή είσοδος στον ναό γινόταν άνάμεσα άπό δύο πεσσούς, οί όποιοι συνδέονταν μέ τούς πλάγιους τοίχους μέ κάγκελλα ( δρύφακτα) ϊσως γιά νά έξασφαλίζεται στό έσωτερικό τοϋ ναοϋ περισσό­τερο φώς, πού έξαιτίας τής γειτονίας τής Νοτιοδυτικής πτέρυ- γος τών Προπυλαίων θά ήταν άλλιώς λιγοστό. Τόν 3ον αιώνα π.Χ. άναρτήθηκαν στό έσωτερικό τοϋ ναοϋ πίνακες πού παρί- σταναν τήν νίκη τοϋ βασιλέως τής Μακεδονίας Α ντιγόνου Γόνατά εναντίον τών Γαλατών.

Τό λατρευτικό άγαλμα τής Ά θηνάς Ν ίκης ήταν, σύμφωνα μέ τις φιλολογικές μαρτυρίες, ξύλινο καί παρίστανε τήν θεά μέ ρόδι στό δεξί χέρι καί κράνος στό άριστερό (Η λ ιόδω ρος: Οτι δέ Νίκης Άθηνάς ξόανον άπτερον, εχον εν μέν τή δεξιά

ρόαν, έν δέ τή ευωνύμφ κράνος). ’Έτσι συνενώνονταν οί δύο ύποστάσεις τής θεάς, ή ειρηνική καί ή πολεμική. Ό Παυσανίας όμως στήν περιγραφή τοϋ πύργου τής Νίκης λέγει άπλώς, ότι τών . . . Προπυλαίων έν δεξιά Νίκης έστι Άπτέρου ναός, καί ή ονομασία αύτή έμεινε στον λαό ώς τά χρόνια μας. Στά χρόνια

50

λοιπόν τοϋ Παυσανία είχε ξεχαστή ότι ή Ά θηνά ήταν ή μία άπό τις ύποστάσεις τής λατρευόμενης θεότητας, καί κυκλοφορούσε μία παράδοση, τήν όποίαν άναφέρει σέ άλλη περίπτωση ό Παυ­σανίας ( III, 15, 7 ), ότι τό λατρευτικό άγαλμα τοϋ ναοϋ είχε παρα­σταθή χωρίς φτερά γιά νά μή μπορή νά φύγη καί νά μείνη έτσι γιά πάντα μέ τούς Αθηναίους.

Ό βωμός βρισκόταν έμπρός άπό τόν ναό. Κατά τήν έορτή τών Παναθηναίων έθυσίαζαν στήν θεά ( IG II2 334 τού έτους 335/4 π.Χ. ) μίαν ( βοϋν ) προκρίναντες εκ τών καλλιστευουσών. Ά π ό τις πλάκες πού τόν άπαρτίζανε έχουν σωθή κομμάτια, πού βρίσκονται σήμερα τακτοποιημένα σέ μιάν άκρη τοϋ πύργου.

Ό πύργος έχει τραπεζοειδές σχήμα. Σέ άπόσταση 9.14 μ. άπό τήν βορειοδυτική γωνία πρός Α. στρέφει κάθετα πρός Ν. γιά νά σχηματίση τήν παρειά μιας σκαλίτσας, πού οδηγούσε άπό τόν πύργο κάτω στήν πρόσβαση καί τής όποίας τό έπάνω μέρος σώζεται μόνον. Έ να μαρμάρινο θωράκιο ύψους 1.05 μ. έζωνε τό φρύδι τού πύργου στις τρεις πλευρές του, τήν νότια, τή δυ­τική καί τή βόρεια, καθώς καί τό έπάνω μέρος τής σκαλίτσας πού προαναφέρθηκε. Ή έξωτερική έπιφάνειά τοϋ θωρακίου έφερε άνάγλυφες παραστάσεις: Φτερωτές Νίκες πού προσφέρουν θυσίες ή στολίζουν κάποιο τρόπαιο καί λυγερές μορφές Άθηνάς. Έδώ ή Νίκη ξεχωρίζει πιά από τήν Ά θηνά. Τά θέματα έπανα- λαμβάνονται μέ πολλές παραλλαγές σέ όλες τις πλάκες πού άπαρ- τίζουν τό θωράκιο. Οί περισσότερες άπό τις πλάκες τοϋ θωρα­κίου είναι έκτεθειμένες στο Μουσείο τής Άκροπόλεως ( Αϊθ. VIII), ένώ πλήθος κομματιών βρίσκονται στήν άποθήκη του. Τά γλυπτά τοϋ θωρακίου είναι άπό τά καλλίτερα τοϋ τέλους τοϋ 5ου π.Χ. αί., έξαίρετα δείγματα τής έπιδεξιότητος, τής φαντα­σίας καί τής λεπτότητος πού χαρακτήριζε τήν τέχνη τών καλ­λιτεχνών τής έποχής αύτής. ( Έ νας άπό τούς σπουδαιότερους γλύπτες τής περιόδου αύτής, ό Καλλίμαχος, γνωστός μέ τό άπο- καλυπτικό έπίθετο κατατηξίτεχνος, ήταν καθώς φαίνεται ό κύριος γλύπτης τοϋ θωρακίου τής Ν ίκ η ς). Στήν έπάνω έπιφάνειά τών πλακών τοϋ θωρακίου σώζονται κατ’ άποστάσεις οπές, οί όποιες

φανερώνουν δτι τό θωράκιο έφερεν έπιπλέον ένα μεταλλικό κιγκλίδωμα.

Κοντά στήν νότια δπως φαίνεται πλευρά τοϋ ναοϋ ήσαν στη­μένα δύο άγάλματα: Μιά Ά θηνά Νίκη, πού έστήθηκε σέ άνά- μνηση τής νίκης τών Α θηναίων έναντίον τών Άμβρακιωτών τό 425 π.Χ., και μία χάλκινη Νίκη, πού έστήθηκε τήν ϊδια χρονιά ύστερα άπό τήν νίκη τών Α θηναίων στήν Σφακτηρία έναντίον τών Λακεδαιμονίων.

Ά π ό τόν πύργο τής Ν ίκης καθώς λέγει ό Παυσανίας, ή θάλασ­σα έστι σύνοπτος, δηλαδή μόνον άπό δώ μπορούσε κανείς νά τήν άγναντέψη, διότι τά ψηλά τείχη πού περιέβαλλαν τότε δλον τόν βράχο τής Άκροπόλεως έμπόδιζαν νά δή κανείς πρός τά έξω.

Ά π ό τόν πύργο έπεσε, προσθέτει ό Παυσανίας, και σκοτώ­θηκε τά παλιά χρόνια ό βασιλιάς τής Α θήνας Αίγεύς όταν άντί- κρυσεν άπό μακριά τό πλοίο τοϋ γιοϋ του Θησέως νά έρχεται άπό τήν Κρήτη μέ μαύρα ιστία, νομίζοντας πώς ήταν νεκρός.

Σ’ άπόσταση μερικών μέτρων άνατολικά τοϋ ναοϋ φαίνεται ένα έπιβλητικό τμήμα τοϋ μυκηναϊκού τείχους, τοϋ λεγομένου Κυκλώπειου πού άναφέρθηκε προηγουμένως.

Πολύ κοντά σ ’ αύτό καί κολλητά στήν νότια όψη τών Προπυ­λαίων βρέθηκεν άπό τόν Αύστριακόν άρχαιολόγο Welter ή νο­τιοανατολική γωνία ένός ορθογώνιου χώρου, όπου λατρευό­ταν ή Ά ρτεμ ις ή Εκάτη Έπιπυργιδία ( δηλαδή ή επί τού πύρ­γου ) ή Φώσφορος. Ό Αλκαμένης, ό γνωστότατος γλύπτης και μαθητής τοϋ Φειδία, έστησεν έδώ ένα άγαλμα τής θεάς, πού τήν παρίστανε τρίμορφη, σάν θεά τοϋ ούρανοϋ, τής γής καί τοϋ κάτω κόσμου, πρώτος αύτός, καθώς φαίνεται, ένα σχήμα πού θά έπικρατήση απόλυτα στούς μεταγενέστερους αιώνες κάθε φορά πού θά παριστάνεται ή θεά αύτή.

Ό ναός τής Ν ίκης έζησεν ώς τό έτος 1687 μ.Χ. Τήν χρονιά έκείνη, ή οποία καί γιά τόν Παρθενώνα στάθηκε μοιραία, οί Τούρκοι θέλοντας νά ένισχύσουν τήν άμυνα τής Άκροπόλεως κατά τοϋ έπερχόμενου στρατού τοϋ Μοροζίνι, κατεδάφισαν τόν

52

ναό τής Νίκης γιά νά ένισχύσουν μέ τά μάρμαρά του τόν ίσχυρόν όχυρωματικόν τοΐχο ( Π ί ν . 77) πού έκτισαν άνάμεσα στον πύργο τής Νίκης καί τήν Πινακοθήκη τών Προπυλαίων.

Ό τα ν μέ τήν ίδρυση τοϋ νεώτερου έλληνικοϋ κράτους άρχισε ή άποκατάσταση τών ερειπίων τής Άκροπόλεως, άποκαλύφθηκαν καί ταυτίστηκαν τά άρχιτεκτονικά μέλη καί ή γλυπτή διακόσμη- ση τοϋ ναοϋ καί τοϋ πύργου τής Νίκης. Οί Γερμανοί Ross καί Schaubert καί ό Δανός Hansen έκαμαν τήν άναστήλωση τοϋ ναοϋ. Λίγα χρόνια όμως πριν άπό τόν τελευταίο πόλεμο, ή ετοι­μόρροπη κατάσταση τοϋ πύργου άνάγκασε τήν Ε λληνική Α ρ ­χαιολογική Υ πηρεσία νά κατεδαφίση τόν πύργο καί τόν ναό, καί νά προβή σέ νέα άναστήλωσή τους. Μέ τήν εύκαιρία έκείνη ανασκάφηκε καί τό έσωτερικό τοϋ πύργου καί έγιναν σαφείς οί κυριώτεροι σταθμοί τής παλιότερης ιστορίας τοϋ πύργου.

ΙΕΡΟΝ ΒΡΑΥΡΩΝΙΑΣ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ

Στά χρόνια όπως φαίνεται τοϋ τυράννου Πεισιστράτου, πού καταγόταν άπό τήν Βραυρώνα, ενα δήμο τής άνατολικής άκτής τής ’Αττικής, ιδρύθηκε στήν ’Ακρόπολη ενα ιερό, πού ήταν άφιερωμένο στήν Βραυρωνία ’Αρτέμιδα, προστάτιδα τών επιτό­κων καί λεχωίδων γυναικών. Κύριος τόπος τής λατρείας τής θεάς ήταν όπως άπό τό όνομά της φαίνεται ή Βραυρών, όπου κατά τήν παράδοση ή ’Ιφιγένεια είχε φέρει άπό τήν Ταυρική χερσόνησο τό ξόανο τής θεάς. Τό ιερό τής Βραυρώνος άνασκά- φτηκε στά μεταπολεμικά χρόνια άπό τόν ’Έφορο ’Αρχαιοτήτων Ί. Παπαδημητρίου καί παρουσίασε πολύ ενδιαφέροντα άρχι- τεκτονικά λείψανα, προ πάντων όμως εύρήματα. Τό ιερό τής Άκροπόλεως πού ήταν όπως θά λέγαμε «ύποκατάστημά» του, σκάφτηκε τόν περασμένον αιώνα.

Τό άθηναϊκό ιερό τής Βραυρωνίας Ά ρτέμιδος είχε τό σχήμα ένός άκανονίστου ορθογωνίου, καί δέν περιελάμβανε ναό τοϋ συνηθισμένου τύπου, άλλά μιά στοά πού έκτεινόταν κατά μήκος τοϋ νότιου τείχους τής Άκροπόλεως καί είχε πρόσοψη πρός τόν Βορρά καθώς καί δυο πτέρυγες, πού προεξείχαν άπό τήν στοά στο δυτικό καί τό άνατολικό της άκρο πρός Βορρά ( Σ χ έ δ. 5 ). Ό λόκληρο τό δυτικό τμήμα τοϋ Βραυρωνίου πού σήμερα πιά έχει χαθή άκουμποϋσε στο μυκηναϊκό τείχος. Τοϋ άνατολικοϋ τμήματος σώζονται λαξεύματα στο βράχο γιά τήν ύποδοχή τών τοίχων, καθώς καί μερικές πωρόπλινθοι στή θέση τους ( Π ί ν . 28α-β, 29α).

Στήν μιά άπό τις πτέρυγες βρισκόταν τό λατρευτικό άγαλμα τής θεάς, πού ήταν άσφαλώς ξύλινο καί καθιστό, καί άντέγρα- φε προφανώς τό άγαλμα τής Βραυρώνος. Οί επικαλούμενες τήν βοήθειά της γυναίκες έντυναν τό σεβάσμιο άγαλμα μέ ρούχα. Ά π ό τό έτος 346 π.Χ. ( IG ίΐ2 1514- 7 καί 1522 - 4 ) ύπήρχε καί δεύτερο άγαλμα τής θεάς στο Βραυρώνιο, πού κατά τόν

54

Σχέδιο 5

Παυσανία ήταν έργο τοϋ γλύπτη Πραξιτέλους. Πιστεύεται πιά σήμερα δτι τόν τύπο τοϋ αγάλματος έκείνου αποδίδει ή λεγομένη ’Άρτεμις των Γαβίων τοΰ Μουσείου τοϋ Λούβρου (Lippold, Πίν. 83, 4, σ. 239 ).

Ή είσοδος στό ιερό βρισκόταν στό βορειοανατολικό άκρο τοϋ τεμένους ( πρός τήν πομπική όδό ), δπου σώζονται ( βλ. κεφάλαιο γιά τήν Ά θηνα Ύ γιεία ) 7 βαθμίδες λαξευμένες στόν βράχο ( Π ί ν . 29β ). Οί βαθμίδες, δπως καί τό βόρειο δριο τοΰ τεμένους πού διαμορφώθηκαν σέ κατατομή τοϋ βράχου ( Π ί ν . 30α ) ( στά αρχαία χρόνια τό ΰψος συμπληρωνόταν μέ λιθοδομή, Π ί ν. 30β, τμήμα τής όποίας σώζεται στό δυτικό άκρο τής κατατομής) όφείλονται στόν Μνησικλή, τόν αρχιτέ­κτονα τών Προπυλαίων.

ΧΑΛΚΟΘΗΚΗ

Στά άνατολικά τοϋ Βραυρωνίου ύπάρχουν τά θεμέλια ένός έπιμήκους κτιρίου κολλητά στό νότιο τείχος τής Άκροπόλεως ( Σ χ έ δ . 6 ). Τό κτίριο αύτό πιστεύεται πώς ήταν ή Χαλκοθήκη πού άναφέρεται μόνον σ’ επιγραφές και προοριζόταν γιά τήν στέγαση μεταλλικών κυρίως άναθημάτων. Τό ψήφισμα IG II2 120 τοϋ 4ου π.Χ. αιώνος διέτασσε τήν καταγραφή όλων τών άντικειμένων πού βρίσκονταν στήν Χαλκοθήκη και τήν λάξευση τοϋ καταλόγου τών άντικειμένων σέ λίθινη στήλη πού θά στηθή έμπρός άπό τήν Χαλκοθήκη: . . . Παραγγεΐλαι δέ τούς πρυτάνεις και Εύκλεΐ τφ δημοσίφ ήκειν εις ’Λκρόπολιν γραψόμενον τά έν τή ΧαλκοΟήκει . . . έπειδάν δέ έξετασΟή πάντα και άναγραφή, τόν γραμ­ματέα τής βουλής άναγράψαντα έν στήλη λίθινη στήσαι 'έμπροσθεν τής ΧαλκοΟήκης . .. Σημαντικός είναι καί ό κατάλογος πού περιέ- χεται στήν έπιγραφή IG II2 1430 και Hesperia 1938, σ. 181 κ.έ., έπίσης τοϋ 4ου αιώνος.

Σήμερα δ,τι σώζεται άπό τό κτίριο είναι πωρόπλινθοι τοϋ θεμε­λίου του ( Π ί ν . 32-33 ) και λαξεύματα στον βράχο γιά τήν ύπο-

Σχέδιο 6

57

δοχή θεμελίων στά σημεία δπου αύτά έχουν χαθή. "Αξιοπρό­σεκτη ή βορειοανατολική γωνία τοϋ κτιρίου ( Π ί ν. 31 ), διότι γ ι’ αύτήν χρειάστηκε νά καταστραφή ενα μέρος άπό τις λαξευτές στόν βράχο βαθμίδες πού έκτείνονται άπό Β. πρός Ν., δυτικά τοϋ Παρθενώνος, μαρτυρώντας ότι τό θεμέλιο τούτο έγινε μετά τήν λάξευση τών βαθμιδών. Ή πιθανώτερη έποχή τοϋ κτιρίου είναι τά μέσα τοϋ 5ου π.Χ. αίώνος, άλλά τό θεμέλιο εκείνο πού κατέστρεψεν ενα μέρος τών λαξευτών βαθμιδών, άνήκει σέ μιά στοά πού προστέθηκε κατά μήκος τής βόρειας όψεως τοϋ κτι­ρίου στις άρχές τοϋ 4ου π.Χ. αίώνος. Πολύ άργότερα, στήν Ρω­μαϊκή περίοδο, φαίνεται ότι τό κτίριο επισκευάστηκε σέ μεγάλη έκταση ( Λ Ε 1909, σ. 213 κ.έ.), όπως τό δείχνουν διάφορα άρχι- τεκτονικά μέλη σκόρπια στόν βράχο τής Άκροπόλεως, πού προ­έρχονται άπό ένα κτίριο τών διαστάσεων τής Χαλκοθήκης.

ΠΑΡΘΕΝΩΝ

Στό νότιο μέρος τής έπιφανείας τής Άκροπόλεως, εκεί όπου ό λόφος παρουσιάζει μιά τεχνητή διεύρυνση, ύψώνεται άπό τό γ' τέταρτο τού 5ου π.Χ. αίώνος έπιβλητικός ό Παρθενών ( Π ί ν . 34), τό μεγαλύτερο άπό τά κτίρια τής Άκροπόλεως, ναός άφιε- ρωμένος στήν Ά θηνά Παλλάδα, όπως άποκαλούσαν οί Α θηναίοι τήν πολεμικήν Ά θηνά, τήν πρόμαχο τής πόλεώς των. Οί άρ- χαΐοι άποκαλούσαν τόν ναό τούτον στήν άρχή άπλώς ό νεώς καί Παρθενών ονομαζόταν μόνον ενα τμήμα του πού βρισκόταν πίσω άπό τόν σηκό ( Παρθενών = οίκος τής Παρθένου· τό όνομα είναι άλλο έπίθετο τής Ά θηνάς )* άπό τόν καιρό όμως τού Δη­μοσθένους ( 22, 13,76) καί έπειτα μέ τό όνομα τούτο ονομα­ζόταν ολόκληρος ό ναός.

Ό Παρθενών ύπήρξε τό πρώτο καί σημαντικώτερο άπό τά κτίρια πού κτίστηκαν στήν Α θήνα, σ' εφαρμογή τής ιστορικής άποφάσεως πού πήραν άμέσως μετά τό 450 π.Χ. οί Α θηναίοι μέ εισήγηση τού Περικλέους νά άνοικοδομήσουν τά ιερά πού είχαν καταστρέψει οί Πέρσες. Θ’ άντικαθιστοϋσε ένα ναό πού είχαν άρχίσει νά κτίζουν οί πατέρες τους άμέσως μετά τήν νίκη τους στόν Μαραθώνα τό έτος 490 π.Χ., άλλά δέν πρόλαβαν νά τόν τελειώσουν διότι τόν κατέστρεψαν οί Πέρσες. Σέ μέγεθος, λαμπρότητα διακοσμήσεως καί τελειότητα εργασίας ό ναός τοΰ περίκλειου προγράμματος ήταν νά ξεπεράση κάθε προηγού­μενο στήν άττική άρχιτεκτονική. Ό χ ι από ξιπασιά, άλλά βασικά άπό εύγνωμοσύνη στήν θεά πού είχε σώσει τούς Α θηνα ί­ους άπό τήν καταστροφή καί βοηθώντας τους ύστερα σέ τόσους νικηφόρους άγώνες τούς έχάρισεν άπλόχερα τά πλούτη καί τή δύναμη. Κανείς βέβαια δέν μπορει νά άρνηθή ότι ή έπίδειξη γιά λόγους πολιτικής επιβολής ήταν έπίσης πρόθεση τοϋ Περι- κλέους, άλλ" ή άγάπη γιά τό μέτρο ήταν τόσο βαθιά ριζωμένη στήν Α θήνα ώστε άπόκλειε τό ολίσθημα τής ύβρεως. Έ ξ

59

άλλου ό Περικλής έδιάλεξε γιά τήν σχεδίαση, τήν οικοδόμηση και τή διακόσμηση τοϋ ναοϋ, ό,τι καλλίτερο διέθετεν ή ’Αθήνα τά χρόνια εκείνα* πρόστρεξαν και άρκετοί άπό άλλα μέρη τοϋ έλληνισμοΰ πού όλοι τους ύποτάχθηκαν στις άπαιτήσεις τής άττικής τέχνης.

Σέ δυο άρχιτέκτονες άνέθεσεν ό Περικλής τήν οικοδόμηση τοϋ ναοϋ. Στον ’Ικτίνο πού τόν ξέρομε καί σάν άρχιτέκτονα τοϋ ναοϋ τοϋ ’Απόλλωνος στήν Φιγάλεια, καί στον Καλλικράτη πού τόν είδαμε κιόλας σάν άρχιτέκτονα τοϋ ναοϋ τής Ά θηνάς Νίκης στήν Α κρόπολη.

Τόν πλαστικό διάκοσμο άνέλαβε νά τόν σχεδιάση έξ ολο­κλήρου ό Φειδίας, Α θηναίος γλύπτης άπό τούς πιο άναγνωρι- σμένους, έργα τοϋ οποίου ήσαν ήδη στημένα τόσο στήν ϊδια τήν Α κρόπολη, όσο καί σ ’ άλλες έλληνικές πολιτείες καί ιερά. Ή τεράστια πάντως έκταση τής έργασίας έπέβαλλε τήν κατα­νομή τής έκτελέσεώς της σέ πολλούς άλλους γλύπτες, συνεργά­τες καί μαθητάς τοϋ Φειδία, ένώ ή μεγάλη ποικιλία τοϋ όλου έργου έκαμεν άναγκαία τήν άπασχόληση μιας στρατιάς βοηθη­τικών τεχνιτών καί έργατών. "Εναν έπιβλητικό κατάλογο όλων τών ειδικοτήτων πού έλαβαν μέρος στό έργο μάς δίνει ό Πλού­ταρχος στήν βιογραφία τοϋ Περικλέους (κεφ. 12, 13). ’Εργάζον­ταν, λέγει, τέκτονες, πλάσται, χαλκουργοί, λιΘουργοί, βάφεις χρυσοΰ, μαλακτήρες έλέφαντος, ζαιγράφοι, ποικιλταί, τορευταί άλλά καί πομποί τούτων καί κομιστήρες, έμποροι καί ναϋται καί κυβερνήται κατά Θάλατταν, οί δέ κατά γην άμαξοποιοί καί ζευγοτρόφοι καί ηνίοχοι καί καλωστρόφοι καί λινουργοί καί σκυτοτόμοι καί οδοποιοί καί μεταλλεΐς καί γιά νά ύπογραμμίση τόν συντονισμό πού χρειά­στηκε, προσθέτει, έκάστη δέ τέχνη καΘάπερ στρατηγός ίδιον στράτευμα τόν Θητικόν όχλον καί ιδιώτην συντεταγμένον είχεν, όρ- γανον καί σώμα τής υπηρεσίας γινόμενον εις πάσαν ώς έπος ειπεΐν ηλικίαν καί φύσιν αί χρεϊαι διένεμον καί διέσπειρον τήν ευπορίαν. Μέσα άπό τά λόγια τοϋ Πλουτάρχου εύκολα νιώθει κανείς τόν δυνατό σφυγμό τού ένθουσιασμοϋ πού κτυποϋσε στις φλέβες τών Αθηναίων. Ή πολιτεία ολόκληρη είχε πεισθή στό τέλος,

60

παρά τις μερικές άρχικές άντιδράσεις, δτι τό έργο τοϋ Περικλέ- ους ενσάρκωνε σέ τελευταία άνάλυση τήν ϊδια της τή δύναμη καί τόν άνώτερο πολιτισμό της. Στήν κορυφή τής μεγάλης πυ­ραμίδας εστεκεν ό Φειδίας. Πάντα δέ διεΐπε και πάντων επ ίσκο­πος ήν. . . .Φειδίας, λέγει ρητά ό Πλούταρχος. Παραπάνω λοιπόν καί άπό τούς άρχιτέκτονες, διότι όπως μάς εξηγεί ό Πλούταρχος καίτοι μεγάλους άρχιτέκτονας έχόντων και τεχνίτας τών έργων ό Φειδίας πάσιν . . . έπεστάτει τοΐς τεχνίταις διά φιλίαν Περικλέους. Ή φιλία βεβαίως τοϋ Περικλέους δέν θά άρκοϋσε γιά νά έξηγήση τήν προτίμησή του στόν Φειδία. Πρώτα-πρώτα ό Φειδίας εΐχεν οικουμενικές καλλιτεχνικές γνώσεις, στά νιάτα του είχε φαίνεται άσκήσει καί τήν ζωγραφική, καταγινόταν καί μέ τήν μικροτε­χνία, οί δέ άρχιτεκτονικές του γνώσεις ήσαν σίγουρα τόσο βαθιές ώστε νά είναι σέ θέση νά προτείνη στούς άρχιτέκτονες τού ναοϋ ένα σχέδιο διαφορετικό άπό τά τυποποιημένα τοϋ δω­ρικού ναοϋ. Ή βασική άρετή τοϋ Φειδία ήταν ή αίσθηση πού είχε γιά τό μεγαλειώδες καί τό θεϊκό πού τονίζουν καί επαι­νούν οί άρχαιοι ( εν τοΐς μείζοσι και Οειοτέροις δεξιώτερος ) καί ιδιαίτερα καθώς φαίνεται είχεν εκτιμήσει ό Περικλής. Έ τσ ι ό Παρθενών ένώ δέν είναι τό τυπικώτερο παράδειγμα δωρικού ναοϋ ( τέτιο λ.χ. ήταν ό ναός τοϋ Διός στήν ’Ολυμπία ), είναι άσφαλώς τό πιο μεγαλόπνευστο σέ σύλληψη καί τέλειο σ’ έκτέλεση, θαυμαστή σύνθεση όλων τών άρχιτεκτονικών λε­πτοτήτων πού εΐχεν ώς τότε κατακτήσει ή έλληνική άρχιτεκτο- νική, καί περίλαμπρος γιά τόν έκπληκτικό σέ πλούτο καί πλα­στική δύναμη διάκοσμό του. Συγκριτικά δέ μέ τήν έκταση τοϋ έργου καί ό χρόνος τής οίκοδομήσεώς του ήταν σχετικά σύντο­μος* ό Πλούταρχος κιόλας τό ύπογραμμίζει μέ τήν ύποβλητική παρατήρηση ότι ένώ οί έργασίες κράτησαν τόσο λίγο, τό έργο έγινε γιά νά είναι αιώνιας άξίας. "Οθεν και μάλιστα θαυμάζεται τά Περικλέους έργα ( εννοεί φυσικά κυρίως τόν Παρθενώνα, άλλά δέν πρέπει νά ξεχνούμε καί τά άλλα κτίρια πού οίκοδομήθηκαν τότε ) πρός πολυν χρόνον εν όλ ίγφ γενόμενα.

Οί οικοδομικές έργασίες άρχισαν στόν Παρθενώνα τό έτος

61

447 π.Χ. και τελείωσαν τό 438 π.Χ., καί τήν ήμέραν ακριβώς πού γιορτάζονταν τά γενέθλια τής θεάς τήν χρονιά έκείνη τελέστηκαν τά έπίσημα έγκαίνια τού ναού, άλλ’ οί έργασίες συνεχίστηκαν στον γλυπτό διάκοσμο τών άετωμάτων του έως τό έτος 432 π.Χ.

"Ας δούμε όμως τό κτίριο άπό κοντά. Ό Παρθενών έχει στό ύψος τού στυλοβάτη μήκος 69.51 καί πλάτος 30.86 μ. ή μιά ανα­λο γ ία 9 : 4. Τό συνολικό του ύψος, έως δηλαδή τήν κορυφή τών όετοομάτων ήταν 13.72 μ. πού άποτελει έπίσης μιά άναλογία 4 : 9 μέ τό πλάτος τοϋ ναοϋ. Ό λόκληρο σχεδόν τό κτίριο ήταν άπό πεντελικό μάρμαρο, έκτος άπό τό θεμέλιό του πού είναι άπό πώρο ( αύτό άλλωστε όπως θά δούμε παρακάτω άνήκε κιόλας στον προκάτοχό του ν α ό ) καί τήν οροφή τοϋ κυρίου κτιρίου πού ήταν άπό ξύλο. Τό κύριο κτίριο περιβάλλεται άπό μιά κιονο- στοιχία, τό «πτερόν» ( Π ί ν . 35) τών άρχαίων ( ό ναός πού έχει μιά μόνον κιονοστοιχία γύρω άπό τό κύριο κτίριο ονομά­ζεται περίπτερος ), ή οποία όμως σ’ άντίθεση μέ τά τυπικά παρα­δείγματα τοϋ δωρικού ρυθμοϋ έχει όχι έξι κίονες στις στενές πλευρές, άλλά οκτώ καί δεκαεπτά στις μακρές ( ή μέτρηση τών

'γωνιαίων κιόνων γίνεται δυο φορές), ύψ. κιόνων 10.433 μ., άπό 10- 12 σπονδύλους μέ 20 ραβδώσεις ό κάθε ένας πού έξυπηρε- τοϋσαν όπως είναι γνωστό τήν αισθητική άξίωση τής όλισθή- σεως τοϋ ματιού πρός τά επάνω ( Π ί ν. 38 ). Στον διάδρομο πού σχηματίζεται άνάμεσα στό πτερόν καί τό κύριο κτίριο ή οροφή ήταν μαρμάρινη καί τά φατνώματα ήσαν ζωγραφι­σμένα μέ φανταχτερά χρώματα. "Η στέγη τοϋ κτιρίου ήταν ολό­κληρη άπό μάρμαρο καί έχει σωθή ένας σημαντικός άριθμός άπό τις κεραμίδες πού τήν άποτελοϋσαν. Στις μακρές πλευρές οί κεραμίδες κατέληγαν σέ άνθεμωτούς καλυπτήρες ( δύο έκτε- θειμένοι στό Μουσείο )* στις στενές ύπήρχε σίμη πού κατέληγε στις τέσσερις άκρες σέ λεοντοκεφαλές ( 2 βρίσκονται άκόμη στό κτίριο ) ( Π ί ν. 43γ - 44 ).

Στούς κίονες πατούν .τά έπιστύλια, τά όποια φέρουν μέ τήν σειρά τους τό διάζωμα άποτελούμενο άπό τριγλύφους

62

καί μετόπες ( Π ί ν . 38). Τό σοβαρό πρόβλημα πού αντιμε­τώπιζαν οί αρχιτέκτονες στήν τοποθέτηση τών τριγλύφων καί τών μετοπών στις άκρες τού κτιρίου, στόν Παρθενώνα έχει βρή τήν εύρυθμότερη άπάντησή του. Τό πρόβλημα έχει μέ λίγα λόγια ώς έξής: Είναι γνοχιτόν ότι οί τρίγλυφοι έμπαιναν αποκάνω άπό κάθε κίονα καί άποπάνω άπό κάθε μετακιόνιο. Έάν λοιπόν ή ακραία τρίγλυφος είχε τήν κανονική της θέση θά άφηνε δίπλα της, στήν γωνία τοΰ διαζώματος καί τοΰ όλου κτιρίου, ένα κενό μικρότερο από μιά μετόπη, πού θά ήταν άσυγχώρητα άντιαισθη- τικό. Έ ξ άλλου ήταν αισθητική άπαίτηση νά βρίσκωνται τρί­γλυφοι στήν άκρη τοΰ κτιρίου, διότι μέ τήν μορφή τής κάθετης δέσμης πού είχαν, έδιναν τήν εντύπωση ότι σφίγγουν τό κτίριο καί τό κρατούν. Ά λ λ ’ έτσι ή τελευταία μετόπη θά ήταν δυσανά­λογα μεγαλύτερη άπό τις άλλες. Τήν δυσκολία ξεπερνούσαν συν­ήθως μικραίνοντας τά άκραΐα μετακιόνια καί τις άκραΐες μετό­πες ώστε νά πλησιάσουν σέ διαστάσεις τις άλλες. Στόν Παρθε­νώνα όμως, έκτος πού διατηρήθηκε, καί μάλιστα έντάθηκε ( γιά αισθητικούς λόγους ) ή συστολή τών άκραίο)ν κιόνων, υίοθετή- θηκε ή βαθμιαία σμίκρυνση τών μετοπών άπό τό κέντρο πρός τις άκρες ( μεγ. διαφορά πλ. 0.105 μ .), ώστε κάθε μεταβολή πλάτους νά γίνεται σχεδόν άνεπαίσθητα.

Οί μετόπες ήσαν τά πρώτα τμήματα τού Παρθενώνος πού δέ­χθηκαν γλυπτή διακόσμηση. Παλιοί συντηρητικοί καλλιτέχνες έδούλεψαν σ" αύτές μαζί μέ νεώτερους, πιο ριζοσπαστικούς, καί ό Φειδίας φαίνεται πώς δέν είχεν άκόμη έντελώς έπιβάλει σ’ αύτούς τήν προσωπικότητά του· ό Carpenter μάλιστα έφτασε νά ύποθέση τελευταία ότι οί «παλιές» αύτές μετόπες προέρ­χονται ακριβώς άπό τόν Παρθενώνα πού είχεν άρχίσει επί Κί- μωνος ( βλ. τό κεφάλαιο γιά τούς άρχαιότερους Παρθενώνες ). Ό πωσδήποτε οί μετόπες έγιναν όλες ώς τό 440 π.Χ. ’Απ’ αύτές έκεινες πού διατηρήθηκαν καλλίτερα είναι οί τής νότιας πλευράς, έκτος βεβαίως άπό έκεινες πού καταστράφηκαν μέ τήν έκρηξη τοΰ 1687, ένώ οί μετόπες όλων τών άλλων πλευρών είναι λίγο ή πολύ χαλασμένες, ϊσως μάλιστα καί σκόπιμα, έτσι πού ύπέθεσαν

63

ότι χτυπήθηκαν άπό τούς φανατικούς Χριστιανούς σέ μεσαιωνι­κούς χρόνους ( ένώ οί μετόπες τής νότιας πλευράς έπειδή ήσαν σχεδόν κρυμμένες κοντά στό νότιο τείχος ένοχλούσαν λιγώτερο τούς πιστούς ). Ή καθεμιά άπό τις μετόπες περιέκλειε μιάν αύτο- τελή σκηνή άπό δυο μορφές. Φοβερά μυθολογικά οράματα γ ί­νονται διακόσμηση. ’Έ τσι στήν άνατολική πλευρά είκονιζόταν ή Γιγαντομαχία, δηλαδή ό άγώνας τών ’Ολυμπίων θεών μέ τούς Γίγαντες πού είχαν προσπαθήσει νά άνατρέψουν τήν τάξη τοΰ Όλύμπου. Οί παραστάσεις είναι δυστυχώς πολύ φθαρμένες και μέ δυσκολία άναγνωρίζει κανείς τά περιγράμματα τών μορφών, οί όποιες συμπλέκονται μέ άπλωτές κινήσεις. Στήν δυτική πλευρά είκονιζόταν ή Άμαζονομαχία, ό άγώνας δηλαδή πού διαξήγαγαν σέ προϊστορικούς χρόνους οί νέοι τής ’Αθήνας εναντίον τών ’Αμαζόνων πού είχαν εισβάλει στό έδαφος τους. Οί μετόπες αύτές είναι κάπως καλλίτερα διατηρημένες άπό τις άνατολικές. Μορφές έφιππες συμπλέκονται μέ πεζές, τά ίμάτια άνεμίζουν, τά σώματα σωριάζονται ξέπνοα, μιά γοργή κίνηση περνά άπό τήν μιά πλάκα στήν άλλην. Στήν νότια πλευρά είκονιζόταν ή Κενταυρομαχία. Στό κτίριο έχει άπομείνει μία πλάκα, ή νοτιο­δυτική ( Π ί ν . 40), καί σέ καλή κατάσταση, όπως είναι καί πολλές άλλες μετόπες, κυρίως αύτές πού άφαιρέθηκαν άπό τόν Έ λγιν καί εκτίθενται σήμερα στό Βρετανικό Μουσείο. Μία εκτίθεται στό Μουσείο τής Άκροπόλεως και δύο βρίσκονται στήν άποθήκη τοΰ Μουσείου τής Άκροπόλεως. Οί άλλες φαί­νεται πώς χάθηκαν μέ τήν έκρηξη τοΰ Μοροζίνι. Ή ιστορία τής Κενταυρομαχίας είναι γνωστή. Μιά άγρια πάλη φούντωσε άνάμεσα στούς Κενταύρους καί τούς Ααπίθες, λαό τής Θεσσα­λίας, καθώς οί πρώτοι θέλησαν ν’ άρπάξουν τις γυναίκες τών Ααπιθών στό γαμήλιο τραπέζι, όπου είχαν προσκληθή γιά νά τι­μήσουν τόν γάμο τοΰ βασιλέως τών Ααπιθών Πειρίθου. Τέλος ή βόρεια πλευρά άπεικόνιζε σκηνές άπό τόν Τρωικό πόλεμο. Μόνον ένδεκα σώζονται στό κτίριο, οί άλλες έχουν διά παντός χαθή κατά τήν έκρηξη. Σχετ,ικά καλά διατηρείται μόνον ή βορειο­δυτική ( Π ί ν. 41 ), όπου σώζεται μιά καθιστή γυναικεία μορφή

64

καί μπροστά της μιά όρθια, έπίσης γυναικεία μορφή. Πλούσια ρούχα ξεχύνονται σ ’ ένα χείμαρρο πτυχών πρός τά κάτω τυλί­γοντας τό σώμα τους. Παλιότερα ό λαός πίστευεν ότι εδώ παρι- στάνονταν ό Εύαγγελισμός.

Τά άετώματα, δηλαδή οί δυο τριγωνικοί χώροι πού σχηματί­ζονται άπό τά γείσα στό επάνω μέρος τού κτιρίου (437-432 π.Χ. ), ήσαν τό τρίτο καί τελευταίο τμήμα τού ναοϋ πού δέχθηκε γλυπτή διακόσμηση. Μυθολογικά ήσαν καί έδώ τά θέματα πού διάλεξεν ό Φειδίας, άλλά θέματα πού ήσαν καθαρά άττικά, δοσμένα σέ μιά συνθετική άστραπή. Τό άνατολικό, τό έπισημότερο, αύτό πού βρισκόταν έπάνω άπό τήν κύρια είσοδο τοϋ ναοϋ, παρίστανε τή γέννηση τής Άθηνάς. Στό κέντρο μεγαλόπρεπα καθισμένος ό Ζεύς, καί όρθια κοντά του ή Ά θηνά, πάνοπλη καί ζωηρή μόλις πού είχε ξεπεταχτή άπό τό κεφάλι τοϋ πατέρα της* δίπλα τους ό "Ηφαιστος, πρωτεργάτης τοϋ θαύματος. Ά π ό δεξιά καί άριστερά οί άλλοι θεοί παρακολουθούσαν άπό κοντά ή παράστεκαν άπό μακριά τό άπροσδόκητο γεγονός. Μιά ήρεμη κίνηση διέτρεχε τό άέτωμα άπό τό κέντρο πρός τις δυο άκρες όπου καί καταλά­γιαζε, έκει όπου μερικοί άπό τούς θεούς άμέριμνα καθισμένοι ή καί μισοξαπλωμένοι έδειχναν άκόμη σάν άνίδεοι γιά τό θαύμα πού συνέβαινε στό κέντρο τοϋ άετώματος. Τέλος οί γωνιές έκλει­ναν μέ τό τέθριππο άρμα τοϋ ΓΗλίου άριστερά, πού άνατέλλει άπό τόν ’Ωκεανό, καί τό έπίσης τέθριππο άρμα τής Σελήνης δεξιά, πού πάει νά βουτήξη στον ’Ωκεανό. Σύμβολα τής νέας εποχής πού άρχιζε μέ τή γέννηση τής Ά θηνάς, καί τοϋ παλιού κόσμου πού χανόταν. Στό δυτικό άέτωμα παριστάνονταν ή διαμάχη άνάμεσα στον Ποσειδώνα καί τήν Ά θηνά γιά τήν κατάκτηση τής άττικής γής. Στό κέντρο, ή Ά θηνά καί ό Ποσειδών σέ βίαιη κίνηση φανέρωναν τί μπορεΐ νά χαρίση ό καθένας τους στούς κατοίκους τής πόλεως γιά νά τούς κατακτήση, ή μέν Ά θηνά τό δέντρο τής έλιάς, ό δέ Ποσειδών τή θάλασσα. Τήν σκηνή παρακολουθούσαν άπό δώ καί άπό έκει τοπικοί θεοί καί ημίθεοι, συγγενείς τών πρωταγωνιστών καί κριτές τοϋ άγώνος. Τήν πλα­στική τούτη διακόσμηση τήν άποτελοϋσαν καί στά δυο άετώ-

65

ματα πενήντα περίπου ολόγλυφα αγάλματα, πού θά προβάλ­λονταν σέ βαθυκύανο φόντο. Ά π ό αύτά έχει σωθή σήμερα ενα μικρό μόνον μέρος. ’Ή δη στόν 17ον αιώνα τά σχέδια τών περιη­γητών μάς φανερώνουν ότι έλειπε κιόλας τότε τό κεντρικό τμή­μα τού άνατολικού άετώματος, ή ϊδια δηλαδή ή σκηνή τής γεν- νήσεως τής Ά θηνάς, τής όποίας ή άποκατάσταση είναι ώς τά σήμερα ένα άπό τά πιο δύσκολα άρχαιολογικά προβλήματα. Ή έκρηξη πάλι τοϋ Μοροζίνι κατέστρεψεν εντελώς ή άκρωτη- ρίασεν ένα μεγάλο μέρος άπό τις μορφές και τών δύο άετωμάτων πού έσώζονταν έως τότε. "Υστερα ό Έ λγιν συγκέντρωσε και μετέ­φερε στήν Α γγλία τις καλλίτερα διατηρούμενες άπό τις μορφές πού έσώθηκαν, και οί όποιες μαζί μέ μεγάλα τμήματα τής ζωφό­ρου και τις μετόπες τής νότιας πλευράς τοϋ κτιρίου, πού έπίσης μετέφερε, άποτελοϋν τό καύχημα τοϋ Βρετανικού Μουσείου (Ε λ γ ίνε ια μάρμαρα). Στό Μουσείο τής Ά κροπόλεως και τις άποθήκες του ύπάρχουν άκόμη ώστόσο άρκετά άξιόλογα, καθώς καί μικρότερα κομμάτια, ένώ στό ϊδιο τό κτίριο σώζονται στό μέν άνατολικό άέτωμα μόνον τό άμορφο ύπόλειμμα ένός κεφα­λιού άλογου άπό τό τέθριππο τής Σελήνης ( τά ύπόλοιπα είναι γύ­ψινα έκμαγεια τών πρωτοτύπων τοϋ Λονδίνου, Π ί ν . 45), καί στό δυτικό ό Κέκροψ καί ή θυγατέρα του ( Π ί ν . 44 ), καθώς καί μιά ξαπλωτή γυναικεία μορφή δεξιά, ϊσως ή Καλλιρρόη.

Ό λ α αύτά βέβαια πού σώθηκαν είναι συντρίμμια τών άρχικών μεγαλοπρεπών συνθέσεων, κΓ όμως είναι τά πιο συναρπαστικά δείγματα τής μεγαλύτερης στιγμής τής ελληνικής τέχνης. Μ ι­λούν γιά δαιμόνιους καλλιτέχνες ( Φειδία, Ά γοράκριτο, Α λκα ­μένη κ .ά .) πού ένιωσαν τό μάρμαρο νά γίνεται κάτω άπό τή σμί­λη τους άνάσα ζωής καυτή, σάρκα κρουστή καί ολοζώντανη, ρούχο πιο άληθινό κ ι’ άπό τό πραγματικό. Μιλούν γιά ένα πολύ μεγάλο δημιουργό ( Φειδία ) πού έμφύσησε στούς άλλους τήν θεϊκή πνοή του, πού βύθισε, όσο κανείς άλλος πριν καί μετά άπ’ αύτόν στήν έλληνική τέχνη, τό βλέμμα του στό είναι τών Ο­λύμπιων θεών, πού άπλωσε μέ ήγεμονική μεγαλοπρέπεια τις μορφές του στούς τριγωνικούς χώρους τών άετωμάτων.

66

Τις γωνιές τών αετωμάτων, καθώς και τήν κορυφή τους, έκο- σμοϋσαν ακρωτήρια σέ σχήμα άνθέων άκάνθης πού ανέβαιναν σέ μεγάλες καμπύλες πρός τόν γαλάζιο αττικό ούρανό. Πολλά κομμάτια άπ αύτά σώζονται στις αποθήκες τοϋ Μουσείου τής Άκροπόλεως ( Πί ν . 42, 43α-β). Τέσσερις λεοντοκεφαλές ( Π ί ν. 4 3 γ ) στόλιζαν τις άκρες τών μακρών πλευρών, άπομακρύνον- τας συγχρόνως τά νερά τής βροχής πού έτρεχαν κατά μήκος τής έπαέτιδος σίμης. "Ωστόσο ό σκοπός τους ήταν κυρίως δια- κοσμητικός, διότι κατά μήκος τών μακρών πλευρών τά νερά άπομακρύνονταν ελεύθερα άνάμεσα άπό άνθεμωτούς καλυπτήρες χωρίς νά περνούν άπό ύδρορρόες.

Ά ν γιά τις μετόπες και τά άετώματα ό Φειδίας έχρησιμοποί- ησε θέματα άπό τόν μύθο, γιά τήν ζωφόρο έδιάλεξεν ένα θέμα άπό τήν ζωή τής Ά θηνάς, τήν έπισημότερη έορτή τής πόλεως, τήν έορτή τών γενεθλίων τής θεάς πού έπεφτε στις 28 τού άττικού μηνός Έκατομβαιώνος ( Τουλίου - Αύγούστου ). Κατά τήν παρά­δοση τήν έορτή αύτή τήν εΐχεν ιδρύσει ό βασιλιάς τής Α θήνας Θησεύς, δηλαδή σέ προϊστορικούς χρόνους, άλλά μόλις τό έτος 566 π.Χ. πήραν τά Παναθήναια τή θέση τής πρώτης έορτής τής πόλεως, μέ τήν ίδρυση τών Μεγάλων Παναθηναίων πού έορτάζονταν μέ ιδιαίτερη λαμπρότητα κάθε τέσσερα χρόνια. Τήν ούσία τής έορτής άποτελοϋσεν ή παράδοση στήν θεά ένός χρυσοΰφαντου πέπλου πού είχαν ύφάνει όλοχρονις κορίτσια άρχοντικών οικογενειών, οί λεγόμενες Άρρηφόροι. Καταστό- λιστος μέ παράσταση Γιγαντομαχίας, ό πέπλος μεταφερόταν συνοδευόμενος άπό ολόκληρο τόν πληθυσμό τής πόλεως και μέ ξεχωριστή μεγαλοπρέπεια, άπό τόν Κεραμεικό στήν Α κ ρ ό ­πολη, στήν άρχή κρεμασμένος στό κατάρτι ένός τροχήλατου πλοίου, και άπό τόν Ά ρ ειο Πάγο και έπειτα στά χέρια. Στήν Α κρόπολη ό πέπλος παραδινόταν στούς ιερείς πού άναλά- βαιναν νά στολίσουν μ’ αύτόν τό άγαλμα τής θεάς ( πρόκειται κατά πάσαν πιθανότητα γιά τό παλιό εδος τής θεάς πού βρισκό­ταν στον άρχαΐον νεώ), και ή έορτή ολοκληρωνόταν μέ τήν θυσία τής έκατόμβης, δηλαδή τήν θυσία έκατό βοδιών. Αύτήν

67

τήν πομπή παρέστησε ό Φειδίας στήν ζωφόρο. Δέν έργάστηκε βέβαια μόνος του γιά τήν λάξευση τής ζωφόρου. Έ κτος άπό τά σχέδια πού ήταν ασφαλώς δικά του, τό χέρι του τό ϊδιο τό δια­κρίνει κανείς μέ σχετική βεβαιότητα μόνο σέ ένα τμήμα τής άνα- τολικής ζωφόρου, άκριβώς έκεΐ όπου παριστάνονται ό Ζεύς μέ τήν "Ηρα και δίπλα τους ή άγγελιοφόρος τους "Ιρις. "Όλες οί άλλες πλάκες είναι έργα μαθητών του, εκτελεστών όπως είπαμε τών σχεδίων του. ’Αξιοθαύμαστη ή μελωδία τής πομ­πής αύτής καί τών θεών, τό σύνολον 360 άνθρώπινες μορφές καί πλήθος ζώων. Ή πομπή ξεκινά στήν νοτιοδυτική γωνία τού ναού σέ δύο ομάδες, άπό τις όποιες ή μία ξεδιπλώνεται στήν δυτι­κή καί τήν βόρεια ζωφόρο, ένώ ή άλλη προχωρεί κατά μήκος τής νότιας πλευράς γιά νά συναντηθούν στήν άνατολική δπου τούς περιμένουν οί θεοί. Οί πλάκες τής δυτικής ζωφόρου, καθώς καί μερικές τής νότιας, βρίσκονται στήν άρχική τους θέση ( Π ί ν . 39 ) στό κτίριο ( έκτος άπό τήν άκριαν ή πρός Β. πού βρίσκεται στό Βρετανικό Μουσείο), ένώ κανένα άλλο τμήμα τής ζοοφόρου δέν βρίσκεται πιά στήν θέση του πάνω στό μνημείο. "Ενα μικρό μέρος είναι εκτεθειμένο στό Μουσείο τής ’Ακρο- πόλεως, ένώ τό μεγαλύτερο βρίσκεται στό Βρετανικό Μουσείο, μιά πλάκα τής άνατολικής ζωφόρου βρίσκεται στό Λούβρο καί τμήμα μιας άλλης στήν Βιέννη. Πάντως πολλά κομμάτια τής ζω­φόρου έχουν όλότελα χαθή εϊτε κατά τήν καταστροφή τού Μο­ροζίνι εϊτε καί πιο πριν άκόμη.

Παρ’ όλη τήν πιστή άπόδοση πολλών στοιχείων, δπως καί τών κύριων φάσεων τής πομπής, δέν μπορεί βέβαια νά πή κανείς δτι ή ζωφόρος είναι μιά ρεαλιστική άπεικόνιση τής πομπής τών Παναθηναίων. ’Αντίθετα τό χαρακτηριστικό της είναι τό ιδεατό. ’Απουσιάζει λ.χ. καί ή παραμικρότερη δήλωση τοπίου, καί ένώ εύκολα διακρίνονται οί φάσεις της, ή πομπή δέν παριστάνεται ολόκληρη σέ μιά δεδομένη στιγμή, άλλά σ’ ένα ξετύλιγμα πού δέν είναι δυνατόν νά άνταποκρίνεται στά πράγματα. Τό ιδεα­τό συμπληρώνει ή παρουσία τών θεών στήν άνατολική ζω­φόρο. Στήν δυτική ζωφόρο’ ( πάνω στό κτίριο ) ύποτίθεται δτι

68

ή πομπή βρίσκεται άκόμη στον Κεραμεικό ( Π ί ν . 38). Οί ιππείς, έφηβοι τών πλουσιώτερων οικογενειών τής ’Αθήνας, προετοιμάζονται άκόμη γιά τήν πομπή, ό ένας τακτοποιώντας τό ροΰχο του, ό άλλος τό σανδάλι του, ένας τρίτος προσπαθών­τας νά βολευτή στήν ράχη. τοϋ άλογου του, ένώ οί μορφές πού πλησιάζουν τήν βορειοδυτική γωνία έχουν κιόλας ξεκινήσει. Στήν βόρεια καί τήν νότια ζωφόρο οί ιππείς προχωρούσαν κυματιστά, ένώ μπροστά άπ αύτούς νέοι πού συνοδεύουν βόδια ή κριάρια γιά τή θυσία, μουσικοί, γέροντες θαλλοφόροι, ύδρια- φόροι κ.ά. προχωρούσαν σέ πυκνά πλήθη, άλλά πιο ήρεμα, πρός τήν άνατ ολική ζωφόρο. Έ κει ήταν τό τέρμα τής πομπής. Ό άρχιερεύς παραλάβαινε τόν πέπλο άπό τις σεμνές Άρρηφόρους, ένώ οί θεοί τοϋ Όλύμπου, σέ δυο ομάδες άπό έξι, παρακολουθού­σαν, σάν άθέατοι άπό τούς θνητούς, άμέριμνα καθισμένοι καί κουβεντιάζοντας άναμεταξύ τους, τόν έρχομό τής πομπής.

'Αξίζει τόν άπέραντο θαυμασμό μας τό έργο αύτό, όχι μόνο γιά τήν ολοζώντανη άπόδοση τών μορφών καί τήν τελειότη­τα καί τής παραμικρής λεπτομέρειας, άλλά καί γιά τήν μουσι- κώτατη ροή πού διατρέχει ολόκληρη τήν πομπή από τήν μιάν άκρη ώς τήν άλλην, γιά τή σιγή πού κυκλώνει τήν καθεμιά άπό τις μορφές, γιά τόν βουβό >:αϊ έπίσημο ύμνο πού ό καθένας χωρι­στά καί όλοι μαζί φαίνονται νά ψάλλουν στήν θεά καί τήν πόλη.

Σέ κάτοψη ό Παρθενών χωριζόταν σέ τέσσερα μέρη: α) Τόν πρόδομο ( πρόνεων ή π ρονή ϊον), β) Τόν κυρίως ναό ή σηκό ( εκατόμπεδον νεώ ν), γ ) Τόν κυρίως Παρθενώνα καί δ ) Τόν οπισθόδομο.

Εμπρός από τόν πρόδομο καί πίσω άπό τόν οπισθόδομο ύπάρ- χει μιά σειρά άπό έξι δωρικούς κίονες, σέ διαστάσεις λιγάκι μικρότερους άπό τούς κίονες τής περιστάσεως. "Οπως φαίνεται άπό τις υποδοχές πού παρουσιάζουν στά πλάγιά τους, καί άπό τήν ιδιαίτερη έπεξεργασία τοϋ δαπέδου, οί κίονες αύτοί συνδέ­ονταν μεταξύ τους καί μέ τόν πρόδομο μέ κιγκλίδωμα πού έφθανε ώς επάνω, σχηματίζοντας έτσι τελείοος κλειστούς χώ­ρους όπου φυλάσσονταν άναθήματα.

69

Ά πό μιά μεγάλη θύρα ( ϋψ. 10 και πλ. 4.92 μ. ) εισερχόταν κανείς στόν σηκό ( μήκ. 29.89, πλ. 19 μ . ) πού έκράτησε τήν ονο­μασία εκατόμπεδος νεώς άπό τόν άρχέγονο Παρθενώνα, ό όποιος όπως θά ίδούμε παρακάτω είχε πράγματι τό μήκος 100 δο)ρικών ποδών. Ό σηκός τοϋ Παρθενώνος χωριζόταν μέ δυο κιονοστοι- χίες σέ τρία κατά μήκος τμήματα καί μέ μίαν άλλη κιονοστοι- χία πίσω σ’ ενα εγκάρσιο τμήμα στό βάθος του, έτσι πού οί κιο- νοστοιχίες σχημάτιζαν ένα μακροσκελές Π. Άμέσως πίσω άπό τόν άνατολικό τοίχο, στήν άρχή τής κιονοστοιχίας, καθώς καί στις γωνιές τής εγκάρσιας κιονοστοιχίας πίσω, ύπήρχαν άντί γιά κίονες πεσσοί. Φαίνεται ότι μιά δίτονη κιονοστοιχία σχημά­τιζε και δεύτερο πάτωμα γύρω-γύρω. Κομμάτια κιόνων μιας έσωτερικής κιονοστοιχίας τοΰ Παρθενώνος είχε βρή γιά πρώτη φορά ό Penrose τό 1888, σήμερα όμως πιστεύεται πιά ότι τά κομμάτια αύτά άνήκουν σέ κίονες μιας μεταγενέστερης επι­σκευής. k-ατά τόν Dinsmoor ή επισκευή αύτή έγινε τόν 2ονα.ί. π.Χ., κατά τόν Stevens τόν 2ον αί. μ.Χ., ένώ κατά τόν Τραυλό οί κίονες αύτοί προέρχονται άπό μιά στοά τοΰ 2ου π.Χ. αίώνος πού ήταν στήν κάτω πόλη (τή ν λεγομένη στοά τοΰ Ρωμαίου;), χρησιμοποιήθηκαν δέ στόν Παρθενώνα τήν έποχή τοΰ αύτοκρά- τορος Τούλιανοΰ γιά νά άντικαταστήσουν τήν άρχική έσωτερι- κή κιονοστοιχία τοΰ Παρθενώνος, πού είχε καταστραφή κατ’ αύτόν τό έτος 267 μ.Χ. άπό τούς Έρουλους ( Π ί ν . 46α - β ).

Στό βάθος τού μακροσκελούς Π ήταν στημένο τό λατρευτικό άγαλμα τής Παρθένου Ά θηνάς, άπό χρυσό καί ελέφαντα καμω­μένο, ένα άπό τά άριστουργήματα τοΰ Φειδία. Μερικές πέτρες άπό τό πελώριο βάθρο της καί στό κέντρο τοΰ πώρινου πλακο- στρώτου ( διαστ. 4.09x8.04 μ. ) όπου πατούσε τό βάθρο της μιά οπή ( Π ί ν . 47α ), ή οποία έχρησίμευε γιά τήν έμπηξη τοΰ δυνα­τού κεντρικού ιστού τοΰ πελώριου άγάλματος, είναι ό,τι σώζεται άπό τό θαυμαστό έργο. Τό άγαλμα άπομακρύνθηκε άπό τούς Χρι­στιανούς τόν 5ον αί. μ.Χ. προφανώς γιά νά μεταφερθή στήν Κων­σταντινούπολη' άπό έκει καί πέρα χάθηκαν τά ϊχνη του. Ό μω ς άπό τήν περιγραφή τοΰ Παυσανία καί άλλων, καθώς καί άπό

70

άντίγραφα τών ρωμαϊκών χρόνων, πού είναι πάντως όλα τους πο­λύ μικρότερα άπό τό άρχικό μέγεθος, άλλά και πενιχρής καλλι­τεχνικής άξίας ( τό πιο γνωστό άπ’ αύτά είναι τό άγαλμάτιο τοϋ Εθνικού Μουσείου πού βρέθηκε στό Βαρβάκειο ), μαθαίνομε τά έξής γιά τήν μορφή του. Τό ύψος τοϋ άγάλματος ήταν περίπου 12 μ. Τά γυμνά του μέρη ήσαν άπό πλάκες έλεφαντοστοϋ ( τό πρόσωπο δηλαδή, ό λαιμός, τά χέρια, οί άκροι πόδες ), ένώ τό φόρεμα τής θεάς ήταν άπό φύλλα χρυσού, τοϋ οποίου τό συνολικό βάρος ήταν 44 τάλαντα, δηλαδή 1140 χιλιόγραμμα. Εσωτερικά τό άγαλμα ήταν κοίλο, δηλαδή ό χρυσός και ό έλέφας ήσαν έπένδυση, ή οποία προσαρμοζόταν κατά κάποιον τρόπο σ’ ένα ξύ­λινο ικρίωμα. Ό λόκληρο τό ικρίωμα στηριζόταν σ’ έναν δυνατό κεντρικό ιστό, ό όποιος στερεωνόταν σέ μιάν οπή τοϋ δαπέδου περνώντας μέσα άπό τό βάθρο τής θεάς. Είχε προβλεφθή ώστε όλες οί πλάκες τοϋ χρυσού νά μπορούν σέ όποια δήποτε στιγμή νά άφαιρεθοϋν καί νά ζυγιστή τό βάρος τοϋ χρυσοϋ πού είχε χρη- σιμοποιηθή. Τούτο πράγματι συνέβη κατά τήν παράδοση μιά φο­ρά, καί ό Φειδίας μπόρεσε μέ τόν τρόπον αύτό νά σώση τήν υπό­ληψή του άπό τις συκοφαντίες τό έτος 437 π.Χ. ’Άτυχη στάθηκε γιά τόν ϊδιο λόγο ή θεά τό έτος 295 π.Χ., όταν τήν Α θήνα κυ­βερνούσε σάν τοποτηρητής τού βασιλέως τής Μακεδονίας Κασ- σάνδρου ό τύραννος Λαχάρης, ό όποιος γιά νά εύπορήση χρημάτων άφήρεσεν όλα τά χρυσά τμήματα τοϋ άγάλματος καί, όπως εΐπεν ένας κωμικός ποιητής γυμνήν έποίησεν τήν ’ΛΟηνάν Λαχάρης ουδεν ενοχλούσαν. Πάντως άφοϋ τό άγαλμα τό περιγράφει λεπτο­μερώς ό Παυσανίας, θά πρέπει κάποτε νά άντικαταστάθηκεν ό χρυσός. Πιθανώς κιόλας τό 290 π.Χ., Ισως άφού ξαναχύθηκε στά παλιά καλούπια.

Γαλήνια καί ιεροπρεπή φάνταζε στό μισόφωτο τοϋ βάθους ή θεά. Τό βάρος τοϋ σώματός της στηριζόταν στό δεξί της πόδι, ένώ λύγιζεν έλαφρά καί τραβούσε τό αριστερό λίγο πρός τά π ί­σω. Γιά ρούχο της είχε τόν αύστηρό δωρικό πέπλο, πού ήταν άνοι- κτός στό πλάϊ όπως τό συνήθιζαν οί παρθένοι. "Ενα πλατύ άπό- κτυγμα κατέβαινεν ώς τούς μηρούς της, καί μιά ζώνη έσφιγγε

τό ροϋχο στήν μέση όπως ήταν τοϋ συρμοϋ τήν έποχή έκείνη. Μιά πλατιά αίγίς, στό μέσον τής όποίας ήταν τό κεφάλι τής Γορ- γοϋς, τής έσκέπαζεν ολόκληρο τό στήθος.

Στό κεφάλι της ή θεά φοροϋσεν ενα άσυνήθιστα στολισμένο άττικό κράνος. Στις μέν παραγναθίδες ήσαν άνάγλυφοι γρϋπες, στό προμετωπίδιο γρϋπες και ελάφια εναλλάξ, και έπάνω στό κράνος στήν μέση μέν ή Σφίγγα καί άπό δεξιά καί άριστερά της άπό ένας Πήγασος, πού άποτελοϋσαν τήν τριπλή βάση τοϋ λόφου τοϋ κράνους της.

Μέ τό κατεβασμένο άριστερό χέρι της ή θεά άγγιζεν άπλώς τήν άσπίδα πού ήταν άκουμπισμένη πλάϊ της στό βάθρο, καθώς καί τό δόρυ πού βρισκόταν ανάμεσα στό σώμα της καί στήν άσπί­δα. Τήν εξωτερική έπιφάνειά τής άσπίδας κοσμούσαν άνάγλυ- φα πού παρίσταναν τόν μϋθο τής Άμαζονομαχίας, ϊσως καμωμένα άπό χρυσό. Ό Πλούταρχος στήν βιογραφία τοΰ Περικλέους ( 3 1 ,4 ) άναφέρει ότι ό Φειδίας κατηγορήθηκεν ότι άπεικόνισε τόν έαυτό του καί τόν φίλο του Περικλή σάν Αθηναίους άντα- γωνιστάς τών ’Αμαζόνων, καί τοΰτο διότι ή δόξα τών έργων έπίεζε φθόνφ τόν Φειδίαν. Πράγματι οί μιμήσεις τής άσπίδας πού έχουν σωθή παρουσιάζουν στό κάτω μέρος τής άσπίδας δύο μορφές μέ εικονιστικά χαρακτηριστικά, ιδιαίτερα μία μορφή ήλικιωμένου χωρίς μαλλιά πού θά πρέπει νά είναι ό Φειδίας. Τό έσωτερικό τής άσπίδας κοσμούσε Γιγαντομα­χία, μάλλον ζωγραφισμένη παρά άνάγλυφη. Δίπλα ήταν κουλου- ριασμένο, άλλά μέ τό κεφάλι του ώς τό έπάνω μέρος τής άσπί­δας, τό ιερό φίδι τής Ά θηνάς καί τής Άκροπόλεως, ό οίκουρός δφις πού συνδεόταν τόσο στενά μέ τόν μϋθο τοϋ Έριχθόνιου. Τό δεξί της χέρι ή θεά είχεν έλαφρά προτεταμένο καί μέ τήν παλάμη της κρατούσε τήν Νίκη, ένα άγαλμα ϊσως άπό μάρμαρο, ύψους περίπου 1.80 μ., πού πρότεινε στεφάνι στήν Ά θηνά.

Ά κόμη καί τά ψηλά πέλματα τής θεάς είχαν άνάγλυφη δια- κόσμηση άπό χρυσό: Τήν Κενταυρομαχία. Ό σ ο γιά τό ύψους 1 μ. περίπου βάθρο τοϋ άγάλματος, πού ήταν άπό σκούρο μάρμαρο, έφερε κι αύτό μιάν άνάγλυφη ζωφόρο άπό χρυσελεφάντινες μορ­

72

φές προσκολλημένες στό έδαφος τοΰ βάθρου πού παρίσταναν τόν μύθο τής γεννήσεως τής Πανδώρας, τής πρώτης γυναίκας.

Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι τό βάθρο τής θεάς επισκευά­στηκε ριζικά σέ κάποιαν έποχή, προφανώς ύστερα άπό τήν με­γάλη πυρκαϊά πού προκάλεσε σοβαρές ζημιές στό εσωτερικό τού ναού ( βλ. παραπάνω). ’Άραγε καί τό άγαλμα τής θεάς κα- ταστράφηκε τότε καί όντικαταστάθηκε κατόπι ; Ό δέ τύπος τής θεάς όπως τόν παρουσιάζουν τά άγαλμάτια τού Βαρβακείου καί Lenormant πού βρίσκονται στό Ε θνικό Μουσείο, εΐναι τοΰ φειδιακού άγάλματος ή τοΰ νέου άγάλματος πού πήρε τήν θέ­ση του; Αύτά καί άλλα έρωτήματα άπασχολοΰν τούς μελετητάς τοΰ Παρθενώνος χωρίς νά βρίσκουν ώς τήν όόρα μιάν ομόφω­να άποδεκτή απάντηση.

Μπροστά στό άγαλμα τής Ά θηνάς βρισκόταν στά χρόνια τοΰ Παυσανία μιά δεξαμενή νεροΰ γιά νά υγραίνεται ό έλέφας τού άγάλματος, πού ύπέφερεν άπό τήν ξηρασία τής Ά κροπό­λεως. Ό περιηγητής τήν άναφέρει όχι μιλώντας γιά τήν Α κ ρ ό ­πολη, άλλ’ όταν περιγράφει τό χρυσελεφάντινο άγαλμα τοΰ Διός τής ’Ολυμπίας ( V, 11,5), πού, άντίθετα, λόγω τής ύγρασίας τής Ά λτιος, είχε τήν άνάγκη δεξαμενής λαδιού γιά νά διατηρή- ται σέ καλή κατάσταση. Κατάλοιπα τής δεξαμενής τοΰ Παρθε­νώνος, πού έξ άλλου θά ήταν πολύ ρηχή, δέν έχουν βρεθή, άλλ' ό Stevens ( Hesperia 1955, σ. 267 - 270) συνδέει μέ αύτήν κάποια ξέσματα πού παρουσιάζουν μερικές άπό τις πλάκες τοΰ Παρθε­νώνος στήν περιοχή αύτή, εικάζει δέ ( σ. 276) ότι ή δεξαμενή δέν ύπήρχεν έξ άρχής, άλλά προστέθηκε κατά τήν έπισκευή τού άγάλματος καί τοϋ βάθρου, μετά τήν καταστρεπτική πυρκαϊά, ή όποια κατά τήν γνώμη του έγινε σ.τούς ρωμαϊκούς χρόνους.

Έ π ί Ά δριανοΰ οί Α θηναίοι έστησαν κοντά στό άγαλμα τής Ά θηνάς ένα κολοσσιαιον άνδριάντα τοΰ αύτοκράτορος. Έ να πλήθος άναθήματα γέμιζαν τούς έλεύθερους χώρους, κυρίως τά πλάγια κλίτη, άλλα κρέμονταν άκόμη καί άπό τά επιστύλια καί στούς ’ίδιους τούς κίονες, όπως τρόπαια, κυρίως τών νικηφό­ρων, άγώνων τών Αθηναίων, άσπιδες, όπλα κλπ.

73

Ά πό τόν χώρο αύτόν δέν ήταν τρόπος νά εισέλθη κανείς άπ’ εύθείας στό δυτικό διαμέρισμα, αύτό δηλαδή πού όπως είπαμε είχε κυρίως τό όνομα Παρθενών. Τό διαμέρισμα τούτο σήμερα δέν διακρίνεται διόλου άπό τόν σηκό, και τό έσωτερι­κό τού ναού παρουσιάζεται ένιαιο ( Π ί ν . 36, 49 ), άλλά στήν άρχαιότητα χωρίζονταν άπό τόν σηκό άπό ένα τοίχο. Τά ϊχνη άπό στρόφιγγες πού σώζονται στό δάπεδο μαρτυρούν βέβαια τήν παρουσία τριών θυρών, άλλ5 αύτές, όπως φάνηκε άπό τις τεχνι­κές τους λεπτομέρειες, άνήκουν σέ μεταγενέστερους χρόνους. Στό δωμάτιο λοιπόν αύτό, πού έχει διαστάσεις 19.19 x 13.37 μ., έμπαινε κανείς μόνον άπό τήν μεγάλη θύρα τού όπισθοδόμου. Στό κέντρο τού δωματίου σώζονται 4 τετράγωνες πλάκες, πού έχρησίμευαν σάν βάσεις γιά τήν στήριξη τών κιόνων πού ύπο- βάσταζαν τήν οροφή. Καθώς όμως δέν γνωρίζομε τό ύψος τών κιόνων δέν είναι εύκολο νά καθορίσωμε καί τό ύψος τής οροφής, ή οποία σύμφωνα μέ μιάν ύπόθεση ύπερυψωνόταν στήν μέση κατά τόν τρόπο λ.χ. τών οροφών τών μυκηναϊκών μεγάρων, μολονότι ή ύπόθεση αύτή δέν είναι πολύ πιθανή. Ό χώρος αύτός έχρησίμευε γιά τήν φύλαξη πολυτίμων άντικειμένων. Έδώ λ.χ. βρισκόταν ό άργυρόπονς δίφρος, όπου είχε καθίσει ό Ξέρξης όταν παρακολουθούσε τήν ναυμαχία τής Σαλαμινος, ή χάλκινη στήλη, πού άνέφερε τήν ποσότητα τών πολυτίμων ύλικών πού χρησιμοποιήθηκαν γιά τήν κατασκευή τοϋ άγάλματος τής Ά θ η ­νάς, άλλά καί πλήθος έπίπλων, σκευών, όπλων κλπ. Ά πό τις πηγές πληροφορούμεθα ότι ένα μέρος άπό αύτά πουλήθηκαν στις δύσκολες ώρες τού Πελοποννησιακοϋ πολέμου, ένώ άλλα έκλάπησαν κατά καιρούς. "Ομως πολλά άντικαταστάθηκαν στά χρόνια πού τήν Α θήνα κυβερνούσεν ό σώφρων πολιτικός Λυ­κούργος ( 338 - 327 π.Χ.).

Ό Πλούταρχος στήν βιογραφία τοϋ Δημητρίου τοϋ Πολιορ- κητοϋ ( κεφ. 23) μάς πληροφορεί ότι ό οπισθόδομος τοϋ Παρ­θενώνος παραχωρήθηκε στον Δημήτριο ( τό 304 π.Χ., τότε πού παρουσιαζόταν σάν έλευθερωτής τών Α θηνώ ν ) γιά κατάλυμα, άλλά δέν είναι σαφές άν μέ τήν λέξη αύτή έννοεΐ τόν κυρίως

74

οπισθόδομο ή τόν λεγόμενο Παρθενώνα. Τό πιθανώτερο είναι ότι εννοεί τόν κυρίως Παρθενώνα, πού είχε μεγαλύτερη εύρυ- χωρία, καί τόν όποιον άλλωστε ό Δημήτριος μετέτρεψε σέ τόπον οργίων.

Ά π ό τήν μεγάλη θύρα, πού είχεν όπως καί στά Προπύλαια ξύλινη έπένδυση, περνούσε κανείς στόν οπισθόδομο, στήν νο­τιοδυτική γοονία τού οποίου διατηρείται ώς σήμερα τό κάτω μέρος τού μιναρέ τού τουρκικού τζαμιού, κτισμένο εσωτερικά μέν μέ τούβλα, άλλά εξωτερικά μέ λιθόπλινθους τού Παρθενώνος. Ά π ό τούς επιγραφικούς λογαριασμούς τών ταμιών είναι φανερό ότι τά χρήματα τής πόλεως οί Α θηναίοι τά κατέθεταν στόν οπισθόδομο τού Παρθενώνος. Τό ψήφισμα τού 435/4 παραγ- γέλλει ρητά τά μέν χρήματα τής Ά θηνάς νά τοποθετηθούν δεξιά ( προφανώς τής θύρας τού όπισθοδόμου ), ένώ τά χρήματα τών άλλων θεών άριστερά. Έδώ λοιπόν έννοεΐται μόνον ό οπι­σθόδομος, ό όποιος όπως είπαμε εξασφαλιζόταν μέ κιγκλίδωμα, καί όχι ό λεγόμενος Παρθενών.

Μεγάλες μεταβολές δέν έγιναν στόν Παρθενώνα κατά τούς μεταγενέστερους χρόνους τής άρχαιότητος, έκτος άπό μερικές προσθήκες πού έγιναν στήν άνατολική του πρόσοψη. ’Έτσι ό Α λέξανδρος μετά τήν μάχη τοϋ Γρανικοϋ άνέθεσε στό άνατο­λικό επιστύλιο τοϋ ναοϋ μερικές άπό τις άσπίδες πού πήρε σάν λάφυρα κατά τήν νίκη του στόν Γρανικό ποταμό τό έτος 334 π.Χ. Τήν θέση τους μαρτυρούν οί μεγάλες ορθογώνιες οπές πού βλέ­πει κανείς κατ’ άποστάσεις. Άνάμεσα στούς κυκλικούς χώρους πού κατελάμβαναν οί άσπίδες είναι καί άλλες οπές, μικρότερες καί πιο πυκνές. Αύτές έχρησίμευαν γιά τήν στερέωση τών χάλ­κινων γραμμάτων μιας έπιγραφής, ένός άναθηματικοϋ ψηφί­σματος πού άποφάσισαν οί Α θηναίοι τό έτος 61 μ.Χ. γιά νά κο­λακεύσουν τόν αύτοκράτορα Νέρωνα.

Έδώ είναι ϊσως ή καταλληλότερη θέση γιά νά πή κανείς δυο λόγια γιά τήν μικρή έπίπεδη έκταση πού σχηματίζεται στά δυτικά τοϋ Παρθενώνος. Στήν θέση αύτή συγκεντρωνόταν όπως φαίνεται ή πομπή τών Παναθηναίων πριν συνέχιση τήν

75

πορεία της πρός τόν ναό καί άπό εδώ άντίκρυζε κανείς τήν πομπή τών Παναθηναίων πού σμίλεψε στήν πέτρα τής ζωφόρου ό Φει­δίας μέ τούς μαθητάς του. Ό χώρος αύτός ορίζεται άπό μιά σειρά έννέα βαθμιδών πού είναι λαξευτές στον βράχο, σέ άπόσταση 10.50 - 11 μ. άπό τόν Παρθενώνα καί σέ μήκος πολλών μέτρων παράλληλα μ’ αύτόν. Μερικοί νομίζουν ότι οί βαθμίδες συνεχί­ζονταν ώς τό έπίπεδο τού Παρθενώνος μέ πώρινες βαθμίδες, μερικές από τις όποιες βρέθηκαν κοντά, άλλοι ότι ύπήρχεν ένας τοίχος πού έχρησίμευε σάν άνάλημμα γιά μιάν έπίχωση πού δέν ύπάρχει πιά. Τά άφθονα λαξεύματα πού παρουσιάζουν οί βαθμίδες φανερώνουν ότι έδώ ήσαν στημένα πάμπολλα άνα­θήματα καί στήλες.

’Απέναντι στήν νοτιοδυτική γωνία τοϋ Παρθενώνος είναι ένας τοίχος ( πάχ. κάτω 1.70, έπάνω 1.20 μ. ) άπό κανονικούς πω­ρόλιθους ( Π ί ν. 52 ), πού σχηματίζει ορθή γωνία. Τά σκέλη τοϋ τοίχου αύτού, ό όποιος ονομάζεται στήν άρχαιολογική ορολογία S4, είναι παράλληλα περίπου μέ τόν δυτικό καί τόν νότιο τοίχο τοϋ ναοϋ, εικάζεται δέ ότι ό σκοπός του ήταν ή δημι­ουργία χώρου γιά τις έργασίες κατασκευής τοϋ ναοϋ, καθώς καί γιά τις λατρευτικές συγκεντρώσεις. Καί έπειδή ή κορυφή τής γωνίας τοϋ S4 κάθεται έπάνω στούς κατώτερους δόμους τοϋ Κιμώνειου τείχους, ύποστηρίζεται ότι ό τοίχος S4, όπως κατά συνέπειαν καί ό στερεοβάτης τοϋ Παρθενώνος, θά είναι μετα­γενέστερος άπό τόν Κίμωνα.

Στις Ιδιες έργασίες θεωρείται άπό μερικούς ότι άνήκει καί ένας άλλος, όμοιος, άφανής σήμερα, τοίχος, ό S3, πού βρίσκεται άνατολικώτερα, καί εχει λοξή κατεύθυνση, άπό τό Κιμώνειο τείχος πρός τό Μουσείο.

Στά νότια τοϋ Παρθενώνος κατά τις άνασκαφές τής έπιχώσε- ως, βρέθηκαν μεταξύ άλλων καί τά θεμέλια ένός μακρόστενου, ορθογώνιου κτιρίου ( διαστ. 38 X 13 μ . ) πού χωρίζεται μέ ένα διάδρομο σέ δύο δωμάτια. Επειδή οί τοΤχοι τού κτιρίου αύτού είναι πολύ λεπτοί, έν μέρει δέ άποτελοϋνται άπό παλιότερα άρχιτεκτονικά μέλη, μαρμάρινους σπονδύλους κλπ., τό κτίριο

76

δηλαδή ήταν πρόχειρο, και έπειδή γύρω του ύπήρχε πολλή λα­τύπη όταν βρέθηκε, ό Dorpfeld έβγαλε τότε τό συμπέρασμα ότι τούτο ήταν τό εργαστήριο τοΰ Παρθενώνος, πού έγκαταλείφθηκε μετά τήν άποπεράτωση τοΰ ναού. Τά οικοδομικά λείψανα τοΰ «Εργαστηρίου» είναι σήμερα και πάλι έπιχωσμένα.

Ή περιγραφή τοΰ κτιρίου θά ήταν ώστόσο άτελής άν δέν συμ­πληρωνόταν μέ μιάν έστω σύντομη έπισκόπηση τής αισθητικής του άξίας. Ό πω ς ειπώθηκε στήν άρχή ό Παρθενών δέν είναι τό άντιπροσωπευτικώτερο δείγμα τοΰ δωρικού ρυθμού, είναι όμως άσφαλώς τό θαυμασιώτερό του, άριστουργηματική δημιουργία βγαλμένη άπό τήν συνεργασία έμπνευσμένων καλλιτεχνών στήν πιο μεστή ώρα τού άρχαίου έλληνικοΰ κόσμου. Ά π ό αιώνες οί "Ελληνες άρχιτέκτονες έπάλευαν γιά νά δαμάσουν τις τεχνικές δυσκολίες πού τούς παρουσίαζεν ή οικοδόμηση τοΰ ναού, ιδιαίτερα τοΰ δωρικού, ποτέ όμως δέν έσταμάτησαν νά δουλεύουν παράλληλα γιά τήν άνύψωση τοΰ ναού άπό άπλό λειτουργικό οικοδόμημα σέ καθαρή αισθητική δημιουργία. ’Έτσι μέ τόν χρόνο βελτίωσαν τις άναλογίες, ελαφρώνοντας τά βάρη, και βρήκαν ότι μέ τό νά μεταβάλουν τις εύθειες σέ ελαφρές καμπύ­λες, έδιναν ζο)ή, θά λέγαμε άναπνοή στόν ναό. Στήν διαδρομή τών αιώνων θά μαραθούν κάποτε οί καμπύλες, θά παγώσουν τά άρχιτεκτονικά μέλη, θά νεκρωθούν οί άναλογίες. Ό Παρθενών όμως στέκει στήν μέση ή καλλίτερα στήν κορυφή. Ποτέ άρχαιο οικοδόμημα δέν παρουσίασε τόσο τέλειες άναλογίες, τόσο εύαί- σθητες άποκλίσεις, τέτια πνευματωμένη αίσθηση ζωής. «Ποτέ τό κυμάτισμα δέν δημιούργησε τόση αψεγάδιαστη εύθεία, ποτέ άριθμός καί μουσική δέν έσμιξαν μέ τόση κατανόηση καί άγά- πη». Ά λ λ ’ ας έξετάσουμε ένα πρός ένα τά στοιχεία τής αισθη­τικής του ομορφιάς, τις λεγόμενες λεπτότητες ( refinements ).

Πριν άπ όλα ή ϊδια ή τοποθέτησή του στόν χώρο. Βγαί­νοντας άπό τά Προπύλαια ό επισκέπτης άντίκρυζεν όχι τό μέ­τωπο τοΰ ναού, άλλά ολόκληρο τό σώμα του έτσι όπως τό κτί­ριο είναι στραμμένο πρός ΒΑ., χαρίζοντάς του μονομιάς αύτήν ιήν «εύμετρίαν του, δηλαδή τήν άρμονικήν σχέσιν, τό ίσοδύ-

ναμον ζύγισμα τοϋ πλάτους πρός τό μήκος και τό ύψος του» ( Ό ρλάνδος ).

Τρεις κατά μήκος διαιρέσεις έχουν όπως ξέρομε οί αρχαίοι ναοί, τό κρηπίδο)μα, τήν κιονοστοιχία καί τόν θριγκό. Μ ’ αύτές έξασφαλίζει ό ναός τήν τόσο ταιριαστή μέ τό φυσικό περιβάλ­λον ήρεμία. Στον Παρθενώνα ή σχέση τών διαιρέσεων μεταξύ τους είναι ή άρμονικώτερη πού έφτασε ποτέ ή έλληνική τέχνη. Ούτε οί πολύ βαρείς θριγκοί καί οί κοντόχοντροι κίονες πού άγαποϋσε ή άρχαϊκή τέχνη, άλλ' ούτε καί οί ψηλόλιγνοι, άπο-. στεγνωμένοι κίονες μέ τούς άσήμαντους θριγκούς πού θά έπι- κρατήσουν στούς ύστερώτερους αιώνες.

Ή κατώτερη άπό τις διαιρέσεις είναι τό κρηπίδωμα, πού άπο- σκοπει στήν έξαρση τοϋ ναοϋ. ΆποτελεΤται άπό τρεις βαθμίδες πού έχουν έδώ ή καθεμιά ύψος 0.55 μ. ( ή άνώτερη άποκαλειται στυλοβάτης διότι σ ’ αύτήν βαίνει ό στύλος, δηλαδή ό κίων ). Πρώτοι ό Γερμανός Hoffner καί ό Ά γγλος Pennethorne, στά 1837, διαπίστωσαν ότι οί βαθμίδες τοϋ Παρθενώνος είναι καμπύ­λες ( Π ί ν . 48). Πολύ γρήγορα άναγνωρίστηκεν ότι ό σκοπός τών καμπύλών δέν ήταν λειτουργικός, όπως άκόμη καί άργότερα έπέμεναν νά πιστεύουν μερικοί, παρά καθαρά αισθητικός. Οί βαθμίδες λοιπόν φουσκώνουν πρός τό κέντρον στις μέν μακρές πλευρές 0.11 μ. συνολικά, στις δέ στενές 0.06 μ., σχηματίζοντας τις «ύπερβολικές» λεγόμενες καμπύλες. Σέ συνδυασμό μέ τις άσυνήθιστες γιά δωρικό ναό κατά πλάτος διαστάσεις, οί έπάλλη- λες αύτές καμπύλες δίνουν τήν έντύπωση πώς ό ναός έχει πάρει μιά βαθιάν άνάσα πριν σταθή στον χώρο.

Μιά άντίθετη ώστόσο κίνηση χρειάζεται τώρα γιά τήν έξι- σορρόπηση τής αισθητικής έντάσεως πού άναπτύσσεται μέ τόν τρόπο αύτόν πρός τά έξω τοϋ κτιρίου, και ό άρχιτέκτων ένιωσε τήν άνάγκη νά δέση τό κτίριο μέ άντίστροφες δυνάμεις, μέ κλί­σεις δηλαδή τής άνωδομίας τοϋ κτιρίου πρός τά μέσα. Έ τσ ι οί τοίχοι καί ή κιονοστοιχία, πού άποτελοϋν τή δεύτερη καθ’ ύψος διαίρεση τοϋ κτιρίου, κλίνουν πρός τό έσωτερικό σέ τρόπο πού τό κτίριο νά σχηματίζη τή βάση μιας μεγάλης πυραμίδας.

78

Οί γωνιαίοι κίονες έχουν φυσικά διπλή κλίση, καί ό κάθε κίων χωριστά έπαναλαμβάνει κατά κάποιον τρόπο τήν ϊδια κίνηση μέ τήν λεγομένη «μείωση», τό αδυνάτισμα δηλαδή τοϋ πάχους πού συντελειται στούς κίονες άπό κάτω πρός τά έπάνω. Ή μείωση όμως τών κιόνων δέν είναι ένιαία καί άκολουθει μιάν ιδιόρρυθμη καμπύλη. Στά 2/5 περίπου τοϋ ύψους τοϋ κίονος παρουσιάζεται μιά άντίθετη κίνηση πού μοιάζει μέ φούσκωμα καί οί άρχαΐοι τήν ονόμαζαν άκριβώς «ένταση», διότι προφανώς άποσκοποϋσε στήν έντύπωση ότι ό κίων έντείνειτήν δύναμή του γιά νάκρατή- ση τό βάρος τοϋ θριγκού. Στά αρχαϊκά παραδείγματα ή «ένταση» ήταν πολύ ισχυρότερη, έδώ όμως έχει βρή τήν τέλεια ισορρο­πία της σέ σχέση μέ τό ύψος και τό πάχος τοϋ κίονος· άργότερα θά σβύση καί αύτή. Ά λλά καί ό «βηματισμός» τών κιόνων είναι στον Παρθενώνα πολύ προσεγμένος. Έ κτος άπό τό γεγονός ότι καμμιά άπόσταση άπό κίονα σέ κίονα δέν είναι άκριβώς ή ϊδια γιά νά άποφευχθή ή μονοτονία τής αύστηρής έπαναλήψεως ( ή σημαντικοκερη διαφορά είναι στά μετακιόνια μέ τούς γω­νιαίους κίονες, οί όποιοι είναι παχύτεροι άπό τούς λοιπούς ), καί ό ρυθμός τοϋ «βηματισμού» είναι έδώ τέτιος πού νά δημιουρ- γή στον θεατή τήν εύχάριστη έντύπωση ότι οί κίονες καί τά με­τακιόνια διαδέχονται οί μέν τά δέ στήν «κατάλληλη στιγμή» ( Ό ρλάνδρς ) ( κάθε μετακιόνιο είναι 2 1/4 κάτω διάμετροι κί­ονος ).

Τέλος ή τρίτη καθ’ ύψος διαίρεση τοϋ ναοϋ είναι ό θριγκός. Καί έδώ — είναι άλήθεια άπίστευτο — σ’ όλες του τις οριζόντιες διαιρέσεις ό άρχιτέκτων τοϋ Παρθενώνος έχει έπαναλάβει τις καμπύλες τοϋ κρηπιδώματος, σάμπως νά ήθελε μέ ένα κϋμα νά κολπώση πέρα ώς πέρα ολόκληρο τόν ναό.

Οί παραπάνω λεπτότητες δέν έξαντλοϋν βέβαια τό θέμα καί μιά άναδρομή στά ειδικά συγγράμματα εύκολα θά αύξήση τόν άριθμό τους. Ό λ ες αύτές οί λεπτότητες, άπό τις όποιες πολλές δέν ήσαν άμέσως φανερές στό μάτι, άσφαλώς έπεδίωκαν νά έξασφαλίσουν γιά τό κτίριο μιά δική του ζωή άλλά και μιά κρυ­φή άρμονία, πού όπως έλεγεν ό "Ηράκλειτος είναι φανερής

19

κρείσσων. ’Έργο λεπτότατων καί πολύπλοκων ύπολογισμών τό δίχο^ς άλλο, πού άποδεικνύει πόσο προηγμένη ήταν τότε ή γεω­μετρική καί μαθηματική επιστήμη, άλλά καί πόσο ύψηλές οί αισθητικές άπαιτήσεις τού κοινού τής έποχής. Ά πό τόν Παυσα­νία πάντοτε ( VIII, 4 1 ,5 ) μαθαίνομε ότι ό ένας άπό τούς δύο άρχι- τέκτονες τοΰ Παρθενώνος, ό Ικτίνος, ήταν ό άρχιτέκτων καί τοΰ ναού τοΰ Α πόλλωνος στις Βάσσες τής Φιγαλείας, ό όποιος είναι ό δίδυμος αδελφ ός τοϋ Παρθενώνος.

'Ωστόσο άπό τόν ναό τοΰ Απόλλωνος κάτι λείπει γιά νά εΐναι Παρθενών. Τί ήταν αύτό; Χωρίς άλλο ή παρουσία τοΰ Φειδία, στόν όποιον άσφαλώς ό Παρθενών χρωστάει τήν ήγεμονική του άπλωσιά, όπως φυσικά καί τόν πλούτο καί τήν τελειότητα τής πλαστικής διακοσμήσεως, ή οποία έπεκτείνεται οπουδήποτε τούτο ήταν δυνατόν μέσα στά πλαίσια τού έλληνικοΰ μέτρου. Ούτε επιτρέπεται νά μιλούμε άπλά γιά διακόσμηση, διότι τοΰτο ήταν τά χρόνια τουλάχιστον αύτά όλότελα ξένο στούς "Ελληνες ναοδόμους, άλλ’ ούτε γιά άμιγή καί άφελή άπεικόνιση τών παλιών θρησκευτικών μύθων τών συνδεδεμένων άμεσα ή έμμεσα μέ τήν λατρευόμενη θεότητα, όπως συνηθιζόταν σέ παλιότερους χρό­νους. Ό Παρθενών παρουσιάζει στήν πλαστική του διακό- σμηση εντελώς καινούργια νοήματα. Πρώτα - πρώτα είναι φα­νερό ότι τά θέματα τών μετοπών ( θεοί εναντίον Γιγάντων, "Ελληνες εναντίον Τρώων, Α θηναίοι εναντίον Αμαζόνων, Λα- πίθες εναντίον Κενταύρων ) διαλέχτηκαν έτσι όκττε νά γίνη σα­φής ύπαινιγμός στις πρόσφατες άκόμη νίκες τών Ελλήνω ν έναντίον τών βαρβάρων τής Α νατολής, πού γιά τούς "Ελληνες τοΰ 5ου αίώνος έσήμαιναν γενικώτερα καί τήν επικράτηση τοΰ κόσμου τής τάξεως καί τής εύνομίας έπάνω στις δυνάμεις τοΰ χάους καί τής ύβρεως. Ά λλά ή εικονογραφία τών μετοπών άφή- νει ν’ άκουστή μέ περηφάνεια καί τό εγκόσμιό τής Α θήνας, τής όποίας οί νέοι έδιωξαν κάποτε τις γυναίκες τής Α νατολής, τις Αμαζόνες, στούς πρόποδες τής Ά κροπόλεως καί τό ϊδιο εγκώ­μιο τό έβλεπαν οί άρχαϊοι κι’ άλλη μιά φορά στήν ασπίδα τής θεάς, όπως τήν Κενταυρομαχία στά σάνδαλά της, καί τήν Γι­

γαντομαχία, πού παριστανόταν άλλη μιά φορά στό έσωτερικό τής άσπίδας. Ά λλά ό ϊδιος άθηναϊκός ύμνος άκούγεται πιο λαμπερός και δυνατός στον άλλο διάκοσμο τοϋ ναοϋ. ’Έ τσι στό άνατολικό άέτωμα πιο πολύ άπό τόν Ιδιο τόν μύθο τής γεννήσεως τής θεάς, ό Φειδίας έδειξε τήν γέννηση τής θεάς τής σοφίας πού άνοιξε γιά τήν Α θήνα μιάν νέα έποχή, τήν έποχή τοϋ διαφωτισμού της, ένώ στό δυτικό άέτωμα οί δυο θεοί πού φιλονείκησαν κάπο­τε γιά τήν κατοχή τής χώρας, έδειχναν σ' όλον τόν κόσμο ποιές ήσαν οί δυνάμεις πού κραταίωσαν τό άθηναϊκό όνομα.

Σ5 όλη τήν διάρκεια τής άρχαιότητος έοος τήν έποχή τοϋ Χρι­στιανισμού ό Παρθενών έμεινε σάν κτίριο σχεδόν άκέραιος. Βέβαια σέ κάποια έποχή πού είναι δύσκολο νά προσδιοριστή ( βλ. παραπάνω στό σημείο όπου γίνεται λόγος γιά τήν έσωτε- ρική κιονοστοιχία τοϋ σηκού), τό έσωτερικό καί τμήματα τών κιόνων τής περιστάσεως έπαθαν ζημίες άπό ένα γεγονός πού είναι σχεδόν τό ίδιο δύσκολο νά διαγνωσθή. Πυρκαϊά; Καί από ποιό αϊτιο; "Η μήπως σεισμός; Τότε άραγε χάθηκε όλο τό κεν­τρικό τμήμα τοϋ άνατολικοϋ άετώματος ή μήπως αργότερα, όταν τόν 5ον αιώνα μ.Χ. ό Παρθενών όπως καί τόσοι άλλοι είδω- λολατρικοί ναοί μετατράπηκε σέ έκκλησία καί μέ τήν άλλαγή τής εισόδου του καί μετατροπή τής άνατολικής πλευράς τοϋ κτιρίου σέ κόγχη κατεδαφίστηκαν άναγκαστικά ή καί θεληματικά τά γλυπτά τοϋ κέντρου τοϋ Α. άετώματος; "Η νέα έκκλησία άφιερώθηκε στήν Α γία Σοφία ( άργότερα στή μέση βυζαντι­νή έποχή στήν Παναγία ). Ό λεγόμενος Παρθενών έγινε νάρ- θηξ καί ό τοίχος πού τόν έχώριζεν άπό τόν σηκό κατεδαφίστη- κεν έν μέρει καί προστέθηκε μιά τρίφυλλη πόρτα. Ό ναός γέμισε τοιχογραφίες άπό τις όποιες σώζονται μερικές ( Π ί ν . 50- 51 ). Ό τα ν οί σταυροφόροι κατέκτησαν τήν Ελλάδα, ό Παρθενών άφιερώθηκε στήν Notre Dame άπό τούς δοϋκες De la Roche, άρχοντες τής πόλεως. Μετά τήν κατάληψη τής Α θήνας άπό τούς Τούρκους τό 1458 τό κτίριο έγινε φαίνεται τζαμί.

Καί μ’ όλες τούτες τις περιπέτειες τό κτίριο διατηροϋσεν οπωσδήποτε τήν άρχιτεκτονική του συνοχή καί μεγάλο μέρος

81

άπό τόν πλαστικό του διάκοσμο, ώς τόν 17ον αιώνα πού έπισκέ- φτηκαν τήν Ελλάδα οί πρώτοι περιηγηταί, και άφησαν σχέδια τών όσων είδαν. Ό μω ς στά 1687, όταν τήν Α κρόπολη πολιορ- κούσεν ό Βενετός στρατηγός Μοροζίνι, μιά οβίδα τού πυροβο­λικού του σταλμένη άπό ένα κανόνι στημένο στόν λόφο τοϋ Φιλοπάππου έπεσε στόν Παρθενώνα, πού οί Τούρκοι είχαν μετα­τρέψει τότε σέ πυριτιδαποθήκη, καί προκάλεσε τήν άνατίναξη τοΰ κτιρίου καί τήν καταστροφή μέρους τοϋ γλυπτού του δια­κόσμου. Τμήματα τοΰ κτιρίου καί μεγάλος άριθμός γλυπτών τινάχτηκαν άπό τό κτίριο σέ μικρότερη ή μεγαλύτερη άκτΐνα, μερικά καί έξω άπό τήν ϊδια τήν ’Ακρόπολη ( Π ί ν . 37 ). Στήν λιγόμηνη παραμονή του στήν ’Αθήνα, ό Μοροζίνι προσπάθησε νά άποσπάση μερικά γλυπτά πού παρέμεναν άκόμη στά άετώ- ματα άλλ’ άπέτυχε διότι χωρίς ειδικά μέσα προκάλεσε μόνον μιάν άκόμη καταστροφή, καί περιορίστηκε στήν άπόσπαση καί μεταφορά στήν πατρίδα του τμημάτων μόνον. Ό τα ν λίγα χρόνια άργότερα οί Τούρκοι ξαναμπήκαν στήν έρημη ’Αθήνα, έχτισαν στά ερείπια τοΰ Παρθενώνος ένα μικρό τζαμί, τοΰ οποίου τό κάτω μέρος τού μιναρέ είναι ώς φαίνεται αύτό πού σώζεται στήν νοτιοδυτική γωνία τοΰ κτιρίου, κατασκευασμένο όλο σχεδόν άπό λίθους τών τοίχων τοΰ Παρθενώνος.

Στις άρχές τοΰ 19ου αίώνος ό "Αγγλος λόρδος ’Έλγιν, πρέ- σβυς τής Μεγάλης Βρετανίας στήν Κωνσταντινούπολη, επέτυχε τήν έκδοση σουλτανικού διατάγματος ( φ ιρμανίου), πού τού έπέτρεπε τήν άπόσπαση καί μεταφορά άπό τήν ’Ακρόπολη καί άλλους έλληνικούς τόπους τών άρχαίων καλλιτεχνημάτων τής άρεσκείας του. Μέ τήν άδεια αύτή πού δόθηκε σέ μιάν έποχή πού ή Πύλη έπιζητοΰσε γιά πολιτικούς λόγους τήν φι­λία τής ’Αγγλίας, ό λόρδος ’Έ λγιν άποδύθηκε σέ μιά τεραστίας έκτάσεως άπαγωγή έργων τέχνης καί προπάντων τών γλυπτών τοΰ Παρθενώνος καί τής Ά κροπόλεως γενικώτερα, τά όποια μετέφερε στήν Α γγλία καί έπούλησεν άργότερα στό Βρετανικό Μουσείο. ’Έ τσι τό μεγαλύτερο μέρος τοΰ γλυπτού διακόσμου τοΰ Παρθενώνος, μία άπό τις Καρυάτιδες καί άλλα άρχαια τής

82

Άκροπόλεως άποτελοϋν άπό τότε τήν δόξα τοϋ Βρετανικού Μου­σείου καί είναι γνωστά μέ τήν ονομασία «Ελγίνεια μάρμαρα».

"Οταν ή "Ελλάς έγινεν άνεξάρτητο κράτος, τό κτίριο άπαλλά- χτηκε πρώτα-πρώτα άπό τά έρείπια τοϋ τζαμιοϋ καί καθαρίστη- κεν άπό τά έρείπια. Σιγά - σιγά άρχισαν οί άναστηλώσεις, οί πρώτες τό 1841 κιόλας, άλλες τό 1896 (Π ί ν. 37) ώς τό 1900. Καί οί πιο μεγάλες καί συστηματικές άπό τό 1922 - 1933. Σήμε­ρα γίνονται συνεχείς έργασίες συντηρήσεως μέ τήν συγκόλληση έτοιμορρόπων κομματιών, καθαρισμού κλπ.

Παρά τις φθορές πού τόσο οί άνθρωποι όσο καί ό χρόνος έπέφεραν στον ναό τούτο, έκεινος μένει αιώνιο σύμβολο «συνερ­γασίας νοϋ καί καρδιάς ό άνώτατος καρπός τοϋ άνθρώπινου άγώνα! Νικήθηκε ό χώρος, μικρό καί μεγάλο άφανίστηκαν στό στενό μαγικό παραλληλόγραμμο πού’ χε χαράξει ό άνθρωπος έμπαινε άνετα κι* άναπαύονταν τό άπειρο. Νικήθηκε καί ό καιρός, ή τρισεύγενη στιγμή έγινε αιωνιότητα».

ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟΙ ΠΑΡΘΕΝΩΝΕΣ

’Από τις άνασκαφές πού έγιναν τόν περασμένο αιώνα και τις μελέτες πού συνεχίζονται αδιάκοπα έπί δεκαετηρίδες τώρα γιά τή διερεύνηση τής ιστορίας τού Παρθενώνος, άποδείχτηκεν ότι ό Παρθενών δέν ήταν παρά ό τελευταίος άπό μιά σειρά ναών πού έκτίστηκαν στήν ϊδια τούτη θέση τής Άκροπόλεως. ’Εδώ λατρευόταν άπό παλιούς χρόνους, άγνωστο όμως άπό πότε, ή Ά θηνά ώς Παλλάς, σάν πολεμική δηλαδή θεά, προστάτρια τής πόλεως πού είχε κάτω άπό τήν προστασία της. Εϊναι δύσκολο πάντως νά πιστέψη κανείς ότι άπ’ άρχής τής ιστορίας τής Ά κ ρ ο ­πόλεως ύπήρχαν ξεχωριστές λατρείες γιά τις δυο ύποστάσεις τής Ά θηνάς, τήν ειρηνική καί τήν πολεμική* μάλλον ή θεά συνεκέντρωνεν άρχικά όλες τις ιδιότητες. Κάποτε όμως έγινεν ό χωρισμός. Καί ή μέν λατρεία τής ειρηνικής θεάς παρέμεινε στον χώρο όπου βρισκόταν άλλοτε τό μυκηναϊκό άνάκτορο καί στήθηκεν άργότερα ό αρχαίος νεώς, ένώ ή λατρεία τής πολεμικής θεάς άρχισε νά άσκήται λίγο νοτιώτερα. Οί δια­δοχικές φάσεις τής είδικώτερης αύτής λατρείας, μολονότι έχουν πολύ φωτιστή άπό τις έπίμονες προσπάθειες τών ειδικών, εξακο­λουθούν σέ πολλά σημεία νά είναι σκοτεινές καί νά προκαλοϋν ζωηρές διαφωνίες τών άρχαιολόγων μεταξύ τους. Τά παρακάτω μάς δίνουν μιά περιληπτική σύνθεση τών κατακτήσεων τής έπι- στήμης καί τών διισταμένων άπόψεων:

1. Γιά τήν λατρεία τής Παλλάδος Ά θηνάς, οικοδομικά ϊχνη παλιότερα άπό τόν 6ον αιώνα δέν ύπάρχουν, ή τουλάχιστον δέν βρέθηκαν.

2. Έ να πρώτο κτίριο έκτίστηκε πιθανώς στή θέση αύτή στό α τέταρτο τοϋ 6ου π.Χ. αιώνος, λίγο πριν άπό τήν τυραννίδα τοϋ Πεισιστράτου. Μέ τόν πρόδρομον αύτόν τοϋ Παρθενώνος ταυτίζεται πιά σήμερα τό 'Εκατόμπεδον πού άναφέρεται στις άρχαϊκές έπιγραφές, δηλαδή ένας ναός τοϋ οποίου τό μήκος

84

ήταν 100 δωρικά πόδια (δηλαδή 32.71 μ. ). Τό όνομα κληροδο- τήθηκε διαδοχικά στούς ναούς πού τόν άντικατέστησαν, κ ι’ έτσι κατέληξε νά ονομάζεται και ό σηκός τοϋ περίκλειου Παρθε­νώνος. "Ωστόσο τήν μοναδική ένδειξη τής παρουσίας τοΰ ναοϋ εκείνου στόν χώρο άποτελεΐ ένα λάξευμα πού βαίνει σέ μήκος 37 μ. παράλληλα και σέ άπόσταση 0.30 - 0.50 μ. άπό τό βόρειο θεμέλιο τοΰ Παρθενώνος ( βλ. Buschor, Ath. M itt. 1922, σ. 95 κ .έ .). Ά π ό τήν έποχή πού πρώτος ό Buschor διετύπωσε τήν ύπόθεση τής ύπάρξεως ένός τέτιου άρχαϊκοΰ Παρθενώνος, πού άπό τότε έπεκράτησε νά λέγεται Urparthenon, δηλαδή άρχέ- γονος Παρθενών, άνοιξε μιά ζωηρή συζήτηση μεταξύ τών άρχαι- ολόγων γιά τό ποιά ήταν ή άνωδομία του καί ή πλαστική διακό- σμησή του. Σέ άδρές γραμμές μπορούμε νά πούμε ότι μία μερίδα άρχαιολόγων πιστεύει ότι σ’αύτόν άνήκει τό σύνολο τών πώρινων κυρίως και εν μέρει μαρμαρίνων άρχιτεκτονικών ( Αϊθ. I - I I I ) και πλαστικών τεμαχίων μεγάλων διαστάσεων τής μέσης άρχαϊκής εποχής, πού έχουν σωθή και εκτίθενται σήμερα στό Μουσείο τής Άκροπόλεως (Αϊθ. I - III) ( λ.χ. Dinsmoor, Τραυλός, Harrison κλπ. ), ένώ μιά άλλη μερίδα άρχαιολόγων τά πώρινα αύτά και εν μέρει μαρμάρινα κατάλοιπα μεγάλων διαστάσεων τά άποδίδει ώς έπι τό πλειστον στόν άρχαΐον νεώ τής θεάς ( βλ. σ. 111 κ.έ.), πού βρισκόταν όπως είπαμε λίγα μέτρα βορειότερα ( Schuch- hardt, Ath. M itt. 1935/6 σ. 1 κ.έ. ), και άφήνει σάν διακόσμηση τοΰ άρχέγονου Παρθενώνος μόνον τήν λέαινα τής Αίθουσας I τοΰ Μουσείου Άκροπόλεως πού εϊναι κατ’ αύτούς κάπως παλιότε- ρη άπό τις άλλες συνθέσεις. Τό ζήτημα εξακολουθεί και σήμερα νά άπασχολή ζωηρά τήν επιστήμη. Α ξίζει νά σημειωθή πάντως ότι στούς πρώτους κιόλας παναθηναϊκούς άμφορεις ( 566 π .Χ .) άπεικονίζεται μιά Ά θηνά σέ πολεμική στάση, πού άπηχει προ­φανώς τό πρόσφατο στήσιμο ένός άγάλματος τής θεάς τοΰ πο­λεμικού τύπου ( πρβλ. κεφ. Ά θηνάς Νίκης ).

3. Σέ μιάν άμφισβητούμενη χρονική στιγμή, εϊτε μετά τήν εγκαθίδρυση τής δημοκρατίας ( 507 π.Χ. ) ( Dorpfeld, Ath. M itt. 1892, σ. 158 - 189 και 1902, σ. 379 - 416, Hill, AJA 1912, σ. 535-

85

558 ), εϊτε, σωστότερα, μετά την μάχη τοϋ Μαραθώνος ( 490 π.Χ. ) (Dinsmoor, AJA 1934, σ. 408 - 448 και 1935, σ. 508 - 509), ό άρχέ- γονος εκείνος Παρθενών κατεδαφίστηκε με σκοπό νά άντικα- τασταθη από ένα καινούργιο κτίσμα ( Παρθενών Π ), πού θά εξέφραζε τό πνεύμα της καινούργιας πολιτείας ( δημοκρατίας ) καί θά πληρούσε συνάμα τις νεώτερες αισθητικές αντιλήψεις. Τό μεγάλο πώρινο θεμέλιο τού ναού έκείνου σώζεται ακόμη ( Π ί ν. 53β ), καθώς χρησιμοποιήθηκε σάν θεμέλιο καί τοϋ τρί­του, τοϋ περίκλειου Παρθενώνος, είναι δέ ενα από τά πρωϊμό- τερα παραδείγματα τής εφαρμογής των πασίγνωστων «καμπύ­λών». rH άνωδομία τοϋ νέου ναοϋ ήταν νά γίνη ολόκληρη από μάρμαρο ( Dorpfeld καί Hill· στήν αρχή από πώρο, μετά τήν νίκη τοϋ Μαραθώνος άποφασίστηκε νά γίνη άπό μάρμαρο ) άλλ' ή περσική εισβολή εμπόδισε τήν αποπεράτωση τοϋ κτιρίου πού είχε προχωρήσει ως τό ύψος τριών σπονδύλων ( 480 π.Χ. ) και ό ναός, όπως και κάθε τι άλλο στήν ’Ακρόπολη, καταστράφηκε. Μετά τήν άποχώρηση τών Περσών πολλοί άπό τούς ήμίεργους σπονδύλους του έντειχίστηκαν στο βόρειο, τό λεγόμενο Θεμι- στόκλειο τείχος τής Άκροπόλεως ( καί είναι ορατοί άπό τό βόρειο μέρος τής πόλεως, βλ. κεφ. Τό τείχος τής "Ακροπόλε- ως ), ένώ άλλοι σώζονται άκόμη σκόρπιοι έπάνω στον βράχο ( Π ί ν. 53α ).

Ό άναλημματικός τοίχος ( Π ί ν. 6 ) πού διακρίνεται στο βάθος τοϋ ορύγματος ΝΔ. τοϋ Παρθενώνος, άπό πολυγωνικές πέτρες, κτισμένες μέ ίσοδομικό περίπου τρόπο ( ή σκαλίτσα πού φαί­νεται όδηγοϋσε στο χαμηλότερο επίπεδο τοϋ τότε άκόμη σωζό- μενου μυκηναϊκού τείχους ( Π ί ν. 6 ), καί έχει φορά παράλληλη πρός τό νότιο θεμέλιο τοϋ Παρθενώνος) άνήκει, όπως φαίνεται, στο ϊδιο οικοδομικό πρόγραμμα μέ τον Παρθενώνα II, γιά χάρη τοϋ οποίου έγινε τότε διεύρυνση τής έπιφανείας τής Ά κροπό- λεως πρός Νότον μέ τήν προσθήκη έπιχώσεων.

"Αλλοι επιστήμονες, πρόσφατα κυρίως, ύποθέτουν ότι ό Παρθενών II άρχισε νά κτίζεται όχι πρίν, άλλά μετά τά Περσικά άπό τον Θεμιστοκλή καί ότι έμεινεν ήμιτελής γιά οικονομικούς

86

λόγους, έως δτου ό Περικλής, πού στό μεταξύ άνέλαβε τή δια­κυβέρνηση τής πολιτείας, διέταξε τήν επανάληψη των έργασιών μέ αλλαγή του αρχιτεκτονικού σχεδίου ( Kolbe, Jahrb. 1936, σ. 1 - 64 ).

Τέλος, έντελώς πρόσφατα, ό Carpenter ( The Architects o f the Parthenon), συνδυάζοντας κατά κάποιον τρόπο και έπεκτεί- νοντας τις δύο θεωρίες, πιστεύει: α) ’Έναρξη έργασιών άνεγέρ- σεως του Παρθενώνος II μετά τήν μάχη του Μαραθώνος, β) Δια­κοπή λόγω περσικής εισβολής, γ) Νέα έναρξη έργασιών επί Κίμωνος μέ χρήση του προπερσικοϋ θεμελίου, δ) ’Αλλαγή τού κιμώνειου αρχιτεκτονικού σχεδίου από τον Περικλή, μέ χρήση πάντως τών αρχιτεκτονικών μελών πού είχαν ήδη κατασκευα­στή, λ.χ. κιόνων, επιστυλίων και διαζώματος, περιλαμβανομένων τών μετοπών.

ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ

Σ’ απόσταση 18 μ. άνατολικά τοϋ Παρθενώνος, όχι δμως έν- τελώς στον άξονά του, ύπάρχει μια μάλλον ακανόνιστη έκταση, διαστάσεων περίπου 10.50 x 13 μ., πού άποτελειται άπό ορθογώ­νιες πέτρες διαφόρων ειδών πωρολίθου ( Π ί ν. 54). Ά π ό τον καιρό τοϋ Καββαδία και έπειτα ή έκταση αύτή θεωρείται πώς είναι τό θεμέλιο ενός κυκλικού ναΐσκου χωρίς σηκό ( μονόπτε­ρου ), τών πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων, τοϋ οποίου έχουν βρεθή πολλά αρχιτεκτονικά μέλη εδώ, δπως καί σ’άλλα μέρη τής Ά κρο- πόλεως, τά όποια σιγά-σιγά συγκέντρωσαν σε τούτη τήν θέση. Στο κυκλικό επιστύλιο, πού είναι γυρισμένο κατά τήν Α νατολή, είναι χαραγμένη ή έξής έπιγραφή μέ μεγάλα μνημειώδη γράμ­ματα ( Π ί ν. 55α ):

'0 \ δήμος Θεάι Ρώμηι και Σ (εβαστ)ώ ι Καίσαρι, στρα[τηγουντος επί // τούς όπλίτας Παρμένους τον Ζήνωνος Μαραθωνίου ίερέως Θεάς // Ρώμης και Σεβαστού Σωτήρος ετΐ ακροπόλει, επί ϊερείας ΆΘηνας // Πολιάδος Μ εγίστης τής 5Ασκ?^ηπίδου 'Αλαιέως Θυγατρός// επί άρχοντος Ά ρήου τον Δωρίωνος Παιανιέως.

Τό κτίριο λοιπόν άφιερώθηκε στήν Ρώμη καί τον Αύγουστο άπό τούς Αθηναίους. Είναι φανερόν δτι οι Α θηναίοι έπεδίωκαν μ1 αύτόν τον τρόπο νά εξευμενίσουν τον Ρωμαιον αύτοκράτορα ( ό Ό κτάβιος άναφέρεται εδώ ρητά, σάν Αύγουστος, επομένως ή χρονολογία τοϋ κτιρίου είναι μετά τό 27 π.Χ., έτος πού πήρεν αύτόν τον τίτλο ), επειδή κατά τον εμφύλιο πόλεμο άνάμεσα στον Ό κτάβιο καί τον Α ντώ νιο είχαν συμμαχήσει μέ τον τε­λευταίο. Γενικά πιστεύεται δτι ή πιθανώτερη χρονολογία τοϋ ναοϋ είναι τά χρόνια μεταξύ τοϋ 17 καί τοϋ 10 π.Χ.

Τά άρχιτεκτονικά λείψανα μάς επιτρέπουν μιάν άκριβή άνα-

παράσταση του κτιρίου. Έδώ περιοριζόμαστε να αναφέρουμε τα κυριώτερα στοιχεία του: Ό πο3ς ειπώθηκε κιόλας ό ναΐσκος ήταν κυκλικός ιωνικός μονόπτερος. Ή διάμετρός του ήταν 8.60 μ. καί πατούσε σε μιά βαθμίδα καί ένα στυλοβάτη. Ή άνωδομία του ολόκληρη ήταν από ολόλευκο μάρμαρο. Το ΰψος του κτιρίου ήταν έως το γείσο 7.35 μ., εϊχεν εννέα κίονες γύρω-γύρω, πού μι­μούνταν τούς κίονες τού Έρεχθείου, καί ή στέγη του ήταν κω­νική. Το γεγονός ότι οι κίονές του ( Π ί ν. 55β ) μιμούνται τούς κίονες τού Έρεχθείου, μάς κάνει νά πιστέψουμε δτι ό άρχιτέ- κτων πού έκτισε τον ναό τής Ρώμης καί τού Αύγούστου είναι ό ϊδιος μ’ έκεινον πού έπεσκεύαζε τήν ϊδια εποχή το Έρέχθειον μετά από τήν πυρκαϊά.

Δεν πρέπει πάντως νά άποσιωπηθή ή γνώμη πού διετύπωσε πριν λίγα χρόνια ό Γερμανός άρχιτέκτων W. Binder ( Der R om a- Augustus M onopteros auf der Akropolis in Athen und sein typologischer Ort, 1969) δτι το θεμέλιο πού σώζεται στά ανατο­λικά τού Παρθενώνος δεν ταιριάζει κατασκευαστικά μέ κυ­κλικό κτίσμα καί δτι τούτο ανήκει στούς μεσαιωνικούς χρόνους. Ό Binder, βασιζόμενος σέ αθηναϊκά νομίσματα τών αύτοκρα- τορικών χρόνων πού απεικονίζουν τό βόρειο τείχος τής Ά κρο- πόλεως και δείχνουν τον μονόπτερο δίπλα στό Έρέχθειο, νο­μίζει δτι ή θέση τού μονόπτερου ήταν κάπου στήν άνατολική περιοχή τού Έρεχθείου.

89

ΙΕΡΟΝ ΔΪΟΣ ΠΟΑΙΕΩΣ

’Από τον Παυσανία ( I, 24, 4 ) γνωρίζομε δτι ύπήρχαν στήν ’Ακρόπολη: 1) Δύο αγάλματα τού Διός Πολιέως από τά όποια τό μέν ένα πρέπει νά ήταν άρχαϊκό τό δέ άλλο μεταγενέστερο, έργο τού Λεωχάρη, ένός γλύπτη τού 4ου π.Χ. αίώνος ( απήχη­σή του έχομε σέ χάλκινα άθηναϊκά νομίσματα τής εποχής τών «άρχόντων» ), καί 2) Έ νας βωμός γύρω άπό τον όποιον οι ’Αθη­ναίοι τελούσαν μιά πολύ παράξενη τελετή ( Διϊπόλεια ) πού συνί- στατο βασικά στήν θυσία ένός βοδιού καί άναγόταν στον μυθικό βασιλιά Έρεχθέα. ’Από άλλες πηγές μαθαίνομε δτι τό βόδι δέν ήταν ένα, αλλά πολλά, καί δτι περιφέρονταν έλεύθερα γύρω άπό τον βωμό κατά τή διάρκεια τής τελετής, πράγμα πού προ­ϋποθέτει κάποιον περίβολο γιά νά μήν ξεφεύγουν τά ζώα στον άλλο χώρο τής ’Ακροπόλεως.

Ή αρχαιολογική έπιστήμη έχει ταυτίσει σήμερα τον χώρο δπου γινόταν αύτή ή τελετή μέ τό πιο ψηλό σημείο τού βράχου τής ’Ακροπόλεως ( Σ χ έ δ. 7 ) πού, δπως είναι γνωστό, βρισκό­ταν ΒΑ. τού Παρθενώνος. Φυσικά ή θέση αύτή ήταν πολύ ταιριαστή γιά τήν λατρεία μιας θεότητος κορυφής δπως ήταν ό Ζεύς. Κατά τον Stevens, ό:>όποΐος έμελέτησε προσεκτικά τά λαξεύματα τού βράχου γιά νά μπορέση νά άποκαταστήση τήν άρχική μορφή τού ιερού (H esperia 1946, σ. 12 κ.έ. ), τούτο απαρτιζόταν άπό : α) Μιάν ορθογώνια περίπου αύλή, πού είχε τήν είσοδό της στήν νοτιοδυτική γωνία, καί άπό β) Τό καθαυτό τέμενος πού ήταν άνατολικά καί λίγο βορειότερα άπό τήν αύλή. Τό τέμενος περιελάμβανεν ένα ναΐσκο εν παραστάσι πού είχε δψη πρός Βορρά καί τού οποίου μόνον τό κάτω μέρος ήταν λί­θινο, ενώ δλο τό έπάνω ήταν άπό ξύλο. Στό κέντρο τού σηκού αύτοϋ τού ναΐσκου ήταν ένας βόθρος σκαλισμένος στον βράχο, πού δεχόταν τις στάχτες άπό τις θυσίες. Στά βόρεια τού ναΐσκου ύπάρχουν έγκοπές στον βράχο, καθώς καί μία πωρόπλινθος στήν

90

αρχική της θέση, πού δείχνουν δτι εδώ έπρεπε νά είναι μιά στε­νόμακρη «τράπεζα», παράλληλη μέ τήν πρόσοψη τού ναΐσκου, κοντά στήν οποία συγκεντρώνονταν δσοι μετείχαν στήν έορτή ( Π ί ν. 56α ).

Ή έορτή αύτή, τής όποίας τήν περιγραφή μάς δίνουν μέ μικρές παραλλαγές ό Παυσανίας καί ό μεταγενέστερος συγγρα- φεύς καί φιλόσοφος Πορφύριος, γινόταν στις 14 τού μηνός Σκι- ροφοριώνος, δηλαδή στά τέλη ’Ιουνίου, καί άποσκοποΰσε Ισως βασικά στήν προαγωγή τών καρπών τής γής. Στήν αρχή έρρι-

91

χναν στον βωμό κριθάρι, ανακατεμένο μέ σιτάρι, και άφηναν ελεύθερο τό βόδι πού εΐχεν όρισθή γιά τήν θυσία. Τό βόδι πλη­σίαζε τον βωμό καί γευόταν τούς σπόρους. Τότε ό ίερεύς, πού λεγόταν βουφόνος, σκότωνε τό βόδι μέ πέλεκυ καί έσπευδε νά έξαφανισθή. Ό κόσμος, καθώς δέν έβλεπε τον ιερέα, έτσι τό ώριζεν ή έορτή, είσήγε τον πέλεκυ σέ δίκη γιά τον φόνο τοϋ βοδιού. Ό πέλεκυς καταδικαζόταν εϊτε νά πεταχτή έξω άπό τά δρια τής πολιτείας εϊτε νά ριχτή στήν θάλασσα.

Παράξενη άλήθεια, άκατάληπτη άκόμη καί στούς Αθηναίους τών κλασσικών χρόνων ή τελετή, ή οποία σήμερα έρμηνεύεται σάν άναμνηστική τής μεταβάσεως τής λατρείας άπό τό προϊ­στορικό της στάδιο, κατά τό όποιο ανέθεταν στούς θεούς άπυ- ρες προσφορές καρπών, στο νεώτερο στάδιο πού τούς πρόσ- φεραν θυσίες.

Είναι άβέβαιον άν τό βόδι ( ή τά βόδια ) πού θυσιάζονταν στεγάζονταν στήν ’Ακρόπολη στά χρόνια τοϋ Περικλέους, μιας και μάς λείπουν άπό τήν εποχή αύτή τά στοιχεία. Πάντως μάς σώζεται μιά επιγραφή τοϋ 485/4, πού άπαγορεύει νά ρίχνη κανείς κοπριά στον χώρο δυτικά τοϋ ίεροϋ, πράγμα πού σαφώς δείχνει δτι τότε τουλάχιστον στεγάζονταν βόδια στήν ’Ακρόπολη ( IG Ρ , 3/4).

92

ΙΕΡΟΝ ΠΑΝΔΙΟΝΟΣ

Κατά τις άνασκαφές του Καββαδία βρέθηκαν τό έτος 1887, 25 μ. περίπου άνατολικά του Παρθενώνος, τά καλοσχεδιασμένα θεμέλια ένός οικοδομήματος πού ό Καββαδίας ώνόμασεν «Έρ~ γαστήριον ». Νεώτερες όμως έρευνες άπέδειξαν ( Stevens, H es­peria 1946, σ. 22 κ .έ .) ότι τά θεμέλια αύτά άνήκαν στον περί­βολο ένός σημαντικού ιερού ( Σ χ έ δ. 8 ). Τά ερείπια τών τοίχων,

Σχέδιο 8

93

πού ένα σημαντικό τους τμήμα σώζεται σήμερα στο ύπόγειο τού Μουσείου ( Π ί ν. 56β ), και τά ϊχνη στον βράχο εκεί όπου δέν υπάρχουν πιά τοίχοι φανερώνουν ότι τό ιερό άπετελεΐτο άπό έναν ορθογώνιο άστεγο χώρο πού είχε γενική κατεύθυνση ΒΔ. - ΝΑ. και χωριζόταν σέ δύο τμήματα, ένα δυτικό καί ένα άνατολικό. Έ να πρόπυλο οδηγούσε στον δυτικό χώρο, ενώ μιά πυλίς υπήρχε στον νότιο τοίχο τοϋ άνατολικοϋ. Στο νότιο τμήμα βρέθηκαν καί λείψανα παλιότερων εύτελών τοίχων πού φανε­ρώνουν δτι ύπήρχε καί παλιότερο ιερό στήν ϊδια θέση. Ό τα ν τον 5ον αιώνα π.Χ. κτίστηκε τό νότιο τείχος τής Ά κροπόλεως, τό επίπεδο στήν νοτιοανατολική γωνία τοϋ βράχου ύψώθηκε πολύ καί είναι πιθανόν δτι τότε θάφτηκε τό παλιότερο ιερό καί κτίστηκε τό νεώτερο.

Κατά τήν φιλολογική παράδοση τό ιερό άνήκε στον ήρωα καί μυθικό βασιλέα τών ’Αθηνών Πανδίονα. Είναι πιθανόν δτι σέ τούτο τό ιερό τά μέλη τής Πανδιονίδος φυλής, πού ονομάστη­καν έτσι άπό τον Πανδίονα, έτελοϋσαν τήν έορτή τών Πανδίων, μιάν έορτή πού άπευθυνόταν βασικά στον Δία καί είχε πολιτι- κόν, όπως φαίνεται, χαρακτήρα. Καθώς λέει ό Φώτιος, ή έορ­τή άκολουθοϋσε τά Διονύσια, έπομένως γινόταν τον μήνα Έλα- φηβολιώνα, τήν άνοιξη. ’Ακριβώς δμως επειδή άκολουθοϋσε τά Διονύσια ή σημασία τους έσβυσε σιγά - σιγά.

Πρέπει άκόμη νά σημειωθή δτι σέ παλιότερους χρόνους οι άρχαιολόγοι τοποθετούσαν τό ιερό τοϋ Πανδίονος στά ΒΑ. τών Προπυλαίων ( βλ. κεφ. Βορειοδυτική περιοχή Ά κροπόλεω ς).

94

ΒΩΜΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

"Ενας βωμός αφιερωμένος στήν ’Αθήνα και τον Έρεχθέα ύπήρχε στήν ’Ακρόπολη άπό τούς ομηρικούς άκόμη χρόνους. Τον άναφέρει ή Ίλιάς ( Β, 550) σάν βωμό τού Έρεχθέως ενΘα . . . μιν ταύροισι και άρνειοΐς ΐλάονται κούροι ’Αθηναίων περιτελλο- psvojv ενιαυτών, αλλά ή συλλατρεία τής ’Αθήνας είναι άπολύ- τως βέβαιη. Ό βωμός αύτός πρέπει νά βρισκόταν κάπου στά άνατολικά τού αρχαίου νεώ καί θά ύπέστη φυσικά άλλεπάλληλες επισκευές μέσα στούς αιώνες. Στά τελευταία προπολεμικά χρό­νια ή έρευνα απέδωσε σ ’ αύτόν μερικές εγκοπές πού παρατηρήθη- καν στον βράχο, 15 μ. άνατολικά τού αρχαίου νεώ καί περίπου στον άξονά του. Ό τα ν έκτίστηκεν ό Παρθενών φαίνεται δτι ό βωμός αύτός έξυπηρέτησε πιά καί τον νέο ναό, δπως καί τό ’Ερέχθειον λίγο άργότερα’ βασικά ή λατρευόμενη θεότης ήταν μία παρά τις διαφορετικές της ύποστάσεις. Σέ μιάν άπό τις πολλές έπισκευές πού θά ύπέστη ή διακόσμηση τού βωμού ( πού πρέπει νά φαντα­στούμε στά αρχαϊκά, τά κλασσικά καί τά μετακλασσικά χρόνια ), άνήκει πιθανώς τό ύπ’ άριθ. 2444 γλυπτό κομμάτι τού Μουσείου τής Άκροπόλεο)ς πού εκτίθεται στό χώλ.

95

ΕΡΕΧΘΕΙΟΝ

Τό πιο κομψό και συγχρόνως τό πιο ιδιόρρυθμο άπό τά κτίρια τής Άκροπόλεως είναι τό Έρέχθειον, ένα μικρό σχετικά κτίριο ιωνικού ρυθμοϋ πού βρίσκεται λίγα μέτρα πρός Βορρά τοϋ Παρθενώνος ( Π ί ν. 57 ).

Τό όνομα Έρέχθειον σημαίνει οίκος του Έρεχθέως. Ό Έρε- χθεύς ήταν ένας άπό τούς μυθικούς βασιλείς τών Αθηναίων, πού πολύ ένωρις ταυτίστηκε μέ τον χθόνιο δαίμονα Έρεχθέα ( αν δέν είναι άπλώς άνθρωποποίηση τοϋ δαίμονος ). Τό κτίριο όμως πού φέρει τό όνομά του πολύ άργά ονομάστηκε έτσι καί άναφέρεται μόνον στον Παυσανία. Συχνότερα άναφέρεται τό κτίριο στις παλιότερες πηγές σάν ναός άπλώς, ή σηκός ή και ίερόν τοϋ Έρεχθέως. Ή συνήθής όμως ονομασία του ήταν άλλη, έπικρατοϋσε δηλαδή νά καλήται μέ τό όνομα πού είχε και ό παλιός ναός τής Ά θηνάς πού ύπήρξεν ό πρόδρομός του στήν ϊδια περιοχή, δηλαδή ό νεώς ό αρχαίος τής Ά θηνάς τής Πολιάδος ή άπλώς ό νεώς ή ναός τής Ά θηνάς (τής Πολιάδος) ή άκόμη άπλού- στερα ό αρχαίος νεώς ή περιφραστικά ό νεώς ό εν πόλει εν ώ τό άρχαΐον άγαλμα. Πρέπει βέβαια νά όμολογήση κανείς εύθύς εξ άρχής ότι δέν είναι πάντα εύκολο νά ισχυριστή πότε οί ονομα­σίες αύτές άναφέρονται στον ένα ή τον άλλο ναό, ιδίως γύρω στά χρόνια πού κτίστηκε τό Έρέχθειον ενώ φαίνεται ότι εξακο­λουθούσε γιά ένα διάστημα νά ύφίσταται παράλληλα καί ό παλιός ναός. Γιά τον παλιότερο αύτόν ναό, τοϋ οποίου μιά πρώτη μορφή ύπήρχε κιόλας στούς ομηρικούς χρόνους, θά γ ί­νη εκτενέστερος λόγος παρακάτω σέ ξεχωριστό κεφάλαιο.

Τό Έ ρέχθειον πιθανώτατα άρχισε νά κτίζεται στά χρό­νια τής ειρήνης τοϋ Νικία (421 -415 π .Χ .), μολονότι δέν λείπουν εκείνοι πού ύποστηρίζουν ότι τό κτίριο εΐχεν άρχί- σει κιόλας στά χρόνια τοϋ Περικλέους, τό θεωροϋν δέ σάν έργο τοϋ Μ νησικλέους, τοϋ άρχιτέκτονος τών Προπυλαίων.

96

'Ωστόσο ό εντελώς διάφορος αρχιτεκτονικός χαρακτήρας του μνημείου επιτρέπει νά υιοθετήσουμε τήν άποψη έκείνων πού τό χρονολογούν στήν εποχή τής ειρήνης τού Νικία. Τό βέ­βαιο πάντως είναι δτι γιά ένα διάστημα διεκόπησαν οί έργασίες τού κτιρίου. Μιά πολύτιμη οικοδομική επιγραφή τού έτους 409/8 πού βρέθηκε σε κομμάτια στήν Α κρόπολη μάς τό άποκαλύ- πτει και άκόμα δτι έπανελήφθησαν τό έτος έκεινο μέ άρχιτέ- κτονα κάποιον Φιλοκλή, πού μάς είναι άγνωστος άπό άλλες πηγές. Είναι φανερό πώς ή τραγική τροπή πού πήρεν ή Σικελική εκστρατεία στάθηκεν ή αιτία τής διακοπής τών έργασιών (415- 413 ) καί δτι ή έπανάληψη τών έργασιών κατορθώθηκε μετά τις νέες νίκες τών αθηναϊκών όπλων άπό τό 410 καί έπειτα.

Έ να άπό τά πιο παράξενα τού Έρεχθείου είναι τό σχήμα του, πού είναι όλότελα διαφορετικό άπό δ,τι είναι τών άλλων έλληνι- κών ναών ( Σ χ έ δ. 9). Σέ τούτο συνήργησαν τρεις βασικοί λόγοι. Έ νας είναι βέβαια ή δυσκολία τού έδάφους, διότι ό χώρος δπου είναι κτισμένος ό ναός δέν είναι επίπεδος, στά βόρεια καί στά δυτικά ό βράχος πέφτει πολύ καί ό άρχιτέκτων έπρεπε νά βρή τρόπο νά ταιριάξη σέ ένα κτίριο έπίπεδα πολύ διαφορετικά. Ό δεύτερος λόγος είναι δτι ό άρχιτέκτων είχε τήν έντολή νά συμπεριλάβη στό κτίριο δσα μπορούσε περισσότερα άπό τά Θεία σημεία καί τις παλιότερες λατρείες, μέ τις όποιες ήταν συνδεδεμένος ό παλιότερος ναός. Έ νας τρίτος λόγος είναι δτι οί λατρείες πού τελούνταν στό Έ ρέχθειον ήσαν μυστηριακοϋ κυ­ρίως χαρακτήρος καί επέβαλλαν μιά μορφή κτιρίου διαφορε­τική άπό δ,τι στήν περίπτωση τών συνηθισμένων λατρειών.

Τό Έρέχθειον ήταν διπλός ναός, άφιερωμένος βασικά στήν λατρεία τών δύο κυρίων θεοτήτων τής ’Αττικής, τής ’Αθήνας καί τού Ποσειδώνος (θ εο ί σύνναοι), ό όποιος σέ κάποια άγνωστη χρονική στιγμή ταυτίστηκε μέ τον χθόνιον ήρωα καί μυθικό βασιλιά τής ’Αθήνας Έρεχθέα. ΓΥ αύτό καί άποτελειται άπό δύο τμήματα, ένα μεγαλύτερο ανατολικό καί ένα μικρότερο δυτικό. Πάντως ή έσωτερική διαίρεση, δπως καί κάθε τι σχεδόν στό έσωτερικό τού ναού, έχει χαθή ύστερα άπό τήν μετατροπή

97

• · · ·

m

Σχέδιο 9

πού ύπέστη ό ναός στά μεσαιωνικά χρόνια δταν λειτούργησε σάν έκκλησία. Ό πωσδήποτε οί άρχιτεκτονικές και γενικώτε- ρες ενδείξεις επιτρέπουν τήν παραπάνω διαπίστωση, καθώς και τήν υπόθεση δτι, δπως και στον Παρθενώνα, έτσι και εδώ δεν ύπήρχεν άμεση επικοινωνία τού ένός τμήματος μέ τό άλλο.

Τό άνατολικό τμήμα είχεν είσοδο άπό τήν άνατολική πρόσοψη τού ναού, τού όποιου ό πρόδομος έκοσμειτο μέ έξι κομψούς ιωνικούς κίονες ( στήν θέση τους είναι σήμερα πέντε, διότι ό έκτος, ό βορειότερος, έχει άπαχθή άπό τον Έ λγιν και βρίσκεται στό Βρετανικό Μ ουσείο). Συνήθως πιστεύεται δτι τό τμήμα

98

αύτό ήταν αφιερωμένο στήν Ά θηνά Πολιάδα, τήν προστάτρια τής πόλεως. Έδώ δηλαδή πιστεύουν δτι βρισκόταν τό άγιώτερο λατρευτικό της άγαλμα, πού οι αρχαίες πηγές τό ονομάζουν πότε άγιον βρέτας, πότε έδος, πότε εϊδωλον, πότε ξόανον, δηλαδή ξύλινο άγαλμα, και συχνά άπλώς άγαλμα. Κάποιες πηγές μάς λέγουν άκόμη δτι τό άγαλμα αύτό ήταν διιπετές, δηλαδή δτι είχε πέσει άπό τον ούρανό, πράγμα πού σημαίνει δτι ήταν παμ­πάλαιο. Ή έλλειψη περιγραφής στούς συγγράφεις προδίδει έπίσης δτι τούτο δέν εΐχεν ιδιαίτερη καλλιτεχνική άξία, πράγμα βέβαια πού είναι εύλογο νά ύποθέση κανείς προκειμένου γιά ένα πρωτόγονο είδωλο. ’Έ τσι τά σχετικά μέ τό άγαλμα καί τήν μορ­φή του πρέπει νά συναγάγη κανείς άπό έμμεσες μαρτυρίες, κ ι’ αύτές είναι πάλι οι έπιγραφές πού άναφέρονται σ’ εξαρτήματα τοϋ άγάλματος, όπως καί τά άττικά πήλινα ειδώλια τής άρχαϊκής περιόδου πού είκονίζουν τήν Ά θηνά. Συνάγοντας δλα τά στοι­χεία σέ μιά πρόταση μπορει κανείς νά πή δτι τό άγαλμα ήταν άπό ξύλο ελιάς, δτι έδειχνε τήν θεά καθιστή, μέ στεφάνη στο κεφάλι, ενώτια στ’ αύτιά, περιδέραιο στον λαιμό, χρυσή αιγίδα μέ χρυσό γοργόνειο στο στήθος καί δτι κρατούσε μιά χρυσή φιάλη, ένώ κάπου πρέπει νά ύπήρχε άκόμη μιά χρυσή γλαύκα. Τό άγαλμα δεχόταν άκόμη τον πέπλο πού ϋφαιναν όλοχρονίς οί Ά ρρηφόροι, διότι σ’ αύτό τό άγαλμα, και δχι στο άγαλμα τής Παλλάδος πού ήταν στον Παρθενώνα, άπευθυνόταν ή έορτή τών Παναθηναίων. Μιά φορά τον χρόνο, κατά τήν έορτή τών Πλυντηρίων, άφαιροϋσαν άπό τό άγαλμα τό ρούχο και τά έξαρ- τήματά του καί τό μετέφεραν στήν θάλασσα γιά νά άπαλλαγή άπό τά μιάσματα και νά άπαλλάξη μέ τή σειρά του τήν πολι­τεία άπό αύτά.

Μ προστά άπό τό άγαλμα έκαιγε ένα χρυσό λυχνάρι πού ήταν έργο τοϋ κορυφαίου γλύπτη τοϋ τέλους τοϋ 5ου αιώνος π.Χ. Καλλίμαχου. Τό θαυμαστό στο λυχνάρι εκείνο ήταν δτι, δπως έλεγαν, τό τροφοδοτούσαν μόνον μιά φορά τον χρόνο. Και επά­νω άπό τον λύχνο ύπήρχε, καθώς λέγει ό Παυσανίας, ένας χάλ­κινος φοίνικας ψηλός ώς τήν κορυφή τοϋ κτιρίου γιά νά άνασπά

99

τήν άτμίδα. Ή οροφή του τμήματος τούτου τού ναού ήταν δπως φαίνεται ξύλινη και στολισμένη μέ φατνώματα γιά τά όποια κάνει λόγο ή οικοδομική επιγραφή τού 409/8 π.Χ. ( αϊ σελίδες αι υπέρ του αγάλματος). Στον ϊδιο χώρο ύπήρχαν και διάφορα άναθήματα, δπως λ.χ. ό θώραξ τού Πέρση Μασιστίου πού είχε τήν άρχηγία του ιππικού στήν μάχη τών Πλαταιών, ένας περσι­κός άκινάκης ( είδος εγχειριδίου ) πού έλεγαν πώς ήταν τού Πέρ­ση στρατηγού Μαρδονίου, πού σκοτώθηκε στήν μάχη τών Πλαταιών κλπ.

Στό άνατολικό τμήμα τού Έρεχθείου έκτος άπό τήν ώραία κιονοστοιχία τού προδόμου, γιά τήν όποίαν έγινε λόγος προη­γουμένως, σώζονται καί λείψανα τού τοίχου τού σηκού, τού ο­ποίου ή κύρια θύρα είχε πλάτος 2.70 μ. Ά π ό κομμάτια περίθυρων πού σώθηκαν, συμπεραίνομε δτι έκατέρωθεν τής θύρας ύπήρχαν καί δύο παράθυρα, διαστάσεων 2.70x0.75 μ. Ά βεβαιότης δμως επικρατεί γιά τό εσωτερικό τού τμήματος τούτου, πού καταστρά- φηκε τελείως στά χριστιανικά χρόνια δταν ό ναός μετατράπη- κε σέ έκκλησία ( βλ. παρακάτω). Τά λείψανα έσωτερικής διαι- ρέσεως σέ τρία κλίτη σ’ αύτήν τήν μεταγενέστερη μετατρο­πή άνήκουν στά άρχαΐα χρόνια ό χώρος θά ήταν ένιαιος.

(Τ ο δυτικό τμήμα τού Έρεχθείου βρισκόταν 3 μ. χαμηλό­τερα άπό τό άνατολικό, καί κατά τήν έπικρατούσα θεωρία τό τμήμα τούτο ήταν αφιερωμένο στήν λατρεία τού Ποσειδώνος - Έρεχθέως. Έδώ λατρεύονταν έπίσης ό "Ηφαιστος, καθώς καί ό ήρως Βοϋτος πού ήταν ό έπώνυμος ήρως τού αριστοκρα­τικού γένους τών Έτεοβουταδών. Εσωτερικά χωριζόταν καί αύτό σέ δύο μέρη, ένα άνατολικώτερο σηκό καί ένα πρόδο^ίο^Ό πρόδομος είχε τρεις εισόδους, μία άπό τον Βορρά, πού ήταν καί ή επισημότερη, μία άπό τά δυτικά καί μία άπό τον Νότο.

Τήν βορινή είσοδο τού προδόμου τού δυτικού τμήματος στεγάζει ακόμη ένα μεγαλοπρεπές πρόπυλο ( Π ί ν. 58 - 59 ) (ή πρόστασις ή πρός τον Θυρώματος τής οικοδομικής επιγραφής τού Έρεχθείου ), πού στηρίζεται σέ έξι ύψηλούς ιωνικούς κίονες δια­τεταγμένους σέ σχήμα Π. Μ ολονότι καμπύλες καί λεπτές άπο-

100

κλίσεις σάν αύτές τοϋ Παρθενώνος δέν συναντούμε σέ άλλο σύγ­χρονο κτίριο τοϋ δωρικού ή τοϋ ιωνικού ρυθμού, σ’ ετούτην εδώ τήν στοά διαπιστώνομε δτι οι κίονες έχουν μιά μικρή «κλίση», δπως και «ένταση» καί «μείωση», άν καί αύτές είναι εδώ λιγώτερο αισθητές άπό δ,τι είναι στούς κίονες τοϋ Παρθενώνος. Σ’ άντι- στάθμισμα δμως, έκεινο πού είναι νά θαυμάζη κανείς είναι ή χυμώδης άλλά καί λεπτή διακόσμηση. Παντού διακοσμητικός πλούτος, άλλά καί δροσιά καί έλαφράδα ( Π ί ν. 60α, 61 β). Ό άβαξ τοϋ ιωνικού κιονοκράνου έχει άνάγλυφο ιωνικό κυμάτιο, ό έχινος πλοχμό καί ιωνικό κυμάτιο, οι οφθαλμοί τών έλίκων έφεραν χάλκινα δισκάρια, τό ύποτραχήλιον ( κάτω άπό τον έχΐνο ) μιά ταινία μέ περίτεχνο άνάγλυφο άνθέμιο, ενώ στή βάση τοϋ κίονος ό επάνω τροχίλος φέρει ένα τριπλό άνάγλυφο πλοχμό ( Π ί ν. 60β ).

"Η οροφή τοϋ προπύλου ( Π ί ν. 61α), πού προέρχεται έν μέρει άπό τήν επισκευή τών ρωμαϊκών χρόνων, έχει μαρμάρινα φατνώ­ματα πού ήσαν άλλοτε πολύχρωμα. Μέ τά χρώματα καί τά μεταλ­λικά κοσμήματά τους τά φατνώματα άνέδιναν άλλοτε μιά φαντα­σμαγορική λάμψη. Στο δάπεδο άριστερά, πριν φθάση κανείς στήν μεγάλη θύρα, στο μέρος έκεινο δπου λείπουν σήμερα οι πλάκες τοϋ δαπέδου και φαίνεται ό βράχος, ύπήρχεν ό κοινώς λεγόμενος βωμός τον θυηχόου ή βωμός τοϋ Διός Υπάτου. Σ’ αύτόν πρόσφεραν δχι αιματηρές θυσίες, άλλά σπονδές άπό λυωμένα γλυκά πού κυλώντας άπό ένα έσωτερικό άνοιγμα έφτα­ναν στον βράχο, σ’ ένα σημείο δπου κατά τήν παράδοση είχεν άφήσει τά σημάδια της στον βράχο ( είναι σήμερα ορατά) ή τρίαινα τοϋ Ποσειδώνος κατά τήν φιλονεικία του μέ τήν Ά θηνά, ή κατ’ άλλην παράδοση ό κεραυνός τοϋ Διός δταν σκότωσε τον Έρεχθέα. Έδώ λοιπόν βρισκόταν κατά τούς άρχαίους Α θ η ­ναίους ό τάφος τοϋ Έρεχθέως, πού ήταν και ό λόγος τής ιδιαίτε­ρης μνημειακής διαμορφώσεως τοϋ προπύλου καί σ ’ αύτόν άπευθύνονταν οι αναίμακτες θυσίες τους. Τό άντίστοιχο τμή­μα τής οροφής τοϋ προπύλου είχε μείνει άνοικτό, άφ5 ένός μέν γιά νά δηλωθή ή κατεύθυνση τοϋ βλήματος, άφ’ έτέρου δέ διότι

ιοί

τό σημείο αύτό τό θεωρούσαν ιερό και έπρεπε σύμφωνα μέ πανάρχαιες συνήθειες νά μείνη άνοικτό.

Τό ίδιο μέ τά άλλα άρχιτεκτονικά στοιχεία τού προπύλου καταστόλιστη ήταν και ή θύρα πού οδηγούσε στον πρόδομο τού δυτικού τμήματος τού Έρεχθείου ( τό Θύρωμα τής οικοδομι­κής επιγραφής ), τής όποίας τό άρχικό ύψος ήταν 4.88 και τό πλάτος κάτω 2.43 μ. ( είχε κλίση πρός τά έπάνω 0.044 μ .). Ά λ λ ’ ένα μεγάλο μέρος τού περιθυρώματος μέ τήν διακόσμησή του προέρχεται άπό μιάν έπισκευή πού έγινε στό κτίριο ύστερα άπό μία σοβαρή ζημία πού ύπέστη τούτο άπό πυρκαϊά στά τέλη τού 1ου π.Χ. αίώνος ( Π ί ν. 62 ), ένώ ή οροφή τού προπύλου επι­σκευάστηκε γιά πρώτη φορά τό 1825.

Στον μακρόστενο διάδρομο, τον πρόδομο τού δυτικού τμή­ματος, άποκάτω άπό ολόκληρο τό δάπεδο ύπήρχε κατά τήν άρχαι- ότητα ή λεγομένη ΈρεχΘηΐς Θάλασσα ( τό φρέαρ δπως τό άπο- καλει ό Π αυσανίας) τού αλμυρού νερού πού άνέβλυσεν άπό τον βράχο, δταν ό Ποσειδών τον έκτύπησε μέ τήν τρίαινά του κατά τήν φιλονεικία του μέ τήν Ά θηνά. Σχολιάζοντας τήν παρουσία θαλάσσιου νερού τόσο μακριά άπό τήν θάλασσα, ό Παυσανίας βρίσκει σάν μόνη άπάντηση νά πή δτι τέτιο νερό ύπήρχε και σ’ άλλα μεσόγεια μέρη, και προσθέτει δτι τό νερό τού Έρεχθείου παρέχεται κυμάτων ήχον επί νότφ πνεύσαντι. ’Ίσως διότι ό Παυσα­νίας δέν ήθελε νά πή δτι τά χθόνια λουτρά ήσαν στενά συνδεδε- μένα μέ τήν λατρεία ένός χθόνιου ήρωος δπως ήταν ό Έρεχθεύς.

Μιά μικρή πορτίτσα άνάμεσα στήν νοτιοδυτική παραστάδα τού προπύλου και τήν παραστάδα πού συνδέει τό πρόπυλο μέ τό κτίριο, διευκόλυνε τήν άμεση επικοινωνία μέ τό Πανδρόσειον πού γειτόνευε μέ τό Έ ρέχθειον στά δυτικά του.

Στ’ άνατολικά τού βορείου προπύλου εκτείνεται μία αύλή πού ήταν άλλοτε στρωμένη μέ μαρμάρινες πλάκες επάνω σέ πώρινο θεμέλιο ( τό μόνο πού έχει σωθή ). Σ’ δλο τό μήκος τής άνατο- λικής άκρας τής αύλής έκτεινόταν μιά μεγαλόπρεπη κλιμαξ, τής όποίας έχει άποκατασταθή σήμερα τό μισό, τό πρός τό τεί­χος τής Άκροπόλεο)ς. Ή κλιμαξ έξυπηρετούσε, δπως και σή­

102

μερα, τήν μετάβαση τοϋ επισκέπτη άπό τό ένα επίπεδο στο άλλο.Στον σηκό τοϋ δυτικοϋ τμήματος τοϋ Έρεχθείου λατρευόταν

μέ μυστηριακό τρόπο, μέ τελετή ό Ποσειδών - Έρεχθεύς ( άρχικά όπως φαίνεται στήν περιοχή τούτη λατρευόταν μόνο ό γηγενής θεός Έρεχθεύς, μέ τον όποιον στούς μυκηναϊκούς χρόνους συγχωνεύτηκεν ό Π οσειδώ ν), δπως επίσης ό ήρως Βοϋτος καί ό Ή φαιστος, γιά τούς ιερείς τών οποίων ύπήρχαν μαρμάρινοι θρόνοι, εύρισκόμενοι σήμερα λίγα μέτρα νοτιοανατολικά τοϋ Έρεχθείου. Στούς τοίχους τοϋ σηκού τοϋ δυτικού τμήματος ύπήρχαν κατά τον Παυσανία ζωγραφικές παραστάσεις τοϋ γένους τών Βουταδών. Έδώ, ή κατ’ άλλους στον άνατολικό σηκό, είχε τή φωλιά του καί τό ιερό φίδι τής Άθηνάς, ό οικουρός δφις τών άρχαίων πηγών. Σύμφωνα μέ μιάν άποψη ό σηκός αύτός δέν έφερε στέγη.

Τήν παραπάνω διάταξη τών τμημάτων τοϋ κτιρίου άντιστρέ- φει όλότελα ό Τραυλός ( P ictorial D ictionary o f Ancient Athens, σ. 213 κ.έ. ), ό όποιος νομίζει δτι στο άνατολικό τμήμα ήταν οί βωμοί τοϋ Ποσειδώνος -Έρεχθέως, τοϋ Βούτου καί τοϋ Η φ α ί­στου, καί δτι στο δυτικό ήταν τό ξόανο τής Πολιάδος Άθηνάς. Τήν άποψή του αύτή τήν στηρίζει στήν σειρά τής περιγρα­φής τοϋ Παυσανία ( I, 26, 5 ), ό όποιος φαίνεται σάν νά έπι- σκέφτηκε πρώτα τό άνατολικό τμήμα δπου άναφέρει τούς βω­μούς κλπ. καί ύστερα τό δυτικό δπου άναφέρει τό άγαλμα τής θεάς. Κ ι’ άκόμη, κατά τον ίδιον πάντα ερευνητή, ή μεγαλόπρε­πη είσοδος τοϋ βόρειου προπύλου ήταν φυσικότερο νά όδηγή στον χώρο δπου λατρευόταν ή Ά θηνά παρά εκεί δπου λατρεύον­ταν οί άλλοι ήρωες. Στο άνατολικό τούτο τμήμα ήσαν οί τρεις θρόνοι τών ιερέων γιά τούς οποίους έγινε λόγος παραπάνω.

Μιά μικρή πορτούλα στο νοτιοδυτικό άκρο τοϋ προδόμου έπέτρεπε τήν έπικοινωνία μέ τή χαριτωμένη καί πασίγνωστη πρό- σταση τών Καρυατιδών (Π ί ν. 63 -65 ). Στούς κλασσικούς χρόνους, οί λυγερόκορμες κοπέλλες πού φαίνονται νά στηρίζουν μέ τήν κεφαλή τους ( μέσω ένός άρχιτεκτονικοϋ μέλους πού μοιάζει μέ κιονόκρανο ) τήν οροφή τής προστάσεως ( ή πρόσταση αύτή

103

) δεν έχει ζωφόρο, όπως οϋτε γείσο μέ αέτωμα^ ονομάζονταν άπλώς Κόρες ( και ή πρόσταση πρόστασις τών Κ ο ρ ώ ν ), τό ϊδιο όπως τά άγάλματα τών κοριτσιών πού οί ’Αθηναίοι ανέθεταν στήν θεά τους στ’ άρχαϊκά χρόνια. Βέβαια εδώ οί Κόρες είχαν λειτουργικό άρχιτεκτονικό προορισμό,[αλλά κ ι’ αύτή ή χρήση τους είναι γνωστή άπό παλιότερα χρόνια, όπως λ.χ. άπό τούς θησαυρούς τών Σιφνίων και τών Κνιδίων στούς Δελφούς^ Ή ονομασία Καρυάτιδες διαδόθηκε σέ μεταγενέστερους χρόνους τής άρχαιότητος. Ό Ρωμαίος άρχιτέκτων Βιτρούβιος αναφέρει_ δτΓ τά άγάλματα τού Έρεχθείου παρίσταναν τις γυναίκες των ̂Καρυών, μιας πόλεως τής Αακωνικής πού είχε μηδίσει κατά τούς Περσικούς πολέμους και τιμωρήθηκε γ ι’ αύτό σκληρά άπό τόυς Έ λληνες μέ τον φόνο τών άνδρών της και τον έξανδρα-

^ποδισμό τών γυναικών της, άλλ’ ή ιστορία αύτή είναι φαντα­στική. Πιθανωτερο είναι ότι οί Κόρες ταυτίστηκαν μέ τις Κα­ρυάτιδες παρθενες. πού τελούσαν στήν πατρίδα τους τούς γνω­στούς πρός τιμήν τής Καρυάτιδος Άρτέμιδος χορούς.^

Όπωσδήποτε ή πρόσταση τών Κορών ή Καρυατιδών είναι, καί δίκαια, μαζί μέ τον Παρθενώνα, ένα άπό τά περισσότερο γνωστά μνημεία τού κόσμου. Μέ τήν περήφανη κορμοστασιά τους καί τήν άνάλαφρη πατησιά τους, οίΓεξι ^οπέλλες πού διαταγμένες σέ σχήμα Π ( όπως οί κίονες τής ρορειας προστάσεως), έπάνο3 σέ ένα πόδιον ύψους 1.77 μ., στηρίζουν τήν οροφή τής νοτιάς προστάσεως, μοιάζουν σάν νά μή νιώθουν τίποτε άπό τό βάρος πού φέρουν, καί άντικρύζουν έορταστικά τον έπισκέπτη ( ΓΙ ί ν.64 - 65). Αυγίζοντας τό ένα πόδι, πάντα τό πρός τον κεντρικό άξονα, χαρίζουν έναν ελαφρό κυματισμό στήν όλη σύνθεση, άπαλλάσσοντάς την άπό τήν ύπερβολική άκαμψία. Τά γεμάτα, πανέμορφα σώματά τους μοιάζουν νά άναπνέουν κάτω άπό τά ρούχα τους. Ά π λό τό ένδυμά τους. Έ νας δωρικός πέπλος μέ κόλπο καί άπόπτυγμα κατά τον συρμό τής έποχής άλλά δίχως ζώνη. Μελωδικές πτυχές γλυκοπαίζουν άνάμεσα στά στήθη καί κυλούν αρμονικά πρός τά πόδια. Τά μαλλιά τους μακριά, χαλαρά δεμένα πίσω, πλαισιώνουν σέ μαλακούς, κυματισμούς

104

τά δροσερά, νεανικά πρόσωπα, πού άλοίμονο έχει φθείρει άμεί- λικτα ό χρόνος.[Οι βραχίονες λείπουν άπό όλες τις Κόρες, άλλ’ άπό τά άντίγραφά των πού βρέθηκαν στήν έπαυλη τού αύτοκρά- τορος Άδριανού στο Tivoli,_καί άπό ένα άλλο πού είναι στο J ^ n x a y o , προκύπτει δτι ήσαν απλώς κατεβασμένοι κατά μήκος τοϋ σώματος καί ό άριστερός κρατούσε μιάν άκρη τοϋ ρούχου| Δουλειά, πτυχολογία καί έκφραση μαρτυρούν ισχυρή παρθενώ- νεια επίδραση ( πού είναι άλλωστε φ υσ ικό), δπως καί τήν σμίλη έξαίρετιον καλλιτεχνών. Όπωσδήποτε, ό κύριος καλλι­τέχνης, αύτός δηλαδή πού έσχεδίασε τις μορφές και κατεσκεύ- ασεν υποδειγματικά κατά τήν συνήθεια τής εποχής τήν μία του­λάχιστον άπ’ αύτές ( πιθανώς τήν γωνιαία νοτιοδυτική ), ήταν ένας άπό τούς μαθητάς τοϋ Φειδία. [Αμφισβητείται δμο>ς ποιός ήταν αύτός, άν δηλαδή ό ’Αλκαμένης, δπως τό ύποστήριζαν παλιότερα ιδίως ( μέ βάση τήν τυπολογική ομοιότητα πού παρουσιάζουν μέ τήν Πρόκνη τοϋ Άλκαμένους πού εκτίθεται στήν Αίθουσα IX τοϋ Μουσείου τής Άκροπόλεως ), ή ό Καλλί­μαχος ή άλλος. Μέσω τοϋ άρχιτεκτονικού μέλους πού προανα- φέρθηκε, ένός «καλαθιού» στολισμένου μέ ιωνικά «ώά», οί Κόρες στηρίζουν μέ τό κεφάλι τους τό έπιστύλιο, πού αποτελεϊ- ται άπό τρεις ταινίες, άπό τις όποιες ή άνώτερη φέρει άνάγλυ- φους ρόδακες, καί τό γείσο πού κοσμείται μέ γεισήποδες έντο­να δοσμένους. Ή οροφή άποτελεΐται άπό μεγάλες μαρμάρινες πλάκες, στηριγμένες σέ δοκούς, πού φέρουν φατνώματα. Άετω- ματική στέγη δπως είπαμε δέν ύπήρχ ε ]

Έ να άνοιγμα στή δυτική πλευρά τοϋ ποδίου έπέτρεπε στ’ e άρχαϊα χρόνια τήν επίσκεψη τοϋ τάφου τοϋ Κέκροπος ( τοϋ λε- ( γομένου Κ εκροπίου), πού βρισκόταν κάτω άκριβώς άπό τό δά- \ πεδο τής προστάσεως. Ή επιστήμη πιστεύει σήμερα δτι ή πρό-^ στάση τών Κορών, ή οποία δέν έχει καμιά σχεδόν οργανική σχέση μέ τό ύπόλοιπο κτίριο, έγινε άκριβώς γιά νά σημαδέψη μνημειακά τον τάφο τοϋ Κέκροπος, καί δτι άμέσως πρός τά δυτικά εκτεινόταν τό τέμενος τοϋ Κέκροπος, πού έδωσε στήν πρόσταση τά ονόματα πρόστασις ή πρός τφ Κεκροπΐψ ή γωνία

105

ή πρός τφ Κ εκροπίφ πού άναφέρονται στις επιγραφές. Ή προ­σεκτική έρευνα πού έγινε κάτω άπό τήν πρόσταση άπέδειξεν δτι ό τάφος τοϋ Κέκροπος, ό όποιος πριν άπό τήν οικοδόμηση τοϋ Έρεχθείου συνόρευε μέ τον βόρειο τοίχο τοϋ αρχαίου νεώ, δέν ήταν κανένα λίθινο μνημείο, άλλ’ άρχικά τουλάχιστον, ένας άπλός τύμβος άπό χώμα σέ μιά γωνιά τοϋ μυκηναϊκού άνακτόρου πού θά σκέπαζε ένα τάφο πολύ παλιού ήγεμόνος, κατά τούς άρχαίους τοϋ Κέκροπος, τοϋ μυθικού ίδρυτού τής πό- λεως. Μιά πλάκα πού ύπάρχει εδώ κάτω άπό τό δάπεδο τής προστάσεως, σήμερα ύποστυλωμένη μέ σιδερένια δοκό, άσφα- λώς έπροστάτευε τον τάφο πριν ό άρχιτέκτων τοϋ Έρεχθείου άρχίση τήν οικοδόμηση τοϋ ναοϋ.

Σ’ ολόκληρο τό μήκος τοϋ νότιου τοίχου τοϋ κτιρίου, άμέσως κάτω άπό τό έπιστύλιο, στήν λεγοιιένη έπικρανίτιδα, τρέχει μιά ζώνη άπό ολόδροσα άνθέμια και άνθη. Κ ι’ εδώ είναι θαυμαστή ή άκρίβεια τοϋ σχεδίου, ή άριστοτεχνική εκτέλεση, άλλά και ή δροσερή πνοή πού άναδίνει αύτό τό άπλό και χιλιοσμιλεμέ- νο θέμα ( Π ί ν. 63 ).

[Στην έπικρανίτιδα άκουμπά ή ζωφόρος, πού άγκάλιαζεν ολό­κληρο τό κτίριο έκτος άπό τήν πρόσταση τών Κορών, πού είναι άνεξάρτητη και χαμηλότερη_j Εντελώς διαφορετικά άπό κάθε τι προηγούμενο ή ζωφόρος τοϋ Έρεχθείου είχε τήν διακόσμησή της δχι σύμφυτη μέ τό έδαφος τής ζωφόρου, άλλ’ άπο άνεξάρ- τητες γλυπτές μορφές πού μέ ένδέσμους στερεώνονταν στο έδαφος. "Η^ίδια ή ζωφόρος άποτελειται άπό πλάκες τεφρόχρω- μου έλευσινιακοϋ μαρμάρου, άλλ’ οί μορφές ήσαν άπό λευκό πεντελικό μάρμαρο. Πολλές άπ’ αύτές έχουν σωθή ( μερικές εκτίθενται στο Μουσείο τής Άκροπόλεοος, άλλες είναι στήν άποθήκη ), άλλά τό θέμα δέν είναι άπολύτως σαφές. Όπωσδήποτε είναι πιθανόν δτι άπεικόνιζε τούς μύθους τών παλιών βασιλέων τής ’Αθήνας, τοϋ Κέκροπος δηλαδή, τοϋ Έρεχθέως κ.ά. Οί μορφές τής ζωφόρου τής βόρειας προστάσεως είναι κάποος μεγαλύτερες άπό τις μορφές τής ζωφόρου πού περιβάλλει τό κύριο σώμα τοϋ κτιρίου ( Π ί ν. 66α-β, 67α-β).

106

Ό δυτικός τοίχος του Έρεχθείου ονομάζεται στις έπιγραφές ό πρός τω Π ανδροσείφ επειδή έβλεπε πρός τό παρακείμενο ιερό τής Πανδρόσου, μιας άπό τις θυγατέρες του Κέκροπος. Ή πρόσοψη αύτή τού Έρεχθείου είναι διώροφη ( Π ί ν. 68 ). Κάτω ύπάρχει συμπαγής τοίχος, ϋψ. 2.75 μ., εκτός άπό τήν πορ- τούλα πού είπαμε ότι οδηγούσε στον τάφο τού Κέκροπος. Επάνω όμως σχηματιζόταν άρχικά ένα είδος στοάς πού τήν άπο- τελούσαν τέσσερις ιωνικοί κίονες άνάμεσα στήν βορειοδυτική και τήν νοτιοδυτική παραστάδα, πού συνδέονταν κάτω μέν μέ στηθαίο καί επάνω μέ κιγκλίδωμα, έτσι πού οί κίονες μετατρέ- πονταν σέ ήμικίονες. Ό τα ν όμως τό κτίριο επισκευάστηκε στούς πρώιμους αύτοκρατορικούς χρόνους, τά ανοίγματα περι­ορίστηκαν σέ παράθυρα πού επίσης έκλειναν μέ κιγκλιδώματα.

’Αετώματα είχε τρία τό Έρέχθειον, δυο δηλαδή τό κύριο κτί­ριο, καί ένα ή βόρεια πρόσταση, ένώ, όπως είπαμε πρίν, ή πρό­σταση τών Καρυατιδών δέν είχε. Γλυπτή διακόσμηση όπως φαί­νεται δέν είχαν ποτέ τά άετώματα. Ύ πήρχαν πάντως άκρωτήρια στις γωνιές τών άετωμάτων, μαρμάρινα άγγεια σάν γλάστρες τών οποίων μάς έχουν σωθή λείψανα.

Μέ τά όσα παραπάνω λέχθηκαν, δόθηκε μιά γενική μόνον περιγραφή τού κτιρίου καί έπισημάνθηκαν τά κυριώτερα σημεία τών πανάρχαιων λατρειών τής περιοχής τούτης τής ’Ακροπό­λεως, πού έντάχθηκαν άπό τον άρχιτέκτονά του στό ίδιο κτίριο.

"Οπωσδήποτε είναι πιά τώρα φανερό γιατί τό Έρέχθειον ήταν τό ίερώτερο άπό όλα τά άθηναϊκά ιερά. Ό τα ν ό Παυσανίας λέει ότι ιερά μέν τής 9Αθήνας εστϊν ή τε άλλη πόλις και ή πάσα όμοιους γή . . . τό δέ άγιώτατον . . . έστίν 5Αθήνας άγαλμα εν τή νυν άκροπόλει. . . καί δέν έπεκτείνει τήν κρίση του σ’ ολόκληρο τό κτίριο, είναι μόνον καί μόνον διότι σάν θεοφοβούμενος πού ήταν ένιωθε δι­σταγμό νά μιλήση άνοιχτά γιά μυστηριακές λατρείες, όπως αύ- τές πού τελούσαν οί ’Αθηναίοι στό άλλο τμήμα τού ναού, καί περιορίζεται μόνον σέ γενική περιγραφή του.

Τό Έρέχθειον κτίστηκε σέ μιάν έποχή πολύ διαφορετική άπό τον Παρθενώνα. Ε κείνος μέ τή δωρική του στιβαρότητα, τήν

107

μεγαλόπρεπη απλωσιά του, άλλά και τις άπειρες κρυφές του λε­πτότητες, δείχνει καλλίτερα άπό κάθε τι άλλο τή δύναμη, τήν οικονομική εύρωστία καί τήχπνευματική άκμή τής ’Αθήνας τών χρόνων τοϋ Περικλέους. (Ετούτος σχεδιάστηκε καί άρχισε νά κτίζεται μέ παρακίνηση τοϋ εύσεβοϋς πολιτικού Νικία ( 421 π .Χ .), σέ μιάν εποχή πού φούντωσε πάλι στούς ’Αθηναίους ή λαχτάρα γιά τό μακρινό, άλλά καί στέρεο παρελθόν, ή πίστη στούς γηγενείς θεούς καί δαίμονές τους. Τήν ϊδιαν έποχή ένα κύμα κομψότητος καί θηλυκότητος κατακλύζει τήν άττική τέχνη, καί τό κτίριο είναι τό ώραιότερο παράδειγμα τοϋ νέου τούτου ρυθμού, πού άλλοτε ονομάζεται «ωραίος» καί άλλοτε «πλούσιος»^ Ό σκληρότατος Πελοποννησιακός πόλεμος, πού καί όταν άκόμη διακοπτόταν άπό τις πρόσκαιρες άνακωχές του έρριχνε τήν βαριά σκιά του πάνω στήν Ελλάδα, δέν ειχεν ούτε τήν παραμι-

I κρή επίδραση στο νέο κϋμα τής τέχνης. Βλέποντας μόνον τό y Έρέχθειον κανείς δέν θά ύποψιαστή μέσα σέ τί ταραγμένους

χρόνους γεννήθηκε."Οταν ό Πελοποννησιακός πόλεμος έφτανε στο γνωστό τρα­

γικό γιά τήν ’Αθήνα τέλος του, τό Έ ρέχθειον ήταν μόλις δύο χρό­νια πού είχε τελειώσει. Τήν χρονιά πού ολοκληρωνόταν ή οικοδόμησή του ( 406/5 π .Χ .) μάς άναφέρεται άπό τον Ξενο­φών τα ( Έ λλ. I, 6 ,1, ) δτι ό παλαιός τής Ά θηνάς νεώς έν Άθήναις ενεπρήσθη. Ό ναός πού άναφέρει ό Ξενοφών μάλλον πρέπει νά είναι τό παλιό σεβάσμιο γειτονικό κτίσμα, πού είχεν έπιζήσει τήν περσική καταστροφή, έπισκευασμένο, ως αύτήν τουλάχι­στον τήν έποχή, και δχι τό Έρέχθειον, δπως νομίζουν μερικοί. Τό ίδιο πρέπει νά άναφέρεται στον άρχαϊον νεώ ή πληροφορία τού Δημοσθένη (24, 136) περί πυρκαϊάς τοϋ όπισθοδόμου ( βλ. τό κεφάλαιο γιά τον παλιό ναό τής Ά θηνάς ), ό όποιος καί μετά τήν πυρκαϊά τοϋ 406/5 θά έπισκευάστηκεν δπως, δπως. Πότε άπαλλάχτηκεν οριστικά τό Έρέχθειον άπό τήν παρουσία τοϋ αρχαίου νεώ, πού έκρυβεν ένα μέρος τουλάχιστον τής νότιας προσόψεώς του, δέν θά τό μάθουμε ϊσως ποτέ.

Είναι βέβαιον πάντως δτι καί τό ϊδιο τό Έρέχθειον ύπέστη

108

στά τέλη του 1ου π.Χ. αιώνος μιά σοβαρή ζημιά από πυρκαϊά, καί κυρίως τό δυτικό του τμήμα καθώς καί τό βόρειο πρόπυλο. Ή ζημία εκείνη επισκευάστηκε στά πρώτα χρόνια τής μοναρ­χίας του Αύγούστου. Τότε τροποποιήθηκεν ή δυτική πρόσοψη του ναοΰ, καί άλλοιώθηκε κάπως ή μορφή τής μεγάλης θύρας του βόρειου προπύλου, άλλά στό σύνολό του ό ναός διατηρή- θηκεν ως τό τέλος περίπου τής άρχαιότητος όπως ήταν στό τέλος τού 5ου π.Χ. αιώνος. ’Αντίθετα, πολύ σοβαρή ύπήρξεν ή αλλοίωση πού ύπέστη ό ναός στά πρώϊμα χριστιανικά χρόνια, όταν καί αύτός, όπως καί οί άλλοι είδωλολατρικοί ναοί τής πό- λεως, μέ πρώτον φυσικά τον Παρθενώνα, μετατράπηκε σέ έκκλη-^ σία, τής Παναγίας άρχικά, άργότερα τής 'Αγίας Τριάδος. Στον άνατολικό πρόδομο προστέθηκε μιά άψίς, τό εσωτερικό χωρί­στηκε σέ τρία κλίτη, ενώ γιά τήν θεμελίωση τών κιονοστοιχιών τους προκλήθηκε γενική άναστάτωση τών θεμελίων, στον δέ βόρειον καί νότιον τοίχον άνοίχτηκεν άπό ένα παράθυρο.

’Επί Φραγκοκρατίας τό κτίριο έχρησίμευσε σάν παλάτι, καί επί Τουρκοκρατίας γιά τήν στέγαση τού χαρεμιού τού Τούρκου φρουράρχου, οπότε κατασκευάστηκαν δυο δεξαμενές, μία στήν θέση τού φρέατος, καί μιά άλλη στό άνατολικό μέρος τού βόρειου προπύλου.

Κατά τήν ελληνική επανάσταση τού 1821, ένα τμήμα τού νό­τιου τοίχου τού Έρεχθείου μαζί μέ τήν πρόσταση τών Κορών κατέρρευσε άπό μιά τούρκικη οβίδα τον ’Ιανουάριο τού 1827, θάβοντας στά έρείπιά τους τήν οικογένεια τού Γκούρα ( Ά π ο - μνημ. Γ. Μακρυγιάννη τομ. Β', ’Αρχειον Βλαχογιάννη σ. 192). Τό 1846 άναστηλώθηκε ή πρόσταση τών Κορών άπό τον Γάλλο αρχιτέκτονα Paccarde άλλά μεγάλα τμήματα τής ΒΑ. Καρυάτιδος, πού δέν βρέθηκαν τότε ( μερικά βρέθηκαν προ ολίγων έτών ), συμπληρώθηκαν άπό τον Ιταλό γλύπτη Andreoli.

Οί κυριώτερες άναστηλωτικές έργασίες έγιναν στό κτίριο άπό τό 1902 ώς τό 1909 ( Π ί ν . 69), συνεχίστηκαν όμως σέ μικρότερη κλίμακα ώς τά σήμερα.

Τω ναφ δέ τής ̂Αθήνας Πανδρόσου ναός συνεχής έστι ( Παυσ.

109

Σχέδιο 10

I, 27, 3 ). Δυτικά τοϋ Έρεχθείου βρισκόταν τό λεγόμενο Πανδρό- σειον ( Σ χ έ δ . 9 -1 0 ) , ενα ιερό αφιερωμένο στήν Πάνδροσο, μιάν άπό τις θυγατέρες τοϋ Κέκροπος. Στά δυτικά τοϋ χώρου αύτοϋ ύπήρχεν ένας μικρός ναός, πού έχει χαθή, δπως επίσης ό βωμός τοϋ Έρκείου Διός, πού λατρευόταν στήν ϊδιαν αύτή θέση άπό τήν Μυκηναϊκή έποχή, στήν αύλή τοϋ άνακτόρου, προ πάντων δμως τό ιερό δέντρο τής Άθηνάς, πού φύτρωσεν άπό τον βράχο, δταν ή θεά φιλονείκησε μέ τον Ποσειδώνα* δέν είναι άπίθανο δμως τό δένδρο νά ήταν άρχικά συνδεδεμένο μέ τή λατρεία τοϋ Κέκροπος (Κ οντολέω ν). Ό 'Ηρόδοτος άναφέρει ( 8, 54) δτι οί Πέρσες έκαψαν τό ιερό δέντρο, άλλά τούτο ξανα- φύτρωσε τήν δεύτερη κιόλας ήμέρα όσον τε πηχυαϊον.

Τό ιερό τής Πανδρόσου προϋπήρχεν δπως φαίνεται τοϋ Έ ρε­χθείου, δχι μόνον διότι είναι λοξή ή θέση του σέ σχέση μέ τό Έρέχθειον, άλλά και άπό τον τρόπο πού τά σκαλοπάτια τοϋ βο­ρείου προπύλου τοϋ Έρεχθείου και τής προστάσεως τών Καρυα­τιδών συναντούν τούς τοίχους τοϋ ίεροϋ, τον βόρειο καί τον νότιο άντιστοίχως. Ά π ό τό ιερό σώθηκαν άκόμη μερικές μαρμάρινες πλάκες τοϋ δαπέδου καί άλλες δύο πού διατηρούν τήν έγκοπή άγοογών ύδρεύσεως.

110

ΑΡΧΑΙΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Τήν έποχή πού κτιζόταν τό Έρέχθειον, άέρινο και περίτεχνο αριστούργημα τής «πλούσιας» λεγομένης εποχής τής έλληνι- κής αρχιτεκτονικής, ύπήρχεν άκόμη στά νότιά του ένας ναός, τού όποιου σήμερα μόνον τά θεμέλια σώζονται στήν θέση τους. "Αν ό ναός αύτός δέν άναφέρεται άπό τον περιηγητή Παυσανία, είναι άπλούστατα διότι στά χρόνια του ( μέσα τού 2ου αί. μ.Χ. ) ό ναός είχε παύσει νά ύπάρχη.

Κανένας ίσως ναός δέν έχει άπασχολήσει τόσο πολύ τούς άρχαιολόγους όσο αύτός. Πρώτος ό Dorpfeld αναγνώρισε τό 1885, τότε πού άνακαλύφθηκαν τά θεμέλια νοτίως τοϋ Έ ρεχθεί­ου, δτι τούτα ανήκαν σέ ένα μεγάλο δωρικό ναό, ό όποιος πρέπει νά ήταν περίπτερος και άμφιδίστυλος εν παραστάσι ( Π ί ν. 70α ). Παρατηρώντας δμως δτι τό ύλικό τών θεμελίων είναι δύο ειδών, δπως καί ή τεχνική των διαφορετική, στήν άρχή έπίστευαν ( Dorpfeld, Wiegand ) δτι τό κτίριο είχε γνωρίσει δύο οικοδομι­κές φάσεις. ’Έ τσι ύπέθεσαν δτι τά μέν εσωτερικά θεμέλια πού είναι άπό ύποκύανον άσβεστόλιθο τής Άκροπόλεως άνήκαν σέ μιά πρώτη φάση αύτοΰ (γύρω στά 570 π .Χ .), κατά τήν οποία ό ναός άπετελεΐτο μόνον άπό σηκό και πρόδομο, ένώ τά εξω­τερικά θεμέλια πού είναι άπό πωρόλιθο παρίσταναν τήν προσ­θήκη μιας περιστάσεως στο κτίριο, ή οποία έγινε τήν έποχή τών Πεισιστρατιδών, συγκεκριμένα ανάμεσα στο 529 καί 520 π.Χ.

Μιάν άλλη δμως άποψη διετύπωσεν ό Schuchhardt. Στηρι- ζόμενος στον άριθμό τών κομματιών τής σίμης τοϋ ναοΰ, ή οποία άνήκει χρονολογικά στις παλιότερες δεκαετηρίδες τοϋ 6ου αιώνος, ύπελόγισε τό μήκος τής σίμης και τοϋ ναοϋ, καί έβγαλε τό συμπέρασμα δτι ό ναός είχεν εύθύς έξ άρχής τις με­γάλες διαστάσεις, ύπέθεσε δέ δτι οί Πεισιστρατίδες απλώς τον ξανάχτισαν πιο «συγχρονισμένον».

Εντελώς διαφορετική είναι ή άποψη τοϋ Dinsmoor. Κατ’

111

αύτόν ό ναός δέν έγνώρισε μέσα στον 6ον αιώνα π.Χ. παρά μία μόνον οικοδομική φάση, στά χρόνια 529-520 π.Χ., καί όλα τά άρχιτεκτονικά καί πλαστικά μέλη πού άποδίδονται σέ μιάν οικοδομική φάση τού α μισού τού 6ου αιώνος στήν πραγματι­κότητα προέρχονται όχι άπό αύτόν, άλλά άπό άλλον ναό, τον παλιότερον Παρθενώνα ( βλ. κεφάλαιο). Ό Dinsmoor παρα­δέχεται πάντως ότι στά γεωμετρικά χρόνια ύπήρχεν έδώ ένας ναΐσκος ό όποιος δέν έχει μέν σωθή, άλλά τήν ύπαρξή του πρέπει νά θεωρούμε βεβαία. Αύτός πρέπει νά ήταν ό πυκινός δό­μος Έρεχθήος καί ό πίων νηός πού άναφέρεται στον Ό μηρο. Κατά τον Ίακωβίδη, οί δύο βάσεις πού σώζονται στά Ν. τού Έρεχθείου τριγυρισμένες άπό κάγκελα, σ’ αύτόν τον ναό ανήκαν καί όχι όπως πίστευαν άλλοτε στό μυκηναϊκό άνάκτορο. Θά ήσαν βάσεις τών ξύλινων κιόνων τού προδόμου τού ναού τών γεωμετρικών χρόνων ( Π ί ν. 70β ).

Κατά τον Τραυλό, ύπήρξαν τρεις συνολικά ναοί στήν ϊδια θέση. Πρώτος ό ναός τών γεωμετρικών χρόνων. "Ενας άλλος πολύ μεγαλύτερος, πού τον άντικατέστησε στά τέλη τού 7ου ή στις αρχές τού 6ου αί. Τέλος ενας νέος ναός, πού κτίσθηκε σ’ άντικατάστασή του στά χρόνια τών Πεισιστρατιδών.

Ά νατρέχοντας στις άρχαΐες πηγές γιά νά βρούμε τό όνομα τού ναού έκείνου, χωρίς δυσκολία θά άναγνωρίσωμε ότι είναι ό αρχαίος νεώς πού επανειλημμένα άναφέρεται σ’ αύτές. Διότι κατείχε τήν θέση τού Μυκηναϊκού άνακτόρου στό κέντρο τής ’Ακροπόλεως πού ήταν γεμάτο άπό πανάρχαιες θρησκευ­τικές παραδόσεις καί λατρείες, καί διότι τό Έρέχθειον πού τον διαδέχθηκε στούς κλασσικούς χρόνους, είχε σάν λατρευ­τικό άγαλμα τό ξόανο τής θεάς, τό όποιον σέ παλιότερους χρό­νους στεγαζόταν στον άρχαΐον νεώ.

Τί έχομε άπό τον ναό τών γεο;>μετρικών χρόνων; Πολύ λίγα. 1. Τις δυο λίθινες βάσεις πού προαναφέρθηκαν, στά Ν. τού Έρεχθείου, τριγυρισμένες άπό κάγκελα. 2. "Ενα άκρωτήριο άπό χάλκινο έλασμα, πού παρίστανε τήν Γοργώ στήν μέση καί γύρω της ζώα. Τό άκρωτήριο αύτό, τού οποίου ή σημασία

112

L

μόλις πριν λίγα χρόνια άναγνωρίστηκε (Έ . Τουλούπα, BCH 1969, σ. 862 - 884) είναι σήμερα εκτεθειμένο στήν αίθουσα τών χαλκών τοϋ Εθνικού Μουσείου. "Ολα τά άλλα τμήματα τού ναοϋ ή είναι άδύνατο πιά νά άναγνωριστοϋν ή ήσαν, ώς φαίνεται, άπό πολύ φθαρτά ύλικά γιά νά άφήσουν ίχνη.

Ά π ό τά θεμέλια τοϋ ναοϋ τοϋ 6ου αίώνος διακρίνει κάνεις καθαρά τό σχήμα του καί τήν έσωτερική του διαίρεση. Στά τέλη τοϋ 6ου αίώνος ό ναός είχε μιά περίσταση ή πτερόν, πού ύπολο- γίστηκε ότι είχε 6 κίονες στις στενές πλευρές καί 12 στις μακρές ( ή μέτρηση τών γωνιαίων κιόνων γίνεται πάντα δυο φορές ). Τό κύριο κτίριο ήταν χωρισμένο σέ δύο τμήματα. 1. "Ενα άνα­τολικό σηκό, τοϋ οποίου ή στέγη βασταζόταν άπό δυο έσωτε- ρικές κιονοστοιχίες. Έδώ στεγαζόταν, δπως φαίνεται, τό διι- πετές εξ ελαίας ξόανον ή έδος ή βρέτας τής θεάς, δπως ονομάζουν οί πηγές τό λατρευτικό άγαλμα τής θεάς. 2. "Ενα δυτικό σηκό πού χωριζόταν σέ τρία δωμάτια, τά όποια, αν κρίνη κανείς άπό τό κατοπινό Έρέχθειον, πρέπει νά ήσαν άφιερωμένα στήν λα­τρεία τοϋ Ποσειδώνος-Έρεχθέως, τοϋ Η φαίστου καί τοϋ ήρωος Βούτου.

Ή άνωδομία τοϋ ναοϋ αύτοϋ τοϋ 6ου αίώνος είναι δπως είπαμε ενα άπό τά πιο έπίμαχα θέματα τής άρχαιολογίας. Αύτοί πού ύποστηρίζουν δτι ό ναός έκτίστηκε δυο φορές μέσα στον 6ον αιώνα, δπως λ.χ. ό Schuchhardt, άποδίδουν στήν πρώτη φάση ( περ. 570 π .Χ .) τά έξής άρχιτεκτονικά καί γλυπτά :

1. Τά πώρινα κιονόκρανα μέ τον πολύ φουσκωτό καί χαμηλό έχινο (Π ί ν. 53α) καί άλλα πώρινα άρχιτεκτονικά μέλη, πού είναι συγκεντρωμένα σήμερα στο νότιο τείχος τής Άκροπόλεως επάνω άπό τήν αύλή τού Μουσείου. 2. Τά δύο άετώματα: α ) Δυο λιοντάρια πού σπαράσσουν ταύρο ( Μουσεΐον, Αίθουσα II I ) μέ έκατέρωθεν τον Η ρακλή καί Τρίτωνα (στήν άριστερή άκρη) καί τον Τρισώματο (στήν δεξιάν άκρη) (Μ ουσεΐον, Αίθουσα I I ), β) Δυο λιοντάρια έραλδικά τοποθετημένα ( άποθή- κη Μουσείου ) καί στις δυο άκρες δυο μεγάλα φίδια ( Μουσεΐον, Αίθουσα I I ). 3. Τήν μαρμάρινη σίμη μέ τήν φυτική διακόσμηση

113

( Μουσειον, Αίθουσα Ι-ΙΙ). 4. Τήν μαρμάρινη Γοργώ σάν άκρω­τήριο ( ΜουσεΤον, Αίθουσα I) . 5. Τήν μαρμάρινη ζωφόρο μέ τούς πάνθηρες ( Μουσειον, Αίθουσα I ), και τέλος, 6. Τά πώρινα γείσα μέ τήν γραπτή και εγχάρακτη διακόσμηση άνθέοον (Μου- σεΐον, Αίθουσα I ) και πουλιών πού πε’τούν ( άποθήκη Μουσεί­ου ). Ό π ω ς θά σημειώση κανείς ή άνωδομία τού ναού στήν φάση αύτή ήταν πώρινη και μαρμάρινη μαζί.

Στήν β' φάση τού ναού ( 529 - 520 π.Χ. ) άποδίδονται τά έξής: 1. Τά μεγάλα πώρινα κιονόκρανα μέ τον πιο όρθόν έχΐνο πού συναντά κανείς άνατολικά τού Βραυρωνίου ( Π ί ν. 71 β ) καί στό βόρειο τείχος ( Π ί ν. 71α ). 2. Δυο άετώματα μαρμάρινα άπό τά όποια σώζεται καλλίτερα τό άνατολικό: α) τής Γιγαντομαχίας ( Μουσειον, Αίθουσα V ), β) Τό δυτικό, τού οποίου σώζονται κομμάτια, παρουσίαζε δυο λιοντάρια πού σπαράσσουν ταύρο ( κομμάτι τού κεφαλιού τού ταύρου στήν Αίθουσα I τού Μου­σείου, άλλα κομμάτια στήν άποθήκη τού Μ ουσείου). 3. ’Α ρχι­τεκτονικά μέλη άπό πώρο καί μετόπες άπό μάρμαρο πού είναι έντειχισμένα στό βόρειο τείχος. 4. Μαρμάρινες πλάκες τής ζωφό­ρου πού περιέβαλλε τό κύριο κτίριο ( όπως άκριβώς στον μεταγε­νέστερον Παρθενώνα), πού τήν κοσμούσε άνάγλυφη παράσταση μέ τό ϊδιο θέμα όπως στον Παρθενώνα. 5. Ύδρορρόη μαρμάρι­νη, ή οποία στις τέσσερις άκρες τού κτιρίου κατέληγε σέ κεφάλια ζώων, δύο λιονταριών καί δύο κριών ( λεοντοκεφαλή στό Μου­σεΤον, Αϊθουσα IV, κριοκεφαλή στήν άποθήκη τού Μουσείου ).

Ό σ ο ι πάλι ύποστηρίζουν ότι ό αρχαίος νεώς είχε γνωρίσει μόνον μία φάση στον 6ον αιώνα, κρατούν γΓ αύτόν μόνον ό,τι άποδόθηκε στήν β' φάση καί όλα τά άλλα τά άποδίδουν όπως λέ­χθηκε παραπάνω στον παλιότερον Παρθενώνα.

Ό άρχαϊκός ναός καταστράφηκε στό 480 π.Χ. άπό τούς Πέρ- σες, καί μετά τήν άνακατάληψη τής πόλεως άπό τούς ’Αθηναί­ους πολλά άπό τά μέλη του, όπως είπώθηκεν, έντειχίστηκαν στό βόρειο τείχος τής ’Ακροπόλεως. Φαίνεται πάντως ότι ενα μέρος τού κτιρίου, τό δυτικό, είχε διατηρηθή καί επισκευάστηκε. Αύτό μάλλον είναι τό μέγαρον πού άναφέρει ό Η ρόδοτος

114

(5 , 77 ) τό πρός έσπέρην τετραμμένον και ό οπισθόδομος πού άναφέρει μιά επιγραφή τού 439/8 ή 434/3 π.Χ. ( IG I2 91/92 ). Ά π ό τήν επισκευή αύτή φαίνεται δτι προέρχεται ενα μαρμάρινο άκρωτήριο πού παριστάνει μιά Νίκη πού τρέχει ( Μουσεΐον Άκροπόλεως, Αίθουσα IV, άρ. εύρ. 694). Ή επιγραφή πού είπαμε άποκαλύπτει δτι τό άκρωτηριασμένο κτίριο χρήσιμο- ποιήθηκεν άπό τούς Αθηναίους έως τότε σάν ταμείο τής πό- λεως, άν φυσικά σ’ αύτόν άναφέρεται και όχι στον Παρθενώνα, ό όποιος τότε συμπληρωνόταν. Όπωσδήποτε ή μεταφορά τού συμμαχικού ταμείου άπό τήν Δήλο στήν Α θήνα τό έτος 454 π.Χ. άπαιτει τήν ύπαρξη στήν Α κρόπολη ένός κατάλληλου χώρου γιά τήν στέγαση τού ταμείου, και τέτιος χώρος στήν Ακρόπολη πριν τήν κατασκευή τού Παρθενώνος δέν ήταν άλλος άπό τον άρχαΐον νεώ, δπως εϊχεν έπισκευαστή άπό τις ζημιές τής περ­σικής έπιδρομής.

Ό Ξενοφών αναφέρει ( Έ λλην. I, 6, I ) δτι επί Καλλίου άρχοντος (406/5 π.Χ. ), δηλαδή στις παραμονές τοϋ δραματικού τέλους τοϋ Πελοποννησιακοϋ πολέμου, ό παλαιός τής Άθηνάς νεοις ένεπρήσθη. Πρόκειται γΓ αύτόν τον ναό ή μήπως γιά τό Έ ρέχθειον πού μόλις τότε συμπληρωνόταν γιά νά τον άντικατα- στήση; Πιθανώτερη φαίνεται πάντως ή πρώτη έκδοχή. Ά πό τήν έποχή αύτή καί εξής, κάθε φορά πού μιά άρχαία πηγή άναφέρει άρχαΐον νεών επιβάλλεται νά είναι κανείς σέ αμφιβολία άν γ ί­νεται λόγος γιά τον παλιό ναό ή γιά τό Έρέχθειον, γιατί καί πάλι δέν είναι βέβαιο άν τό παλιό κτίριο κατεδαφίστηκε μετά τήν πυρκαϊά. Ό Δημοσθένης μιλάει κι’ αύτός γιά μιά πυρκαϊά ( 24, 136 ) τοϋ όπισΟοδόμον. Είναι τάχα ό παλιός ναός πού επισκευά­στηκε μετά τό 406/5; "Υστερα πάντως άπό τά μέσα τοϋ 4ου αί- ώνος π.Χ., τά ϊχνη τοϋ σεβάσμιου αύτοϋ καί πανάρχαιου ίεροϋ χάνονται σχεδόν, καί στά χρόνια τοϋ περιηγητοϋ Παυσανία (μέ­σα τοϋ 2ου αί. μ.Χ. ) ό ναός δπως εϊπαμε στήν άρχή ειχε παύ- σει νά ύπάρχη καί ειχεν όλότελα σβυστή άπό τήν μνήμη τών άνθρώπων, μιας καί δέν άναφέρεται διόλου.

115

ΑΡΡΗΦΟΡΙΟΝ

Στά βορειοδυτικά του Έρεχθείου υπάρχουν τά πώρινα ερεί­πια ένός τετράγωνου ( 12 μ. ) κτιρίου του 5ου π.Χ. αιώνος ( Π ί ν. 72α). Τό κύριον κτίριο είναι μιά αίθουσα διαστ. 8.50x4.50 μ., μπροστά στήν οποία ύπάρχει μιά στοά 4 μ., άνοικτή πρός Νότον, και δύο κίονες μεταξύ τών παραστάδων. Μέ τό κτίριο αύτό συνδέονται δύο κλίμακες, πού βρίσκονται μέσα στό τείχος τής ’Ακροπόλεως, καί οδηγούν έξω, ή μέν μία στό σπήλαιο τής ’Αγλαύρου καί ή άλλη στό σπήλαιο τού Πανός ( Π ί ν. 72β ).

Τό κτίριο αύτό ταυτίζεται μέ τό οίκημα τών Άρρηφόρων, πού άναφέρει ό Παυσανίας ( I, 27, 3 ) ότι βρισκόταν όχι μακριά άπό τον ναό τής Πολιάδος, δηλαδή τό Έρέχθειον. Οί ’Αρρηφό- ροι ( ή λέξη προέρχεται άπό τό άρρητα φέρειν) ήσαν τέσσερα μικρά κορίτσια 7- 11 ετών, πού έκλέγονταν κάθε χρόνο άπό τούς ’Αθηναίους γιά νά ύφαίνουν τον πέπλο τής ’Αθήνας καί γιά νά πρωταγωνιστήσουν σέ μιά μυστική τελετή πού ονομαζόταν ’Αρ- ρηφόρια. Ό Παυσανίας καί άλλοι μάς δίνουν τις εξής πληροφο­ρίες γιά τήν τελετή: Μιά νύκτα τού μηνός Σκιροφοριώνος (πού άντιστοιχει μέ ’Ιούνιο - ’Ιούλιο ), δύο άπό τά κορίτσια κρατώντας στό κεφάλι τους σκεπασμένα άντικείμενα πού ούτε οί ϊδιες έγνώ- ριζαν τί είναι, όπως ούτε καί ή ιέρεια τής ’Αθήνας πού τούς τά είχε παραδώσει, κατέβαιναν άπό μιάν κρυφή κάθοδο σ’ ένα ιερό τής ’Αφροδίτης, έξω άπό τήν ’Ακρόπολη. Έ κεΐ άφηναν τά άντι- κείμενα πού τούς εΐχαν παραδοθή καί έπαιρναν άλλα, επίσης σκεπασμένα, πού τά έφερναν στήν ’Ακρόπολη. Ό σχολιαστής τού Αουκιανοϋ μάς άποκαλύπτει ότι τά ιερά αύτά άντικείμενα ήσαν φτιαγμένα άπό ζυμάρι, μιμήματα δρακόντων και ανδρείων σχημάτων, Οαλλοι κλπ., άπό τά όποια γίνεται φανερόν ότι ή έορ­τή άποσκοπούσε στήν προαγωγή τής γονιμότητος, τής σποράς κλπ. Ή κρυφή κάθοδος τών ’Αρρηφόρων είναι προφανώς ή πρώτη άπό τις δύο κλίμακες πού άναφέρθηκαν στήν άρχή.

116

ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ

Προχωρώντας άπό τό Ά ρρηφόριον πρός τά δυτικά, δηλαδή πρός τήν κατεύθυνση τών Προπυλαίων, συναντά κάνεις πολύ κοντά στά Προπύλαια και κολλητά στο βόρειο τείχος τής Άκρο- πόλεως τά ερείπια ένός άκόμη κτιρίου ( Π ί ν. 73α). Τά ερείπια αύτά άποτελοϋνται άπό πώρινες λιθοπλίνθους ίσοδομικά κτι­σμένες και άνήκουν σέ ένα κτίριο άπό δύο δωμάτια, πού ήσαν παρατεταγμένα μέ τήν πλάτη τους στο βόρειο τείχος ( τό άνα­τολικό είναι λίγο μεγαλύτερο άπό τό δυτικό) και είχαν μπροστά τους μιά μικρή στοά άπό έξι δωρικούς κίονες μεταξύ παραστά- δων. Τό ότι οί πλάγιοι τοίχοι τοϋ κτιρίου αύτού δένουν μέ τό τείχος τής Άκροπόλεως είναι άπόδειξη ότι τό κτίριο έγινε ταυ­τόχρονα μέ τό τείχος, δηλαδή άμέσως μετά τά Περσικά. Κατά πάσαν, πιθανότητα στά χρόνια πού κτίζονταν τά Προπύλαια καταργήθηκεν ή στοά καί προστέθηκεν ένας κάθετος τοίχος πού ξεκινοϋσεν άπό τό δυτικώτερο δωμάτιο καί κατέληγε στά Προπύλαια. Κατά τον Stevens, ό όποιος μελέτησε συστηματι­κά τό θέμα ( Hesperia 1936, σ. 511 κ.έ. ), οί λόγοι τής μεταβο­λής ήσαν άφ’ ένός μέν νά άφαιρεθή μιά κιονοστοιχία πού θά ανταγωνιζόταν τήν άνατολική κιονοστοιχία τών Προπυλαίων, καί άφ5 έτέρου νά δημιουργηθή μέ τον τοίχο ένα είδος ορθο­γώνιας αύλής στά άριστερά τής εξόδου άπό τά Προπύλαια, μιά άντίστοιχη δέ αύλή άπό πίσω άπό τον τοίχο, πρός τήν μεριά τής βόρειας πτέρυγας τών Προπυλαίων, γιά τήν έξυπηρέτηση βοη­θητικών άναγκών τοϋ ίεροΰ. Δέν είναι άπολύτως καθαρό ποιόν σκοπόν εξυπηρετούσε τό κτίριο. Παλιότερα τό έταύτιζαν μέ τό ιερό τού Πανδίονος, κατά τον Stevens όμως ήταν μάλλον κατοικία ιερέων ή ίερειών, ή άκόμη κάποιο εϊδος γραφείου.

Πριν άπό τά Περσικά ύπήρχε στήν ϊδια θέση μιά δεξαμενή, τής όποίας τά έρείπια φαίνονται σέ βαθύτερο έπίπεδο. Τήν τροφοδο­τούσε τό βρόχινο νερό τοϋ λαξευτού άγωγοΰ πού περνάει λίγα

117

μέτρα άνατολικά τών Προπυλαίων πρός τήν κατεύθυνί δεξαμενής ( Π ί ν. 73β ).

ΤΟ ΤΕΙΧΟΣ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ

Σάν φρούριο πού ήταν ή "Ακρόπολη στά προϊστορικά της χρόνια χρειαζόταν τήν προστασία ένός τείχους. Περιγράφον- τας τήν Α κρόπολη στά μέσα τού 2ου αί. μ.Χ. ό περιηγητής Παυσανίας ( I, 28, 3 ) λέγει ότι περιβαλεΐν τό λοιπόν λέγεται τον τείχους Πελασγούς οϊκήσαντάς ποτε υπό τήν *Ακρόπολιν. φασι γάρ Άγρόλαν και Ύπέρβιον (τους οϊκοδομήσαντας είναι). Τό τείχος πού άναφέρει ό Παυσανίας είναι τό μυκηναϊκό, γιά τό όποιο γίνεται λεπτομερής λόγος στό κεφάλαιο γιά τήν προϊστορική ’Ακρόπολη.

Τό μυκηναϊκό τείχος φαίνεται ότι έπέζησεν ώς τήν εισβολή τών Περσών τό έτος 480 π.Χ., οπότε ύπέστη σημαντικές, όπως ήταν έπόμενο, ζημίες άπό τούς εισβολείς. Έ τσ ι μετά τήν έπαν- εγκατάστασή τους στήν πόλη τους, οί ’Αθηναίοι μέ σύσταση τού Θεμιστοκλέους^ ό όποιος φοβόταν νέα έπίθεση άπό τούς Πέρσες, άλλά καί άπό τούς Σπαρτιάτες, άποφάσισαν τον έπανα- τειχισμό τής ’Ακροπόλεως ταυτόχρονα μέ τον νέο τειχισμό τής πόλεώς των. ’Αλλ’ ή εργασία στήν ’Ακρόπολη δέν έγινε ολό­κληρη μονομιάς. Πρώτα φαίνεται ότι έκτίστηκε τό βόρειο τείχος, αύτό πού άπό τον εισηγητή τού μέτρου ονομάστηκε Θεμιστόκλειο, ένώ τό νότιο τείχος τής ’Ακροπόλεως έκτίστηκεν άργότερα, άπό τον Κίμωνα, πιθανώς ύστερα άπό τήν μεγάλη νίκη του στον Εύρυμέδοντα ποταμό τής Μ. ’Ασίας τό έτος 467 π.Χ. έναντίον τών Περσών, και φέρει γ ι’ αύτό τό όνομα Κιμώ- νειο ( Π ί ν. 74). Τό Θεμιστόκλειο τείχος εξ άλλου είναι διαφο­ρετικά κτισμένο άπό ό,τι τό Κιμώνειο. Χρησιμοποιήθηκαν πολλά άρχιτεκτονικά κομμάτια τών κτιρίων τής ’Ακροπόλεως πού είχαν καταστρέψει οί Πέρσες ( II ί ν. 75). Έ τσ ι στό μέν άνατολικώτερο τμήμα αύτού είναι έντειχισμένοι στήν σειρά οί ήμιτελεις μαρμάρινοι σπόνδυλοι τού Παρθενώνος II, πού προη- γήθηκε τού περίκλειου Παρθενώνος III, ένώ στό δυτικώτερο

119

τμήμα είναι έντειχισμένα μέ τ ή ν σ ε ι ρ ά π ο ύ ε ί χ α ν σ τ ο κ τ ί ρ ι ο άρχιτεκτονικά μέλη άπό τον θριγκό τοϋ αρχαίου νεώ, δηλαδή τρίγλυφα καί γείσα άπό πώρο καί μετόπες άπό μάρμαρο. "Ενα κομμάτι γείσου τής σειράς αύτής, άποσπασμένο άπό τήν θέση του σέ άγνωστη έποχή, βρέθηκε πριν λίγα χρόνια στούς βόρειους πρόποδες τής Άκροπόλεως, στά θεμέλια τοϋ άρχον- τικοϋ Μιχαλέα, όπου στεγάζεται σήμερα ή άρχαιολογική συλ­λογή Κανελλοπούλου.

Τό Κιμώνειο τείχος είναι κανονικά κτισμένο άπό ορθογώ­νιες πωροπλίνθους, «δρομικά» καί «μπατικά» κατά τήν ίσοδο- μική τοιχοποιία, περιλαμβάνει όμως καί αύτό στούς κάτω δό­μους του επιστύλια άπό τον άρχαΐον νεώ. Κατά τόν Παυσα­νία, ένα έπίχρυσο κεφάλι Μέδουσας Γοργούς ήταν στά χρόνια του άνηρτημένο στήν όψη, πάνω άπό τό Διονυσιακό Θέ­ατρο (I, 2 1 ,4 ). Τό Κιμώνειο τείχος έκτίστηκε πιο έξω άπό τό μυκηναϊκό τείχος καί γ ι’ αύτόν τόν σκοπό χρειάστηκε νά έπιχωματωθή μιά άρκετά σημαντική έκταση στά νότια τοϋ μεσημβρινού φρυδιού τοϋ βράχου τής Άκροπόλεως. Ό λόγος τής έπεκτάσεως τοϋ χώρου τής Άκροπόλεως σέ τούτη τή θέση ήταν ή δημιουργία τοϋ άναγκαίου χώρου γιά τήν οικοδόμηση τοϋ Παρθενώνος II, τοϋ οποίου τό κρηπί­δωμα όπως είπαμε ( βλ. σ. 86) χρησιμοποιήθηκε καί γιά τόν Παρθενώνα III. Τό Κιμώνειο τείχος έχει ύποστή έπανειλημμένες προσθήκες, επισκευές καί μετασκευές σέ μεταγενέστερους καί πρόσφατους χρόνους. ’Ή δη στά χρόνια τοϋ Περικλέους ύψώθηκε τό τείχος γιά νά φθάση στο ίδιο ύψος μέ τόν περίκλειο Παρθε­νώνα. Σέ μεσαιωνικούς χρόνους έπενδύθηκε σέ μεγάλην έκταση μέ μιά τοιχοποιία άπό μικρές άκανόνιστες πέτρες κολυμπητές σέ λάσπη. Στά χρόνια μετά τόν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο καθαι- ρέθηκεν ολόκληρη ή νοτιοανατολική γωνία τού τείχους, πού παρουσίαζεν έπικίνδυνη στατική κάμψη, καί άναστηλώθηκε.

Κατά τήν Ύστερορρωμαϊκή περίοδο ( 3ον αιώνα μ.Χ. ) ή δυτική πλευρά τής Ά κροπόλεως δέχθηκε μιά ξεχωριστή οχύ­ρωση ύστερα άπό τήν καταστρεπτική γιά τήν πόλη επιδρομή

120

τών Έρούλων ( 267 μ .Χ .). Τά κύρια στοιχεία τής όχυρώσεως αύτής, ή οποία μετέτρεψε τήν ’Ακρόπολη και πάλι ύστερα άπό πολλούς αιώνες σέ οχυρό, είναι ή πύλη Beule και οί έκατέρω- θεν αύτής πύργοι ( Π ί ν. 76 ). Ή οχύρωση αύτή συνδέθηκεν άμεσα μέ τό λεγόμενο «Βαλεριάνειο», τό γνωστό και σάν «ύστε- ρορρωμαϊκό» τείχος τής κάτω πόλεως, τού οποίου σώζονται πάμπολλα τμήματα.

Κατά τήν μεσαιωνική εποχή, έκτος άπό τις επισκευές τού Κιμώνειου τείχους γιά τις όποιες έγινε λόγος, οί Φράγκοι έκτισαν στήν δεξιά πτέρυγα τών Προπυλαίων ένα πανύψηλο ορθογώνιον πύργο ( Π ί ν. 77 ), τον γνωστό Κουλά, από όπου ήταν δυνατή ή κατόπτευση μεγάλης έκτάσεως τής χώρας γύρω άπό τήν ’Αθήνα ( μερικοί πιστεύουν ότι ό Κουλάς ήταν βυζαν­τινός, λ.χ. Καμπούρογλους ). Καί επειδή ή κατόπτευση ήταν άδύνατη πρός τήν άνατολική πλευρά, έκτίστηκε γιά τον ϊδιο σκοπό καί ένας δεύτερος πύργος στήν βορειοανατολική πλευρά τής ’Ακροπόλεως. Καί ό μέν πρώτος πύργος κατεδαφίστηκε τό 1875, ό δεύτερος όμως ύφίσταται καί σήμερα καί είναι τό γνωστό μας Belvedere.

Στις παραμονές τής έπιθέσεως τού Μοροζίνι ( 1687 ), οί Τούρκοι προασπισταί τής ’Ακροπόλεως κατεδάφισαν ( σ. 52 - 53) τον ναό τής ’Αθήνας Νίκης καί χρησιμοποίησαν τά ύλικά του γιά τό κτίσιμο ένός προστατευτικού τείχους, πού ένωνε τον πύργο τής Νίκης μέ τό βάθρο τού ’Αγρίππα φράζοντας έτσι τήν είσοδο τής ’Ακροπόλεως ( βλ. σ. 27-28). Ή οχύρωση αύτή είναι τμήμα ένός μεγαλυτέρου οχυρωματικού περιβόλου πού περιελάμβανεν, έκτος άπό τά τείχη τής ϊδιας τής ’Ακροπόλεως καί τό τείχος τού Σερπεντζέ στούς νότιους πρόποδες τού βράχου ( περνού- σεν άπό τήν σκηνή τού ’Ωδείου τού Ήρώδου τού ’Α ττικού), καθώς καί τό λεγόμενο τείχος τής Υπαπαντής στούς βορειοδυ­τικούς πρόποδες τής ’Ακροπόλεως, ή δέ έπικοινωνία τής ’Ακρο­πόλεως μέ τήν κάτω πόλη εξυπηρετείτο μέ έννέα πύλες πού ήσαν τοποθετημένες σέ διάφορα σημεία. Μία άπό αύτές βρισκόταν εμπρός άπό τον πύργο τής Νίκης καί είναι ή παλιότερη είσοδος

121

τής μεσαιωνικής Άκροπόλεως, χρονολογουμένη άπό τόν 3ον άκόμη αιώνα μ.Χ., ενώ μιά άλλη πού βρισκόταν λίγο πιο κάτω πρός τά δυτικά, στο δυτικό τείχος τοϋ Σερπεντζέ, ονομαζόταν Θολικόν, διότι παρουσίαζε μιά θολωτή δίοδο, πού κατασκευά­στηκε τό ετος 1808 άπό τόν βοεβόδα τής πόλεως Μουσταφά Έ φέντη, όπως ιστορεί μιά τούρκικη έπιγραφή πού είναι σκαλι­σμένη σέ ενα άρχιτεκτονικό μέλος τοϋ Έρεχθείου, άκουμπι- σμένο σήμερα στον δυτικό τοϊχο τοϋ Έρεχθείου ( Π ί ν. 78α ).

ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ

Έ κτος άπό τά μεγάλα και μικρά μνημεία της ή ’Ακρόπολη είχε νά δείξη στ’ άρχαΐα χρόνια και ενα πλήθος άπό μεγάλα ή μικρά άναθήματα ( Π ί ν. 78β - 80), πού ήσαν πολλές φορές έργα διασήμων καλλιτεχνών. Στά χρόνια πού ό περιηγητής Παυσα­νίας είδε και περιέγραψε ( μέσα τοϋ 2ου αίώνος μ .Χ .) τήν ’Ακρό­πολη, τό τέμενος τής ’Αθήνας μπορει βέβαια νά μήν ήταν πιά ή παλιά έστία τού ισχυρού θρησκευτικού καί πατριωτικού αισθή­ματος πού έθέρμαινεν άλλοτε τις καρδιές τών ’Αθηναίων, ήταν όμως άσφαλώς ένα άπό τά σπουδαιότερα ύπαίθρια Μουσεία τοϋ έλληνισμοϋ καί γ ι’ αύτόν τόν λόγο προσείλκυε τήν επίσκεψη πολλών έραστών τής τέχνης όπως καί γενικώτερα τοϋ άθηναϊκοϋ παρελθόντος. Σχεδόν όλα τά άναθήματα τής Κλασσικής και τών μεταγενεστέρων περιόδων έχουν χαθή ( τά άναθήματα τής Α ρ ­χαϊκής έποχής σώθηκαν άκρωτηριασμένα άπό τούς Πέρσες στις βαθύτερες έπιχώσεις γ ι’ αύτό καί διέφυγαν), διατηρούνται όμως πολλές άπό τις βάσεις τους, καθώς και τά λαξεύματα πού έγιναν στον βράχο γιά τήν υποδοχή τους. Ή κυριώτερη φιλολογική πηγή γιά τά άναθήματα πού χάθηκαν είναι ό Παυσανίας. Στο κεφάλαιο τούτο θά μιλήσουμε γιά τά κυριώτερα άπό τά κλασσικά καί ύστερώτερα άναθήματα άφοϋ συνδυάσουμε: α) Τήν περιγραφή τοϋ Παυσανία, β) Τά λαξεύματα στον βράχο, γ) Τά πορίσματα τής άρχαιολογικής επιστήμης σχετικά μέ τούς τύ­πους τών έργων πού μάς άναφέρει ό Παυσανίας. Ό δηγός στήν περιήγησή μας θά είναι ό ’Αμερικανός άρχιτέκτων Stevens, πού πρόσφερε στον τομέα αύτόν πολύτιμες ειδικές μελέτες ύστερα άπό έπίμονην έρευνα τοϋ ϊδιου τοϋ βράχου τής Άκροπόλεως.

Τάς μέν οΰν εικόνας τών ιππέων ούκ εχω σαφώς ειπεΐν, εϊτε οί παιδές εισιν οί Ξενοφώντος εϊτε άλλως ές ευπρέπειαν πεποιημέναι ( Παυσ. I, 22, 4 ). Σήμερα πιστεύεται ( βλ. Stevens, Hesperia 1946, σ. 82 κ .έ .) ότι τό 450 π.Χ. δύο άγάλματα ιππέων τοποθετή-

123

θηκαν εμπρός άπό τό επισκευασμένο αρχαϊκό Πρόπυλον τής ’Ακροπόλεως. Του ένός ή βάση, άπό γαλαζωπό μάρμαρο του Υ μηττού, βρίσκεται άκόμη σήμερα άκουμπισμένη άνατολικά τής μικρής κλίμακος πού οδηγούσε στον ναό τής Νίκης καί στήν μιάν άπό τις μακρές πλευρές της φέρει τήν έξής επιγραφή : Ηοι Ηιππής άπό τον πολέμιον Ηιππαρχόν! τον Λακεδαιμόνιό Ξενοφοντος Προνάπο/ Λύκιος έποίησεν ’Ελευθερενς Μύρονος. Τό έργον λοι­πόν εΐναι τού Αυκίου, γιοΰ τού Μύρωνος.

’Επίσης βρέθηκαν μερικά κομμάτια άπό τήν βάση τού άλλου συμπλέγματος. ’Επειδή οί βάσεις άνήκουν στά μέσα τού 5ου π.Χ. αιώνος, είναι άστήρικτη ή υπόθεση τού Παυσανία ότι είκονί- ζονταν τά παιδιά τού Ξενοφώντος. Ό Παυσανίας δέν ήξερε φυ­σικά νά χρονολογήση τον τύπο τών γραμμάτων καίπαρασύρθηκεν άπό τό όνομα Ξενοφών. Στήν πραγματικότητα ή επιγραφή μιλάει γιά τρεις άναθέτες, άπό τούς οποίους ό πρώτος, ό Λακεδαιμό­νιος, ήταν ό γιος τού περίφημου στρατηγού Κίμωνος ( 1G I2, 40G. Judeich, 229. Stevens, Hesperia 1946, σ. 82 κ.έ. ). Είναι δύσκολο πάντως νά πιστέψουμε ότι στήν ’Αρχαϊκή έποχή είχαν χρησιμοποιήσει μάρμαρο Υ μηττού γιά τήν βάση, και άκόμη πιο άπίθανον ότι ό Μ νησικλής θά τήν είχε χρησιμοποι­ήσει σέ τόσο περίοπτη θέση. Σημειωτέον άκόμη ότι ή βάση δέν ταιριάζει άπόλυτα μέ τον άποκάτω πεσσό τών Προπυλαίων. Ό λ α αύτά μάς δίνουν τό δικαίωμα νά άναρωτηθούμε μήπως ή βάση πού σώζεται σήμερα είναι άντίγραφο τής άρχικής. Οί κοι­λότητες στήν βάση μαρτυρούν ότι τό σύμπλεγμα ήταν άπό \ χαλκό, καί μάς φανερώνουν επίσης ότι ό άνθρωπος δέν ήταν έφιππος άλλά πλάϊ στον ϊππο ( ιππηλάτης ), στραμμένος πρός αύτόν, καί ότι πατούσε μ’ ολόκληρο τό δεξί του πόδι, ένώ μόνον μέ τήν μύτη τού άριστερού.

Κατά δε τήν είσοδον αυτήν ήδη τήν ές Άκρόπολιν 'Ερμήν, όν Προπύλαιον όνομάζουσι, και Χάριτας Σωκράτην ποιήσαι τον Σω- φρονίσκου λέγουσι ( Παυσ. I, 22, 8 ). Παρατηρήθηκεν ότι στις δυο κόγχες πού σχηματίζονται άριστερά καί δεξιά άπό τήν είσοδο στό κεντρικό τμήμα τών Προπυλαίων, τό δάπεδο είναι δουλεμένο

124

σέ ύποδοχές γιά βάσεις αγαλμάτων. Μολονότι τοϋτο και μόνον δέν είναι αρκετό γιά νά ταυτίσουμε τις θέσεις αύτές μέ τά έργα πού αναφέρει ό Παυσανίας, εν τούτοις ή πιθανότης είναι άρκετά σημαντική· μπορει μάλιστα νά ύποθέση κανείς ότι στήν μέν βορεινή κόγχη ήταν τοποθετημένο τό πρώτο άπό τά έργα πού άναφέρει καί στήν άλλη τό δεύτερο. Τό πρώτο, όπως ξέρομε πιά σήμερα, είχε τό σχήμα έρμαϊκής στήλης καί ήταν έργο τοϋ περίφημου μαθητοϋ τοϋ Φειδία Άλκαμένους. Ό τύπος τοϋ έργου μάς είναι έπαρκώς γνωστός άπό πολλά άντίγραφα, τών οποίων τά σπουδαιότερα είναι τής Περγάμου ( σήμερα στήν Κωνσταν­τινούπολη ), τής Εφέσου καί τοϋ Leningrand, τά δυο πρώτα μά­λιστα μέ επιγράμματα πού άποκαλύπτουν ότι τό πρωτότυπό τους ήταν τού Άλκαμένους.

Ά ντίγραφα έχουν σωθή καί άπό τό άνάγλυφο τών Χαρίτων, δύο μάλιστα στήν ϊδια τήν ’Ακρόπολη ( καί βρίσκονται σήμερα στήν άποθήκη τοϋ Μ ουσείου), θέτουν όμως ένα σοβαρό άρ- χαιολογικό πρόβλημα. Ή τεχνοτροπία δηλαδή τοϋ έργου είναι σαφώς παλιότερη άπό τήν έποχή τού φιλοσόφου Σωκράτη, στον όποιον ή παράδοση άπέδιδε τό έργο' έπομένως ή άλλος ήταν ό τύπος τοϋ άναγλύφου τοϋ Σωκράτους ή, τό πιθανώτερον, άλλος είναι ό Σωκράτης πού τό έκαμε, καί ή παράδοση παρασυρμένη άπό τό όνομα τό άπέδιδε στον διασημότερον Σωκράτη, πού ήταν στά νιάτα του λιθοξόος ( Lippold, Gr. Plastik, σ. 112). Τό πιθα- νώτερον είναι ότι ό Σωκράτης τοϋ άναγλύφου τών Χαρίτων ήταν ένας Βοιωτός γλύπτης τής εποχής τοϋ Πινδάρου.

. . . Χαλκή λέαινα Άθηναίοις εστϊν ές μνήμην τής γυναικός . . . ( Παυσ. I, 23, 2 ). Ή Αέαινα ήταν φίλη τοϋ τυραννοκτόνου Ά ρι- στογείτονος καί βασανίστηκεν άπό τόν Ιππ ία γιά νά προδώση, χωρίς όμως άποτέλε.σμα, γ ι’ αύτό καί τιμήθηκε μέ άγαλμα άπό τούς ’Αθηναίους όταν καταλύθηκεν ή τυραννίς. Ό τύπος τοϋ έργου μας είναι άγνωστος.

. . . νΑγαλμα 5Αφροδίτης, δ Καλλίου τέ φασιν ανάθημα είναι καί έργον Καλάμιδος ( Παυσ. I, 23, 2). Όμόφωνα σχεδόν πιστεύ­εται ( Lippold, σ. 110- 111) ότι ό τύπος αύτός τής ’Αφροδίτης

125

του Καλάμιδος είναι ή «Σωσάνδρα», πού εγκωμιάζει ό Λουκι­ανός στις Εικόνες του (4 , 6 ) και στούς Εταιρικούς Διαλόγους του ( 3, 2 ). Ά π ό πολλούς πιστεύεται έπίσης ότι τον τύπο τού έργου αποδίδει ενας πλαστικός τύπος γυναίκας τής εποχής τού αύστηρού ρυθμού, πού είναι ολόκληρη τυλιγμένη σέ ένα βαρύ, λιγόπτυχο πέπλο καί σώζεται σέ πάμπολλα ρωμαϊκά άντίγραφα.

. . . Πλησίον δέ έστι Αιιτρέφους χαλκούς άνδριάς όιστοΐς βεβ­λημένος . . . (Γϊαυσ. I, 23, 3 ). Ό Διιτρέφης ήταν ενας Α θ η ­ναίος στρατηγός τής έποχής τού Πελοποννησιακού πολέμου, πού σκοτώθηκε άπό βέλη τών εχθρών. Ό τύπος τού έργου, πού άναφέρεται άπό τον Πλίνιο ότι φιλοτεχνήθηκεν άπό τον περίφημο γλύπτη Κρησίλα, δέν κατορθώθηκεν άκόμη νά άναγνωρισθή άνάμεσα στά άντίγραφα τής Ρωμαϊκής περιόδου (βλ . Lippold, σ. 172, Πίν. 62 ,2 ).

Οί θέσεις τής Λέαινας, τής Α φροδίτης τού Καλάμιδος καί τού Διιτρέφους πιστεύεται άπό τον Stevens ότι ήσαν στά έξής λαξεύματα τών Προπυλαίων άντιστοίχως: Τό μέν άγαλμα τής Λέαινας στό λάξευμα κοντά στον βόρειο τοίχο τού άνατολι- κού τμήματος τών Προπυλαίων* τής Α φροδίτης λίγο άνατολι- κώτερα, πίσω άπό τον δεύτερον άπό Βορρά κίονα τού ϊδιου τμή­ματος τών Προπυλαίων* τέλος τού Διιτρέφους πίσω άπό τον δεύτερον άπό Νότον κίονα έπίσης τού άνατολικοϋ τμήματος τών Προπυλαίων.

Παρατηρώντας άκόμα μιά κυκλική λάξευση κολλητά στον νότιο τοίχο τού άνατολικού τμήματος τών Προπυλαίων, ό Stevens νομίζει ότι έκει ήταν πιθανώς τοποθετημένος ένας άναθηματικός κίων πού θά έφερεν ένα χάλκινο πετεινό.

. . . Του δε Διιτρέφους πλησίον . . . θεών αγάλματα έστιν 'Υγεί­ας . . . ΆΟηνάς έπίκλησιν και ταύτης . . . ( Παυσ. I, 23, 4 ). "Οταν βγαίνει κανείς άπό τά Προπύλαια στον χώρο τής Ά κροπό- λεως, συναντά δεξιά του ένα στρογγυλό βάθρο κολλητά στον γωνιαίο ν νότιο κίονα τών Προπυλαίων. Σύμφωνα μέ τήν επιγραφή πού είναι χαραγμένη μπροστά: ΆΟεναΐοι τει ’ΑΟεναίαι τει 'Υγιείαι. Πύρρος έποίησεν ΆΟεναΐος, τό άγαλμα παρίστανε τήν Ά θηνά

126

Ύ γιεία καί ήταν έργο τοϋ Α θηναίου γλύπτη Πύρρου. Ά πό τις κοιλότητες πού σώζονται στήν επάνω έπιφάνεια γιά τήν ύποδοχή τών ποδιών εϊναι φανερόν ότι τό άγαλμα ήταν χάλκινο. Τόν τύπο τοϋ άγάλματος νομίζεται σήμερα ότι άποδίδει ή λεγομένη Ά θηνά Hope ( βλ. Lippold, Πίν. 66, 4 και σ. 190 ).

Ό Πλούταρχος ( Β. Περ. 13 ) άναφέρει ότι τό άγαλμα έστή- θηκε όταν έκτίζονταν τά Προπύλαια, μετά άπό ενα δυστύχημα πού συνέβη σέ έναν εργάτη. Πιθανώτερο όμως είναι ότι τό άγαλ­μα έστήθηκε μετά τά χρόνια τοϋ τρομερού λοιμού ( 429 - 27 π.Χ. ) και εξ αιτίας αύτοϋ. Ή λατρεία πάντως τής Ά θηνάς Ύ γιείας έξακριβώθηκεν ότι άνέρχεται ως τά τέλη τουλάχιστον τοϋ 6ου π.Χ. αίώνος. Ε π ίσ η ς πιστεύεται ότι άρχικά δέν ήταν αύτό τό λατρευτικό άγαλμα τής θεάς, άλλ’ ενα άλλο πού πρέπει νά βρι­σκόταν κοντά στον μεγάλο βο)μό ( διαστ. 1.45 X 2.20 μ. ), τοϋ οποίου τά λείψανα βρίσκονται άκόμη στήν θέση τους σ’ άπόστα- ση 4 - 4.50 μ. ανατολικά άπό τό βάθρο τοϋ Πύρρου. Α ργότερα όμως, άγνωστον πότε, τό άγαλμα τής Ά θηνάς τοϋ Πύρρου έγινε τό ϊδιο λατρευτικό, και προσετέθη μπροστά του μία τράπεζα προσφορών, τής όποίας έχει βρεθή ή βάση ( διαστ. 1 X 1.70 μ .). Μιά μεγάλη τετραγωνική βάση άναθήματος βρίσκεται στήν νό­τια πλευρά τοϋ ϊδιου γωνιαίου νοτιοανατολικού κίονος τών Προ­πυλαίων. Τί είδους άνάθημα έφερεν είναι άγνωστο.

Ά π ό τά κλασσικά χρόνια και έπειτα μιά οδός πού ξεκινοϋσεν άπό τά Προπύλαια μέ άνατολική κατεύθυνση και μοίραζε σέ δύο ίσα περίπου τμήματα τόν χώρο τοϋ τεμένους, διευκόλυνε τήν πρόσβαση στον Παρθενώνα καί τά άλλα μνημεία τής Ά κροπό­λεως ( στ’ αρχαϊκά χρόνια ύπήρχεν ένα άνάλογο μονοπάτι, άλλά λοξώτερο πρός τά βορειοανατολικά, πρός τήν κατεύθυνση τοϋ αρχαίου νεώ ). Αύτήν τήν οδό άκολουθούσαν όλες οί πομπές πού άνέβαιναν στήν Α κρόπολη, άνάμεσα στις όποιες φυσικά ή μεγαλύτερη ήταν ή πομπή τών Παναθηναίων. "Ενα δάσος άπό κάθε λογής άναθήματα πλαισίωνε τήν πομπικήν οδό καί συντρόφευε τόν πιστό στά βήματά του. Σήμερα, όπως τό είπαμε κιόλας, μόνον οί ύποδοχές τών άναθημάτων έχουν σωθή καί αύτές

127

μάλιστα δχι παντού, άλλά μόνον εκεί όπου ό βράχος ήταν τότε στήν έπιφάνεια, διότι όπου τά άναθήματα πατούσαν σέ έπίχωση έχουν χαθή δίχως ν’ άφήσουν φυσικά κανένα ϊχνος. Τό πρώτο μέ­ρος τής πομπικής όδοϋ, όπως καί τών ύποδοχών τών άναθημά- των, διακρίνεται άκόμη στον βράχο, ό όποιος εδώ άντιστοιχεΐ πρός τήν άρχαία επιφάνεια. ’Έ τσι ή πομπική οδός μαρτυρειται άπό τις εγκάρσιες εγκοπές πού έγιναν στον βράχο γιά τή διευκόλυνση τής άναβάσεως τών πιστών. Σ’ ένα σημείο κοντά στά Προπύλαια ή οδός είναι κομμένη άπό έναν άρκετά φαρδύ καί βαθύ άγωγό, πού έχει βορειοδυτική κατεύθυνση καί συνεκέν- τρωνε τά νερά τής βροχής σέ μιά δεξαμενή πού βρίσκεται ανα­τολικά τής Βόρειας πτέρυγας τών Προπυλαίων ( βλ. σ. 46).

’Αμέσως πρός τά δεξιά τοϋ νότιου τοίχου τών Προπυλαίων ό βράχος, πού σώζεται σέ πολύ ψηλότερο επίπεδο ( Βραυρώνιον ), παρουσιάζει πρός τήν πομπικήν οδό μιά «κατατομή». Αύτή συνε­χίζεται κάμποσα μέτρα πρός τά άνατολικά καί διακόπτεται σέ ένα σημείο άπό έπτά βαθμίδες λαξευμένες στον βράχο πού οδη­γούν δεξιά στο ιερό τής Βραυρωνίας Άρτέμιδος.. . / Ίππος δε ό καλούμενος δούρειος άνάκειται χαλκούς . . . ( Παυσ.

I, 23, 8 ). Μεγάλα ορθογώνια τμήματα μαρμάρινου βάθρου μεγά­λου μεγέθους πού έφερε ένα ύπερφυσικού μεγέθους άγαλμα τοϋ Δουρείου 'Ίππου. Σύμφωνα μέ τήν επιγραφή πού σώθηκε ( IG I2 535), τόέργο ήταν άφιέρωμα κάποιου Χαιρέδημου άπό τόν δήμο τής Κοίλης καί γλύπτης του ήταν ό Στρογγυλίων : Χαιρέδεμος Ευάγγελο / εκ Κοίλες άνέθεκεν / Στρογγυλίον εποίεσεν. Τό έργο έστήθηκε περί τό 415 π.Χ. ( Lippold, σ. 189 ).

Αμέσως πριν άναφέρη τό ιερό τής Ά ρτέμιδος ό Παυσανίας άναφέρει ( I, 23, 8 ) άγαλμα τοϋ Περσέως πού έχει κόψει τό κεφάλι τής Μέδουσας, έργο τοϋ Μύρωνος, καί άγαλμα νέου δς τό περιρραντήριον έχει, έργο τοϋ Λυκίου, τοϋ γιοϋ τοϋ Μύρωνος.

Μετά τόν Δούρειον "Ιππον ό Παυσανίας άναφέρει τό άγαλμα ένός όπλιτοδρόμου Έ πιχαρίνου ( I, 23, 9 ), έργο τοϋ Κριτία, τοϋ οποίου μικρό άντίγραφο πιστεύεται πώς είναι στο Tubingen (Lippold, Πίν. 34, 2 καί σ. 107).

128

. . . ’Ενταύθα Άθηνά πεποίηται τον Σιληνόν Μαρσύαν παίον- σα . . τούτων πέραν . . . έστϊν ή λεγομένη Θησέως μάχη πρός τον ταύρον τον Μίνω καλούμενον . . . ( ΓΤαυσ. I, 24, 1 ). Χωρίς νά άναφέρη ό Παυσανίας δτι βρίσκεται εμπρός άπό τήν αύλή πού σχηματίζεται στή δυτική πλευρά τού Παρθενώνος, περιγράφει δύο άκόμη πλαστικά άναθήματα: α) Τήν Ά θηνά καί τον Μαρ- σύα, έργο τού Μύρωνος, πού μάς είναι γνωστό κυρίως άπό τά άντίγραφα τής Ά θηνάς στήν Φραγκφούρτη καί τού Μαρσύα στό Λατερανό ( Lippold, Πίν. 49, 3 καί 4, σ. 139), καί β) Τήν πάλη τού Θησέως μέ τον Μινώταυρο, έπίσης έργο τού Μύρω­νος, πού μάς είναι έν μέρει γνωστό άπό άντίγραφα, λ.χ. τον κορμό τού Μινοπαύρου άπό τούς Ά έρηδες στό Εθνικό Μου­σείο. Ή έξέταση τού βράχου στήν περιοχή τούτη άπέληξε στή διαπίστωση δτι δύο άπό τά λαξεύματα ταιριάζουν πολύ μέ τά συμπλέγματα αύτά.

Πιο πέρα ό Παυσανίας άναφέρει ( 1, 24, 2 κ.έ. ) άγαλμα τού Φρίξου πού θυσιάζει κριό, τού Ήρακλέους πού πνίγει τά φίδια, τής Ά θηνάς πού βγαίνει άπό τό κεφάλι τού Διός, καί ένα ταύρο, άνάθημα τής βουλής τού Ά ρείου Πάγου. Κανενός όμως άπό όλα τούτα τά άναθήματα δέν κατορθώθηκε νά έξακριβωθή ή θέση.

Ανάμεσα σέ τούτα τά άναθήματα ό Παυσανίας άναφέρει τελείως άόριστα καί τήν Ά θηνά Έργάνη. Δέν είναι εύκολο νά πή κανείς αν ό Παυσανίας άναφέρεται σέ ιερό τής θεάς ή σέ άγαλμα τής θεάς ή άκόμη καί σέ κάποιο άνάθημα. Ό Stevens όμως πιστεύει δτι πρόκειται γιά ιερό, καί τήν άποψή του στηρίζει σέ πέντε επιγραφές, άφιερωμένες στήν Ά θηνά Έργάνη, δύο άπό τις όποιες βρέθηκαν στήν βορειοδυτική γωνία τού Παρθενώνος. Πράγματι, έρευνώντας προσεκτικά τήν περιοχή ό Stevens παρα­τήρησε ( Π ί ν . 78β) μιά σειρά άπό άβαθεις έγκοπές πού ήσαν κατάλληλες γιά ένα μνημείο σημαντικού μεγέθους. Επειδή δέ ύπάρχουν καί άλλες τέτιες έγκοπές έκει κοντά ό Stevens ένόμιζεν ότι τό μνημείο προϋπήρχε τής περσικής καταστροφής καί ξανα­κτίστηκε μετά τήν άπομάκρυνση τών Περσών, στήν θέση όπου τό άναφέρει ό Παυσανίας.

129

. . . ’Έστι δε και Γής άγαλμα ίκετενούσης . . ΰσαί οί τόν Δία .. . ( Παυσ. I, 24, 3 ). Ή θέση τοϋ αγάλματος είναι γνωστή άκριβώς, διότι σέ άπόσταση 26.50 μ. άπό τήν βορειοδυτική γωνία τοϋ Παρθενώνος καί 8.50 μ. πρός Β. αύτοϋ σώζεται τριγυρισμένη άπό κάγκελο καί σκαλισμένη στον βράχο ή έπιγραφή Γης Καρποφόρου κατά μαντείαν, καί δίπλα της ύπάρχει ένα ορθογώνιο, λειασμένο στον βράχο ( Π ί ν. 79 ), όπου ήταν στημένο ένα άγαλμα τής Γής, πιθανώτατα όμως μόνον άπό τήν μέση καί επάνω, σάν νά έβγαι- νεν άπό τόν βράχο, μέ τά χέρια ικετευτικά άπλωμένα πρός τόν ούρανό, όπως άπεικονίζεται σέ άγγεια ( Stevens, Hesperia 1946, σ. 4, Πίν. 1 ). Προφανώς τό έργο ήταν τάμα σέ κάποιαν έποχή ξηρασίας. Τά γράμματα τής έπιγραφής δηλώνουν τόν 2ον αί. μ.Χ. Λίγο πιο πέρα υπάρχει μιά σειρά άπό δεξαμενές σκαλισμέ­νες στον βράχο, τών οποίων ό προορισμός ήταν ή συλλογή τών νερών τής βροχής. Φαίνεται ότι καί αύτές άνάγονται στήν Ρω­μαϊκή περίοδο.

’Ενταύθα και Τιμόθεος ό Κόνωνος και αυτός κεΐται Κόνων ( Παυσ. I, 24, 3 ). Σέ άπόσταση 2.70 μ. πρός τά άνατολικά τοϋ άναθήματος τής Γής σώζεται τμήμα ένός ήμικυκλικοϋ μαρμά­ρινου βάθρου πού φέρει στήν πρόσθια όψη τήν έπιγραφή Κόνων Τιμοθέο Τιμόθεος Κόνωνος, πού προφανώς έστήριζε τά άγάλματα πού άναφέρει ό Παυσανίας. ’Λρχικά τό βάθρο δέν ήταν στημένο έκει πού βρίσκεται σήμερα, άλλά κάπου 5.50 μ. πρός τά άνατολικά τοϋ άγάλματος τής Γής, όπου σώζεται ένα άντίστοι- χο λάξευμα στον βράχο. Τό βάθρο άποτελεΐται άπό 4 τμήματα, άλλ’ άπό τή θέση τών γραμμάτων (ή θέση τοϋ ονόματος τοϋ Κόνωνος είναι στο κέντρον, τό όνομα τοϋ γιοϋ του Τιμόθεου στριμωγμένο δεξιά του ) ό Stevens έβγαλε τό συμπέρασμα ότι άρχικά ( στις άρχές τοϋ 4ου αίώνος δηλαδή ) μόνον τό άγαλμα τοϋ Κόνωνος είχε στηθή στο βάθρο, μέ τά τρόπαια τής νίκης του εναντίον τοϋ σπαρτιατικού στόλου έξω άπό τήν Κνίδο τό 394 π.Χ., καί ότι μόνον μετά τόν θάνατο τοϋ γιοϋ του, γύρω στά μέσα τοϋ 4ου αίώνος, προστέθηκε καί τούτου τό άγαλμα, άφού μετατοπίστηκε λίγο τό άγαλμα τοϋ πατέρα. Τό ήμικυκλικό

130

σχήμα του βάθρου βοηθούσε πολύ στήν παρουσίαση τού έργου πού άντίκρυζεν ό έπισκέπτης καθώς έρχόταν άπό μακριά, καί τον παρακολουθούσε κατά τό διάβα του δίπλα στό μνημείο.

. . . 'Άγαλμα Πρόκνης τά ές τον παΐδα βεβουλευμένην αυτήν τε και τόν 'Ίτυν άνέΟηκεν Αλκαμένης ( Παυσ. I, 24, 3 ). Τό άγαλμα τής Πρόκνης βρέθηκε στις άνασκαφές καί είναι αύτό πού κυρι­αρχεί στήν τελευταία αίθουσα τού Μουσείου τής ’Ακροπόλεως. Κατά τόν Stevens, ή άρχική του θέση ήταν στά ΒΑ. τού Παρθε­νώνος ( σέ άπόσταση 3.20 μ .), έκει όπου υπάρχει ένα ορθογώνιο λάξευμα στον βράχο.

. . . Πεποΐηται δέ και τό φυτόν τής ελαίας Άθηνά και κΰμα άνα- φαίνων Ποσειδών . . . ( Παυσ. I, 24, 3 ). Τό σύμπλεγμα τούτο άπεικονίζεται σέ άθηναϊκά νομίσματα τής Αύτοκρατορικής εποχής: Ό Ποσειδών, μέ τό ένα πόδι στηριγμένο σέ βράχο καί στό δεξί χέρι τήν τρίαινα, συνομιλούσε φιλικά μέ τήν Άθηνά, πού άκουμπούσε τό άριστερό της χέρι στήν άσπίδα. Ό Stevens πίστευεν ότι ή θέση τού έργου ήταν σέ ένα ορθογώνιο λάξευμα, πού βρίσκεται λίγο πριν άπό τήν βορειοανατολική γωνία τού Παρθενώνος καί σέ άπόσταση 2.50 μ. άπό τό άγαλμα τής Πρό­κνης. Στήν βορειοανατολική πλευρά τού Παρθενώνος ύπάρχει ένα τετράγωνο ( διαστ. 4.43x4.90 μ.) σχεδόν λάξευμα στον βράχο. Σχετικά μ’ αύτό δέν άναφέρει τίποτα ό Παυσανίας. Ό Stevens τοποθέτησε σ’ αύτό μιά βάση πού έφερε σέ φώς ό Ν. Μπαλάνος. Δέν σώζεται ολόκληρη, φέρει όμως στή μιά πλευρά της: ΠΡΟ- ΝΛΠΙΔΟ Π ΡΟΝΛΠ Η Σ ΝΕΜΙΑ, ΙΣΘ Μ ΙΑ , Π ΑΝ ΑΘΗΝΑΙΑ, έπι- γραφή τών μέσων τού 5ου αιώνος ( σήμερα βρίσκεται μέσα στον Παρθενώνα, άκουμπισμένη στον νότιο τοίχο ).

. . . Και Λ ιός έστιν άγάλματα τό τε Αευιχάρους και ό ονομαζόμε­νος Πολιεύς . . . ( Παυσ. I, 24, 4). Τά άγάλματα πού άναφέρει ό Παυσανίας βρίσκονταν προφανώς στό ιερό τού Διός Πολιέως, τού όποιου ή θέση έταυτίστηκεν, όπως άναφέρθηκε ( βλ. σ. 90 ), άπό τόν Stevens, στό ψηλότερο σημείο τού βράχου, βορειοα­νατολικά τού Παρθενώνος. Τόν τύπο τών άγαλμάτων άποδίδουν χαλκά άθηναϊκά νομίσματα. Τό ένα άγαλμα παρίστανε τόν Δία

131

σέ έπιθετική στάση, μέ εύρύ διασκελισμό, μέ τό άριστερό του χέρι άπλωμένο και τό δεξί άνασηκωμένο γιά νά τινάξη μέ αύτό τόν κεραυνό. Τό άλλο παρίστανε τόν θεό σέ ήρεμη στάση, μέ τό άριστερό χέρι ελαφρά προτεταμένο. Ό πρώτος τύπος μοιάζει ύστεροαρχαϊκός, ό δεύτερος πρώιμος κλασσικός.

. . . Και κατά τήν είσοδον ( τοϋ Παρθενώνος ) Ίφικράτους ( άν- δ ρ ιά ς) άποδειξαμένου πολλά τε και θαυμαστά έργα ( Παυσ. I, 24, 7). Ό Ίφικράτης ήταν ’Αθηναίος στρατηγός τοϋ 4ου π.Χ. αί., πού έδρασε σάν άρχηγός μισθοφόρων. Ό τύπος τοϋ άν- δριάντος του δέν κατορθώθηκε νά άναγνωριστή.

. . . Του ναοϋ δέ εστι πέραν ’Απόλλων χαλκούς, και τό άγαλμα λέγουσι Φειδίαν ποιήσαν Παρνόπιον δέ καλουσιν, ότι σφίσι παρνόπων βλαπτόντων τήν γήν άποτρέψειν ό θεός εϊπεν εκ τής χώρας . . .( Παυσ. I, 24, 8 ). Ή τοπογραφική ένδειξη τοϋ Παυσανία δέν είναι σαφής, καί δέν μπορούμε νά ξέρουμε ούτε πόσο πέραν άπό τόν Παρθενώνα, ούτε πρός ποιά είδικώτερα κατεύθυνση βρισκό­ταν ό Παρνόπιος ’Απόλλων τοϋ Φειδία. Ό τύπος του όμως είναι από πολλά χρόνια άναγνωρισμένος. Πρόκειται γιά ένα τύπο γνωστό άπό πολλά άντίγραφα, πού άπό τόν τόπο τοϋ καλλιτέ- ρου άντιγράφου έπεκράτησε νά καλήται «’Απόλλων τοϋ Kassel» ( Ε. Μ. Schmidt, Der Kasseler Apollo und seine Repliken, Antike Piastik, V).

Σ’ αύτό τό σημείο τής περιηγήσεώς του ό Παυσανίας άναφέρει τά άγάλματα τοϋ Περικλέους καί τοϋ πατέρα του Ξανθίππου ( ί, 25, 1 ), προσθέτει όμως ότι ό μέν Περικλέους άνδριάς ετέρωθι άνάκειται καί θά μιλήση πάλι γ ι’ αύτόν καθώς θά φεύγη άπό τήν ’Ακρόπολη, διότι έκεΐ βρισκόταν προφανώς όμως εδώ ήταν ό άνδριάς τοϋ Ξανθίππου, τοϋ οποίου διαμφισβητειται άκόμη ό τύπος. ~~

’Αντίθετα γνωρίζουμε ποιος ήταν ό τύπος τοϋ άνδριάντος τοϋ ποιητοϋ ’Ανακρέοντος, πού κατά τόν Παυσανία του Ξανθίππου πλησίον έστηκεν, όχι μόνον διότι τό σχήμά έστιν οίον άδοντος άν έν μέθη γένοιτο άνθρώπου, άλλά καί διότι ό είκονογραφικός τύπος βεβαιώνεται άπό μιά προτομή πού βρίσκεται στο Μουσείο

132

Conservatori τής Ρώμης. Ά λλά τό καλλίτερο άντίγραφο είναι στήν Κοπεγχάγη διότι εκτός άπό τις άλλες του άρετές, άποδίδει και ολόκληρον τόν άνδριάντα, και πιθανολογεί τήν ύπόθεση ότι ό καλλιτέχνης του ήταν εϊτε ό ϊδιος ό Φειδίας, εϊτε κάποιος άπό τούς άμεσους συνεργάτες του.

. . . Πρός δέ τφ τείχει τφ Νοτίφ γιγάντων, ο ϊ περί Θράκην ποτέ και τόν ισθμόν τής Παλλήνης ωκησαν, τούτων τόν λεγόμενον πόλε­μον και μάχην πρός "Αμαζόνας Αθηναίων και τό Μαραθώνι πρός Μήδονς έργον και Γαλατών τήν εν Μυσία φθοράν άνέθηκεν 3'Αττα- λ ο ς . . . Βγαίνοντας άπό τήν άνατολικήν είσοδο τού Παρθενώνος ό Παυσανίας είδε στό νότιο τείχος τής Ακροπόλεως ( I, 25, 2 ) τέσσερα άναθηματικά γλυπτά συμπλέγματα πού είχεν άφιερώ- σει στήν Α κρόπολη ό βασιλιάς τής Περγάμου Ά τταλος ό Α \ Τά θέματα ήσαν: 1) Γιγαντομαχία, 2) Άμαζονομαχία, 3) Ή μάχη τού Μαραθώνος, 4) Ή καταστροφή τών Γαλατών στήν Μυσία τής Μικράς Ά σ ίας άπό τούς Περγαμηνούς. Τά άγάλματα ήσαν κατά τόν Παυσανία όσον τε δύο πηχών έκαστον, καί προφανώς εξ αιτίας τού μικρού τους μεγέθους καί τής περίοπτης θέσεως όπου ήσαν στημένα είναι πού ό Διόνυσος τής Γιγαντομαχίας κατέ­πεσε στό Διονυσιακό θέατρο, κατά τήν διάρκεια μιας σφοδρής καταιγίδος λίγο πριν άπό τήν ναυμαχία τού Ά κτίου. Ά π ό τό πλήθος τών έργων τού άτταλικού άναθήματος δέκα μόνον μάς είναι γνωστά καί αύτά άπό άντίγραφα πού σώζονται σέ διάφορα Μουσεία.

Πού ήσαν τά άγάλματα τού Όλυμπιοδώρου, ένός Αθηναίου στρατηγού πού ελευθέρωσε τήν Α θήνα άπό τούς Μακεδόνες τό 286, καί τής Άρτέμιδος Λευκοφρύνης δέν μπορούμε νά ξέρουμε ( Παυσ. I, 26, 4).

. . . καθήμενόν έστιν Άθηνάς άγαλμα, επίγραμμα έχον ώς Καλ- λίας μέν άναθείη, ποιήσειε δέ ’Ένδοιος ( I, 26, 4 ). Μεταφερόμαστε τώρα πρός τήν μεριά τού Έρεχθείου. Μέ τό άνάθημα τούτο ταυ- τίστηκεν ενα άρχαϊκό άγαλμα καθιστής Ά θηνάς πού εκτίθεται σήμερα στό Μουσείο τής Ακροπόλεως ( Αίθουσα IV, άρ. εύρ. 625 ). Τό άγαλμα βρέθηκε ριγμένο στήν βόρεια πλευρά τής Ά -

133

κροπόλεως, κάτω άπό τό Έρέχθειον, δηλαδή κάτω άκριβώς άπό τό σημείο δπου είδε τήν Ά θηνά τοϋ Ένδοίου ό Παυσανίας. Ό Έ νδοιος είναι ένας γνωστότατος καλλιτέχνης τών άρχαϊκών χρόνων, τών προπερσικών, καί τό γεγονός ότι τό άγαλμα πού βρέθηκε παρουσιάζει μεγάλη φθορά άπό τις καιρικές συνθήκες, πού σημαίνει ότι έμεινε γιά ένα μεγάλο χρονικό διάστημα εκτε­θειμένο στο ύπαιθρο, δηλαδή διέφυγε τήν περσική καταστροφή, συνηγορεί νά πιστέψουμε ότι τούτο είναι ή Ά θηνά τοϋ Ένδοίου πού εΐδεν ό Παυσανίας όταν κατευθυνόταν πρός τό Έρέχθειον ( Lippold, σ. 74 ).

. . . Πρός δέ τφ ναφ τής Άθηνάς έστι μέν ευήρις (ή Συήρις) πρεσβΰτις όσον τε πήχεος μάλιστα, φαμένη διάκονος είναι Λυσι- μάχης ( Παυσ. I, 27, 4 ). Τό χωρίο τούτο τοϋ Παυσανία πού άκολουθει τήν περιγραφή τοϋ Έρεχθείου και τοϋ Πανδρο- σείου, είναι ένα άπό τά πιο σκοτεινά τοϋ Παυσανία, γιατί ούτε ή γραφή του είναι ομόφωνα παραδεκτή, ούτε καί τό περιεχόμενο είναι καθαρό. Μιλάει γιά ένα πρόσωπο ό Παυσανίας ή γιά δύο; Γιά μιά γριά Λυσιμάχη ή καί γιά κάποια Συήρι; Στις άνασκαφές τής Άκροπόλεως βρέθηκαν δύο βάσεις άγαλμάτων. Ή μία έφερε κατά τήν έπιγραφή της τό άγαλμα τής Λυσιμάχης, ή οποία κατά τόν Πλίνιο ( Naturalis Historia 34, 76 ) ύπήρξεν ιέρεια τής Ά θ η ­νάς έπί 64 χρόνια — τό έργο ήταν τοϋ διάσημου γιά τόν ρεα­λισμό του γλύπτη Δημητρίου τοϋ Άλωπεκήθεν —, καί ή άλλη βάση έφερε ένα πολύ μικρότερο άγαλμα, σύμφωνα μέ τήν έπι­γραφή της τό άγαλμα μιας διακόνου Συήριδος, πού ήταν έργο ένός Νικομάχου, γλύπτη τοϋ 4ου π.Χ. αίώνος. "Ωστε μόνον αύτήν άναφέρει ό Παυσανίας; "Ενας είκονογραφικός τύπος γριάς πού θά μπορούσε νά είναι ή Λυσιμάχη, έχει άποκατασταθή χάρη σ’ ένα κορμό πού βρίσκεται στο Μουσείο τής Basel καί σ ’ ένα κε^ φάλι πού βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο ( βλ. Berger, Antike Kunst 1968, σ. 67-70, Πίν. 31 -3 3 ), άλλά τό όλο ζήτημα πολύ άπέχει άκόμη άπό τήν οριστική του λύση.

. . . ,ΓΑγαλμα Άθηνάς χαλκουν άπό Μήδων τών ές Μαραθώνα άποβάντων τέχνη Φειδίου ( Παυσ. I, 28, 2 ). Τό πιο σημαντικό

134

άπό τά έργα πού άναφέρει ό Παυσανίας στον χώρο άνάμεσα στό Έρέχθειον και τά Προπύλαια ήταν ένα κολοσσιαίο χάλκινο άγαλμα τής Προμάχου Άθηνάς, πού ήταν έργο τού Φειδία. Βρισκόταν στήν μέση περίπου τής άποστάσεως αύτής και λίγο άριστερά άπό τήν πομπική οδό ( γιά όποιον κυττάζει πρός τά άνατολικά) και άπό τήν βάση του έχουν σωθή στή θέση τους κάμποσες λιθόπλινθοι, ένώ ολόκληρη ή διάσταση τής βάσεως είναι βεβαιωμένη χάρη στά λαξεύματα τού βράχου. Ένώ ό Παυσανίας συνδέει τό άγαλμα μέ τήν νίκη τών Αθηναίων στον Μαραθώνα, ό Δημοσθένης λέει απλώς (19, 272 ) ότι ή πόλη είχεν άναθέσει τήν μεγάλην Ά θηνά σάν άριστεΐον . . . του πρός τους βαρβάρους πολέμου και μάλιστα δόντων τών 'Ελλήνων χρήμα­τα ταϋτα. Οί Αμερικανοί Dinsmoor καί Meritt, πού μελέτησαν μιάν επιγραφή πού άναφέρεται στήν διαχείριση τών χρημάτων πού ξοδεύτηκαν γιά τό στήσιμο τού άγάλματος, κατέληξαν στό συμπέρασμα ότι ή άπόφαση γιά τό στήσιμο τού άγάλματος έλήφθη άμέσως μετά τή θριαμβευτική νίκη τών Α θηναίων έναντίον τών Περσών στον Εύρυμέδοντα ποταμό τής Μ. Ά σ ίας τό έτος 465 π.Χ. Αύτή ή χρονολογία ταιριάζει καί μέ τήν έποχή τού έργου, όπως τήν ξέρομε τώρα άπό κάποιες άπομιμήσεις μι­κρού μεγέθους πού έσώθηκαν. Τό έργο ήταν άπό τά παλιότερα τού Φειδία. Ή θεά στεκόταν ήρεμη, φορώντας μακρύ δωρικό πέπλο, ζωσμένο σφικτά στήν μέση, καί έχοντας κράνος στό κε­φάλι. Τό άριστερό της χέρι, κατεβασμένο, άκουμπούσε στήν άσπί- δα πού ήταν στολισμένη μέ άνάγλυφη Κενταυρομαχία, έργο τού περίφημου τορευτού Μυός, σύμφωνα μέ σχέδια πού έκαμε γΓ αύτόν ό Παρράσιος ό γιος τού Εύήνορος, ό άριστερός της βρα- χίων άκουμπούσε στό δόρυ της, ένώ μέ τό δεξί της χέρι ή θεά κρατούσε τήν γλαύκα. Κατά τήν άρχαία παράδοση τήν όποίαν μεταφέρει ό Παυσανίας, ή αιχμή τού δόρατός της καί ό λόφος τού κράνους της διακρίνονταν άπό έκείνους πού πλησίαζαν τήν άκτή προερχόμενοι άπό τήν πλευρά τού Σουνίου. Ή βάση τού άγάλματος ήταν άνάλογα μέ τό μέγεθος τού έργου πλατειά, άλλά σχετικά χαμηλή έτσι ώστε νά μπορούν οί προσκυνηται νά θαυ­

135

μάζουν τήν παράσταση τής Κενταυρομαχίας επάνω στήν ασπίδα. Μέχρι πριν λίγα χρόνια πίστευαν ότι τό επάνω μέρος τής βά- σεως τό κοσμούσε μιά μεγάλη ταινία άπό πελώρια «ράβδον φών» και άστράγαλο άποκάτω, τής όποίας ενα κομμάτι βρίσκε­ται κοντά στή θέση τοϋ άγάλματος ( καί είναι ορατό άπό τόν επισκέπτη τής Άκροπόλεως πού διασχίζει άκόμη τά Προπύ­λαια ) καί άλλα στήν άποθήκη τοϋ Μουσείου καί άλλοϋ ( Dins- moor, Χαριστήριον Όρλάνδου, 144, 145) ( Π ί ν. 80). Σήμερα όμως ύποθέτουν ότι ή διακόσμηση αύτή προέρχεται από μιάν έπισκευή τού βάθρου πού εγινε στούς ρωμαϊκούς χρόνους. Τό άγαλμα ήταν στήν θέση του ως τήν έποχή τού Ιουστινιανού. Τότε μεταφέρθηκε στήν Κωνσταντινούπολη όπου καί παρέμει- νεν ως τό 1203 οπότε, στις παραμονές τής άλώσεως τής Πόλης άπό τούς Φράγκους, καταστράφηκεν άπό τό μαινόμενο πλήθος πού νόμιζεν ότι μέ τό δεξί της χέρι ( άπό όπου είχε χαθή στο μεταξύ ή γλαύκα ) ή θεά καλοϋσε τούς εισβολείς.

. . . και άρμα κεϊται χαλκονν άπό Βοιωτών δεκάτη και Χαλκιδέ- ων τών εν Εύβοια ( I, 28, 2 ). Τό τρόπαιο έστήθηκεν ύστερα άπό τήν νίκη πού κατέφεραν οί Α θηναίοι τό 507 π.Χ. έναντίον τών Βοιωτών. Τήν ήμέρα έκείνη οί Α θηναίοι συνέλαβαν αιχμαλώ­τους πάμπολλους Χαλκιδεϊς, τις δέ άλυσίδες μέ τις όποιες τούς έδεσαν τότε τις άφιέρωσαν άργότερα στήν Α κρόπολη, καί άπό τήν δεκάτη τών λαφύρων πού έπιασαν έφτιαξαν ένα άρμα ( ένα άπό τά άλογα τοϋ άρματος νομίζεται άπό μερικούς πώς είναι αύτό πού βρίσκεται στήν αύλή τοϋ Μουσείου ), τό όποιο ό Η ρόδοτος είδεν άριστερά άπό τά Προπύλαια, προφανώς όμως τό μαρμάρινο Πρόπυλον πού προηγήθηκε τών μνησικλείων Προπυλαίων. Τό άνάθημα έφερε καί μιάν έπιγραφή στήν όποίαν γινόταν λόγος καί γιά τις άλυσίδες μέ τις όποιες έδεσαν τούς εχθρούς τους οί Α θηναίοι. Σήμερα σώζονται δύο άκρωτηρ^α- σμένες βάσεις μέ όμοιες σχεδόν έπιγραφές. Α π ’ αύτές ή μία άνήΛ κει στά τέλη τού 6ου π.Χ. αίώνος, ενώ ή άλλη στά μέσα τοϋ 5ου. Α π ’ αύτό συμπεραίνομε ότι: α) Τό άρχικό άρμα καταστράφηκεν ή άπήχθη άπό τούς Πέρσες τό 480 π.Χ. β) Ό τ ι οί Α θηναίοι

136

έστησαν άλλο άμέσως μετά τό 450 π.Χ., τότε πού ένίκησαν πάλι τούς Χαλκιδεις. Αύτό τό δεύτερο άνάθημα είναι πού ειδεν ό 'Ηρόδοτος, έξω άπό τό προμνησίκλειο Πρόπυλον, καί ό Παυσα­νίας κοντά στήν Πρόμαχο, όπου προφανώς μεταφέρθηκε όταν οικοδομήθηκαν τά Προπύλαια τού Μ νησικλή. Ή άκριβής θέση τού βάθρου είναι κατά τόν Stevens κοντά στον δυτικό τοίχο τού παλιού ναού τής ‘Άθηνάς. Ό Stevens, εξετάζοντας τόν χώρο γύρω άπό τήν Πρόμαχο, διαπίστωσεν ένα πλήθος άπό άλλες, άρκετά βαθουλές έγκοπές ( βάθ. 0.50 μ .) πού προφανώς θά έστή- ριζαν και άλλα τρόπαια, στημένα έκει σέ κατάλληλη θέση άπέναντι άπό τόν έπισκέπτη πού μόλις είχε διασχίσει τά Προπύ­λαια.

Αίγο πριν έγκαταλείψη τήν Α κρόπολη ό Παυσανίας άναφέ- ρει άκόμη δύο άγάλματα ( I, 28, 2 ). Τό ένα είναι τής Αημνίας Ά θηνάς καί τό άλλο τού Περικλή. Τό πρώτο είναι γνωστό κυ­ρίως άπό τό άντίγραφο τού κορμού πού βρίσκεται στήν Δρέσδη καί τό άντίγραφο τού κεφαλιού πού βρίσκεται στήν Bologna* τού δευτέρου ό τύπος είναι γνωστός άπό τις έρμαϊκές στήλες — άντίγραφα τού Βρετανικού Μουσείου καί τού Βατικανού. Δυστυ­χώς ή περιγραφή τού Παυσανία γιά τή θέση τών έργων είναι άτε- λής καί όπως συνήθως, μόνον ύποθέσεις μπορει νά κάνη κανείς γ ι’ αύτές. Ό Stevens ύποστηρίζει ότι ένα λάξευμα πού βρίσκεται βορειοανατολικά τών Προπυλαίων καί άνάμεσα στον Ιον καί τόν 2ον άπό Β. κίονα, ταιριάζει νά είναι ή θέση τού άγάλματος τής Αημνίας. Καί καθώς ό Παυσανίας άναφέρει τήν Αημνία καί τόν Περικλή μαζί, τούτο θά βρισκόταν πολύ κοντά ( κατά τόν Ste­vens ), λ.χ. στό ϊδιο ύψος άνατολικώτερα.

137

ΙΕΡΟΝ ΠΑΝΔΗΜ ΟΥ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ

Αίγο πριν βγή κάνεις άπό τήν πύλη Beule στά νότια θά προσέ- ξη στά άριστερά του άκουμπισμένα σ’ ένα τοίχο τά τμήματα ένός επιστυλίου πού είναι κοσμημένα μέ γιρλάντες και περιστέρια ( Π ί ν . 81 ). Σύμφωνα μέ τήν έπιγραφή πού φέρει τό επιστύλιο ( IG II2 1531 β: Τόνδε σοι ό) μεγάλη σεμνή ’Αφροδίτη . . ), τούτο προέρχεται άπό ένα ναΐσκο πού ήταν άφιερωμένος στήν ’Αφρο­δίτη. Ιερό τής Πανδήμου ’Αφροδίτης άναφέρεται άπό τόν Παυ­σανία ( I, 22, 3 ), άπό τήν σειρά δέ τής περιγραφής του συνάγεται ότι βρισκόταν κάπου κοντά στον πύργο τής Νίκης. Μέχρι τό 1960 όλοι οί έρευνηταί τό τοποθετούσαν στή δυτική περιοχή τής ’Ακροπόλεως. Μιά μικροανασκαφή όμως πού έκαμε τήν χρο­νιά έκείνη ή ’Εφορεία τής ’Ακροπόλεως ( ΠΑΕ 1960, σ. 4 - 9 ) στήν βαθουλή περιοχή πίσω άπό τό Ώ δειο τού Ήρώδου ’Αττι­κού καί έφερε σέ φως εύρήματα προερχόμενα άσφαλώς άπό ιερό τής ’Αφροδίτης ( όστρακο μέ άναθηματική έπιγραφή στήν’Αφρο- δίτη, τμήματα ειδωλίων πού παριστάνουν τήν ’Αφροδίτη και τόν "Ερωτα κλπ. ), φανερώνουν ότι τό ιερό αύτό βρισκόταν στήν νοτιοδυτική περιοχή τής ’Ακροπόλεως, συγκεκριμένα δέ σ’ έναν ισόπεδο βραχώδη χώρο πού εκτείνεται άμέσως άποκάτω άπό τόν πύργο τής Νίκης. Σ’ αύτόν τόν χώρο, όπου παλιότερα τοποθε­τούσαν τό ήρώον τού Αίγέως, ή έπιφάνεια τού βράχου παρουσιά­ζει άβαθή λαξεύματα, πού μαρτυρούν σαφώς ότι έκει βρισκόταν άλλοτε ένας ναΐσκος τών διαστάσεων τού έπιστυλίου πού προ- αναφέρθηκε, καί ή υπόθεση ότι ό ναΐσκος ήταν τής Πανδήμου ’Αφροδίτης ένισχύεται άπό τήν παρατήρηση ότι δίπλα στή θέση αύτή, στον βράχο τού πύργου τής Νίκης είναι σκαλισμένες κάμποσες άβαθεις κόγχες γιά τήν ύποδοχή άφιερωμάτων, παρόν μοιες μέ έκεινες πού ύπάρχουν καί σ’ άλλα ιερά ’Αφροδίτης,' όπως λ.χ. τής βόρειας πλαγιάς τής ’Ακροπόλεως, τού Δαφνιού κλπ. ( βλ. L. Beschi, Annuario XLV - XLVI ( 1967-68 ), σ. 517 κ .έ .).

138

ΠΙΝΑΚΕΣ

Τουρκικός οικισμός πλάι στά μνημεία τής ’Ακροπόλεως (παλιά χαλκογραφία)

ΠΙΝΑ

Ξ 2

ΠΙΝ

ΑΞ

Π ΙΝ Α Ξ 4

α. Βάση κίονος και βαθμίδες τοϋ μυκηναϊκού άνακτόρου

β. Τμήμα Κυκλώπειου (μυκηναϊκού) τείχους άνατολικά τού Μ ουσείου

Π ΙΝ Α Ξ 5

Τμήμα Κυκλώπειου (μυκηναϊκού) τείχους στά νότια τών Προπυλαίων. Στο βάθος ό Παρθενών

Π ΙΝ Α Ξ 6

Τμήμα Κυκλώπειου (μυκηναϊκού) τείχους καί άναλημματικός τοίχος τών αρχών τού 5ου π.Χ. αιώνος, στό βάθος ορύγματος ΝΔ. του Παρθενώνος

Π ΙΝ Α Ξ 7

Μυκηναϊκή πρόσβαση: Ε ντομές στον βράχο

Ά ναλημματικός τοίχος άρχαϊκών χρόνων δυτικά τών Προπυλαίων

Π ΙΝ Α Ξ 8

α. Ό βόρειος άναλημματικός τοίχος τής προσβάσεως τής εποχής τοϋ Περικλέους

β. Τό νότιο όριο τής προσβάσεως τής έποχής τοϋ Περικλέους (κατα­τομή βράχου)

Π ΙΝ Α Ξ 9

α. Κλιμαξ Πιττάκη

β. Κλιμαξ Πιττάκη (κάτω μέρος)

Π Ι Ν Α Ξ 10

Βωμός τοϋ ’Απόλλω νος Άγυιέω ς (;) άνατολικά τής πύλης Beule

Π ΙΝ Α Ξ 11

Βάθρο τοϋ μνημείου τοϋ Ά γρίππα

Δυτική δψη των Προπυλαίων

Α νατολική όψη των Προπυλαίων

Π ΙΝ Α Ξ 14

I Εξωτερική νοτιοδυτική γωνία του προπερίκλειου Προπύλου και βαθμίδες τής «εξέδρας»

!

Π ΙΝ Α Ξ 15

a. Τμήμα τού προπερίκλειου Προπύλου και του Κυκλώπειου (μυκηναϊκού) τείχους

β. ’Εσωτερική όψη τής νοτιοδυτικής γωνίας του προπερί- κλειου Προπύλου

Π ΙΝ Α Ξ 16

α. Βάση ιωνικού κίονος των Προπυλαίων

β. Ή μίεργοι τοίχοι των Προπυλαίων

Π ΙΝ Α Ξ 17

Φατ

νώμα

τα

τής

οροφ

ής

των

Προ

πυλα

ίων

Π ΙΝ Α Ξ 18

Π ΙΝ Α Ξ 19

’Αγκώνες» του βορείου τοίχου των Προπυλαίων

Π Ι Ν Α Ξ 20

Αποψη Προπυλαίων από ΒΑ. Παράθυρα Πινακοθήκης εποχής Φραγκοκρατίας

Ηλιοβασίλεμα μέσα από τά Προπύλαια

Π ΙΝ Α Ξ 22

Π ΙΝ Α Ξ 23

Ό ναός τής Νίκης από ΒΑ.

Π ΙΝ Α Ξ 24

ΠΙΝΑΞ 25

Νοτιοανατολική γωνία τού ναού τής Νίκης. Στήν ζωφόρο είκονίζονται θεοί

ΠΙΝΑΞ 26

Ιερό σέ σχήμα διπλής κόγχης στήν δυτική πλευρά του πύργου τής Νίκης Τμήμα Κυκλώπειου (μυκηναϊκού) τείχους

ΠΙΝΑΞ 27

Ναΐσκος ΆΟηνΓις Νίκης άρχαϊκών χρόνων

ΠΙΝΑΞ 28

α-β. Ιερό Βραυρωνίας Άρτέμιδος. Λαξεύματα και πωρόπλινθοι ανατολικού τμήματος

ΠΙΝΑΞ 29

α. Ιερό Βρ(/υρ(ονίας Άρτέμιδος. Συνολική όψη πρός τά δυτικά

β. Είσοδος στο ιερό τής Βραυρωνίας Ά ρτέμιδος

ΠΙΝΑΞ 30

α. Βόρειο όριο του ίεροϋ τής Βραυρωνίας Άρτέμιδος. Κατατομή τού βράχου

Βραυρωνίας Ά ρτέμιδος

ΠΙΝΑΞ

Βορειοανατολική γωνία τής Χαλκοθήκης (μόνον λαξεύματα), στο σημείο συναντήσεως μέ τις βαθμίδες δυτικά του Παρθενώνος

ΠΙΝΑΞ 32

Ή Χαλκοθήκη από ψηλά

ΠΙΝΑΞ 33

Πωρόπλινθοι βορείου θεμελίου τής Χαλκοθήκης

Ό Παρθένων από ΒΔ.

Νοτία περίσταση τού Παρθενώνος

ΠΙΝΑΞ 35

To εσω

τερικό του

Παρθενώ

νος ύστερα

από βροχή

Ό Παρθένων από τά βόρεια, πριν από τήν άναστήλωσή του

ΠΙΝΑΞ 36

ΠΙΝΑΞ 37

Νοτιοδυτική γωνία του Παρθενώνος

Πλάκα τής δυτικής ζωφόρου του Παρθενώνος (στο κτίριο)

ΠΙΝΑΞ 38

ΠΙΝΑΞ 40

Μετόπη του Παρθενώνος, ή δυτικώτερη τής νοτίας πλευράς (στήν θέση της)

ΠΙΝΑΞ 41

Μετόπη του Παρθενώνος, ή δυτικώτερη τής βορείας πλευράς, ό λεγόμενος «Εύαγγελισμός» (στήν θέση της)

ΠΙΝΑΞ 42

Σχεδιαστική άποκατάσταση ακρωτηρίου του Παρθενώνος

ΠΙΝΑΞ 43

α-β. Κομμάτια άκρωτηρίων του Παρθενώνος

γ. Λεοντοκεφαλή τής βορειοδυτικής γωνίας τοϋ θριγκού τού Παρθενώνος

ΠΙΝΑΞ 44

Δυτικό αέτωμα του Παρθενώνος. Ό Κέκρωψ καί ή θυγατέρα του (στη θέση τους)

Π Ι Ν Α Ξ 45

To δεξιό άκρο του άνατολικοϋ άετώματος του Παρθενώνος. Ά λογα τής Σελήνης (άντίγραφα)

ΠΙΝΑΞ 46

α. Κιονόκρανο του Παρθενώνος

β. Κιονόκρανα του Παρθενώνος προερχόμενα από μεταγενέστερη επισκευή του

Π Ι Ν Α Ξ 47

Θέση βάθρου τής χρυσελεφάντινης ’Αθήνας τοϋ Παρθενώνος καί όπή έμπήξεως τοϋ κεντρικού ιστού

Καμπύλες τού κρηπιδώματος τού Παρθενώνος

Ό κυρίως «Παρθενών» καί ή δυτική θύρα τού κτιρίου

ΠΙΝΑΞ 48

ΠΙΝΑΞ 50

Α γιογραφίες στον τοίχο του Παρθενώνος (παλιότερη φωτογραφία)

ΠΙΝΑΞ 51

Σχεδιαστικη αποκατάσταση τής προηγούμενης αγιογραφίας

ΠΙΝΑΞ 52

Άναλημματικός τοίχος κοντά στην νοτιοδυτική γωνία τοΰ Παρθενώνος

ΠΙΝΑΞ 37

^ωψυ

μυυ

του

ιιαρυ

ενώ

νος

(στό

κτ

ίριο

)

Νοτιοδυτική γωνία του Παρθενώνος

Πλάκα τής δυτικής ζωφόρου του Παρθενώνος (στό κτίριο)

ΠΙΝΑΞ 38

ΠΙΝΑΞ 40

Μετόπη τοϋ Παρθενώνος, ή δυτικώτερη τής νοτίας πλευράς (στήν θέση της)

ΠΙΝΑΞ 41

Μετόπη τοϋ Παρθενώνος, ή δυτικώτερη τής βορείας πλευράς, ό λεγόμενος «Εύαγγελισμός» (στήν θέση της)

ΠΙΝΑΞ 42

Σχεδιαστική αποκατάσταση ακρωτηρίου του Παρθενώνος

Π Ι Ν Α Ξ

α-β. Κομμάτια άκρωτηρίων τοϋ Παρθενώνος

γ. Λεοντοκεφαλή τής βορειοδυτικής γωνίας τοϋ θριγκοϋ τοϋ Παρθενώνος

ΠΙΝΑΞ 44

Δυτικό αέτωμα του Παρθενώνος. Ό Κέκρωψ και ή θυγατέρα του (στή θέση τους)

ΠΙΝΑΞ 45

To δεξιό άκρο τοϋ άνατολικοϋ αετώματος τοϋ Παρθενώνος. Ά λογα τής Σελήνης (αντίγραφα)

ΠΙΝΑΞ 46

α. Κιονόκρανο του Παρθενώνος

β. Κιονόκρανα του Παρθενώνος προερχόμενα από μεταγενέστερη επισκευή του

-ΠΙΝΑΞ 47

Θέση βάθρου τής χρυσελεφάντινης ’Αθήνας τοϋ Παρθενώνος καί οπή έμπήξεως τοϋ κεντρικού ίστοϋ

Καμπύλες του κρηπιδώματος του Παρθενώνος

Ό κυρίως «Παρθενών» και ή δυτική θύρα του κτιρίου

ΠΙΝΑΞ 48

ΠΙΝΑΞ 49

ΠΙΝΑΞ 50

Π Ι Ν Α Ξ 51

Σχεδιαστικη αποκατάσταση τής π ρ ο η /θυ μ ένη αγιογραφίας

Άναλημματικός τοίχος κοντά στήν νοτιοδυτική γωνία του Παρθενώνος

ΠΙΝ ΑΞ 69

>

•Ανα

στηλ

ωτι

κές

εργα

σίες

ΠΙΝΑΞ 70

β. Βάση κίονος τοϋ ναΐσκου των γεωμετρικών χρόνων

ΠΙΝΑΞ 71

α-β. Κιονόκρανα «αρχαίου νεώ»

ΠΙΝΑΞ 72

β. Μυστική κάθοδος Ά ρρηφορίου

ΠΙΝΑΞ 73

α. Ε ρείπ ια κτιρίου στήν βορειοδυτική περιοχή τής Ά κροπόλεως

β. ’Αγωγός όμβριων ύδάτων ανατολικά των Προπυλαίων

ΠΙΝΑΞ 74

Θεμέλιο του Κιμωνείου τείχους

ΠΙΝΑΞ 75

Τό Θεμιστόκλκιο τ<:ϊχος της Ά κροπόλεως άπό Β.

Ό φραγκικός πύργος σέ χαλκογραφία τής Τουρκοκρατίας

ΠΙΝΑΞ 76

ΠΙΝΑΞ 77

ΓΙΙΝΑΞ 78

α, Τουρκική επιγραφή σκαλισμένη σέ αρχιτεκτονικό μέλος του Έρεχθείου

β. Ααξεύματα στον βράχο για τήν ύποδοχή στηλών, βάθρων κλπ.

ΠΙΝΑΞ 79

Αάξευμα αναθήματος Γής Καρποφόρου καί έπιγραφή

ΠΪΝ ΑΞ 80

Διακόσμηση βάθρου τής Προμάχου ’Αθήνας («ράβδος φών»)

ΠΙΝΑ

Επιστύλιο από τον ναΐσκο τής Πανδήμου 'Αφροδίτης

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΟΔΗΓΟΙ

ΤΗΣ ΓΕΝ. ΔΙΕΥΘΥΝΣΕΩΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΕΩΣ

1. Carl Blegen - Marion Rawson, To Άνάκτορον τοϋ Νέστορος (μετάφρα- σις Γ. Α. Παπαθανασοπούλου). Ά θήναι, 1964 (2α έκδοσις) (έξηντλήθη).

2. Α γνής Σακελλαρίου - Γ. Παπαθανασοπούλου, Έθνικόν Ά ρχαιολογικόν Μουσεΐον. Α'. Προϊστορικαί Συλλογαί. Σύντομος Ό δηγός. Ά θήναι 1964.

3. Ν. Platon, A Guide to the Archaeological Museum of Heraclion. Athens, 1964.

4. N. Platon, Fiihrer durch das Archaeologische Museum von Heraklion. Athen, 1964.

5. Agnes Sakellariou - G. A. Papathanasopoulos, National Archaeological Museum. I. Prehistoric Collections. A Brief Guide (translated into English by Helen Wace, Elizabeth Wace - French and Ariadne Koumari - Sanford). Athens, 1964 (έξηντλήθη).

6. Σύντομος Ό δηγός τού Μουσείου Ά κροπόλεως.Ά θήναι 1965 (έξηντλήθη).7. A Concise Guide to the Acropolis Museum (translated by Helen Wace

and Elizabeth Wace - French). Athens 1965 (έξηντλήθη) (άνατύπωσις 1974).

8. ’Αμερικανικής Σχολής Κλασσικών Σπουδών. Ό δηγός τής ’Αρχαίας ’Αγο­ράς τών ’Αθηνών (μετάφρασις Σ. Πλάτωνος). Ά θήναι, 1965.

9. Agnes Sakellariou - G. A. Papathanassopoulos, Musee Archeologique National: A'. Collections Prehistoriques. Guide Sommaire. Athenes, 1965 (άνατύπωσις 1974).

10. Guide Sommaire du Musee de l’Acropole, Athenes, 1966 (έξηντλήθη)·11. Agnes Sakellariou - G. A. Papathanasopoulos, Archaeologisches Na-

tionalmuseum. I. Vorgeschichtliche Sammlungen. Kurzfiihrer (ubersetzt von Maria Herrmann). Athen, 1966 (άνατύπωσις 1974).

12. Kurzer Fiihrer durch das Akropolis - Museum (ubersetzt von Char. Neumann). Athen, 1967 (άνατύπωσις 1974).

13. Σέμνης Καρούζου, Έθνικόν ’Αρχαιολογικόν Μουσεΐον. Συλλογή Γλυ­πτών. Περιγραφικός Κατάλογος. Ά θήναι, 1967.

14. S. Karouzou, Musee Archeologique National. Collection des Sculptures. Catalogue descriptif (traduit par X. Lefcoparides). Athenes, 1968.

15. S. Karouzou, National Archaeological Museum. Collection of Sculpture (translated by Helen Wace). Athens, 1968 (άνατύπωσις 1974).

222

16. Guida breve del Museo dell’ Acropoli (trad, di Dina Peppas - Delmusu). Atene, 1967.

17. Στ. ’Αλεξίου ~ N. Πλάτωνος, Ό δηγός του ’Αρχαιολογικού Μουσείου 'Ηρακλείου. ΆΟήναι, 1973 (2α έκδοσις).

18. Κατάλογος έκΟέσεως εκμαγείων καί αντιγράφων. Α θήναι 1975.19. St. Alexiou - Ν. Platon, A Guide to the Archaeological Museum of Hera-

clion. Athens, 1968 (άνατύπωσις 1974).20. P. Auberson - K. Schefold, ’Αρχαιολογικός Ό δηγός Έρετρείας (μετά-

φρασις Π. Θέμελη). ’Αθήναι 1973.21. St. Alexiou - Ν. Platon, Guide du Musee Archeologique d’Heraclion (tra-

duit par Cl. Pnpapavlou). Athenes, 1973 (2α έκδοσις).22. St. Alexiou - N. Platon, Fiihrer durch das Archaeologische Museum von

Heraklion (ubersetzt von G. Kokula). Athen, 1969 (άνατύπωσις 1974).23. S. Karusu, Archacologisches Nationalmuseum. Antike Skulpturen (i'lber-

setzt von Char. Neumann). Athen, 1969 (άνατύπωσις 1974).v 24^ I. Π. Βοκοτοπούλου, Ό δηγός Μουσείου Ίωαννίνων. ’Αθήναι 1973.

IX Σύντομος Ό δηγός τού Μουσείου ’Ακροπόλεως. ’Αθήναι, 1967 (2α έκδοσις).

26. Guide Sommaire du Musee de PAcropole. Athenes, 1968 (2α έκδοσις) (άνατύπωσις 1973).

27. Agnes Sakellariou - G. A. Papathanasopoulos, National Archaeological Museum. I. Prehistoric Collections. A Brief Guide (translated by Helen Wace, Elisabeth Wace - French and Ariadne Koumari - Sanford). Athens, 1970 (3η έκδοσις) (άνατύπωσις 1973).

28. Σύντομος Ό δηγός τού Μουσείου ’Ακροπόλεως. ’Αθήναι, 1970 (3η έκδοσις) (άνατύπο)σις 1973).

29. Carl Blegen - Marion Rawson, To Άνάκτορον τού Νέστορος (μετάφρασις Γ. Α. Παπαθανασοπούλου). ’Αθήναι, 1970 (3η έκδοσις) (άνατύπωσις 1973).

30. Γ. Δοντά, Ό δηγός Αρχαιολογικού Μουσείου Κερκύρας. ’Αθήναι, 1970.31. Σπ. Μαρινάτου, Σύντομος Ό δηγός προσωρινής έκθέσεως ’Αρχαιοτήτων

Θήρας. ’Αθήναι, 1971 (άνατύπωσις 1972).32. Sp. Marinatos, A Brief Guide to the Temporary Exhibition of the Anti­

quities of Thera (translated by Elly Arditis). Athens, 1971 (άνατύποοσις 1972).

Cyty G. Dontas, A Guide to the Archaeological Museum of Corfou (translated by Helen Zigada). Athens, 1972.

34. G. Dontas, Guide du Musee Archeologique de Corfou (traduit par Christiane Zoulas). Athenes, 1973.

35. Κ. Δαβάρας, Σούνιον. Αθήναι, 1973.36. Μ. Σ. Μπρούσκαρη, Τά μνημεία τής Άκροπόλείος. ΆΟήναι, 1975.

223