Ηθικά Νικομάχεια – Αριστοτέλης λόγου, του Ρώσου ·...

51
Ηθικά Νικομάχεια – Αριστοτέλης Επεξεργασία – Παρουσίαση Βιβλίου Δεύτερου. Ειρήνη Κοκκορού Επιθυμώ να ξεκινήσω την παρουσίαση της επεξεργασίας - από την δική μου ιδιαίτερη υποκειμενική θέση - μοιραζόμενη μαζί σας ένα μικρό απόσπασμα 1 λόγου, του Ρώσου Νομπελίστα λογοτέχνη Αλέξανδρου Σολζενίτσιν. Ο λόγος του αφορά στην εκφορά του συλλογικού αιτήματος για Ηθική αύξηση του Ανθρώπου πέρα από τον Υλισμό .Ο Αλ. Σολζενίτσιν απέναντι στον Υλισμό έθετε την «εκούσια εμπνευσμένη αυτοσυγκράτηση του ανθρώπου». Οι θέσεις του έχουν εμφανή συγγένεια με την τελείωση κατά τον Αριστοτέλη του ατόμου τείνοντας στο ύψιστο αγαθό που είναι η Αρετή και η οποία επιτυγχάνεται με την Μεσότητα . Διαβάζω: «[...] στρέψαμε τα νώτα στο Πνεύμα και αγκαλιάσαμε καθετί το υλικό με υπερβολικό και αδικαιολόγητο ζήλο. Αυτός ο νέος τρόπος σκέψης, που μας είχε επιβάλει την καθοδήγησή του, δεν παραδεχόταν την ύπαρξη έμφυτου κακού στον άνθρωπο ούτε έβλεπε κάποιο έργο ανώτερο από την επίτευξη της ευτυχίας πάνω στη γη. Θεμελίωσε τον σύγχρονο Δυτικό πολιτισμό πάνω στην επικίνδυνη τάση να λατρεύει τον άνθρωπο και τις υλικές του ανάγκες. Καθετί πέρα από την σωματική ευεξία και τη συσσώρευση υλικών αγαθών, όλες οι άλλες ανθρώπινες ανάγκες και τα χαρακτηριστικά μιας πιο λεπτής και υψηλής φύσης, αφέθηκαν έξω από τη σφαίρα της προσοχής του κράτους και των κοινωνικών συστημάτων, σαν να μην είχε η ζωή κανένα ανώτερο νόημα. [...] Αν είχε δίκαιο ο ανθρωπισμός που υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος γεννιέται για να είναι ευτυχισμένος, δεν θα γεννιόταν για να πεθαίνει. Εφόσον το σώμα του είναι καταδικασμένο να πεθάνει, η αποστολή του στη γη προφανώς θα πρέπει να έχει μια πιο πνευματική φύση. Δεν μπορεί να είναι η απεριόριστη απόλαυση της καθημερινής ζωής. Δεν μπορεί να είναι η αναζήτηση των καλύτερων τρόπων να αποκτά υλικά αγαθά κι έπειτα χαρωπά να τα εκμεταλλεύεται στο μέγιστο. Θα πρέπει να είναι η 1 1 (11 Δεκεμβρίου 1918 - 3 Αυγούστου 2008 ) ήταν Ρώσος λογοτέχνης . Είναι γνωστός κυρίως για τα ημιαυτοβιογραφικά έργα του «Μια μέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς» και «Αρχιπέλαγος γκούλαγκ», όπου περιέγραφε τη ζωή στα σταλινικά ειδικά στρατόπεδα εργασίας . Τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1970.Το απόσπασμα είναι από αποφοιτήριο λόγο στο Χάρβαρντ το 1971.

Transcript of Ηθικά Νικομάχεια – Αριστοτέλης λόγου, του Ρώσου ·...

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Δεύτερου Ειρήνη Κοκκορού

Επιθυμώ να ξεκινήσω την παρουσίαση της επεξεργασίας - από την δική μου ιδιαίτερη

υποκειμενική θέση - μοιραζόμενη μαζί σας ένα μικρό απόσπασμα1 λόγου του Ρώσου

Νομπελίστα λογοτέχνη Αλέξανδρου Σολζενίτσιν Ο λόγος του αφορά στην εκφορά του

συλλογικού αιτήματος για Ηθική αύξηση του Ανθρώπου πέρα από τον Υλισμό Ο Αλ Σολζενίτσιν

απέναντι στον Υλισμό έθετε την laquoεκούσια εμπνευσμένη αυτοσυγκράτηση του ανθρώπουraquo Οι

θέσεις του έχουν εμφανή συγγένεια με την τελείωση κατά τον Αριστοτέλη του ατόμου τείνοντας

στο ύψιστο αγαθό που είναι η Αρετή και η οποία επιτυγχάνεται με την Μεσότητα

Διαβάζω

laquo[] στρέψαμε τα νώτα στο Πνεύμα και αγκαλιάσαμε καθετί το υλικό με υπερβολικό και

αδικαιολόγητο ζήλο Αυτός ο νέος τρόπος σκέψης που μας είχε επιβάλει την καθοδήγησή του δεν

παραδεχόταν την ύπαρξη έμφυτου κακού στον άνθρωπο ούτε έβλεπε κάποιο έργο ανώτερο από την

επίτευξη της ευτυχίας πάνω στη γη Θεμελίωσε τον σύγχρονο Δυτικό πολιτισμό πάνω στην

επικίνδυνη τάση να λατρεύει τον άνθρωπο και τις υλικές του ανάγκες Καθετί πέρα από την

σωματική ευεξία και τη συσσώρευση υλικών αγαθών όλες οι άλλες ανθρώπινες ανάγκες και τα

χαρακτηριστικά μιας πιο λεπτής και υψηλής φύσης αφέθηκαν έξω από τη σφαίρα της προσοχής του

κράτους και των κοινωνικών συστημάτων σαν να μην είχε η ζωή κανένα ανώτερο νόημα [] Αν

είχε δίκαιο ο ανθρωπισμός που υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος γεννιέται για να είναι ευτυχισμένος δεν

θα γεννιόταν για να πεθαίνει Εφόσον το σώμα του είναι καταδικασμένο να πεθάνει η αποστολή του

στη γη προφανώς θα πρέπει να έχει μια πιο πνευματική φύση Δεν μπορεί να είναι η απεριόριστη

απόλαυση της καθημερινής ζωής Δεν μπορεί να είναι η αναζήτηση των καλύτερων τρόπων να

αποκτά υλικά αγαθά κι έπειτα χαρωπά να τα εκμεταλλεύεται στο μέγιστο Θα πρέπει να είναι η

1 1(11 ∆εκεmicroβρίου 1918 - 3 Αυγούστου 2008) ήταν Ρώσος λογοτέχνης Είναι γνωστός κυρίως για τα ηmicroιαυτοβιογραφικά έργα του laquoΜια microέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτςraquo και laquoΑρχιπέλαγος γκούλαγκraquo όπου περιέγραφε τη ζωή στα σταλινικά ειδικά στρατόπεδα εργασίας Τιmicroήθηκε microε το Νόmicroπελ Λογοτεχνίας το 1970Το απόσπασmicroα είναι από αποφοιτήριο λόγο στο Χάρβαρντ το 1971

εκπλήρωση ενός μόνιμου σοβαρού καθήκοντος για να γίνει το ταξίδι της ζωής του μια εμπειρία

ηθικής αύξησης[] Είναι επιτακτική ανάγκη να αναθεωρήσουμε τον κατάλογο των γενικών

ανθρωπίνων αξιών Είναι εκπληκτικό πόσο λανθασμένος είναι σήμεραhellip Μόνο η εκούσια

εμπνευσμένη αυτοσυγκράτηση μπορεί να ανυψώσει τον άνθρωπο πάνω από το παγκόσμιο ρεύμα

του υλισμού[]raquo

Δεν είναι τυχαίο που θέλησα να ξεκινήσω αυτή την επεξεργασία εκφέροντας δια στόματος

ενός στοχαστή του αιώνα μας του Αλέξανδρου Σολζενίτσιν ένα Αίτημα που επαναλαμβάνεται

μέσα στην πορεία της ανθρωπότητας Πανανθρώπινο αίτημα που έχει αποδέκτες μα που

αποτυγχάνει να πραγματωθεί

Αναρωτιέμαι και θέτω το προσωπικό μου ερώτημα στην ομάδα Γιατί η φιλοσοφία αν και

διατρέχει τους αιώνες δεν οδηγεί στην αυτοσυνειδησία του υποκειμένου όσο κι αν οι θέσεις της

αναγνωρίζονται ως ορόσημα σηματωροί διαμόρφωσης μιας συλλογικής συνείδησης

Θα μπορούσαμε να ανιχνεύσουμε το σπέρμα μιας πιθανής επεξεργασίας σε αυτό το ερώτημα

στην καίριας σημασίας επισήμανση του Σολζενίτσιν laquoΕφόσον το σώμα του [ανθρώπου] είναι

καταδικασμένο να πεθάνει η αποστολή του στη γη προφανώς θα πρέπει να έχει μια πιο

πνευματική φύσηraquo

Ο Σολζενίτσιν βάζει στο κέντρο του προβλήματος το δέος τον τρόμο του ανθρώπου απέναντι

στο laquoπραγματικόraquo Όπως αυτό εκφράζεται μέσω του σώματος και καθολικά με το θάνατο

Απέναντι στο laquoπραγματικόraquo αντιτάσσει την πνευματική φύση του ανθρώπου -laquoηθική αύξησηraquo

κατά τον Σολζενίτσιν η ηθική της αρετής κατά τον Αριστοτέλη

Μιλώντας σε αυτή την ομάδα εργασίας για την ηθική της ψυχανάλυσης που είναι laquoη μη

υποχώρηση [του υποκειμένου] από την επιθυμίαraquo2 αναρωτιέμαι Η ανάληψη αυτής της

πνευματικής φύσης από το υποκείμενο θα μπορούσε να είναι και η ανάληψη από το

υποκείμενο της επιθυμίας του

Η μετακίνηση του από το σημείο της οδύνης που το κρατά καθηλωμένο στην ιδιαίτερη

απόλαυση του

2 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ249

Απόλαυση που ρέπει προς το laquoθάνατοraquo Αφού συμβολικά ο θάνατος είναι καθήλωση παύση

ακινησία Ενώ η επιθυμία ενόσω κρατιέται ζωντανή είναι ροή ( αναπαραγάγει την επιθυμία ξανά

και ξανά) ηθική αύξηση (η επιθυμία της επιθυμίας ) ηθική τελείωση (πραγμάτωση του

υποκειμένου)

Ερωτήματα θέτω

Μπορούμε να την αντιπαραβάλλουμε- αυτή την ηθική της αρετής - με τη μετουσίωση στο

πλαίσιο της ψυχανάλυσης

Πως απαντάμε απέναντι στην αδυναμία μας στο πραγματικό στο κενό στην έλλειψη μας

στην τραγικότητα μας ως ανθρώπινα όντα τα οποία γεννηθήκαμε για να πεθάνουμε

Πόσο γλαφυρά δίνει ο Γιάννης Ρίτσος αυτό τον υπαρξιακό τρόμο του ατόμου απέναντι στο

πραγματικό απέναντι στο κενό Μέσα από το στόμα μιας γυναίκας Και ποίας γυναίκας Της

Ελένης Της πιο ωραίας του κόσμου όλου

laquoὬ αὐτὴ ἡ ξενητειά μας μέσα στὰ ἴδια μας τὰ ροῦχα ποὺ παλιώνουν μὲς στὸ ἴδιο μας τὸ δέρμα

ποὺ ζαρώνειbull ἐνῷ τὰ δάχτυλά μας δὲν μποροῦν πιὰ νὰ σφίξουν νὰ κρατήσουν τριγύρω στὸ κορμί

μας οὔτε κὰν τὴν κουβέρτα ποὺ ἀνυψώνεται μόνη διαλύεται φεύγει ἀφήνοντάς μας

ἀκάλυπτους μπροστὰ στὸ κενό Καὶ τότε ἡ κιθάρα κρεμασμένη στὸν τοῖχο ξεχασμένη ἀπὸ

χρόνια μὲ χορδὲς σκουριασμένες ἀρχίζει νὰ τρέμει ἔτσι ποὺ τρέμει τὸ σαγόνι μιᾶς γριᾶς ἀπ τὸ

κρύο ἢ ἀπ τὸ φόβο καὶ πρέπει νὰ βάλεις πάνω στὶς χορδὲς τὴν παλάμη σου νὰ σταματήσεις τὸ

μεταδοτικό τους ρίγος Μὰ δὲ βρίσκεις τὸ χέρι σου δὲν ἔχεις χέρι κι ἀκοῦς μὲς στὸ στομάχι σου

πὼς εἶναι τὸ δικό σου σαγόνι ποὺ τρέμει Ἀλήθεια πόσα πράγματα ἄχρηστα μὲ πόση ἀπληστία

συναγμέναbull - φράζαν τὸ χῶρο- δὲν μπορούσαμε νὰ σαλέψουμε τὰ γόνατά μας χτυποῦσαν σὲ

ξύλινα πέτρινα μετάλλινα γόνατα Ὤ βέβαια θὰ πρέπει πολὺ νὰ γεράσουμε πολύ ὥσπου νὰ

γίνουμε δίκαιοι νὰ φτάσουμε ἐκείνη τὴν ἥμερη ἀμεροληψία τὴ γλυκειὰ ἀνιδιοτέλεια στὶς

συγκρίσεις στὶς κρίσεις ὅταν δικό μας πιὰ μερτικὸ δὲν ὑπάρχει σὲ τίποτα πάρεξ σ αὐτὴ τὴν

ἡσυχία Ἅ ναί πόσες ἀνόητες μάχες ἡρωϊσμοί φιλοδοξίες ὑπεροψίες θυσίες καὶ ἧττες καὶ ἧττες

κι ἄλλες μάχες γιὰ πράγματα ποὺ κιόλας εἴταν ἀπὸ ἄλλους ἀποφασισμένα ὅταν λείπαμε ἐμεῖς

Καὶ οἱ ἄνθρωποι ἀθῶοι νὰ χώνουν τὶς φουρκέτες τῶν μαλλιῶν μὲς στὰ μάτια τους νὰ χτυποῦν

τὸ κεφάλι στὸν πανύψηλο τοῖχο γνωρίζοντας βέβαια πὼς ὃ τοῖχος δὲν πέφτει οὔτε ραγίζει κάν νὰ

δοῦν τουλάχιστον μὲς ἀπὸ μιὰ χαραμάδα λίγο γαλάζιο ἀσκίαστο ἀπ τὸ χρόνο καὶ τὴ σκιά τους

Ὡστόσο - ποιὸς ξέρει - ἴσως ἐκεῖ ποὺ κάποιος ἀντιστέκεται χωρὶς ἐλπίδα ἴσως ἐκεῖ νὰ ἀρχίζει ἡ

ἀνθρώπινη ἱστορία ποὺ λέμε κι ἡ ὀμορφιὰ τοῦ ἀνθρώπου ἀνάμεσα σὲ σκουριασμένα σίδερα καὶ

κόκκαλα ταύρων καὶ ἀλόγων ἀνάμεσα σὲ πανάρχαιους τρίποδες ὅπου καίγεται ἀκόμα λίγη δάφνη

κι ὁ καπνὸς ἀνεβαίνει ξεφτώντας στὸ λιόγερμα σὰ χρυσόμαλλο δέραςraquo3

Εκεί που αντιστεκόμαστε χωρίς ελπίδα ίσως εκεί να αρχίζει η ανθρώπινη ιστορίαεκεί και η

ομορφιά του ανθρώπου χωρίς ποτέ όμως να φτάνει στην τελείωση της Εδώ θα ήθελα να

επισημάνω την laquoαπέχθεια θα λέγαμε που ο Αριστοτέλης αισθανόταν πάντοτε απέναντι στην

έννοια του απείρου[] Χαρακτηριστική ήταν από την άποψη αυτή η φράση του laquoανάγκη δε

στείναιraquo (= κάπου πρέπει όλα να σταματούν κάπου πρέπει να υπάρχει ένα τέλος)4

Και αυτή του η θέση ενισχύεται με την τε-λείωση μας μέσα από την Αρετή

Η ιστορία όμως αποδεικνύει πως σε αυτή την διαλεκτική απέναντι στην τραγικότητα της

έλλειψης του κάθε υποκειμένου ξέχωρα αλλά και την ίδια διαλεκτική στο κοινωνικό πλαίσιο δεν

υπάρχει τέλος Αυτό ίσως δίνει μια ικανή απάντηση στο γιατί η φιλοσοφία ποτέ δεν

πραγματώνεται και ο πολιτισμός αντιστέκεται οιονεί Στη σχηματική απεικόνιση της σπείρας

κατευνάζονται τα εναγώνια ερωτήματα μας

Το σχήμα της σπείρας laquoαρμόζει στην ατέρμονη κυκλικότητα της διαλεκτικής διαδικασίας που

προκύπτει όταν το υποκείμενο περατώνει τη μοναξιά του είτε μέσα στη ζωτική αμφιθυμία της

άμεσης επιθυμίας είτε μέσα στην πλήρη ανάληψη του προς- θάνατο ndashείναι τουraquo5

Τι αίσθηση Να μας σκέφτομαι μ έσα σε αυτή την σπείρα ndash τώρα εδώ να- να συνεχίζουμε κι

εμείς το ίδιο όπως οι πρόγονοι μας το ίδιο όπως οι απόγονοι μας να τείνουμε προς την

τελείωση μας μέσα σε αυτή την ατέρμονη κυκλικότητα Υπέροχη παραδοξότητα Και αν

ακουμπήσουμε στη Λακανική ρήση laquoΕκείνο που με συγκροτεί ως υποκείμενο είναι το ερώτημα

μουraquo μήπως το ερώτημα στο οποίο αναζητούμε απεγνωσμένα απάντηση σε αυτή την

υπαρξιακή σπειροειδή διαλεκτική διαδικασία στην οποία μας εισαγάγει η Φιλοσοφία είναι το laquoτι

3 Γιάννης Ρίτσος Αοσάσmicroατα αό την laquoΕΛΕΝΗraquoΈκδ ΧΑΝΙΑ 2002 ΚΑΜ httpwwwmyriobiblosgrtextsgreekritsos_elenihtml 4 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006 σχόλια σελ328 5 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ203

ην είναιraquo6 του Αριστοτέλη καθώς αναζητάει τη φύση της Αρετής Συναντάμε άραγε τη φύση της

επιθυμίας ndash στη φύση της αρετής στο λόγο του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε αυτό το ερώτημα διερευνώντας τον ορισμό της φύσης της

Αρετής Τοποθετεί την Αρετή στη μεσότητα μεταξύ της υπερβολής και της έλλειψης Παρά την

απόπειρα προσδιορισμού της ανάμεσα στα δυο αυτά άκρα εξακολουθεί να υπάρχει κάτι εδώ

που διαφεύγει της φύσης της Κάτι που έχει σχέση με την ουσία της7

Τη μορφή της το σχήμα της αλήθειας της που έχει στην ψυχή του το κάθε άτομο ξέχωρα Αυτό

το άυλο κι αμετάβλητο κάτι που ορίζει το κάθε υποκείμενο ως αυτό που είναι και επομένως και

τη μορφή της εικόνας της Αρετής στον ψυχισμό του Την ιδιαίτερη υποκειμενική του εικόνα

στην οποία τείνει να φτάσει ισορροπώντας ανάμεσα της υπερβολής και της έλλειψης

Ο Αριστοτέλης εδώ εισαγάγει την έννοια του υποκειμένου όταν μιλά για τη μεσότητα σε σχέση

όχι προς το μέσον αλλά προς το άτομο laquoφυσικά όχι το μέσον το σε σχέση προς το πράγμα

αλλά το σε σχέση προς εμάςraquo8

Εισάγοντας την έννοια του υποκειμένου laquoανοίγειraquo το ερώτημα που θέτει laquoτο τι ην είναιraquo σε

ένα ανοιχτό εσαεί πεδίο Χιλιετίες μετά παραμένει ακόμη ένα ερώτημα ανοιχτό που δεν έχει

βρει την οριστική του απάντηση 9 Και πως θα μπορούσε άλλωστε ποτέ να απαντηθεί αφού η

ουσία το laquoστοιχείονraquo του κάθε υποκειμένου είναι ιδιαίτερο και πάντα θα διαφεύγει της

καταγραφής και στοιχειοθέτησης του laquoΤο υποκείμενο ένα πράγμα περίπλοκο εύθραυστο για

το οποίο είναι τόσο δύσκολο να μιλήσουμε και χωρίς το οποίο δεν μπορούμε να μιλήσουμεraquo10

Κατά τον Θαλή τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη laquoτο στοιχείονraquo αυτό [ του κάθε

υποκειμένου] η ιδέα η laquoπρωταρχική ουσίαraquo είναι συγχρόνως και laquoη αρχή των πάντωνraquo11

Ο ζωγράφος Αλμπέρτο Τζιακομέτι πόσο εύστοχα το σημείωνε αυτό το laquoκάτιraquo που τον ωθεί να

δημιουργεί με τέτοιο τρόπο ώστε να φτάσει στον πυρήνα της ζωής laquoΞέρω ότι μου είναι τελείως

6 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006 σελ331 7 Το ίδιο σελ 271 8 Το ίδιο σελ267 9 Το ίδιο σχόλια σελ 331 10 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ228 11 Το ίδιο σχόλια σελ 326

αδύνατον να πλάσω να ζωγραφίσω ή να σχεδιάσω για παράδειγμα ένα κεφάλι όπως το

βλέπω και παρόλα αυτά είναι το μόνο πράγμα που προσπαθώ να κάνωhellip Έχω την εντύπωση ή

την ψευδαίσθηση ότι κάνω προόδους κάθε μέρα Αυτό είναι που με σπρώχνει σαν να έπρεπε

σώνει και καλά να φτάσω να καταλάβω τον πυρήνα της ζωής Και συνεχίζω γνωρίζοντας ότι όσο

πλησιάζω το πράγμα τόσο αυτό απομακρύνεται Η απόσταση ανάμεσα σε μένα και στο

μοντέλο έχει την τάση να αυξάνει συνεχώς Όσο πλησιάζω τόσο απομακρύνεται Είναι μια

αναζήτηση χωρίς τέλοςhellipraquo

Τόσο ο λόγος όσο και η ιδιαίτερη επιθυμία του κάθε υποκειμένου εδράζεται αλλά δεν

καταλήγει laquoΕίναι μια αναζήτηση χωρίς τέλοςraquo Μια αέναη αναζήτηση της επιθυμίας του

Άλλου Θα μπορούσαμε λοιπόν να μιλάμε για την πρωταρχική ουσία του ανθρώπου και να την

ορίζουμε στην επιθυμία έτσι όπως την θέτει ο Λακάν Θα μπορούσε η επιθυμία να είναι ότι

κάθε ζωντανό όν έχει μέσα στον ίδιο τον εαυτό του ότι ο Αριστοτέλης ονομάζει laquoαρχήν της

κινήσεως του = αρχή της αύξησης τουraquo12

Αξιοσημείωτο ότι αυτό laquoτο τι ην είναιraquo κατά τον Αριστοτέλη παίρνει υπόσταση μόνο μέσα

στον αρθρωμένο λόγο laquoΟύτε οι αρετές επομένως ούτε οι κακίες είναι πάθη αφού κανένας δεν

μας λέει καλούς ή όχι καλούς κατά τα πάθη ενώ μας λένε κατά τις αρετές και τις κακίεςraquo13

Ο Αριστοτέλης έδινε οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις Πίστευε στην ταυτότητα λέγεσθαι =

είναι Ένα πράγμα laquoυπάρχειraquo ή laquoείναι έτσιraquo αφού η γλώσσα το εμφανίζει ως laquoυπάρχονraquo ή laquoως

τέτοιας λογήςraquoΤο ρήμα διάκειμαι = βρίσκομαι σε μια κατάσταση που χρησιμοποιεί μιλώντας για

τις αρετές και τις κακίες υπογραμμίζει το οντολογικό περιεχόμενο που δίνουν οι λέξεις14

Σύμφωνα με την ψυχανάλυση υπάρχει μια πλήρης ταύτιση μεταξύ συμβολικής τάξης και

γλώσσας laquoΜιλάω σημαίνει αναλαμβάνω την καθαρά γλωσσική μου πραγματικότητα το όνομα

μου Αυτό που ο Λακάν θα αποκαλέσει αργότερα laquoομιλ ndash όν υποδεικνύεται εδώ από το όνομα

ήτοι τη συμβολική οντότητα που συνιστά τον άνθρωποraquo15Μιλώντας συγκατατίθεμαι στη

12 Το ίδιο σελ321 13 Το ίδιο σελ 261 14 Το ίδιο σελ319 15 Το ίδιο σελ 225

συμβολική τάξη Το σύμβολο δε εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος laquoΗ λέξη είναι ο φόνος

του πράγματοςraquo16

Το πράγμα υποτάσσεται στη λέξη Μιλάω σημαίνει ότι αναλαμβάνω αυτή την απώλεια Κι

μόνο έτσι προκύπτει η συγκατάθεση του υποκειμένου στην επιθυμίαlaquoη επιθυμία καθ΄ αυτή για

να ικανοποιηθεί στον άνθρωπο απαιτεί να αναγνωριστεί στο σύμβολο ή στο φαντασιακό με τη

συμφωνία του λόγουraquo17Πρόκειται εξ ορισμού για laquoδιαιωνιζόμενη επιθυμίαraquo σύμφωνα με τη

διευκρίνηση του Λακάν laquoΈτσι το σύμβολο εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος και αυτός ο

θάνατος συνιστά εντός του υποκειμένου την διαιώνιση της επιθυμίας τουraquo18

Διάκειμαι Βρίσκομαι ως υποκείμενο σε μια κατάσταση ιδιαίτερη ως προς το laquoστοιχείονraquo μου

Την πρωταρχική μου ουσία την αρχή της κινήσεως μου Βρίσκομαι δηλαδή σε μια Θέση Θέση

που Ανάμεσα στα laquoεναντίαraquo Ο Αριστοτέλης μιλώντας για τη μεσότητα της Αρετής αφιερώνει

ιδιαίτερα τιμητικό λόγο στους Πυθαγορείους θυμίζοντας ότι γι αυτούς laquoαρχές των όντωνraquo ήταν

τα εναντία laquoπέρας άπειρον περιττόν άρτιον έν πλήθος δεξιόν αριστερόν άρρεν θήλυ

ηρεμούν κινούμενον ευθύ καμπύλον φως σκότος αγαθόν κακόν τετράγωνον

ετερόμηκεςraquo19

Ενδιαφέρουσα η σύγκλιση με το λόγο της ψυχανάλυσης η οποία εδράζει τη γέννηση της

γλώσσας σε ζεύγη αντιθέτων σημαινόντων Μεταξύ τους το περίφημο ζεύγος άνδρας

γυναίκα20

Η αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι ένα είδος μεσότητας ανάμεσα στα αντίθετα ζεύγη

Ο άνθρωπος μετέωρος ανάμεσα στα αντιθετικά αυτά ζεύγη φέρει τον λόγο του

εξανθρωπίζοντας την επιθυμία του που ρέπει ανάμεσα στα δυο άκρα Ιχνηλατεί αυτήν την

απόσταση μεταξύ τους με το συμβολισμό που φέρει η γλώσσα laquoΗ στιγμή κατά την οποία η

16 Το ίδιο σελ 230 17 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 129 18 Το ίδιο σελ 226227 19 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 326 20Μπερνάρ Νοmicroινέ Ο ψυχαναλυτής απέναντι στο ασυνείδητο Φόρουmicro Ψυχανάλυσης του Λακανικού Πεδίου Αθήνας σελ22

επιθυμία εξανθρωπιζεται είναι επίσης η στιγμή κατά την οποία το υποκείμενο γεννιέται στη

γλώσσαraquo21

Έτσι γεφυρώνει το ένα άκρο που θα μπορούσε να ορισθεί ως το φαντασιακό με το άλλο άκρο

που θα μπορούσε να ορισθεί ως το πραγματικό Εκεί όπου συνδηλώνεται η παρουσία και η

απουσία Εκείνου του παιδικού παιχνιδιού της εμφάνισης και της εξαφάνισης Του Fort ndash

Da22Ανάμεσα στο Εδώ ndash Fort και στο Εκεί ndashDa βρίσκουμε τις υποκειμενικές πηγές της

συμβολικής λειτουργίαςraquo23

laquoΜέσω της λέξης ndash που είναι ήδη παρουσία φτιαγμένη από απουσία ndash η ίδια η απουσία έρχεται

και προσλαμβάνει όνομα σε μια πρωταρχική στιγμή την αέναη αναδημιουργία της οποίας

συνέλαβε η μεγαλοφυΐα του Φρόυντ στο παιχνίδι του παιδιού Και από αυτό το συντονισμένο

ζεύγος της παρουσίας και της απουσίας το οποίο επίσης συγκροτείται επαρκώς από το ίχνος

πάνω στην άμμο της απλής και της διακεκομμένης γραμμής των μαντικών κούα της Κίνας

γεννιέται το σύμπαν του νοήματος μιας γλώσσας εντός του οποίου θα έρθει να ενταχθεί το

σύμπαν των πραγμάτωνraquo24

Υπάρχει μια συνάφεια της στιγμής που το υποκείμενο γεννιέται μέσα στη γλώσσα κατά τον

Φρόυντ και του οντολογικού χαρακτήρα των λέξεων -λέγεσθαι = είναι του Αριστοτέλη

Εδώ θα προσθέσω άλλη μια συνάφεια που έχει να κάνει κατά τον Φρόυντ με τη δράση του

παιδιού το οποίο εμφανίζει και εξαφανίζει το αντικείμενο αναλαμβάνοντας έτσι τον έλεγχο της

21 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 229 22 Όπως το κατέγραψε ο Σίνγκmicroουντ Φρόυντ στο έργο του laquoΠέρα αό την Αρχή της Ηδονήςraquo ο microόλις ενάmicroιση έτους εγγονός του Φρόυντ επινόησε ένα παιχνίδι Πετούσε από την κούνια του διάφορα microικροαντικείmicroενα microεταξύ των οποίων και ένα ξύλινο κουβάρι σπάγκο Όταν τα αντικείmicroενα ήταν εκτός του οπτικού του πεδίου το παιδί έλεγε laquoο-ο-οraquo και στη συνέχεια έριχνε την κουβαρίστρα και κρατώντας την άκρη του σπάγκου επανέφερε το αντικείmicroενο προς το microέρος του αναφωνώντας laquodaraquo Ο Φρόυντ συνειδητοποίησε ότι το laquoο-ο-οraquo αντιστοιχούσε στη γερmicroανική λέξη laquofortraquo που σηmicroαίνει έφυγε ενώ microε τη λέξη laquodaraquo το παιδί εννοούσε laquoεκείraquo Παρατηρώντας το microικρό εγγονό του ο Φρόυντ θεώρησε πως το παιχνίδι της εξαφάνισης και της επιστροφής ήταν ο τρόπος microε τον οποίο το παιδί διαχειριζόταν το άγχος που του προξενούσε η απουσία της microητέρας του Ο έλεγχος που ασκούσε το παιδί πάνω στην εmicroφάνιση και την εξαφάνιση ενός αντικειmicroένου τον βοηθούσε να εξασφαλίσει την επιστροφή του αντικειmicroένου και microε αυτό τον τρόπο να καταστήσει τη microητέρα εικονικά παρούσα Το παιχνίδι laquoFort ndash Daraquo αντιπροσωπεύει microια συmicroβολική πράξη εκ microέρους του παιδιού που χρησιmicroοποιεί ένα αντικείmicroενο (την κουβαρίστρα) και εννοεί κάτι άλλο (την απούσα microητέρα) Κατά τη διάρκεια της ψυχικής ανάπτυξης ο συmicroβολισmicroός συmicroπίπτει microε την έναρξη της απόκτησης γλώσσας και την ένταξη του παιδιού στην αναπαράσταση και το Λόγο Ο Graham Matthews στην ανακοίνωσή του υπενθύmicroισε ότι microέσα από τη γλώσσα microπορούmicroε να αναπαραστήσουmicroε και να περιγράψουmicroε οτιδήποτε microας αφορά και χρησιmicroοποιώντας το συmicroβολισmicroό να φέρουmicroε laquoεδώraquo οτιδήποτε laquoέχει φύγειraquo httppsychografimatacom2215to-kinigi-tis-apolafsis-sto-diadiktiako-pechnidi 23 Το ίδιο σελ 139 24 Το ίδιο σελ123

στέρησης του κι laquoανυψώνοντας την επιθυμία του σε μια δεύτερη δύναμηraquo25 και με την

κεφαλαιώδη σημασία που έχει στη σκέψη του Αριστοτέλη η laquoσυχνά αντιθετική διάκριση των

εννοιών δύναμις κι ενέργεια Με την πρώτη ο Αριστοτέλης εννοεί τη δυνατότητα που έχει ένα

πράγμα ή ένα όν να γίνει κάτι η δεύτερη είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότηταςraquo26

Κάνοντας ο Αριστοτέλης διάκριση ανάμεσα στα πάθη τις δυνάμεις και τις έξεις αναφέρει πως

laquoενσχέσει με τα πάθη ο λόγος μας χρησιμοποιεί τη λέξη laquoκινούμαιraquo ενώ εν σχέσει με τις αρετές

και τις κακίες όχι τη λέξη laquoκινούμαιraquo αλλά τη λέξη laquoδιάκειμαιraquo27

Για να βρει ο άνθρωπος την μεσότητα δεν αρκεί να laquoδιάκειταιraquo ανάμεσα στο αντιθετικό

ζεύγος Είναι ανάγκη να laquoκινηθείraquo προς το ένα ή το άλλο άκρο σε σχέση με τον ίδιο Να

ενεργήσει Για να περάσει ο άνθρωπος από τη δύναμη στη δυνατότητα που έχει να ενεργεί στην

πράξη χρειάζεται να κάνει μια μετακίνηση Το ερώτημα του να λάβει τη μορφή αληθινού λόγου

να εμπεριέχει ήδη την απάντηση του Είναι η σπάνια στιγμή που το συμβολικό και το

πραγματικό συζεύγονται και η προσωπική αλήθεια του υποκειμένου είναι παρούσα28Εκεί σε

αυτό το σημείο ίσως να έγκειται και η μεσότητα του κάθε ατόμου Η Αρετή του Ανάμεσα στις

αντιθετικές έννοιες υπάρχει η προσωπική του αλήθεια Η απάντηση στο ερώτημα του Η

τελείωση του ερωτήματος του Όσο μένει καθηλωμένος στα άκρα αυτή θα του διαφεύγει Στα

άκρα ο λόγος είναι ερμητικά κλειστός και η σημασία καθηλωμένη Η διαρροή του υποκειμένου

ανάμεσα τους δίνει κινούμενο νόημα στο λόγο του Στο λόγο εντέλει της ύπαρξης του Κι αυτό

το κινούμενο νόημα οδηγεί το υποκείμενο στη Γνώση Στο υπέρτατο αγαθό Την Αρετή Που

τελικά ίσως και να είναι η Γνώση της μεσότητας της θέσης του ανάμεσα στα δυο άκρα Το έξοχο

ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου Το γλωσσάρι των ανθέων δίνει καταλυτικά το κινούμενο αυτό

νόημα του λόγου που αναζητά την αλήθεια του

Την ποίησιν ή την δόξα

την ποίηση

το βαλάντιο ή την ζωή

25 Τ λιδιο σελ199200 26 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σχόλια σελ305306 27 Τ ίδιο σελ 261262 28 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 183184185

τη ζωή

Χριστόν ή Βαραββάν

Χριστόν

την Γαλάτεια ή μιαν καλύβην

την Γαλάτεια

την Τέχνη ή τον θάνατο

την Τέχνη

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

την Ηρώ ή τον Λέανδρο

την Ηρώ

την σάρκα ή τα οστά

την σάρκα

τη γυναίκα ή τον άνδρα

τη γυναίκα

το σχέδιον ή το χρώμα

το χρώμα

την αγάπη ή την αδιαφορία

την αγάπη

το μίσος ή την αδιαφορία

το μίσος

τον πόλεμο ή την ειρήνη

τον πόλεμο

νυν ή αεί

αεί

αυτόν ή άλλον

αυτόν

εσένα ή άλλον

εσένα

το άλφα ή το ωμέγα

το άλφα

την εκκίνηση ή την άφιξη

την εκκίνηση

την χαράν ή την λύπην

την χαρά

την λύπην ή την ανίαν

την λύπη

τον άνθρωπο ή τον πόθο

τον πόθο

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

ν΄ αγαπιέσαι ή ν΄ αγαπάς

ν΄ αγαπώ29

Να επισημάνω εδώ ότι σύμφωνα με τον ΓΜπαμπινιώτη μια ετυμολογική υπόθεση για το

ρήμα αγαπώ είναι άγα(ν) ndash πολύ και πα ndash προστατεύω ήτοι από μια αρχική σημασία

laquoπροστατεύω πολύraquo30 Προστατεύω την προσωπική μου αλήθεια ως υποκείμενο που βρίσκεται

κάπου ανάμεσα στο Εδώ και το Εκεί Και για να την αναγνωρίσει κανείς είναι ανάγκη να

laquoαπορείraquo Όπως ο Ποιητής

Η αρχαία ελληνική λέξη laquoπόροςraquo σήμαινε laquoπέρασμαraquo laquoέξοδοςraquo laquoδιέξοδοςraquo31Εύκολα έτσι

καταλαβαίνουμε την σημασία της ένα ρήμα που έδειχνε ότι το υποκείμενο του όταν βρισκόταν

σε μια οδυνηρή κατάσταση είχε τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε μια κινητικότητα μέσω της

απορίας του ώστε να βρει laquoπόρονraquo και να απαλλαγεί από αυτήν οδηγούμενος στην laquoευπορίαraquo η

οποία και ετυμολογείται ως laquoμπορώraquo

Το κάθε υποκείμενο είναι ανάγκη να laquoαπορείraquo ώστε να laquoμπορείraquo να αναλάβει την έλλειψη του

την απώλεια του απόλυτου ιδεώδες του φαντασιακού που βρίσκεται στο ένα άκρο αλλά

ταυτόχρονα και την επιθυμία του που θα διαιωνίζεται επ΄ άπειρον στην επιθυμία του άλλου

αντέχοντας το πραγματικό το κενό την απόλυτη απουσία

Είναι επίσης ανάγκη να παραιτηθεί της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη Θα μπορούσε να είναι η

απόλαυση κατά τον Λακάν Αυτή η ιδιαίτερη ευχαρίστηση που μας κρατά καθηλωμένους

μετέωρους ανάμεσα στα άκρα καταδικασμένους σε μια επώδυνη μεν ηδονική δε επανάληψη

του βιώματος του υπαρξιακού μας πόνου της αποκοπής μας από το όλον και της καταδίκης μας

στην θνησιμότητα

Επισημαίνει ο Αριστοτέλης laquoΠρέπει λοιπόν να αισθανόμαστε απέναντι στην ηδονή όπως

αισθάνθηκαν οι δημογέροντες απέναντι στην Ελένη και σε κάθε περίπτωση να

επαναλαμβάνουμε τελικά τα λόγια εκείνων Αν καταφέρουμε να διώχνουμε την ηδονή με τον

ίδιο τρόπο τα λάθη μας και τα σφάλματα μας θα είναι λιγότερα Με μια τέτοια συμπεριφορά ndash

για να γενικεύσουμε πλέον ndash θα πετυχαίνουμε με τον καλύτερο τρόπο το μέσονraquo32

29 Ν Εγγονόπουλου Ποιήmicroατα Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία σελ 264265 30 httpwwwbabiniotisgrwmtwebpagesindexphplid=1amppid=22ampcatid=1ampapprec=10 31 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 314315 32 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ293295

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

εκπλήρωση ενός μόνιμου σοβαρού καθήκοντος για να γίνει το ταξίδι της ζωής του μια εμπειρία

ηθικής αύξησης[] Είναι επιτακτική ανάγκη να αναθεωρήσουμε τον κατάλογο των γενικών

ανθρωπίνων αξιών Είναι εκπληκτικό πόσο λανθασμένος είναι σήμεραhellip Μόνο η εκούσια

εμπνευσμένη αυτοσυγκράτηση μπορεί να ανυψώσει τον άνθρωπο πάνω από το παγκόσμιο ρεύμα

του υλισμού[]raquo

Δεν είναι τυχαίο που θέλησα να ξεκινήσω αυτή την επεξεργασία εκφέροντας δια στόματος

ενός στοχαστή του αιώνα μας του Αλέξανδρου Σολζενίτσιν ένα Αίτημα που επαναλαμβάνεται

μέσα στην πορεία της ανθρωπότητας Πανανθρώπινο αίτημα που έχει αποδέκτες μα που

αποτυγχάνει να πραγματωθεί

Αναρωτιέμαι και θέτω το προσωπικό μου ερώτημα στην ομάδα Γιατί η φιλοσοφία αν και

διατρέχει τους αιώνες δεν οδηγεί στην αυτοσυνειδησία του υποκειμένου όσο κι αν οι θέσεις της

αναγνωρίζονται ως ορόσημα σηματωροί διαμόρφωσης μιας συλλογικής συνείδησης

Θα μπορούσαμε να ανιχνεύσουμε το σπέρμα μιας πιθανής επεξεργασίας σε αυτό το ερώτημα

στην καίριας σημασίας επισήμανση του Σολζενίτσιν laquoΕφόσον το σώμα του [ανθρώπου] είναι

καταδικασμένο να πεθάνει η αποστολή του στη γη προφανώς θα πρέπει να έχει μια πιο

πνευματική φύσηraquo

Ο Σολζενίτσιν βάζει στο κέντρο του προβλήματος το δέος τον τρόμο του ανθρώπου απέναντι

στο laquoπραγματικόraquo Όπως αυτό εκφράζεται μέσω του σώματος και καθολικά με το θάνατο

Απέναντι στο laquoπραγματικόraquo αντιτάσσει την πνευματική φύση του ανθρώπου -laquoηθική αύξησηraquo

κατά τον Σολζενίτσιν η ηθική της αρετής κατά τον Αριστοτέλη

Μιλώντας σε αυτή την ομάδα εργασίας για την ηθική της ψυχανάλυσης που είναι laquoη μη

υποχώρηση [του υποκειμένου] από την επιθυμίαraquo2 αναρωτιέμαι Η ανάληψη αυτής της

πνευματικής φύσης από το υποκείμενο θα μπορούσε να είναι και η ανάληψη από το

υποκείμενο της επιθυμίας του

Η μετακίνηση του από το σημείο της οδύνης που το κρατά καθηλωμένο στην ιδιαίτερη

απόλαυση του

2 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ249

Απόλαυση που ρέπει προς το laquoθάνατοraquo Αφού συμβολικά ο θάνατος είναι καθήλωση παύση

ακινησία Ενώ η επιθυμία ενόσω κρατιέται ζωντανή είναι ροή ( αναπαραγάγει την επιθυμία ξανά

και ξανά) ηθική αύξηση (η επιθυμία της επιθυμίας ) ηθική τελείωση (πραγμάτωση του

υποκειμένου)

Ερωτήματα θέτω

Μπορούμε να την αντιπαραβάλλουμε- αυτή την ηθική της αρετής - με τη μετουσίωση στο

πλαίσιο της ψυχανάλυσης

Πως απαντάμε απέναντι στην αδυναμία μας στο πραγματικό στο κενό στην έλλειψη μας

στην τραγικότητα μας ως ανθρώπινα όντα τα οποία γεννηθήκαμε για να πεθάνουμε

Πόσο γλαφυρά δίνει ο Γιάννης Ρίτσος αυτό τον υπαρξιακό τρόμο του ατόμου απέναντι στο

πραγματικό απέναντι στο κενό Μέσα από το στόμα μιας γυναίκας Και ποίας γυναίκας Της

Ελένης Της πιο ωραίας του κόσμου όλου

laquoὬ αὐτὴ ἡ ξενητειά μας μέσα στὰ ἴδια μας τὰ ροῦχα ποὺ παλιώνουν μὲς στὸ ἴδιο μας τὸ δέρμα

ποὺ ζαρώνειbull ἐνῷ τὰ δάχτυλά μας δὲν μποροῦν πιὰ νὰ σφίξουν νὰ κρατήσουν τριγύρω στὸ κορμί

μας οὔτε κὰν τὴν κουβέρτα ποὺ ἀνυψώνεται μόνη διαλύεται φεύγει ἀφήνοντάς μας

ἀκάλυπτους μπροστὰ στὸ κενό Καὶ τότε ἡ κιθάρα κρεμασμένη στὸν τοῖχο ξεχασμένη ἀπὸ

χρόνια μὲ χορδὲς σκουριασμένες ἀρχίζει νὰ τρέμει ἔτσι ποὺ τρέμει τὸ σαγόνι μιᾶς γριᾶς ἀπ τὸ

κρύο ἢ ἀπ τὸ φόβο καὶ πρέπει νὰ βάλεις πάνω στὶς χορδὲς τὴν παλάμη σου νὰ σταματήσεις τὸ

μεταδοτικό τους ρίγος Μὰ δὲ βρίσκεις τὸ χέρι σου δὲν ἔχεις χέρι κι ἀκοῦς μὲς στὸ στομάχι σου

πὼς εἶναι τὸ δικό σου σαγόνι ποὺ τρέμει Ἀλήθεια πόσα πράγματα ἄχρηστα μὲ πόση ἀπληστία

συναγμέναbull - φράζαν τὸ χῶρο- δὲν μπορούσαμε νὰ σαλέψουμε τὰ γόνατά μας χτυποῦσαν σὲ

ξύλινα πέτρινα μετάλλινα γόνατα Ὤ βέβαια θὰ πρέπει πολὺ νὰ γεράσουμε πολύ ὥσπου νὰ

γίνουμε δίκαιοι νὰ φτάσουμε ἐκείνη τὴν ἥμερη ἀμεροληψία τὴ γλυκειὰ ἀνιδιοτέλεια στὶς

συγκρίσεις στὶς κρίσεις ὅταν δικό μας πιὰ μερτικὸ δὲν ὑπάρχει σὲ τίποτα πάρεξ σ αὐτὴ τὴν

ἡσυχία Ἅ ναί πόσες ἀνόητες μάχες ἡρωϊσμοί φιλοδοξίες ὑπεροψίες θυσίες καὶ ἧττες καὶ ἧττες

κι ἄλλες μάχες γιὰ πράγματα ποὺ κιόλας εἴταν ἀπὸ ἄλλους ἀποφασισμένα ὅταν λείπαμε ἐμεῖς

Καὶ οἱ ἄνθρωποι ἀθῶοι νὰ χώνουν τὶς φουρκέτες τῶν μαλλιῶν μὲς στὰ μάτια τους νὰ χτυποῦν

τὸ κεφάλι στὸν πανύψηλο τοῖχο γνωρίζοντας βέβαια πὼς ὃ τοῖχος δὲν πέφτει οὔτε ραγίζει κάν νὰ

δοῦν τουλάχιστον μὲς ἀπὸ μιὰ χαραμάδα λίγο γαλάζιο ἀσκίαστο ἀπ τὸ χρόνο καὶ τὴ σκιά τους

Ὡστόσο - ποιὸς ξέρει - ἴσως ἐκεῖ ποὺ κάποιος ἀντιστέκεται χωρὶς ἐλπίδα ἴσως ἐκεῖ νὰ ἀρχίζει ἡ

ἀνθρώπινη ἱστορία ποὺ λέμε κι ἡ ὀμορφιὰ τοῦ ἀνθρώπου ἀνάμεσα σὲ σκουριασμένα σίδερα καὶ

κόκκαλα ταύρων καὶ ἀλόγων ἀνάμεσα σὲ πανάρχαιους τρίποδες ὅπου καίγεται ἀκόμα λίγη δάφνη

κι ὁ καπνὸς ἀνεβαίνει ξεφτώντας στὸ λιόγερμα σὰ χρυσόμαλλο δέραςraquo3

Εκεί που αντιστεκόμαστε χωρίς ελπίδα ίσως εκεί να αρχίζει η ανθρώπινη ιστορίαεκεί και η

ομορφιά του ανθρώπου χωρίς ποτέ όμως να φτάνει στην τελείωση της Εδώ θα ήθελα να

επισημάνω την laquoαπέχθεια θα λέγαμε που ο Αριστοτέλης αισθανόταν πάντοτε απέναντι στην

έννοια του απείρου[] Χαρακτηριστική ήταν από την άποψη αυτή η φράση του laquoανάγκη δε

στείναιraquo (= κάπου πρέπει όλα να σταματούν κάπου πρέπει να υπάρχει ένα τέλος)4

Και αυτή του η θέση ενισχύεται με την τε-λείωση μας μέσα από την Αρετή

Η ιστορία όμως αποδεικνύει πως σε αυτή την διαλεκτική απέναντι στην τραγικότητα της

έλλειψης του κάθε υποκειμένου ξέχωρα αλλά και την ίδια διαλεκτική στο κοινωνικό πλαίσιο δεν

υπάρχει τέλος Αυτό ίσως δίνει μια ικανή απάντηση στο γιατί η φιλοσοφία ποτέ δεν

πραγματώνεται και ο πολιτισμός αντιστέκεται οιονεί Στη σχηματική απεικόνιση της σπείρας

κατευνάζονται τα εναγώνια ερωτήματα μας

Το σχήμα της σπείρας laquoαρμόζει στην ατέρμονη κυκλικότητα της διαλεκτικής διαδικασίας που

προκύπτει όταν το υποκείμενο περατώνει τη μοναξιά του είτε μέσα στη ζωτική αμφιθυμία της

άμεσης επιθυμίας είτε μέσα στην πλήρη ανάληψη του προς- θάνατο ndashείναι τουraquo5

Τι αίσθηση Να μας σκέφτομαι μ έσα σε αυτή την σπείρα ndash τώρα εδώ να- να συνεχίζουμε κι

εμείς το ίδιο όπως οι πρόγονοι μας το ίδιο όπως οι απόγονοι μας να τείνουμε προς την

τελείωση μας μέσα σε αυτή την ατέρμονη κυκλικότητα Υπέροχη παραδοξότητα Και αν

ακουμπήσουμε στη Λακανική ρήση laquoΕκείνο που με συγκροτεί ως υποκείμενο είναι το ερώτημα

μουraquo μήπως το ερώτημα στο οποίο αναζητούμε απεγνωσμένα απάντηση σε αυτή την

υπαρξιακή σπειροειδή διαλεκτική διαδικασία στην οποία μας εισαγάγει η Φιλοσοφία είναι το laquoτι

3 Γιάννης Ρίτσος Αοσάσmicroατα αό την laquoΕΛΕΝΗraquoΈκδ ΧΑΝΙΑ 2002 ΚΑΜ httpwwwmyriobiblosgrtextsgreekritsos_elenihtml 4 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006 σχόλια σελ328 5 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ203

ην είναιraquo6 του Αριστοτέλη καθώς αναζητάει τη φύση της Αρετής Συναντάμε άραγε τη φύση της

επιθυμίας ndash στη φύση της αρετής στο λόγο του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε αυτό το ερώτημα διερευνώντας τον ορισμό της φύσης της

Αρετής Τοποθετεί την Αρετή στη μεσότητα μεταξύ της υπερβολής και της έλλειψης Παρά την

απόπειρα προσδιορισμού της ανάμεσα στα δυο αυτά άκρα εξακολουθεί να υπάρχει κάτι εδώ

που διαφεύγει της φύσης της Κάτι που έχει σχέση με την ουσία της7

Τη μορφή της το σχήμα της αλήθειας της που έχει στην ψυχή του το κάθε άτομο ξέχωρα Αυτό

το άυλο κι αμετάβλητο κάτι που ορίζει το κάθε υποκείμενο ως αυτό που είναι και επομένως και

τη μορφή της εικόνας της Αρετής στον ψυχισμό του Την ιδιαίτερη υποκειμενική του εικόνα

στην οποία τείνει να φτάσει ισορροπώντας ανάμεσα της υπερβολής και της έλλειψης

Ο Αριστοτέλης εδώ εισαγάγει την έννοια του υποκειμένου όταν μιλά για τη μεσότητα σε σχέση

όχι προς το μέσον αλλά προς το άτομο laquoφυσικά όχι το μέσον το σε σχέση προς το πράγμα

αλλά το σε σχέση προς εμάςraquo8

Εισάγοντας την έννοια του υποκειμένου laquoανοίγειraquo το ερώτημα που θέτει laquoτο τι ην είναιraquo σε

ένα ανοιχτό εσαεί πεδίο Χιλιετίες μετά παραμένει ακόμη ένα ερώτημα ανοιχτό που δεν έχει

βρει την οριστική του απάντηση 9 Και πως θα μπορούσε άλλωστε ποτέ να απαντηθεί αφού η

ουσία το laquoστοιχείονraquo του κάθε υποκειμένου είναι ιδιαίτερο και πάντα θα διαφεύγει της

καταγραφής και στοιχειοθέτησης του laquoΤο υποκείμενο ένα πράγμα περίπλοκο εύθραυστο για

το οποίο είναι τόσο δύσκολο να μιλήσουμε και χωρίς το οποίο δεν μπορούμε να μιλήσουμεraquo10

Κατά τον Θαλή τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη laquoτο στοιχείονraquo αυτό [ του κάθε

υποκειμένου] η ιδέα η laquoπρωταρχική ουσίαraquo είναι συγχρόνως και laquoη αρχή των πάντωνraquo11

Ο ζωγράφος Αλμπέρτο Τζιακομέτι πόσο εύστοχα το σημείωνε αυτό το laquoκάτιraquo που τον ωθεί να

δημιουργεί με τέτοιο τρόπο ώστε να φτάσει στον πυρήνα της ζωής laquoΞέρω ότι μου είναι τελείως

6 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006 σελ331 7 Το ίδιο σελ 271 8 Το ίδιο σελ267 9 Το ίδιο σχόλια σελ 331 10 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ228 11 Το ίδιο σχόλια σελ 326

αδύνατον να πλάσω να ζωγραφίσω ή να σχεδιάσω για παράδειγμα ένα κεφάλι όπως το

βλέπω και παρόλα αυτά είναι το μόνο πράγμα που προσπαθώ να κάνωhellip Έχω την εντύπωση ή

την ψευδαίσθηση ότι κάνω προόδους κάθε μέρα Αυτό είναι που με σπρώχνει σαν να έπρεπε

σώνει και καλά να φτάσω να καταλάβω τον πυρήνα της ζωής Και συνεχίζω γνωρίζοντας ότι όσο

πλησιάζω το πράγμα τόσο αυτό απομακρύνεται Η απόσταση ανάμεσα σε μένα και στο

μοντέλο έχει την τάση να αυξάνει συνεχώς Όσο πλησιάζω τόσο απομακρύνεται Είναι μια

αναζήτηση χωρίς τέλοςhellipraquo

Τόσο ο λόγος όσο και η ιδιαίτερη επιθυμία του κάθε υποκειμένου εδράζεται αλλά δεν

καταλήγει laquoΕίναι μια αναζήτηση χωρίς τέλοςraquo Μια αέναη αναζήτηση της επιθυμίας του

Άλλου Θα μπορούσαμε λοιπόν να μιλάμε για την πρωταρχική ουσία του ανθρώπου και να την

ορίζουμε στην επιθυμία έτσι όπως την θέτει ο Λακάν Θα μπορούσε η επιθυμία να είναι ότι

κάθε ζωντανό όν έχει μέσα στον ίδιο τον εαυτό του ότι ο Αριστοτέλης ονομάζει laquoαρχήν της

κινήσεως του = αρχή της αύξησης τουraquo12

Αξιοσημείωτο ότι αυτό laquoτο τι ην είναιraquo κατά τον Αριστοτέλη παίρνει υπόσταση μόνο μέσα

στον αρθρωμένο λόγο laquoΟύτε οι αρετές επομένως ούτε οι κακίες είναι πάθη αφού κανένας δεν

μας λέει καλούς ή όχι καλούς κατά τα πάθη ενώ μας λένε κατά τις αρετές και τις κακίεςraquo13

Ο Αριστοτέλης έδινε οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις Πίστευε στην ταυτότητα λέγεσθαι =

είναι Ένα πράγμα laquoυπάρχειraquo ή laquoείναι έτσιraquo αφού η γλώσσα το εμφανίζει ως laquoυπάρχονraquo ή laquoως

τέτοιας λογήςraquoΤο ρήμα διάκειμαι = βρίσκομαι σε μια κατάσταση που χρησιμοποιεί μιλώντας για

τις αρετές και τις κακίες υπογραμμίζει το οντολογικό περιεχόμενο που δίνουν οι λέξεις14

Σύμφωνα με την ψυχανάλυση υπάρχει μια πλήρης ταύτιση μεταξύ συμβολικής τάξης και

γλώσσας laquoΜιλάω σημαίνει αναλαμβάνω την καθαρά γλωσσική μου πραγματικότητα το όνομα

μου Αυτό που ο Λακάν θα αποκαλέσει αργότερα laquoομιλ ndash όν υποδεικνύεται εδώ από το όνομα

ήτοι τη συμβολική οντότητα που συνιστά τον άνθρωποraquo15Μιλώντας συγκατατίθεμαι στη

12 Το ίδιο σελ321 13 Το ίδιο σελ 261 14 Το ίδιο σελ319 15 Το ίδιο σελ 225

συμβολική τάξη Το σύμβολο δε εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος laquoΗ λέξη είναι ο φόνος

του πράγματοςraquo16

Το πράγμα υποτάσσεται στη λέξη Μιλάω σημαίνει ότι αναλαμβάνω αυτή την απώλεια Κι

μόνο έτσι προκύπτει η συγκατάθεση του υποκειμένου στην επιθυμίαlaquoη επιθυμία καθ΄ αυτή για

να ικανοποιηθεί στον άνθρωπο απαιτεί να αναγνωριστεί στο σύμβολο ή στο φαντασιακό με τη

συμφωνία του λόγουraquo17Πρόκειται εξ ορισμού για laquoδιαιωνιζόμενη επιθυμίαraquo σύμφωνα με τη

διευκρίνηση του Λακάν laquoΈτσι το σύμβολο εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος και αυτός ο

θάνατος συνιστά εντός του υποκειμένου την διαιώνιση της επιθυμίας τουraquo18

Διάκειμαι Βρίσκομαι ως υποκείμενο σε μια κατάσταση ιδιαίτερη ως προς το laquoστοιχείονraquo μου

Την πρωταρχική μου ουσία την αρχή της κινήσεως μου Βρίσκομαι δηλαδή σε μια Θέση Θέση

που Ανάμεσα στα laquoεναντίαraquo Ο Αριστοτέλης μιλώντας για τη μεσότητα της Αρετής αφιερώνει

ιδιαίτερα τιμητικό λόγο στους Πυθαγορείους θυμίζοντας ότι γι αυτούς laquoαρχές των όντωνraquo ήταν

τα εναντία laquoπέρας άπειρον περιττόν άρτιον έν πλήθος δεξιόν αριστερόν άρρεν θήλυ

ηρεμούν κινούμενον ευθύ καμπύλον φως σκότος αγαθόν κακόν τετράγωνον

ετερόμηκεςraquo19

Ενδιαφέρουσα η σύγκλιση με το λόγο της ψυχανάλυσης η οποία εδράζει τη γέννηση της

γλώσσας σε ζεύγη αντιθέτων σημαινόντων Μεταξύ τους το περίφημο ζεύγος άνδρας

γυναίκα20

Η αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι ένα είδος μεσότητας ανάμεσα στα αντίθετα ζεύγη

Ο άνθρωπος μετέωρος ανάμεσα στα αντιθετικά αυτά ζεύγη φέρει τον λόγο του

εξανθρωπίζοντας την επιθυμία του που ρέπει ανάμεσα στα δυο άκρα Ιχνηλατεί αυτήν την

απόσταση μεταξύ τους με το συμβολισμό που φέρει η γλώσσα laquoΗ στιγμή κατά την οποία η

16 Το ίδιο σελ 230 17 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 129 18 Το ίδιο σελ 226227 19 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 326 20Μπερνάρ Νοmicroινέ Ο ψυχαναλυτής απέναντι στο ασυνείδητο Φόρουmicro Ψυχανάλυσης του Λακανικού Πεδίου Αθήνας σελ22

επιθυμία εξανθρωπιζεται είναι επίσης η στιγμή κατά την οποία το υποκείμενο γεννιέται στη

γλώσσαraquo21

Έτσι γεφυρώνει το ένα άκρο που θα μπορούσε να ορισθεί ως το φαντασιακό με το άλλο άκρο

που θα μπορούσε να ορισθεί ως το πραγματικό Εκεί όπου συνδηλώνεται η παρουσία και η

απουσία Εκείνου του παιδικού παιχνιδιού της εμφάνισης και της εξαφάνισης Του Fort ndash

Da22Ανάμεσα στο Εδώ ndash Fort και στο Εκεί ndashDa βρίσκουμε τις υποκειμενικές πηγές της

συμβολικής λειτουργίαςraquo23

laquoΜέσω της λέξης ndash που είναι ήδη παρουσία φτιαγμένη από απουσία ndash η ίδια η απουσία έρχεται

και προσλαμβάνει όνομα σε μια πρωταρχική στιγμή την αέναη αναδημιουργία της οποίας

συνέλαβε η μεγαλοφυΐα του Φρόυντ στο παιχνίδι του παιδιού Και από αυτό το συντονισμένο

ζεύγος της παρουσίας και της απουσίας το οποίο επίσης συγκροτείται επαρκώς από το ίχνος

πάνω στην άμμο της απλής και της διακεκομμένης γραμμής των μαντικών κούα της Κίνας

γεννιέται το σύμπαν του νοήματος μιας γλώσσας εντός του οποίου θα έρθει να ενταχθεί το

σύμπαν των πραγμάτωνraquo24

Υπάρχει μια συνάφεια της στιγμής που το υποκείμενο γεννιέται μέσα στη γλώσσα κατά τον

Φρόυντ και του οντολογικού χαρακτήρα των λέξεων -λέγεσθαι = είναι του Αριστοτέλη

Εδώ θα προσθέσω άλλη μια συνάφεια που έχει να κάνει κατά τον Φρόυντ με τη δράση του

παιδιού το οποίο εμφανίζει και εξαφανίζει το αντικείμενο αναλαμβάνοντας έτσι τον έλεγχο της

21 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 229 22 Όπως το κατέγραψε ο Σίνγκmicroουντ Φρόυντ στο έργο του laquoΠέρα αό την Αρχή της Ηδονήςraquo ο microόλις ενάmicroιση έτους εγγονός του Φρόυντ επινόησε ένα παιχνίδι Πετούσε από την κούνια του διάφορα microικροαντικείmicroενα microεταξύ των οποίων και ένα ξύλινο κουβάρι σπάγκο Όταν τα αντικείmicroενα ήταν εκτός του οπτικού του πεδίου το παιδί έλεγε laquoο-ο-οraquo και στη συνέχεια έριχνε την κουβαρίστρα και κρατώντας την άκρη του σπάγκου επανέφερε το αντικείmicroενο προς το microέρος του αναφωνώντας laquodaraquo Ο Φρόυντ συνειδητοποίησε ότι το laquoο-ο-οraquo αντιστοιχούσε στη γερmicroανική λέξη laquofortraquo που σηmicroαίνει έφυγε ενώ microε τη λέξη laquodaraquo το παιδί εννοούσε laquoεκείraquo Παρατηρώντας το microικρό εγγονό του ο Φρόυντ θεώρησε πως το παιχνίδι της εξαφάνισης και της επιστροφής ήταν ο τρόπος microε τον οποίο το παιδί διαχειριζόταν το άγχος που του προξενούσε η απουσία της microητέρας του Ο έλεγχος που ασκούσε το παιδί πάνω στην εmicroφάνιση και την εξαφάνιση ενός αντικειmicroένου τον βοηθούσε να εξασφαλίσει την επιστροφή του αντικειmicroένου και microε αυτό τον τρόπο να καταστήσει τη microητέρα εικονικά παρούσα Το παιχνίδι laquoFort ndash Daraquo αντιπροσωπεύει microια συmicroβολική πράξη εκ microέρους του παιδιού που χρησιmicroοποιεί ένα αντικείmicroενο (την κουβαρίστρα) και εννοεί κάτι άλλο (την απούσα microητέρα) Κατά τη διάρκεια της ψυχικής ανάπτυξης ο συmicroβολισmicroός συmicroπίπτει microε την έναρξη της απόκτησης γλώσσας και την ένταξη του παιδιού στην αναπαράσταση και το Λόγο Ο Graham Matthews στην ανακοίνωσή του υπενθύmicroισε ότι microέσα από τη γλώσσα microπορούmicroε να αναπαραστήσουmicroε και να περιγράψουmicroε οτιδήποτε microας αφορά και χρησιmicroοποιώντας το συmicroβολισmicroό να φέρουmicroε laquoεδώraquo οτιδήποτε laquoέχει φύγειraquo httppsychografimatacom2215to-kinigi-tis-apolafsis-sto-diadiktiako-pechnidi 23 Το ίδιο σελ 139 24 Το ίδιο σελ123

στέρησης του κι laquoανυψώνοντας την επιθυμία του σε μια δεύτερη δύναμηraquo25 και με την

κεφαλαιώδη σημασία που έχει στη σκέψη του Αριστοτέλη η laquoσυχνά αντιθετική διάκριση των

εννοιών δύναμις κι ενέργεια Με την πρώτη ο Αριστοτέλης εννοεί τη δυνατότητα που έχει ένα

πράγμα ή ένα όν να γίνει κάτι η δεύτερη είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότηταςraquo26

Κάνοντας ο Αριστοτέλης διάκριση ανάμεσα στα πάθη τις δυνάμεις και τις έξεις αναφέρει πως

laquoενσχέσει με τα πάθη ο λόγος μας χρησιμοποιεί τη λέξη laquoκινούμαιraquo ενώ εν σχέσει με τις αρετές

και τις κακίες όχι τη λέξη laquoκινούμαιraquo αλλά τη λέξη laquoδιάκειμαιraquo27

Για να βρει ο άνθρωπος την μεσότητα δεν αρκεί να laquoδιάκειταιraquo ανάμεσα στο αντιθετικό

ζεύγος Είναι ανάγκη να laquoκινηθείraquo προς το ένα ή το άλλο άκρο σε σχέση με τον ίδιο Να

ενεργήσει Για να περάσει ο άνθρωπος από τη δύναμη στη δυνατότητα που έχει να ενεργεί στην

πράξη χρειάζεται να κάνει μια μετακίνηση Το ερώτημα του να λάβει τη μορφή αληθινού λόγου

να εμπεριέχει ήδη την απάντηση του Είναι η σπάνια στιγμή που το συμβολικό και το

πραγματικό συζεύγονται και η προσωπική αλήθεια του υποκειμένου είναι παρούσα28Εκεί σε

αυτό το σημείο ίσως να έγκειται και η μεσότητα του κάθε ατόμου Η Αρετή του Ανάμεσα στις

αντιθετικές έννοιες υπάρχει η προσωπική του αλήθεια Η απάντηση στο ερώτημα του Η

τελείωση του ερωτήματος του Όσο μένει καθηλωμένος στα άκρα αυτή θα του διαφεύγει Στα

άκρα ο λόγος είναι ερμητικά κλειστός και η σημασία καθηλωμένη Η διαρροή του υποκειμένου

ανάμεσα τους δίνει κινούμενο νόημα στο λόγο του Στο λόγο εντέλει της ύπαρξης του Κι αυτό

το κινούμενο νόημα οδηγεί το υποκείμενο στη Γνώση Στο υπέρτατο αγαθό Την Αρετή Που

τελικά ίσως και να είναι η Γνώση της μεσότητας της θέσης του ανάμεσα στα δυο άκρα Το έξοχο

ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου Το γλωσσάρι των ανθέων δίνει καταλυτικά το κινούμενο αυτό

νόημα του λόγου που αναζητά την αλήθεια του

Την ποίησιν ή την δόξα

την ποίηση

το βαλάντιο ή την ζωή

25 Τ λιδιο σελ199200 26 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σχόλια σελ305306 27 Τ ίδιο σελ 261262 28 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 183184185

τη ζωή

Χριστόν ή Βαραββάν

Χριστόν

την Γαλάτεια ή μιαν καλύβην

την Γαλάτεια

την Τέχνη ή τον θάνατο

την Τέχνη

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

την Ηρώ ή τον Λέανδρο

την Ηρώ

την σάρκα ή τα οστά

την σάρκα

τη γυναίκα ή τον άνδρα

τη γυναίκα

το σχέδιον ή το χρώμα

το χρώμα

την αγάπη ή την αδιαφορία

την αγάπη

το μίσος ή την αδιαφορία

το μίσος

τον πόλεμο ή την ειρήνη

τον πόλεμο

νυν ή αεί

αεί

αυτόν ή άλλον

αυτόν

εσένα ή άλλον

εσένα

το άλφα ή το ωμέγα

το άλφα

την εκκίνηση ή την άφιξη

την εκκίνηση

την χαράν ή την λύπην

την χαρά

την λύπην ή την ανίαν

την λύπη

τον άνθρωπο ή τον πόθο

τον πόθο

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

ν΄ αγαπιέσαι ή ν΄ αγαπάς

ν΄ αγαπώ29

Να επισημάνω εδώ ότι σύμφωνα με τον ΓΜπαμπινιώτη μια ετυμολογική υπόθεση για το

ρήμα αγαπώ είναι άγα(ν) ndash πολύ και πα ndash προστατεύω ήτοι από μια αρχική σημασία

laquoπροστατεύω πολύraquo30 Προστατεύω την προσωπική μου αλήθεια ως υποκείμενο που βρίσκεται

κάπου ανάμεσα στο Εδώ και το Εκεί Και για να την αναγνωρίσει κανείς είναι ανάγκη να

laquoαπορείraquo Όπως ο Ποιητής

Η αρχαία ελληνική λέξη laquoπόροςraquo σήμαινε laquoπέρασμαraquo laquoέξοδοςraquo laquoδιέξοδοςraquo31Εύκολα έτσι

καταλαβαίνουμε την σημασία της ένα ρήμα που έδειχνε ότι το υποκείμενο του όταν βρισκόταν

σε μια οδυνηρή κατάσταση είχε τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε μια κινητικότητα μέσω της

απορίας του ώστε να βρει laquoπόρονraquo και να απαλλαγεί από αυτήν οδηγούμενος στην laquoευπορίαraquo η

οποία και ετυμολογείται ως laquoμπορώraquo

Το κάθε υποκείμενο είναι ανάγκη να laquoαπορείraquo ώστε να laquoμπορείraquo να αναλάβει την έλλειψη του

την απώλεια του απόλυτου ιδεώδες του φαντασιακού που βρίσκεται στο ένα άκρο αλλά

ταυτόχρονα και την επιθυμία του που θα διαιωνίζεται επ΄ άπειρον στην επιθυμία του άλλου

αντέχοντας το πραγματικό το κενό την απόλυτη απουσία

Είναι επίσης ανάγκη να παραιτηθεί της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη Θα μπορούσε να είναι η

απόλαυση κατά τον Λακάν Αυτή η ιδιαίτερη ευχαρίστηση που μας κρατά καθηλωμένους

μετέωρους ανάμεσα στα άκρα καταδικασμένους σε μια επώδυνη μεν ηδονική δε επανάληψη

του βιώματος του υπαρξιακού μας πόνου της αποκοπής μας από το όλον και της καταδίκης μας

στην θνησιμότητα

Επισημαίνει ο Αριστοτέλης laquoΠρέπει λοιπόν να αισθανόμαστε απέναντι στην ηδονή όπως

αισθάνθηκαν οι δημογέροντες απέναντι στην Ελένη και σε κάθε περίπτωση να

επαναλαμβάνουμε τελικά τα λόγια εκείνων Αν καταφέρουμε να διώχνουμε την ηδονή με τον

ίδιο τρόπο τα λάθη μας και τα σφάλματα μας θα είναι λιγότερα Με μια τέτοια συμπεριφορά ndash

για να γενικεύσουμε πλέον ndash θα πετυχαίνουμε με τον καλύτερο τρόπο το μέσονraquo32

29 Ν Εγγονόπουλου Ποιήmicroατα Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία σελ 264265 30 httpwwwbabiniotisgrwmtwebpagesindexphplid=1amppid=22ampcatid=1ampapprec=10 31 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 314315 32 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ293295

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Απόλαυση που ρέπει προς το laquoθάνατοraquo Αφού συμβολικά ο θάνατος είναι καθήλωση παύση

ακινησία Ενώ η επιθυμία ενόσω κρατιέται ζωντανή είναι ροή ( αναπαραγάγει την επιθυμία ξανά

και ξανά) ηθική αύξηση (η επιθυμία της επιθυμίας ) ηθική τελείωση (πραγμάτωση του

υποκειμένου)

Ερωτήματα θέτω

Μπορούμε να την αντιπαραβάλλουμε- αυτή την ηθική της αρετής - με τη μετουσίωση στο

πλαίσιο της ψυχανάλυσης

Πως απαντάμε απέναντι στην αδυναμία μας στο πραγματικό στο κενό στην έλλειψη μας

στην τραγικότητα μας ως ανθρώπινα όντα τα οποία γεννηθήκαμε για να πεθάνουμε

Πόσο γλαφυρά δίνει ο Γιάννης Ρίτσος αυτό τον υπαρξιακό τρόμο του ατόμου απέναντι στο

πραγματικό απέναντι στο κενό Μέσα από το στόμα μιας γυναίκας Και ποίας γυναίκας Της

Ελένης Της πιο ωραίας του κόσμου όλου

laquoὬ αὐτὴ ἡ ξενητειά μας μέσα στὰ ἴδια μας τὰ ροῦχα ποὺ παλιώνουν μὲς στὸ ἴδιο μας τὸ δέρμα

ποὺ ζαρώνειbull ἐνῷ τὰ δάχτυλά μας δὲν μποροῦν πιὰ νὰ σφίξουν νὰ κρατήσουν τριγύρω στὸ κορμί

μας οὔτε κὰν τὴν κουβέρτα ποὺ ἀνυψώνεται μόνη διαλύεται φεύγει ἀφήνοντάς μας

ἀκάλυπτους μπροστὰ στὸ κενό Καὶ τότε ἡ κιθάρα κρεμασμένη στὸν τοῖχο ξεχασμένη ἀπὸ

χρόνια μὲ χορδὲς σκουριασμένες ἀρχίζει νὰ τρέμει ἔτσι ποὺ τρέμει τὸ σαγόνι μιᾶς γριᾶς ἀπ τὸ

κρύο ἢ ἀπ τὸ φόβο καὶ πρέπει νὰ βάλεις πάνω στὶς χορδὲς τὴν παλάμη σου νὰ σταματήσεις τὸ

μεταδοτικό τους ρίγος Μὰ δὲ βρίσκεις τὸ χέρι σου δὲν ἔχεις χέρι κι ἀκοῦς μὲς στὸ στομάχι σου

πὼς εἶναι τὸ δικό σου σαγόνι ποὺ τρέμει Ἀλήθεια πόσα πράγματα ἄχρηστα μὲ πόση ἀπληστία

συναγμέναbull - φράζαν τὸ χῶρο- δὲν μπορούσαμε νὰ σαλέψουμε τὰ γόνατά μας χτυποῦσαν σὲ

ξύλινα πέτρινα μετάλλινα γόνατα Ὤ βέβαια θὰ πρέπει πολὺ νὰ γεράσουμε πολύ ὥσπου νὰ

γίνουμε δίκαιοι νὰ φτάσουμε ἐκείνη τὴν ἥμερη ἀμεροληψία τὴ γλυκειὰ ἀνιδιοτέλεια στὶς

συγκρίσεις στὶς κρίσεις ὅταν δικό μας πιὰ μερτικὸ δὲν ὑπάρχει σὲ τίποτα πάρεξ σ αὐτὴ τὴν

ἡσυχία Ἅ ναί πόσες ἀνόητες μάχες ἡρωϊσμοί φιλοδοξίες ὑπεροψίες θυσίες καὶ ἧττες καὶ ἧττες

κι ἄλλες μάχες γιὰ πράγματα ποὺ κιόλας εἴταν ἀπὸ ἄλλους ἀποφασισμένα ὅταν λείπαμε ἐμεῖς

Καὶ οἱ ἄνθρωποι ἀθῶοι νὰ χώνουν τὶς φουρκέτες τῶν μαλλιῶν μὲς στὰ μάτια τους νὰ χτυποῦν

τὸ κεφάλι στὸν πανύψηλο τοῖχο γνωρίζοντας βέβαια πὼς ὃ τοῖχος δὲν πέφτει οὔτε ραγίζει κάν νὰ

δοῦν τουλάχιστον μὲς ἀπὸ μιὰ χαραμάδα λίγο γαλάζιο ἀσκίαστο ἀπ τὸ χρόνο καὶ τὴ σκιά τους

Ὡστόσο - ποιὸς ξέρει - ἴσως ἐκεῖ ποὺ κάποιος ἀντιστέκεται χωρὶς ἐλπίδα ἴσως ἐκεῖ νὰ ἀρχίζει ἡ

ἀνθρώπινη ἱστορία ποὺ λέμε κι ἡ ὀμορφιὰ τοῦ ἀνθρώπου ἀνάμεσα σὲ σκουριασμένα σίδερα καὶ

κόκκαλα ταύρων καὶ ἀλόγων ἀνάμεσα σὲ πανάρχαιους τρίποδες ὅπου καίγεται ἀκόμα λίγη δάφνη

κι ὁ καπνὸς ἀνεβαίνει ξεφτώντας στὸ λιόγερμα σὰ χρυσόμαλλο δέραςraquo3

Εκεί που αντιστεκόμαστε χωρίς ελπίδα ίσως εκεί να αρχίζει η ανθρώπινη ιστορίαεκεί και η

ομορφιά του ανθρώπου χωρίς ποτέ όμως να φτάνει στην τελείωση της Εδώ θα ήθελα να

επισημάνω την laquoαπέχθεια θα λέγαμε που ο Αριστοτέλης αισθανόταν πάντοτε απέναντι στην

έννοια του απείρου[] Χαρακτηριστική ήταν από την άποψη αυτή η φράση του laquoανάγκη δε

στείναιraquo (= κάπου πρέπει όλα να σταματούν κάπου πρέπει να υπάρχει ένα τέλος)4

Και αυτή του η θέση ενισχύεται με την τε-λείωση μας μέσα από την Αρετή

Η ιστορία όμως αποδεικνύει πως σε αυτή την διαλεκτική απέναντι στην τραγικότητα της

έλλειψης του κάθε υποκειμένου ξέχωρα αλλά και την ίδια διαλεκτική στο κοινωνικό πλαίσιο δεν

υπάρχει τέλος Αυτό ίσως δίνει μια ικανή απάντηση στο γιατί η φιλοσοφία ποτέ δεν

πραγματώνεται και ο πολιτισμός αντιστέκεται οιονεί Στη σχηματική απεικόνιση της σπείρας

κατευνάζονται τα εναγώνια ερωτήματα μας

Το σχήμα της σπείρας laquoαρμόζει στην ατέρμονη κυκλικότητα της διαλεκτικής διαδικασίας που

προκύπτει όταν το υποκείμενο περατώνει τη μοναξιά του είτε μέσα στη ζωτική αμφιθυμία της

άμεσης επιθυμίας είτε μέσα στην πλήρη ανάληψη του προς- θάνατο ndashείναι τουraquo5

Τι αίσθηση Να μας σκέφτομαι μ έσα σε αυτή την σπείρα ndash τώρα εδώ να- να συνεχίζουμε κι

εμείς το ίδιο όπως οι πρόγονοι μας το ίδιο όπως οι απόγονοι μας να τείνουμε προς την

τελείωση μας μέσα σε αυτή την ατέρμονη κυκλικότητα Υπέροχη παραδοξότητα Και αν

ακουμπήσουμε στη Λακανική ρήση laquoΕκείνο που με συγκροτεί ως υποκείμενο είναι το ερώτημα

μουraquo μήπως το ερώτημα στο οποίο αναζητούμε απεγνωσμένα απάντηση σε αυτή την

υπαρξιακή σπειροειδή διαλεκτική διαδικασία στην οποία μας εισαγάγει η Φιλοσοφία είναι το laquoτι

3 Γιάννης Ρίτσος Αοσάσmicroατα αό την laquoΕΛΕΝΗraquoΈκδ ΧΑΝΙΑ 2002 ΚΑΜ httpwwwmyriobiblosgrtextsgreekritsos_elenihtml 4 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006 σχόλια σελ328 5 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ203

ην είναιraquo6 του Αριστοτέλη καθώς αναζητάει τη φύση της Αρετής Συναντάμε άραγε τη φύση της

επιθυμίας ndash στη φύση της αρετής στο λόγο του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε αυτό το ερώτημα διερευνώντας τον ορισμό της φύσης της

Αρετής Τοποθετεί την Αρετή στη μεσότητα μεταξύ της υπερβολής και της έλλειψης Παρά την

απόπειρα προσδιορισμού της ανάμεσα στα δυο αυτά άκρα εξακολουθεί να υπάρχει κάτι εδώ

που διαφεύγει της φύσης της Κάτι που έχει σχέση με την ουσία της7

Τη μορφή της το σχήμα της αλήθειας της που έχει στην ψυχή του το κάθε άτομο ξέχωρα Αυτό

το άυλο κι αμετάβλητο κάτι που ορίζει το κάθε υποκείμενο ως αυτό που είναι και επομένως και

τη μορφή της εικόνας της Αρετής στον ψυχισμό του Την ιδιαίτερη υποκειμενική του εικόνα

στην οποία τείνει να φτάσει ισορροπώντας ανάμεσα της υπερβολής και της έλλειψης

Ο Αριστοτέλης εδώ εισαγάγει την έννοια του υποκειμένου όταν μιλά για τη μεσότητα σε σχέση

όχι προς το μέσον αλλά προς το άτομο laquoφυσικά όχι το μέσον το σε σχέση προς το πράγμα

αλλά το σε σχέση προς εμάςraquo8

Εισάγοντας την έννοια του υποκειμένου laquoανοίγειraquo το ερώτημα που θέτει laquoτο τι ην είναιraquo σε

ένα ανοιχτό εσαεί πεδίο Χιλιετίες μετά παραμένει ακόμη ένα ερώτημα ανοιχτό που δεν έχει

βρει την οριστική του απάντηση 9 Και πως θα μπορούσε άλλωστε ποτέ να απαντηθεί αφού η

ουσία το laquoστοιχείονraquo του κάθε υποκειμένου είναι ιδιαίτερο και πάντα θα διαφεύγει της

καταγραφής και στοιχειοθέτησης του laquoΤο υποκείμενο ένα πράγμα περίπλοκο εύθραυστο για

το οποίο είναι τόσο δύσκολο να μιλήσουμε και χωρίς το οποίο δεν μπορούμε να μιλήσουμεraquo10

Κατά τον Θαλή τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη laquoτο στοιχείονraquo αυτό [ του κάθε

υποκειμένου] η ιδέα η laquoπρωταρχική ουσίαraquo είναι συγχρόνως και laquoη αρχή των πάντωνraquo11

Ο ζωγράφος Αλμπέρτο Τζιακομέτι πόσο εύστοχα το σημείωνε αυτό το laquoκάτιraquo που τον ωθεί να

δημιουργεί με τέτοιο τρόπο ώστε να φτάσει στον πυρήνα της ζωής laquoΞέρω ότι μου είναι τελείως

6 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006 σελ331 7 Το ίδιο σελ 271 8 Το ίδιο σελ267 9 Το ίδιο σχόλια σελ 331 10 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ228 11 Το ίδιο σχόλια σελ 326

αδύνατον να πλάσω να ζωγραφίσω ή να σχεδιάσω για παράδειγμα ένα κεφάλι όπως το

βλέπω και παρόλα αυτά είναι το μόνο πράγμα που προσπαθώ να κάνωhellip Έχω την εντύπωση ή

την ψευδαίσθηση ότι κάνω προόδους κάθε μέρα Αυτό είναι που με σπρώχνει σαν να έπρεπε

σώνει και καλά να φτάσω να καταλάβω τον πυρήνα της ζωής Και συνεχίζω γνωρίζοντας ότι όσο

πλησιάζω το πράγμα τόσο αυτό απομακρύνεται Η απόσταση ανάμεσα σε μένα και στο

μοντέλο έχει την τάση να αυξάνει συνεχώς Όσο πλησιάζω τόσο απομακρύνεται Είναι μια

αναζήτηση χωρίς τέλοςhellipraquo

Τόσο ο λόγος όσο και η ιδιαίτερη επιθυμία του κάθε υποκειμένου εδράζεται αλλά δεν

καταλήγει laquoΕίναι μια αναζήτηση χωρίς τέλοςraquo Μια αέναη αναζήτηση της επιθυμίας του

Άλλου Θα μπορούσαμε λοιπόν να μιλάμε για την πρωταρχική ουσία του ανθρώπου και να την

ορίζουμε στην επιθυμία έτσι όπως την θέτει ο Λακάν Θα μπορούσε η επιθυμία να είναι ότι

κάθε ζωντανό όν έχει μέσα στον ίδιο τον εαυτό του ότι ο Αριστοτέλης ονομάζει laquoαρχήν της

κινήσεως του = αρχή της αύξησης τουraquo12

Αξιοσημείωτο ότι αυτό laquoτο τι ην είναιraquo κατά τον Αριστοτέλη παίρνει υπόσταση μόνο μέσα

στον αρθρωμένο λόγο laquoΟύτε οι αρετές επομένως ούτε οι κακίες είναι πάθη αφού κανένας δεν

μας λέει καλούς ή όχι καλούς κατά τα πάθη ενώ μας λένε κατά τις αρετές και τις κακίεςraquo13

Ο Αριστοτέλης έδινε οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις Πίστευε στην ταυτότητα λέγεσθαι =

είναι Ένα πράγμα laquoυπάρχειraquo ή laquoείναι έτσιraquo αφού η γλώσσα το εμφανίζει ως laquoυπάρχονraquo ή laquoως

τέτοιας λογήςraquoΤο ρήμα διάκειμαι = βρίσκομαι σε μια κατάσταση που χρησιμοποιεί μιλώντας για

τις αρετές και τις κακίες υπογραμμίζει το οντολογικό περιεχόμενο που δίνουν οι λέξεις14

Σύμφωνα με την ψυχανάλυση υπάρχει μια πλήρης ταύτιση μεταξύ συμβολικής τάξης και

γλώσσας laquoΜιλάω σημαίνει αναλαμβάνω την καθαρά γλωσσική μου πραγματικότητα το όνομα

μου Αυτό που ο Λακάν θα αποκαλέσει αργότερα laquoομιλ ndash όν υποδεικνύεται εδώ από το όνομα

ήτοι τη συμβολική οντότητα που συνιστά τον άνθρωποraquo15Μιλώντας συγκατατίθεμαι στη

12 Το ίδιο σελ321 13 Το ίδιο σελ 261 14 Το ίδιο σελ319 15 Το ίδιο σελ 225

συμβολική τάξη Το σύμβολο δε εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος laquoΗ λέξη είναι ο φόνος

του πράγματοςraquo16

Το πράγμα υποτάσσεται στη λέξη Μιλάω σημαίνει ότι αναλαμβάνω αυτή την απώλεια Κι

μόνο έτσι προκύπτει η συγκατάθεση του υποκειμένου στην επιθυμίαlaquoη επιθυμία καθ΄ αυτή για

να ικανοποιηθεί στον άνθρωπο απαιτεί να αναγνωριστεί στο σύμβολο ή στο φαντασιακό με τη

συμφωνία του λόγουraquo17Πρόκειται εξ ορισμού για laquoδιαιωνιζόμενη επιθυμίαraquo σύμφωνα με τη

διευκρίνηση του Λακάν laquoΈτσι το σύμβολο εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος και αυτός ο

θάνατος συνιστά εντός του υποκειμένου την διαιώνιση της επιθυμίας τουraquo18

Διάκειμαι Βρίσκομαι ως υποκείμενο σε μια κατάσταση ιδιαίτερη ως προς το laquoστοιχείονraquo μου

Την πρωταρχική μου ουσία την αρχή της κινήσεως μου Βρίσκομαι δηλαδή σε μια Θέση Θέση

που Ανάμεσα στα laquoεναντίαraquo Ο Αριστοτέλης μιλώντας για τη μεσότητα της Αρετής αφιερώνει

ιδιαίτερα τιμητικό λόγο στους Πυθαγορείους θυμίζοντας ότι γι αυτούς laquoαρχές των όντωνraquo ήταν

τα εναντία laquoπέρας άπειρον περιττόν άρτιον έν πλήθος δεξιόν αριστερόν άρρεν θήλυ

ηρεμούν κινούμενον ευθύ καμπύλον φως σκότος αγαθόν κακόν τετράγωνον

ετερόμηκεςraquo19

Ενδιαφέρουσα η σύγκλιση με το λόγο της ψυχανάλυσης η οποία εδράζει τη γέννηση της

γλώσσας σε ζεύγη αντιθέτων σημαινόντων Μεταξύ τους το περίφημο ζεύγος άνδρας

γυναίκα20

Η αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι ένα είδος μεσότητας ανάμεσα στα αντίθετα ζεύγη

Ο άνθρωπος μετέωρος ανάμεσα στα αντιθετικά αυτά ζεύγη φέρει τον λόγο του

εξανθρωπίζοντας την επιθυμία του που ρέπει ανάμεσα στα δυο άκρα Ιχνηλατεί αυτήν την

απόσταση μεταξύ τους με το συμβολισμό που φέρει η γλώσσα laquoΗ στιγμή κατά την οποία η

16 Το ίδιο σελ 230 17 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 129 18 Το ίδιο σελ 226227 19 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 326 20Μπερνάρ Νοmicroινέ Ο ψυχαναλυτής απέναντι στο ασυνείδητο Φόρουmicro Ψυχανάλυσης του Λακανικού Πεδίου Αθήνας σελ22

επιθυμία εξανθρωπιζεται είναι επίσης η στιγμή κατά την οποία το υποκείμενο γεννιέται στη

γλώσσαraquo21

Έτσι γεφυρώνει το ένα άκρο που θα μπορούσε να ορισθεί ως το φαντασιακό με το άλλο άκρο

που θα μπορούσε να ορισθεί ως το πραγματικό Εκεί όπου συνδηλώνεται η παρουσία και η

απουσία Εκείνου του παιδικού παιχνιδιού της εμφάνισης και της εξαφάνισης Του Fort ndash

Da22Ανάμεσα στο Εδώ ndash Fort και στο Εκεί ndashDa βρίσκουμε τις υποκειμενικές πηγές της

συμβολικής λειτουργίαςraquo23

laquoΜέσω της λέξης ndash που είναι ήδη παρουσία φτιαγμένη από απουσία ndash η ίδια η απουσία έρχεται

και προσλαμβάνει όνομα σε μια πρωταρχική στιγμή την αέναη αναδημιουργία της οποίας

συνέλαβε η μεγαλοφυΐα του Φρόυντ στο παιχνίδι του παιδιού Και από αυτό το συντονισμένο

ζεύγος της παρουσίας και της απουσίας το οποίο επίσης συγκροτείται επαρκώς από το ίχνος

πάνω στην άμμο της απλής και της διακεκομμένης γραμμής των μαντικών κούα της Κίνας

γεννιέται το σύμπαν του νοήματος μιας γλώσσας εντός του οποίου θα έρθει να ενταχθεί το

σύμπαν των πραγμάτωνraquo24

Υπάρχει μια συνάφεια της στιγμής που το υποκείμενο γεννιέται μέσα στη γλώσσα κατά τον

Φρόυντ και του οντολογικού χαρακτήρα των λέξεων -λέγεσθαι = είναι του Αριστοτέλη

Εδώ θα προσθέσω άλλη μια συνάφεια που έχει να κάνει κατά τον Φρόυντ με τη δράση του

παιδιού το οποίο εμφανίζει και εξαφανίζει το αντικείμενο αναλαμβάνοντας έτσι τον έλεγχο της

21 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 229 22 Όπως το κατέγραψε ο Σίνγκmicroουντ Φρόυντ στο έργο του laquoΠέρα αό την Αρχή της Ηδονήςraquo ο microόλις ενάmicroιση έτους εγγονός του Φρόυντ επινόησε ένα παιχνίδι Πετούσε από την κούνια του διάφορα microικροαντικείmicroενα microεταξύ των οποίων και ένα ξύλινο κουβάρι σπάγκο Όταν τα αντικείmicroενα ήταν εκτός του οπτικού του πεδίου το παιδί έλεγε laquoο-ο-οraquo και στη συνέχεια έριχνε την κουβαρίστρα και κρατώντας την άκρη του σπάγκου επανέφερε το αντικείmicroενο προς το microέρος του αναφωνώντας laquodaraquo Ο Φρόυντ συνειδητοποίησε ότι το laquoο-ο-οraquo αντιστοιχούσε στη γερmicroανική λέξη laquofortraquo που σηmicroαίνει έφυγε ενώ microε τη λέξη laquodaraquo το παιδί εννοούσε laquoεκείraquo Παρατηρώντας το microικρό εγγονό του ο Φρόυντ θεώρησε πως το παιχνίδι της εξαφάνισης και της επιστροφής ήταν ο τρόπος microε τον οποίο το παιδί διαχειριζόταν το άγχος που του προξενούσε η απουσία της microητέρας του Ο έλεγχος που ασκούσε το παιδί πάνω στην εmicroφάνιση και την εξαφάνιση ενός αντικειmicroένου τον βοηθούσε να εξασφαλίσει την επιστροφή του αντικειmicroένου και microε αυτό τον τρόπο να καταστήσει τη microητέρα εικονικά παρούσα Το παιχνίδι laquoFort ndash Daraquo αντιπροσωπεύει microια συmicroβολική πράξη εκ microέρους του παιδιού που χρησιmicroοποιεί ένα αντικείmicroενο (την κουβαρίστρα) και εννοεί κάτι άλλο (την απούσα microητέρα) Κατά τη διάρκεια της ψυχικής ανάπτυξης ο συmicroβολισmicroός συmicroπίπτει microε την έναρξη της απόκτησης γλώσσας και την ένταξη του παιδιού στην αναπαράσταση και το Λόγο Ο Graham Matthews στην ανακοίνωσή του υπενθύmicroισε ότι microέσα από τη γλώσσα microπορούmicroε να αναπαραστήσουmicroε και να περιγράψουmicroε οτιδήποτε microας αφορά και χρησιmicroοποιώντας το συmicroβολισmicroό να φέρουmicroε laquoεδώraquo οτιδήποτε laquoέχει φύγειraquo httppsychografimatacom2215to-kinigi-tis-apolafsis-sto-diadiktiako-pechnidi 23 Το ίδιο σελ 139 24 Το ίδιο σελ123

στέρησης του κι laquoανυψώνοντας την επιθυμία του σε μια δεύτερη δύναμηraquo25 και με την

κεφαλαιώδη σημασία που έχει στη σκέψη του Αριστοτέλη η laquoσυχνά αντιθετική διάκριση των

εννοιών δύναμις κι ενέργεια Με την πρώτη ο Αριστοτέλης εννοεί τη δυνατότητα που έχει ένα

πράγμα ή ένα όν να γίνει κάτι η δεύτερη είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότηταςraquo26

Κάνοντας ο Αριστοτέλης διάκριση ανάμεσα στα πάθη τις δυνάμεις και τις έξεις αναφέρει πως

laquoενσχέσει με τα πάθη ο λόγος μας χρησιμοποιεί τη λέξη laquoκινούμαιraquo ενώ εν σχέσει με τις αρετές

και τις κακίες όχι τη λέξη laquoκινούμαιraquo αλλά τη λέξη laquoδιάκειμαιraquo27

Για να βρει ο άνθρωπος την μεσότητα δεν αρκεί να laquoδιάκειταιraquo ανάμεσα στο αντιθετικό

ζεύγος Είναι ανάγκη να laquoκινηθείraquo προς το ένα ή το άλλο άκρο σε σχέση με τον ίδιο Να

ενεργήσει Για να περάσει ο άνθρωπος από τη δύναμη στη δυνατότητα που έχει να ενεργεί στην

πράξη χρειάζεται να κάνει μια μετακίνηση Το ερώτημα του να λάβει τη μορφή αληθινού λόγου

να εμπεριέχει ήδη την απάντηση του Είναι η σπάνια στιγμή που το συμβολικό και το

πραγματικό συζεύγονται και η προσωπική αλήθεια του υποκειμένου είναι παρούσα28Εκεί σε

αυτό το σημείο ίσως να έγκειται και η μεσότητα του κάθε ατόμου Η Αρετή του Ανάμεσα στις

αντιθετικές έννοιες υπάρχει η προσωπική του αλήθεια Η απάντηση στο ερώτημα του Η

τελείωση του ερωτήματος του Όσο μένει καθηλωμένος στα άκρα αυτή θα του διαφεύγει Στα

άκρα ο λόγος είναι ερμητικά κλειστός και η σημασία καθηλωμένη Η διαρροή του υποκειμένου

ανάμεσα τους δίνει κινούμενο νόημα στο λόγο του Στο λόγο εντέλει της ύπαρξης του Κι αυτό

το κινούμενο νόημα οδηγεί το υποκείμενο στη Γνώση Στο υπέρτατο αγαθό Την Αρετή Που

τελικά ίσως και να είναι η Γνώση της μεσότητας της θέσης του ανάμεσα στα δυο άκρα Το έξοχο

ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου Το γλωσσάρι των ανθέων δίνει καταλυτικά το κινούμενο αυτό

νόημα του λόγου που αναζητά την αλήθεια του

Την ποίησιν ή την δόξα

την ποίηση

το βαλάντιο ή την ζωή

25 Τ λιδιο σελ199200 26 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σχόλια σελ305306 27 Τ ίδιο σελ 261262 28 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 183184185

τη ζωή

Χριστόν ή Βαραββάν

Χριστόν

την Γαλάτεια ή μιαν καλύβην

την Γαλάτεια

την Τέχνη ή τον θάνατο

την Τέχνη

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

την Ηρώ ή τον Λέανδρο

την Ηρώ

την σάρκα ή τα οστά

την σάρκα

τη γυναίκα ή τον άνδρα

τη γυναίκα

το σχέδιον ή το χρώμα

το χρώμα

την αγάπη ή την αδιαφορία

την αγάπη

το μίσος ή την αδιαφορία

το μίσος

τον πόλεμο ή την ειρήνη

τον πόλεμο

νυν ή αεί

αεί

αυτόν ή άλλον

αυτόν

εσένα ή άλλον

εσένα

το άλφα ή το ωμέγα

το άλφα

την εκκίνηση ή την άφιξη

την εκκίνηση

την χαράν ή την λύπην

την χαρά

την λύπην ή την ανίαν

την λύπη

τον άνθρωπο ή τον πόθο

τον πόθο

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

ν΄ αγαπιέσαι ή ν΄ αγαπάς

ν΄ αγαπώ29

Να επισημάνω εδώ ότι σύμφωνα με τον ΓΜπαμπινιώτη μια ετυμολογική υπόθεση για το

ρήμα αγαπώ είναι άγα(ν) ndash πολύ και πα ndash προστατεύω ήτοι από μια αρχική σημασία

laquoπροστατεύω πολύraquo30 Προστατεύω την προσωπική μου αλήθεια ως υποκείμενο που βρίσκεται

κάπου ανάμεσα στο Εδώ και το Εκεί Και για να την αναγνωρίσει κανείς είναι ανάγκη να

laquoαπορείraquo Όπως ο Ποιητής

Η αρχαία ελληνική λέξη laquoπόροςraquo σήμαινε laquoπέρασμαraquo laquoέξοδοςraquo laquoδιέξοδοςraquo31Εύκολα έτσι

καταλαβαίνουμε την σημασία της ένα ρήμα που έδειχνε ότι το υποκείμενο του όταν βρισκόταν

σε μια οδυνηρή κατάσταση είχε τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε μια κινητικότητα μέσω της

απορίας του ώστε να βρει laquoπόρονraquo και να απαλλαγεί από αυτήν οδηγούμενος στην laquoευπορίαraquo η

οποία και ετυμολογείται ως laquoμπορώraquo

Το κάθε υποκείμενο είναι ανάγκη να laquoαπορείraquo ώστε να laquoμπορείraquo να αναλάβει την έλλειψη του

την απώλεια του απόλυτου ιδεώδες του φαντασιακού που βρίσκεται στο ένα άκρο αλλά

ταυτόχρονα και την επιθυμία του που θα διαιωνίζεται επ΄ άπειρον στην επιθυμία του άλλου

αντέχοντας το πραγματικό το κενό την απόλυτη απουσία

Είναι επίσης ανάγκη να παραιτηθεί της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη Θα μπορούσε να είναι η

απόλαυση κατά τον Λακάν Αυτή η ιδιαίτερη ευχαρίστηση που μας κρατά καθηλωμένους

μετέωρους ανάμεσα στα άκρα καταδικασμένους σε μια επώδυνη μεν ηδονική δε επανάληψη

του βιώματος του υπαρξιακού μας πόνου της αποκοπής μας από το όλον και της καταδίκης μας

στην θνησιμότητα

Επισημαίνει ο Αριστοτέλης laquoΠρέπει λοιπόν να αισθανόμαστε απέναντι στην ηδονή όπως

αισθάνθηκαν οι δημογέροντες απέναντι στην Ελένη και σε κάθε περίπτωση να

επαναλαμβάνουμε τελικά τα λόγια εκείνων Αν καταφέρουμε να διώχνουμε την ηδονή με τον

ίδιο τρόπο τα λάθη μας και τα σφάλματα μας θα είναι λιγότερα Με μια τέτοια συμπεριφορά ndash

για να γενικεύσουμε πλέον ndash θα πετυχαίνουμε με τον καλύτερο τρόπο το μέσονraquo32

29 Ν Εγγονόπουλου Ποιήmicroατα Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία σελ 264265 30 httpwwwbabiniotisgrwmtwebpagesindexphplid=1amppid=22ampcatid=1ampapprec=10 31 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 314315 32 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ293295

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

δοῦν τουλάχιστον μὲς ἀπὸ μιὰ χαραμάδα λίγο γαλάζιο ἀσκίαστο ἀπ τὸ χρόνο καὶ τὴ σκιά τους

Ὡστόσο - ποιὸς ξέρει - ἴσως ἐκεῖ ποὺ κάποιος ἀντιστέκεται χωρὶς ἐλπίδα ἴσως ἐκεῖ νὰ ἀρχίζει ἡ

ἀνθρώπινη ἱστορία ποὺ λέμε κι ἡ ὀμορφιὰ τοῦ ἀνθρώπου ἀνάμεσα σὲ σκουριασμένα σίδερα καὶ

κόκκαλα ταύρων καὶ ἀλόγων ἀνάμεσα σὲ πανάρχαιους τρίποδες ὅπου καίγεται ἀκόμα λίγη δάφνη

κι ὁ καπνὸς ἀνεβαίνει ξεφτώντας στὸ λιόγερμα σὰ χρυσόμαλλο δέραςraquo3

Εκεί που αντιστεκόμαστε χωρίς ελπίδα ίσως εκεί να αρχίζει η ανθρώπινη ιστορίαεκεί και η

ομορφιά του ανθρώπου χωρίς ποτέ όμως να φτάνει στην τελείωση της Εδώ θα ήθελα να

επισημάνω την laquoαπέχθεια θα λέγαμε που ο Αριστοτέλης αισθανόταν πάντοτε απέναντι στην

έννοια του απείρου[] Χαρακτηριστική ήταν από την άποψη αυτή η φράση του laquoανάγκη δε

στείναιraquo (= κάπου πρέπει όλα να σταματούν κάπου πρέπει να υπάρχει ένα τέλος)4

Και αυτή του η θέση ενισχύεται με την τε-λείωση μας μέσα από την Αρετή

Η ιστορία όμως αποδεικνύει πως σε αυτή την διαλεκτική απέναντι στην τραγικότητα της

έλλειψης του κάθε υποκειμένου ξέχωρα αλλά και την ίδια διαλεκτική στο κοινωνικό πλαίσιο δεν

υπάρχει τέλος Αυτό ίσως δίνει μια ικανή απάντηση στο γιατί η φιλοσοφία ποτέ δεν

πραγματώνεται και ο πολιτισμός αντιστέκεται οιονεί Στη σχηματική απεικόνιση της σπείρας

κατευνάζονται τα εναγώνια ερωτήματα μας

Το σχήμα της σπείρας laquoαρμόζει στην ατέρμονη κυκλικότητα της διαλεκτικής διαδικασίας που

προκύπτει όταν το υποκείμενο περατώνει τη μοναξιά του είτε μέσα στη ζωτική αμφιθυμία της

άμεσης επιθυμίας είτε μέσα στην πλήρη ανάληψη του προς- θάνατο ndashείναι τουraquo5

Τι αίσθηση Να μας σκέφτομαι μ έσα σε αυτή την σπείρα ndash τώρα εδώ να- να συνεχίζουμε κι

εμείς το ίδιο όπως οι πρόγονοι μας το ίδιο όπως οι απόγονοι μας να τείνουμε προς την

τελείωση μας μέσα σε αυτή την ατέρμονη κυκλικότητα Υπέροχη παραδοξότητα Και αν

ακουμπήσουμε στη Λακανική ρήση laquoΕκείνο που με συγκροτεί ως υποκείμενο είναι το ερώτημα

μουraquo μήπως το ερώτημα στο οποίο αναζητούμε απεγνωσμένα απάντηση σε αυτή την

υπαρξιακή σπειροειδή διαλεκτική διαδικασία στην οποία μας εισαγάγει η Φιλοσοφία είναι το laquoτι

3 Γιάννης Ρίτσος Αοσάσmicroατα αό την laquoΕΛΕΝΗraquoΈκδ ΧΑΝΙΑ 2002 ΚΑΜ httpwwwmyriobiblosgrtextsgreekritsos_elenihtml 4 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006 σχόλια σελ328 5 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ203

ην είναιraquo6 του Αριστοτέλη καθώς αναζητάει τη φύση της Αρετής Συναντάμε άραγε τη φύση της

επιθυμίας ndash στη φύση της αρετής στο λόγο του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε αυτό το ερώτημα διερευνώντας τον ορισμό της φύσης της

Αρετής Τοποθετεί την Αρετή στη μεσότητα μεταξύ της υπερβολής και της έλλειψης Παρά την

απόπειρα προσδιορισμού της ανάμεσα στα δυο αυτά άκρα εξακολουθεί να υπάρχει κάτι εδώ

που διαφεύγει της φύσης της Κάτι που έχει σχέση με την ουσία της7

Τη μορφή της το σχήμα της αλήθειας της που έχει στην ψυχή του το κάθε άτομο ξέχωρα Αυτό

το άυλο κι αμετάβλητο κάτι που ορίζει το κάθε υποκείμενο ως αυτό που είναι και επομένως και

τη μορφή της εικόνας της Αρετής στον ψυχισμό του Την ιδιαίτερη υποκειμενική του εικόνα

στην οποία τείνει να φτάσει ισορροπώντας ανάμεσα της υπερβολής και της έλλειψης

Ο Αριστοτέλης εδώ εισαγάγει την έννοια του υποκειμένου όταν μιλά για τη μεσότητα σε σχέση

όχι προς το μέσον αλλά προς το άτομο laquoφυσικά όχι το μέσον το σε σχέση προς το πράγμα

αλλά το σε σχέση προς εμάςraquo8

Εισάγοντας την έννοια του υποκειμένου laquoανοίγειraquo το ερώτημα που θέτει laquoτο τι ην είναιraquo σε

ένα ανοιχτό εσαεί πεδίο Χιλιετίες μετά παραμένει ακόμη ένα ερώτημα ανοιχτό που δεν έχει

βρει την οριστική του απάντηση 9 Και πως θα μπορούσε άλλωστε ποτέ να απαντηθεί αφού η

ουσία το laquoστοιχείονraquo του κάθε υποκειμένου είναι ιδιαίτερο και πάντα θα διαφεύγει της

καταγραφής και στοιχειοθέτησης του laquoΤο υποκείμενο ένα πράγμα περίπλοκο εύθραυστο για

το οποίο είναι τόσο δύσκολο να μιλήσουμε και χωρίς το οποίο δεν μπορούμε να μιλήσουμεraquo10

Κατά τον Θαλή τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη laquoτο στοιχείονraquo αυτό [ του κάθε

υποκειμένου] η ιδέα η laquoπρωταρχική ουσίαraquo είναι συγχρόνως και laquoη αρχή των πάντωνraquo11

Ο ζωγράφος Αλμπέρτο Τζιακομέτι πόσο εύστοχα το σημείωνε αυτό το laquoκάτιraquo που τον ωθεί να

δημιουργεί με τέτοιο τρόπο ώστε να φτάσει στον πυρήνα της ζωής laquoΞέρω ότι μου είναι τελείως

6 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006 σελ331 7 Το ίδιο σελ 271 8 Το ίδιο σελ267 9 Το ίδιο σχόλια σελ 331 10 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ228 11 Το ίδιο σχόλια σελ 326

αδύνατον να πλάσω να ζωγραφίσω ή να σχεδιάσω για παράδειγμα ένα κεφάλι όπως το

βλέπω και παρόλα αυτά είναι το μόνο πράγμα που προσπαθώ να κάνωhellip Έχω την εντύπωση ή

την ψευδαίσθηση ότι κάνω προόδους κάθε μέρα Αυτό είναι που με σπρώχνει σαν να έπρεπε

σώνει και καλά να φτάσω να καταλάβω τον πυρήνα της ζωής Και συνεχίζω γνωρίζοντας ότι όσο

πλησιάζω το πράγμα τόσο αυτό απομακρύνεται Η απόσταση ανάμεσα σε μένα και στο

μοντέλο έχει την τάση να αυξάνει συνεχώς Όσο πλησιάζω τόσο απομακρύνεται Είναι μια

αναζήτηση χωρίς τέλοςhellipraquo

Τόσο ο λόγος όσο και η ιδιαίτερη επιθυμία του κάθε υποκειμένου εδράζεται αλλά δεν

καταλήγει laquoΕίναι μια αναζήτηση χωρίς τέλοςraquo Μια αέναη αναζήτηση της επιθυμίας του

Άλλου Θα μπορούσαμε λοιπόν να μιλάμε για την πρωταρχική ουσία του ανθρώπου και να την

ορίζουμε στην επιθυμία έτσι όπως την θέτει ο Λακάν Θα μπορούσε η επιθυμία να είναι ότι

κάθε ζωντανό όν έχει μέσα στον ίδιο τον εαυτό του ότι ο Αριστοτέλης ονομάζει laquoαρχήν της

κινήσεως του = αρχή της αύξησης τουraquo12

Αξιοσημείωτο ότι αυτό laquoτο τι ην είναιraquo κατά τον Αριστοτέλη παίρνει υπόσταση μόνο μέσα

στον αρθρωμένο λόγο laquoΟύτε οι αρετές επομένως ούτε οι κακίες είναι πάθη αφού κανένας δεν

μας λέει καλούς ή όχι καλούς κατά τα πάθη ενώ μας λένε κατά τις αρετές και τις κακίεςraquo13

Ο Αριστοτέλης έδινε οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις Πίστευε στην ταυτότητα λέγεσθαι =

είναι Ένα πράγμα laquoυπάρχειraquo ή laquoείναι έτσιraquo αφού η γλώσσα το εμφανίζει ως laquoυπάρχονraquo ή laquoως

τέτοιας λογήςraquoΤο ρήμα διάκειμαι = βρίσκομαι σε μια κατάσταση που χρησιμοποιεί μιλώντας για

τις αρετές και τις κακίες υπογραμμίζει το οντολογικό περιεχόμενο που δίνουν οι λέξεις14

Σύμφωνα με την ψυχανάλυση υπάρχει μια πλήρης ταύτιση μεταξύ συμβολικής τάξης και

γλώσσας laquoΜιλάω σημαίνει αναλαμβάνω την καθαρά γλωσσική μου πραγματικότητα το όνομα

μου Αυτό που ο Λακάν θα αποκαλέσει αργότερα laquoομιλ ndash όν υποδεικνύεται εδώ από το όνομα

ήτοι τη συμβολική οντότητα που συνιστά τον άνθρωποraquo15Μιλώντας συγκατατίθεμαι στη

12 Το ίδιο σελ321 13 Το ίδιο σελ 261 14 Το ίδιο σελ319 15 Το ίδιο σελ 225

συμβολική τάξη Το σύμβολο δε εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος laquoΗ λέξη είναι ο φόνος

του πράγματοςraquo16

Το πράγμα υποτάσσεται στη λέξη Μιλάω σημαίνει ότι αναλαμβάνω αυτή την απώλεια Κι

μόνο έτσι προκύπτει η συγκατάθεση του υποκειμένου στην επιθυμίαlaquoη επιθυμία καθ΄ αυτή για

να ικανοποιηθεί στον άνθρωπο απαιτεί να αναγνωριστεί στο σύμβολο ή στο φαντασιακό με τη

συμφωνία του λόγουraquo17Πρόκειται εξ ορισμού για laquoδιαιωνιζόμενη επιθυμίαraquo σύμφωνα με τη

διευκρίνηση του Λακάν laquoΈτσι το σύμβολο εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος και αυτός ο

θάνατος συνιστά εντός του υποκειμένου την διαιώνιση της επιθυμίας τουraquo18

Διάκειμαι Βρίσκομαι ως υποκείμενο σε μια κατάσταση ιδιαίτερη ως προς το laquoστοιχείονraquo μου

Την πρωταρχική μου ουσία την αρχή της κινήσεως μου Βρίσκομαι δηλαδή σε μια Θέση Θέση

που Ανάμεσα στα laquoεναντίαraquo Ο Αριστοτέλης μιλώντας για τη μεσότητα της Αρετής αφιερώνει

ιδιαίτερα τιμητικό λόγο στους Πυθαγορείους θυμίζοντας ότι γι αυτούς laquoαρχές των όντωνraquo ήταν

τα εναντία laquoπέρας άπειρον περιττόν άρτιον έν πλήθος δεξιόν αριστερόν άρρεν θήλυ

ηρεμούν κινούμενον ευθύ καμπύλον φως σκότος αγαθόν κακόν τετράγωνον

ετερόμηκεςraquo19

Ενδιαφέρουσα η σύγκλιση με το λόγο της ψυχανάλυσης η οποία εδράζει τη γέννηση της

γλώσσας σε ζεύγη αντιθέτων σημαινόντων Μεταξύ τους το περίφημο ζεύγος άνδρας

γυναίκα20

Η αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι ένα είδος μεσότητας ανάμεσα στα αντίθετα ζεύγη

Ο άνθρωπος μετέωρος ανάμεσα στα αντιθετικά αυτά ζεύγη φέρει τον λόγο του

εξανθρωπίζοντας την επιθυμία του που ρέπει ανάμεσα στα δυο άκρα Ιχνηλατεί αυτήν την

απόσταση μεταξύ τους με το συμβολισμό που φέρει η γλώσσα laquoΗ στιγμή κατά την οποία η

16 Το ίδιο σελ 230 17 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 129 18 Το ίδιο σελ 226227 19 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 326 20Μπερνάρ Νοmicroινέ Ο ψυχαναλυτής απέναντι στο ασυνείδητο Φόρουmicro Ψυχανάλυσης του Λακανικού Πεδίου Αθήνας σελ22

επιθυμία εξανθρωπιζεται είναι επίσης η στιγμή κατά την οποία το υποκείμενο γεννιέται στη

γλώσσαraquo21

Έτσι γεφυρώνει το ένα άκρο που θα μπορούσε να ορισθεί ως το φαντασιακό με το άλλο άκρο

που θα μπορούσε να ορισθεί ως το πραγματικό Εκεί όπου συνδηλώνεται η παρουσία και η

απουσία Εκείνου του παιδικού παιχνιδιού της εμφάνισης και της εξαφάνισης Του Fort ndash

Da22Ανάμεσα στο Εδώ ndash Fort και στο Εκεί ndashDa βρίσκουμε τις υποκειμενικές πηγές της

συμβολικής λειτουργίαςraquo23

laquoΜέσω της λέξης ndash που είναι ήδη παρουσία φτιαγμένη από απουσία ndash η ίδια η απουσία έρχεται

και προσλαμβάνει όνομα σε μια πρωταρχική στιγμή την αέναη αναδημιουργία της οποίας

συνέλαβε η μεγαλοφυΐα του Φρόυντ στο παιχνίδι του παιδιού Και από αυτό το συντονισμένο

ζεύγος της παρουσίας και της απουσίας το οποίο επίσης συγκροτείται επαρκώς από το ίχνος

πάνω στην άμμο της απλής και της διακεκομμένης γραμμής των μαντικών κούα της Κίνας

γεννιέται το σύμπαν του νοήματος μιας γλώσσας εντός του οποίου θα έρθει να ενταχθεί το

σύμπαν των πραγμάτωνraquo24

Υπάρχει μια συνάφεια της στιγμής που το υποκείμενο γεννιέται μέσα στη γλώσσα κατά τον

Φρόυντ και του οντολογικού χαρακτήρα των λέξεων -λέγεσθαι = είναι του Αριστοτέλη

Εδώ θα προσθέσω άλλη μια συνάφεια που έχει να κάνει κατά τον Φρόυντ με τη δράση του

παιδιού το οποίο εμφανίζει και εξαφανίζει το αντικείμενο αναλαμβάνοντας έτσι τον έλεγχο της

21 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 229 22 Όπως το κατέγραψε ο Σίνγκmicroουντ Φρόυντ στο έργο του laquoΠέρα αό την Αρχή της Ηδονήςraquo ο microόλις ενάmicroιση έτους εγγονός του Φρόυντ επινόησε ένα παιχνίδι Πετούσε από την κούνια του διάφορα microικροαντικείmicroενα microεταξύ των οποίων και ένα ξύλινο κουβάρι σπάγκο Όταν τα αντικείmicroενα ήταν εκτός του οπτικού του πεδίου το παιδί έλεγε laquoο-ο-οraquo και στη συνέχεια έριχνε την κουβαρίστρα και κρατώντας την άκρη του σπάγκου επανέφερε το αντικείmicroενο προς το microέρος του αναφωνώντας laquodaraquo Ο Φρόυντ συνειδητοποίησε ότι το laquoο-ο-οraquo αντιστοιχούσε στη γερmicroανική λέξη laquofortraquo που σηmicroαίνει έφυγε ενώ microε τη λέξη laquodaraquo το παιδί εννοούσε laquoεκείraquo Παρατηρώντας το microικρό εγγονό του ο Φρόυντ θεώρησε πως το παιχνίδι της εξαφάνισης και της επιστροφής ήταν ο τρόπος microε τον οποίο το παιδί διαχειριζόταν το άγχος που του προξενούσε η απουσία της microητέρας του Ο έλεγχος που ασκούσε το παιδί πάνω στην εmicroφάνιση και την εξαφάνιση ενός αντικειmicroένου τον βοηθούσε να εξασφαλίσει την επιστροφή του αντικειmicroένου και microε αυτό τον τρόπο να καταστήσει τη microητέρα εικονικά παρούσα Το παιχνίδι laquoFort ndash Daraquo αντιπροσωπεύει microια συmicroβολική πράξη εκ microέρους του παιδιού που χρησιmicroοποιεί ένα αντικείmicroενο (την κουβαρίστρα) και εννοεί κάτι άλλο (την απούσα microητέρα) Κατά τη διάρκεια της ψυχικής ανάπτυξης ο συmicroβολισmicroός συmicroπίπτει microε την έναρξη της απόκτησης γλώσσας και την ένταξη του παιδιού στην αναπαράσταση και το Λόγο Ο Graham Matthews στην ανακοίνωσή του υπενθύmicroισε ότι microέσα από τη γλώσσα microπορούmicroε να αναπαραστήσουmicroε και να περιγράψουmicroε οτιδήποτε microας αφορά και χρησιmicroοποιώντας το συmicroβολισmicroό να φέρουmicroε laquoεδώraquo οτιδήποτε laquoέχει φύγειraquo httppsychografimatacom2215to-kinigi-tis-apolafsis-sto-diadiktiako-pechnidi 23 Το ίδιο σελ 139 24 Το ίδιο σελ123

στέρησης του κι laquoανυψώνοντας την επιθυμία του σε μια δεύτερη δύναμηraquo25 και με την

κεφαλαιώδη σημασία που έχει στη σκέψη του Αριστοτέλη η laquoσυχνά αντιθετική διάκριση των

εννοιών δύναμις κι ενέργεια Με την πρώτη ο Αριστοτέλης εννοεί τη δυνατότητα που έχει ένα

πράγμα ή ένα όν να γίνει κάτι η δεύτερη είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότηταςraquo26

Κάνοντας ο Αριστοτέλης διάκριση ανάμεσα στα πάθη τις δυνάμεις και τις έξεις αναφέρει πως

laquoενσχέσει με τα πάθη ο λόγος μας χρησιμοποιεί τη λέξη laquoκινούμαιraquo ενώ εν σχέσει με τις αρετές

και τις κακίες όχι τη λέξη laquoκινούμαιraquo αλλά τη λέξη laquoδιάκειμαιraquo27

Για να βρει ο άνθρωπος την μεσότητα δεν αρκεί να laquoδιάκειταιraquo ανάμεσα στο αντιθετικό

ζεύγος Είναι ανάγκη να laquoκινηθείraquo προς το ένα ή το άλλο άκρο σε σχέση με τον ίδιο Να

ενεργήσει Για να περάσει ο άνθρωπος από τη δύναμη στη δυνατότητα που έχει να ενεργεί στην

πράξη χρειάζεται να κάνει μια μετακίνηση Το ερώτημα του να λάβει τη μορφή αληθινού λόγου

να εμπεριέχει ήδη την απάντηση του Είναι η σπάνια στιγμή που το συμβολικό και το

πραγματικό συζεύγονται και η προσωπική αλήθεια του υποκειμένου είναι παρούσα28Εκεί σε

αυτό το σημείο ίσως να έγκειται και η μεσότητα του κάθε ατόμου Η Αρετή του Ανάμεσα στις

αντιθετικές έννοιες υπάρχει η προσωπική του αλήθεια Η απάντηση στο ερώτημα του Η

τελείωση του ερωτήματος του Όσο μένει καθηλωμένος στα άκρα αυτή θα του διαφεύγει Στα

άκρα ο λόγος είναι ερμητικά κλειστός και η σημασία καθηλωμένη Η διαρροή του υποκειμένου

ανάμεσα τους δίνει κινούμενο νόημα στο λόγο του Στο λόγο εντέλει της ύπαρξης του Κι αυτό

το κινούμενο νόημα οδηγεί το υποκείμενο στη Γνώση Στο υπέρτατο αγαθό Την Αρετή Που

τελικά ίσως και να είναι η Γνώση της μεσότητας της θέσης του ανάμεσα στα δυο άκρα Το έξοχο

ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου Το γλωσσάρι των ανθέων δίνει καταλυτικά το κινούμενο αυτό

νόημα του λόγου που αναζητά την αλήθεια του

Την ποίησιν ή την δόξα

την ποίηση

το βαλάντιο ή την ζωή

25 Τ λιδιο σελ199200 26 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σχόλια σελ305306 27 Τ ίδιο σελ 261262 28 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 183184185

τη ζωή

Χριστόν ή Βαραββάν

Χριστόν

την Γαλάτεια ή μιαν καλύβην

την Γαλάτεια

την Τέχνη ή τον θάνατο

την Τέχνη

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

την Ηρώ ή τον Λέανδρο

την Ηρώ

την σάρκα ή τα οστά

την σάρκα

τη γυναίκα ή τον άνδρα

τη γυναίκα

το σχέδιον ή το χρώμα

το χρώμα

την αγάπη ή την αδιαφορία

την αγάπη

το μίσος ή την αδιαφορία

το μίσος

τον πόλεμο ή την ειρήνη

τον πόλεμο

νυν ή αεί

αεί

αυτόν ή άλλον

αυτόν

εσένα ή άλλον

εσένα

το άλφα ή το ωμέγα

το άλφα

την εκκίνηση ή την άφιξη

την εκκίνηση

την χαράν ή την λύπην

την χαρά

την λύπην ή την ανίαν

την λύπη

τον άνθρωπο ή τον πόθο

τον πόθο

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

ν΄ αγαπιέσαι ή ν΄ αγαπάς

ν΄ αγαπώ29

Να επισημάνω εδώ ότι σύμφωνα με τον ΓΜπαμπινιώτη μια ετυμολογική υπόθεση για το

ρήμα αγαπώ είναι άγα(ν) ndash πολύ και πα ndash προστατεύω ήτοι από μια αρχική σημασία

laquoπροστατεύω πολύraquo30 Προστατεύω την προσωπική μου αλήθεια ως υποκείμενο που βρίσκεται

κάπου ανάμεσα στο Εδώ και το Εκεί Και για να την αναγνωρίσει κανείς είναι ανάγκη να

laquoαπορείraquo Όπως ο Ποιητής

Η αρχαία ελληνική λέξη laquoπόροςraquo σήμαινε laquoπέρασμαraquo laquoέξοδοςraquo laquoδιέξοδοςraquo31Εύκολα έτσι

καταλαβαίνουμε την σημασία της ένα ρήμα που έδειχνε ότι το υποκείμενο του όταν βρισκόταν

σε μια οδυνηρή κατάσταση είχε τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε μια κινητικότητα μέσω της

απορίας του ώστε να βρει laquoπόρονraquo και να απαλλαγεί από αυτήν οδηγούμενος στην laquoευπορίαraquo η

οποία και ετυμολογείται ως laquoμπορώraquo

Το κάθε υποκείμενο είναι ανάγκη να laquoαπορείraquo ώστε να laquoμπορείraquo να αναλάβει την έλλειψη του

την απώλεια του απόλυτου ιδεώδες του φαντασιακού που βρίσκεται στο ένα άκρο αλλά

ταυτόχρονα και την επιθυμία του που θα διαιωνίζεται επ΄ άπειρον στην επιθυμία του άλλου

αντέχοντας το πραγματικό το κενό την απόλυτη απουσία

Είναι επίσης ανάγκη να παραιτηθεί της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη Θα μπορούσε να είναι η

απόλαυση κατά τον Λακάν Αυτή η ιδιαίτερη ευχαρίστηση που μας κρατά καθηλωμένους

μετέωρους ανάμεσα στα άκρα καταδικασμένους σε μια επώδυνη μεν ηδονική δε επανάληψη

του βιώματος του υπαρξιακού μας πόνου της αποκοπής μας από το όλον και της καταδίκης μας

στην θνησιμότητα

Επισημαίνει ο Αριστοτέλης laquoΠρέπει λοιπόν να αισθανόμαστε απέναντι στην ηδονή όπως

αισθάνθηκαν οι δημογέροντες απέναντι στην Ελένη και σε κάθε περίπτωση να

επαναλαμβάνουμε τελικά τα λόγια εκείνων Αν καταφέρουμε να διώχνουμε την ηδονή με τον

ίδιο τρόπο τα λάθη μας και τα σφάλματα μας θα είναι λιγότερα Με μια τέτοια συμπεριφορά ndash

για να γενικεύσουμε πλέον ndash θα πετυχαίνουμε με τον καλύτερο τρόπο το μέσονraquo32

29 Ν Εγγονόπουλου Ποιήmicroατα Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία σελ 264265 30 httpwwwbabiniotisgrwmtwebpagesindexphplid=1amppid=22ampcatid=1ampapprec=10 31 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 314315 32 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ293295

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

ην είναιraquo6 του Αριστοτέλη καθώς αναζητάει τη φύση της Αρετής Συναντάμε άραγε τη φύση της

επιθυμίας ndash στη φύση της αρετής στο λόγο του Αριστοτέλη

Ο Αριστοτέλης αναφέρεται σε αυτό το ερώτημα διερευνώντας τον ορισμό της φύσης της

Αρετής Τοποθετεί την Αρετή στη μεσότητα μεταξύ της υπερβολής και της έλλειψης Παρά την

απόπειρα προσδιορισμού της ανάμεσα στα δυο αυτά άκρα εξακολουθεί να υπάρχει κάτι εδώ

που διαφεύγει της φύσης της Κάτι που έχει σχέση με την ουσία της7

Τη μορφή της το σχήμα της αλήθειας της που έχει στην ψυχή του το κάθε άτομο ξέχωρα Αυτό

το άυλο κι αμετάβλητο κάτι που ορίζει το κάθε υποκείμενο ως αυτό που είναι και επομένως και

τη μορφή της εικόνας της Αρετής στον ψυχισμό του Την ιδιαίτερη υποκειμενική του εικόνα

στην οποία τείνει να φτάσει ισορροπώντας ανάμεσα της υπερβολής και της έλλειψης

Ο Αριστοτέλης εδώ εισαγάγει την έννοια του υποκειμένου όταν μιλά για τη μεσότητα σε σχέση

όχι προς το μέσον αλλά προς το άτομο laquoφυσικά όχι το μέσον το σε σχέση προς το πράγμα

αλλά το σε σχέση προς εμάςraquo8

Εισάγοντας την έννοια του υποκειμένου laquoανοίγειraquo το ερώτημα που θέτει laquoτο τι ην είναιraquo σε

ένα ανοιχτό εσαεί πεδίο Χιλιετίες μετά παραμένει ακόμη ένα ερώτημα ανοιχτό που δεν έχει

βρει την οριστική του απάντηση 9 Και πως θα μπορούσε άλλωστε ποτέ να απαντηθεί αφού η

ουσία το laquoστοιχείονraquo του κάθε υποκειμένου είναι ιδιαίτερο και πάντα θα διαφεύγει της

καταγραφής και στοιχειοθέτησης του laquoΤο υποκείμενο ένα πράγμα περίπλοκο εύθραυστο για

το οποίο είναι τόσο δύσκολο να μιλήσουμε και χωρίς το οποίο δεν μπορούμε να μιλήσουμεraquo10

Κατά τον Θαλή τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη laquoτο στοιχείονraquo αυτό [ του κάθε

υποκειμένου] η ιδέα η laquoπρωταρχική ουσίαraquo είναι συγχρόνως και laquoη αρχή των πάντωνraquo11

Ο ζωγράφος Αλμπέρτο Τζιακομέτι πόσο εύστοχα το σημείωνε αυτό το laquoκάτιraquo που τον ωθεί να

δημιουργεί με τέτοιο τρόπο ώστε να φτάσει στον πυρήνα της ζωής laquoΞέρω ότι μου είναι τελείως

6 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006 σελ331 7 Το ίδιο σελ 271 8 Το ίδιο σελ267 9 Το ίδιο σχόλια σελ 331 10 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ228 11 Το ίδιο σχόλια σελ 326

αδύνατον να πλάσω να ζωγραφίσω ή να σχεδιάσω για παράδειγμα ένα κεφάλι όπως το

βλέπω και παρόλα αυτά είναι το μόνο πράγμα που προσπαθώ να κάνωhellip Έχω την εντύπωση ή

την ψευδαίσθηση ότι κάνω προόδους κάθε μέρα Αυτό είναι που με σπρώχνει σαν να έπρεπε

σώνει και καλά να φτάσω να καταλάβω τον πυρήνα της ζωής Και συνεχίζω γνωρίζοντας ότι όσο

πλησιάζω το πράγμα τόσο αυτό απομακρύνεται Η απόσταση ανάμεσα σε μένα και στο

μοντέλο έχει την τάση να αυξάνει συνεχώς Όσο πλησιάζω τόσο απομακρύνεται Είναι μια

αναζήτηση χωρίς τέλοςhellipraquo

Τόσο ο λόγος όσο και η ιδιαίτερη επιθυμία του κάθε υποκειμένου εδράζεται αλλά δεν

καταλήγει laquoΕίναι μια αναζήτηση χωρίς τέλοςraquo Μια αέναη αναζήτηση της επιθυμίας του

Άλλου Θα μπορούσαμε λοιπόν να μιλάμε για την πρωταρχική ουσία του ανθρώπου και να την

ορίζουμε στην επιθυμία έτσι όπως την θέτει ο Λακάν Θα μπορούσε η επιθυμία να είναι ότι

κάθε ζωντανό όν έχει μέσα στον ίδιο τον εαυτό του ότι ο Αριστοτέλης ονομάζει laquoαρχήν της

κινήσεως του = αρχή της αύξησης τουraquo12

Αξιοσημείωτο ότι αυτό laquoτο τι ην είναιraquo κατά τον Αριστοτέλη παίρνει υπόσταση μόνο μέσα

στον αρθρωμένο λόγο laquoΟύτε οι αρετές επομένως ούτε οι κακίες είναι πάθη αφού κανένας δεν

μας λέει καλούς ή όχι καλούς κατά τα πάθη ενώ μας λένε κατά τις αρετές και τις κακίεςraquo13

Ο Αριστοτέλης έδινε οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις Πίστευε στην ταυτότητα λέγεσθαι =

είναι Ένα πράγμα laquoυπάρχειraquo ή laquoείναι έτσιraquo αφού η γλώσσα το εμφανίζει ως laquoυπάρχονraquo ή laquoως

τέτοιας λογήςraquoΤο ρήμα διάκειμαι = βρίσκομαι σε μια κατάσταση που χρησιμοποιεί μιλώντας για

τις αρετές και τις κακίες υπογραμμίζει το οντολογικό περιεχόμενο που δίνουν οι λέξεις14

Σύμφωνα με την ψυχανάλυση υπάρχει μια πλήρης ταύτιση μεταξύ συμβολικής τάξης και

γλώσσας laquoΜιλάω σημαίνει αναλαμβάνω την καθαρά γλωσσική μου πραγματικότητα το όνομα

μου Αυτό που ο Λακάν θα αποκαλέσει αργότερα laquoομιλ ndash όν υποδεικνύεται εδώ από το όνομα

ήτοι τη συμβολική οντότητα που συνιστά τον άνθρωποraquo15Μιλώντας συγκατατίθεμαι στη

12 Το ίδιο σελ321 13 Το ίδιο σελ 261 14 Το ίδιο σελ319 15 Το ίδιο σελ 225

συμβολική τάξη Το σύμβολο δε εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος laquoΗ λέξη είναι ο φόνος

του πράγματοςraquo16

Το πράγμα υποτάσσεται στη λέξη Μιλάω σημαίνει ότι αναλαμβάνω αυτή την απώλεια Κι

μόνο έτσι προκύπτει η συγκατάθεση του υποκειμένου στην επιθυμίαlaquoη επιθυμία καθ΄ αυτή για

να ικανοποιηθεί στον άνθρωπο απαιτεί να αναγνωριστεί στο σύμβολο ή στο φαντασιακό με τη

συμφωνία του λόγουraquo17Πρόκειται εξ ορισμού για laquoδιαιωνιζόμενη επιθυμίαraquo σύμφωνα με τη

διευκρίνηση του Λακάν laquoΈτσι το σύμβολο εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος και αυτός ο

θάνατος συνιστά εντός του υποκειμένου την διαιώνιση της επιθυμίας τουraquo18

Διάκειμαι Βρίσκομαι ως υποκείμενο σε μια κατάσταση ιδιαίτερη ως προς το laquoστοιχείονraquo μου

Την πρωταρχική μου ουσία την αρχή της κινήσεως μου Βρίσκομαι δηλαδή σε μια Θέση Θέση

που Ανάμεσα στα laquoεναντίαraquo Ο Αριστοτέλης μιλώντας για τη μεσότητα της Αρετής αφιερώνει

ιδιαίτερα τιμητικό λόγο στους Πυθαγορείους θυμίζοντας ότι γι αυτούς laquoαρχές των όντωνraquo ήταν

τα εναντία laquoπέρας άπειρον περιττόν άρτιον έν πλήθος δεξιόν αριστερόν άρρεν θήλυ

ηρεμούν κινούμενον ευθύ καμπύλον φως σκότος αγαθόν κακόν τετράγωνον

ετερόμηκεςraquo19

Ενδιαφέρουσα η σύγκλιση με το λόγο της ψυχανάλυσης η οποία εδράζει τη γέννηση της

γλώσσας σε ζεύγη αντιθέτων σημαινόντων Μεταξύ τους το περίφημο ζεύγος άνδρας

γυναίκα20

Η αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι ένα είδος μεσότητας ανάμεσα στα αντίθετα ζεύγη

Ο άνθρωπος μετέωρος ανάμεσα στα αντιθετικά αυτά ζεύγη φέρει τον λόγο του

εξανθρωπίζοντας την επιθυμία του που ρέπει ανάμεσα στα δυο άκρα Ιχνηλατεί αυτήν την

απόσταση μεταξύ τους με το συμβολισμό που φέρει η γλώσσα laquoΗ στιγμή κατά την οποία η

16 Το ίδιο σελ 230 17 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 129 18 Το ίδιο σελ 226227 19 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 326 20Μπερνάρ Νοmicroινέ Ο ψυχαναλυτής απέναντι στο ασυνείδητο Φόρουmicro Ψυχανάλυσης του Λακανικού Πεδίου Αθήνας σελ22

επιθυμία εξανθρωπιζεται είναι επίσης η στιγμή κατά την οποία το υποκείμενο γεννιέται στη

γλώσσαraquo21

Έτσι γεφυρώνει το ένα άκρο που θα μπορούσε να ορισθεί ως το φαντασιακό με το άλλο άκρο

που θα μπορούσε να ορισθεί ως το πραγματικό Εκεί όπου συνδηλώνεται η παρουσία και η

απουσία Εκείνου του παιδικού παιχνιδιού της εμφάνισης και της εξαφάνισης Του Fort ndash

Da22Ανάμεσα στο Εδώ ndash Fort και στο Εκεί ndashDa βρίσκουμε τις υποκειμενικές πηγές της

συμβολικής λειτουργίαςraquo23

laquoΜέσω της λέξης ndash που είναι ήδη παρουσία φτιαγμένη από απουσία ndash η ίδια η απουσία έρχεται

και προσλαμβάνει όνομα σε μια πρωταρχική στιγμή την αέναη αναδημιουργία της οποίας

συνέλαβε η μεγαλοφυΐα του Φρόυντ στο παιχνίδι του παιδιού Και από αυτό το συντονισμένο

ζεύγος της παρουσίας και της απουσίας το οποίο επίσης συγκροτείται επαρκώς από το ίχνος

πάνω στην άμμο της απλής και της διακεκομμένης γραμμής των μαντικών κούα της Κίνας

γεννιέται το σύμπαν του νοήματος μιας γλώσσας εντός του οποίου θα έρθει να ενταχθεί το

σύμπαν των πραγμάτωνraquo24

Υπάρχει μια συνάφεια της στιγμής που το υποκείμενο γεννιέται μέσα στη γλώσσα κατά τον

Φρόυντ και του οντολογικού χαρακτήρα των λέξεων -λέγεσθαι = είναι του Αριστοτέλη

Εδώ θα προσθέσω άλλη μια συνάφεια που έχει να κάνει κατά τον Φρόυντ με τη δράση του

παιδιού το οποίο εμφανίζει και εξαφανίζει το αντικείμενο αναλαμβάνοντας έτσι τον έλεγχο της

21 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 229 22 Όπως το κατέγραψε ο Σίνγκmicroουντ Φρόυντ στο έργο του laquoΠέρα αό την Αρχή της Ηδονήςraquo ο microόλις ενάmicroιση έτους εγγονός του Φρόυντ επινόησε ένα παιχνίδι Πετούσε από την κούνια του διάφορα microικροαντικείmicroενα microεταξύ των οποίων και ένα ξύλινο κουβάρι σπάγκο Όταν τα αντικείmicroενα ήταν εκτός του οπτικού του πεδίου το παιδί έλεγε laquoο-ο-οraquo και στη συνέχεια έριχνε την κουβαρίστρα και κρατώντας την άκρη του σπάγκου επανέφερε το αντικείmicroενο προς το microέρος του αναφωνώντας laquodaraquo Ο Φρόυντ συνειδητοποίησε ότι το laquoο-ο-οraquo αντιστοιχούσε στη γερmicroανική λέξη laquofortraquo που σηmicroαίνει έφυγε ενώ microε τη λέξη laquodaraquo το παιδί εννοούσε laquoεκείraquo Παρατηρώντας το microικρό εγγονό του ο Φρόυντ θεώρησε πως το παιχνίδι της εξαφάνισης και της επιστροφής ήταν ο τρόπος microε τον οποίο το παιδί διαχειριζόταν το άγχος που του προξενούσε η απουσία της microητέρας του Ο έλεγχος που ασκούσε το παιδί πάνω στην εmicroφάνιση και την εξαφάνιση ενός αντικειmicroένου τον βοηθούσε να εξασφαλίσει την επιστροφή του αντικειmicroένου και microε αυτό τον τρόπο να καταστήσει τη microητέρα εικονικά παρούσα Το παιχνίδι laquoFort ndash Daraquo αντιπροσωπεύει microια συmicroβολική πράξη εκ microέρους του παιδιού που χρησιmicroοποιεί ένα αντικείmicroενο (την κουβαρίστρα) και εννοεί κάτι άλλο (την απούσα microητέρα) Κατά τη διάρκεια της ψυχικής ανάπτυξης ο συmicroβολισmicroός συmicroπίπτει microε την έναρξη της απόκτησης γλώσσας και την ένταξη του παιδιού στην αναπαράσταση και το Λόγο Ο Graham Matthews στην ανακοίνωσή του υπενθύmicroισε ότι microέσα από τη γλώσσα microπορούmicroε να αναπαραστήσουmicroε και να περιγράψουmicroε οτιδήποτε microας αφορά και χρησιmicroοποιώντας το συmicroβολισmicroό να φέρουmicroε laquoεδώraquo οτιδήποτε laquoέχει φύγειraquo httppsychografimatacom2215to-kinigi-tis-apolafsis-sto-diadiktiako-pechnidi 23 Το ίδιο σελ 139 24 Το ίδιο σελ123

στέρησης του κι laquoανυψώνοντας την επιθυμία του σε μια δεύτερη δύναμηraquo25 και με την

κεφαλαιώδη σημασία που έχει στη σκέψη του Αριστοτέλη η laquoσυχνά αντιθετική διάκριση των

εννοιών δύναμις κι ενέργεια Με την πρώτη ο Αριστοτέλης εννοεί τη δυνατότητα που έχει ένα

πράγμα ή ένα όν να γίνει κάτι η δεύτερη είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότηταςraquo26

Κάνοντας ο Αριστοτέλης διάκριση ανάμεσα στα πάθη τις δυνάμεις και τις έξεις αναφέρει πως

laquoενσχέσει με τα πάθη ο λόγος μας χρησιμοποιεί τη λέξη laquoκινούμαιraquo ενώ εν σχέσει με τις αρετές

και τις κακίες όχι τη λέξη laquoκινούμαιraquo αλλά τη λέξη laquoδιάκειμαιraquo27

Για να βρει ο άνθρωπος την μεσότητα δεν αρκεί να laquoδιάκειταιraquo ανάμεσα στο αντιθετικό

ζεύγος Είναι ανάγκη να laquoκινηθείraquo προς το ένα ή το άλλο άκρο σε σχέση με τον ίδιο Να

ενεργήσει Για να περάσει ο άνθρωπος από τη δύναμη στη δυνατότητα που έχει να ενεργεί στην

πράξη χρειάζεται να κάνει μια μετακίνηση Το ερώτημα του να λάβει τη μορφή αληθινού λόγου

να εμπεριέχει ήδη την απάντηση του Είναι η σπάνια στιγμή που το συμβολικό και το

πραγματικό συζεύγονται και η προσωπική αλήθεια του υποκειμένου είναι παρούσα28Εκεί σε

αυτό το σημείο ίσως να έγκειται και η μεσότητα του κάθε ατόμου Η Αρετή του Ανάμεσα στις

αντιθετικές έννοιες υπάρχει η προσωπική του αλήθεια Η απάντηση στο ερώτημα του Η

τελείωση του ερωτήματος του Όσο μένει καθηλωμένος στα άκρα αυτή θα του διαφεύγει Στα

άκρα ο λόγος είναι ερμητικά κλειστός και η σημασία καθηλωμένη Η διαρροή του υποκειμένου

ανάμεσα τους δίνει κινούμενο νόημα στο λόγο του Στο λόγο εντέλει της ύπαρξης του Κι αυτό

το κινούμενο νόημα οδηγεί το υποκείμενο στη Γνώση Στο υπέρτατο αγαθό Την Αρετή Που

τελικά ίσως και να είναι η Γνώση της μεσότητας της θέσης του ανάμεσα στα δυο άκρα Το έξοχο

ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου Το γλωσσάρι των ανθέων δίνει καταλυτικά το κινούμενο αυτό

νόημα του λόγου που αναζητά την αλήθεια του

Την ποίησιν ή την δόξα

την ποίηση

το βαλάντιο ή την ζωή

25 Τ λιδιο σελ199200 26 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σχόλια σελ305306 27 Τ ίδιο σελ 261262 28 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 183184185

τη ζωή

Χριστόν ή Βαραββάν

Χριστόν

την Γαλάτεια ή μιαν καλύβην

την Γαλάτεια

την Τέχνη ή τον θάνατο

την Τέχνη

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

την Ηρώ ή τον Λέανδρο

την Ηρώ

την σάρκα ή τα οστά

την σάρκα

τη γυναίκα ή τον άνδρα

τη γυναίκα

το σχέδιον ή το χρώμα

το χρώμα

την αγάπη ή την αδιαφορία

την αγάπη

το μίσος ή την αδιαφορία

το μίσος

τον πόλεμο ή την ειρήνη

τον πόλεμο

νυν ή αεί

αεί

αυτόν ή άλλον

αυτόν

εσένα ή άλλον

εσένα

το άλφα ή το ωμέγα

το άλφα

την εκκίνηση ή την άφιξη

την εκκίνηση

την χαράν ή την λύπην

την χαρά

την λύπην ή την ανίαν

την λύπη

τον άνθρωπο ή τον πόθο

τον πόθο

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

ν΄ αγαπιέσαι ή ν΄ αγαπάς

ν΄ αγαπώ29

Να επισημάνω εδώ ότι σύμφωνα με τον ΓΜπαμπινιώτη μια ετυμολογική υπόθεση για το

ρήμα αγαπώ είναι άγα(ν) ndash πολύ και πα ndash προστατεύω ήτοι από μια αρχική σημασία

laquoπροστατεύω πολύraquo30 Προστατεύω την προσωπική μου αλήθεια ως υποκείμενο που βρίσκεται

κάπου ανάμεσα στο Εδώ και το Εκεί Και για να την αναγνωρίσει κανείς είναι ανάγκη να

laquoαπορείraquo Όπως ο Ποιητής

Η αρχαία ελληνική λέξη laquoπόροςraquo σήμαινε laquoπέρασμαraquo laquoέξοδοςraquo laquoδιέξοδοςraquo31Εύκολα έτσι

καταλαβαίνουμε την σημασία της ένα ρήμα που έδειχνε ότι το υποκείμενο του όταν βρισκόταν

σε μια οδυνηρή κατάσταση είχε τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε μια κινητικότητα μέσω της

απορίας του ώστε να βρει laquoπόρονraquo και να απαλλαγεί από αυτήν οδηγούμενος στην laquoευπορίαraquo η

οποία και ετυμολογείται ως laquoμπορώraquo

Το κάθε υποκείμενο είναι ανάγκη να laquoαπορείraquo ώστε να laquoμπορείraquo να αναλάβει την έλλειψη του

την απώλεια του απόλυτου ιδεώδες του φαντασιακού που βρίσκεται στο ένα άκρο αλλά

ταυτόχρονα και την επιθυμία του που θα διαιωνίζεται επ΄ άπειρον στην επιθυμία του άλλου

αντέχοντας το πραγματικό το κενό την απόλυτη απουσία

Είναι επίσης ανάγκη να παραιτηθεί της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη Θα μπορούσε να είναι η

απόλαυση κατά τον Λακάν Αυτή η ιδιαίτερη ευχαρίστηση που μας κρατά καθηλωμένους

μετέωρους ανάμεσα στα άκρα καταδικασμένους σε μια επώδυνη μεν ηδονική δε επανάληψη

του βιώματος του υπαρξιακού μας πόνου της αποκοπής μας από το όλον και της καταδίκης μας

στην θνησιμότητα

Επισημαίνει ο Αριστοτέλης laquoΠρέπει λοιπόν να αισθανόμαστε απέναντι στην ηδονή όπως

αισθάνθηκαν οι δημογέροντες απέναντι στην Ελένη και σε κάθε περίπτωση να

επαναλαμβάνουμε τελικά τα λόγια εκείνων Αν καταφέρουμε να διώχνουμε την ηδονή με τον

ίδιο τρόπο τα λάθη μας και τα σφάλματα μας θα είναι λιγότερα Με μια τέτοια συμπεριφορά ndash

για να γενικεύσουμε πλέον ndash θα πετυχαίνουμε με τον καλύτερο τρόπο το μέσονraquo32

29 Ν Εγγονόπουλου Ποιήmicroατα Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία σελ 264265 30 httpwwwbabiniotisgrwmtwebpagesindexphplid=1amppid=22ampcatid=1ampapprec=10 31 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 314315 32 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ293295

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

αδύνατον να πλάσω να ζωγραφίσω ή να σχεδιάσω για παράδειγμα ένα κεφάλι όπως το

βλέπω και παρόλα αυτά είναι το μόνο πράγμα που προσπαθώ να κάνωhellip Έχω την εντύπωση ή

την ψευδαίσθηση ότι κάνω προόδους κάθε μέρα Αυτό είναι που με σπρώχνει σαν να έπρεπε

σώνει και καλά να φτάσω να καταλάβω τον πυρήνα της ζωής Και συνεχίζω γνωρίζοντας ότι όσο

πλησιάζω το πράγμα τόσο αυτό απομακρύνεται Η απόσταση ανάμεσα σε μένα και στο

μοντέλο έχει την τάση να αυξάνει συνεχώς Όσο πλησιάζω τόσο απομακρύνεται Είναι μια

αναζήτηση χωρίς τέλοςhellipraquo

Τόσο ο λόγος όσο και η ιδιαίτερη επιθυμία του κάθε υποκειμένου εδράζεται αλλά δεν

καταλήγει laquoΕίναι μια αναζήτηση χωρίς τέλοςraquo Μια αέναη αναζήτηση της επιθυμίας του

Άλλου Θα μπορούσαμε λοιπόν να μιλάμε για την πρωταρχική ουσία του ανθρώπου και να την

ορίζουμε στην επιθυμία έτσι όπως την θέτει ο Λακάν Θα μπορούσε η επιθυμία να είναι ότι

κάθε ζωντανό όν έχει μέσα στον ίδιο τον εαυτό του ότι ο Αριστοτέλης ονομάζει laquoαρχήν της

κινήσεως του = αρχή της αύξησης τουraquo12

Αξιοσημείωτο ότι αυτό laquoτο τι ην είναιraquo κατά τον Αριστοτέλη παίρνει υπόσταση μόνο μέσα

στον αρθρωμένο λόγο laquoΟύτε οι αρετές επομένως ούτε οι κακίες είναι πάθη αφού κανένας δεν

μας λέει καλούς ή όχι καλούς κατά τα πάθη ενώ μας λένε κατά τις αρετές και τις κακίεςraquo13

Ο Αριστοτέλης έδινε οντολογικό περιεχόμενο στις λέξεις Πίστευε στην ταυτότητα λέγεσθαι =

είναι Ένα πράγμα laquoυπάρχειraquo ή laquoείναι έτσιraquo αφού η γλώσσα το εμφανίζει ως laquoυπάρχονraquo ή laquoως

τέτοιας λογήςraquoΤο ρήμα διάκειμαι = βρίσκομαι σε μια κατάσταση που χρησιμοποιεί μιλώντας για

τις αρετές και τις κακίες υπογραμμίζει το οντολογικό περιεχόμενο που δίνουν οι λέξεις14

Σύμφωνα με την ψυχανάλυση υπάρχει μια πλήρης ταύτιση μεταξύ συμβολικής τάξης και

γλώσσας laquoΜιλάω σημαίνει αναλαμβάνω την καθαρά γλωσσική μου πραγματικότητα το όνομα

μου Αυτό που ο Λακάν θα αποκαλέσει αργότερα laquoομιλ ndash όν υποδεικνύεται εδώ από το όνομα

ήτοι τη συμβολική οντότητα που συνιστά τον άνθρωποraquo15Μιλώντας συγκατατίθεμαι στη

12 Το ίδιο σελ321 13 Το ίδιο σελ 261 14 Το ίδιο σελ319 15 Το ίδιο σελ 225

συμβολική τάξη Το σύμβολο δε εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος laquoΗ λέξη είναι ο φόνος

του πράγματοςraquo16

Το πράγμα υποτάσσεται στη λέξη Μιλάω σημαίνει ότι αναλαμβάνω αυτή την απώλεια Κι

μόνο έτσι προκύπτει η συγκατάθεση του υποκειμένου στην επιθυμίαlaquoη επιθυμία καθ΄ αυτή για

να ικανοποιηθεί στον άνθρωπο απαιτεί να αναγνωριστεί στο σύμβολο ή στο φαντασιακό με τη

συμφωνία του λόγουraquo17Πρόκειται εξ ορισμού για laquoδιαιωνιζόμενη επιθυμίαraquo σύμφωνα με τη

διευκρίνηση του Λακάν laquoΈτσι το σύμβολο εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος και αυτός ο

θάνατος συνιστά εντός του υποκειμένου την διαιώνιση της επιθυμίας τουraquo18

Διάκειμαι Βρίσκομαι ως υποκείμενο σε μια κατάσταση ιδιαίτερη ως προς το laquoστοιχείονraquo μου

Την πρωταρχική μου ουσία την αρχή της κινήσεως μου Βρίσκομαι δηλαδή σε μια Θέση Θέση

που Ανάμεσα στα laquoεναντίαraquo Ο Αριστοτέλης μιλώντας για τη μεσότητα της Αρετής αφιερώνει

ιδιαίτερα τιμητικό λόγο στους Πυθαγορείους θυμίζοντας ότι γι αυτούς laquoαρχές των όντωνraquo ήταν

τα εναντία laquoπέρας άπειρον περιττόν άρτιον έν πλήθος δεξιόν αριστερόν άρρεν θήλυ

ηρεμούν κινούμενον ευθύ καμπύλον φως σκότος αγαθόν κακόν τετράγωνον

ετερόμηκεςraquo19

Ενδιαφέρουσα η σύγκλιση με το λόγο της ψυχανάλυσης η οποία εδράζει τη γέννηση της

γλώσσας σε ζεύγη αντιθέτων σημαινόντων Μεταξύ τους το περίφημο ζεύγος άνδρας

γυναίκα20

Η αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι ένα είδος μεσότητας ανάμεσα στα αντίθετα ζεύγη

Ο άνθρωπος μετέωρος ανάμεσα στα αντιθετικά αυτά ζεύγη φέρει τον λόγο του

εξανθρωπίζοντας την επιθυμία του που ρέπει ανάμεσα στα δυο άκρα Ιχνηλατεί αυτήν την

απόσταση μεταξύ τους με το συμβολισμό που φέρει η γλώσσα laquoΗ στιγμή κατά την οποία η

16 Το ίδιο σελ 230 17 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 129 18 Το ίδιο σελ 226227 19 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 326 20Μπερνάρ Νοmicroινέ Ο ψυχαναλυτής απέναντι στο ασυνείδητο Φόρουmicro Ψυχανάλυσης του Λακανικού Πεδίου Αθήνας σελ22

επιθυμία εξανθρωπιζεται είναι επίσης η στιγμή κατά την οποία το υποκείμενο γεννιέται στη

γλώσσαraquo21

Έτσι γεφυρώνει το ένα άκρο που θα μπορούσε να ορισθεί ως το φαντασιακό με το άλλο άκρο

που θα μπορούσε να ορισθεί ως το πραγματικό Εκεί όπου συνδηλώνεται η παρουσία και η

απουσία Εκείνου του παιδικού παιχνιδιού της εμφάνισης και της εξαφάνισης Του Fort ndash

Da22Ανάμεσα στο Εδώ ndash Fort και στο Εκεί ndashDa βρίσκουμε τις υποκειμενικές πηγές της

συμβολικής λειτουργίαςraquo23

laquoΜέσω της λέξης ndash που είναι ήδη παρουσία φτιαγμένη από απουσία ndash η ίδια η απουσία έρχεται

και προσλαμβάνει όνομα σε μια πρωταρχική στιγμή την αέναη αναδημιουργία της οποίας

συνέλαβε η μεγαλοφυΐα του Φρόυντ στο παιχνίδι του παιδιού Και από αυτό το συντονισμένο

ζεύγος της παρουσίας και της απουσίας το οποίο επίσης συγκροτείται επαρκώς από το ίχνος

πάνω στην άμμο της απλής και της διακεκομμένης γραμμής των μαντικών κούα της Κίνας

γεννιέται το σύμπαν του νοήματος μιας γλώσσας εντός του οποίου θα έρθει να ενταχθεί το

σύμπαν των πραγμάτωνraquo24

Υπάρχει μια συνάφεια της στιγμής που το υποκείμενο γεννιέται μέσα στη γλώσσα κατά τον

Φρόυντ και του οντολογικού χαρακτήρα των λέξεων -λέγεσθαι = είναι του Αριστοτέλη

Εδώ θα προσθέσω άλλη μια συνάφεια που έχει να κάνει κατά τον Φρόυντ με τη δράση του

παιδιού το οποίο εμφανίζει και εξαφανίζει το αντικείμενο αναλαμβάνοντας έτσι τον έλεγχο της

21 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 229 22 Όπως το κατέγραψε ο Σίνγκmicroουντ Φρόυντ στο έργο του laquoΠέρα αό την Αρχή της Ηδονήςraquo ο microόλις ενάmicroιση έτους εγγονός του Φρόυντ επινόησε ένα παιχνίδι Πετούσε από την κούνια του διάφορα microικροαντικείmicroενα microεταξύ των οποίων και ένα ξύλινο κουβάρι σπάγκο Όταν τα αντικείmicroενα ήταν εκτός του οπτικού του πεδίου το παιδί έλεγε laquoο-ο-οraquo και στη συνέχεια έριχνε την κουβαρίστρα και κρατώντας την άκρη του σπάγκου επανέφερε το αντικείmicroενο προς το microέρος του αναφωνώντας laquodaraquo Ο Φρόυντ συνειδητοποίησε ότι το laquoο-ο-οraquo αντιστοιχούσε στη γερmicroανική λέξη laquofortraquo που σηmicroαίνει έφυγε ενώ microε τη λέξη laquodaraquo το παιδί εννοούσε laquoεκείraquo Παρατηρώντας το microικρό εγγονό του ο Φρόυντ θεώρησε πως το παιχνίδι της εξαφάνισης και της επιστροφής ήταν ο τρόπος microε τον οποίο το παιδί διαχειριζόταν το άγχος που του προξενούσε η απουσία της microητέρας του Ο έλεγχος που ασκούσε το παιδί πάνω στην εmicroφάνιση και την εξαφάνιση ενός αντικειmicroένου τον βοηθούσε να εξασφαλίσει την επιστροφή του αντικειmicroένου και microε αυτό τον τρόπο να καταστήσει τη microητέρα εικονικά παρούσα Το παιχνίδι laquoFort ndash Daraquo αντιπροσωπεύει microια συmicroβολική πράξη εκ microέρους του παιδιού που χρησιmicroοποιεί ένα αντικείmicroενο (την κουβαρίστρα) και εννοεί κάτι άλλο (την απούσα microητέρα) Κατά τη διάρκεια της ψυχικής ανάπτυξης ο συmicroβολισmicroός συmicroπίπτει microε την έναρξη της απόκτησης γλώσσας και την ένταξη του παιδιού στην αναπαράσταση και το Λόγο Ο Graham Matthews στην ανακοίνωσή του υπενθύmicroισε ότι microέσα από τη γλώσσα microπορούmicroε να αναπαραστήσουmicroε και να περιγράψουmicroε οτιδήποτε microας αφορά και χρησιmicroοποιώντας το συmicroβολισmicroό να φέρουmicroε laquoεδώraquo οτιδήποτε laquoέχει φύγειraquo httppsychografimatacom2215to-kinigi-tis-apolafsis-sto-diadiktiako-pechnidi 23 Το ίδιο σελ 139 24 Το ίδιο σελ123

στέρησης του κι laquoανυψώνοντας την επιθυμία του σε μια δεύτερη δύναμηraquo25 και με την

κεφαλαιώδη σημασία που έχει στη σκέψη του Αριστοτέλη η laquoσυχνά αντιθετική διάκριση των

εννοιών δύναμις κι ενέργεια Με την πρώτη ο Αριστοτέλης εννοεί τη δυνατότητα που έχει ένα

πράγμα ή ένα όν να γίνει κάτι η δεύτερη είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότηταςraquo26

Κάνοντας ο Αριστοτέλης διάκριση ανάμεσα στα πάθη τις δυνάμεις και τις έξεις αναφέρει πως

laquoενσχέσει με τα πάθη ο λόγος μας χρησιμοποιεί τη λέξη laquoκινούμαιraquo ενώ εν σχέσει με τις αρετές

και τις κακίες όχι τη λέξη laquoκινούμαιraquo αλλά τη λέξη laquoδιάκειμαιraquo27

Για να βρει ο άνθρωπος την μεσότητα δεν αρκεί να laquoδιάκειταιraquo ανάμεσα στο αντιθετικό

ζεύγος Είναι ανάγκη να laquoκινηθείraquo προς το ένα ή το άλλο άκρο σε σχέση με τον ίδιο Να

ενεργήσει Για να περάσει ο άνθρωπος από τη δύναμη στη δυνατότητα που έχει να ενεργεί στην

πράξη χρειάζεται να κάνει μια μετακίνηση Το ερώτημα του να λάβει τη μορφή αληθινού λόγου

να εμπεριέχει ήδη την απάντηση του Είναι η σπάνια στιγμή που το συμβολικό και το

πραγματικό συζεύγονται και η προσωπική αλήθεια του υποκειμένου είναι παρούσα28Εκεί σε

αυτό το σημείο ίσως να έγκειται και η μεσότητα του κάθε ατόμου Η Αρετή του Ανάμεσα στις

αντιθετικές έννοιες υπάρχει η προσωπική του αλήθεια Η απάντηση στο ερώτημα του Η

τελείωση του ερωτήματος του Όσο μένει καθηλωμένος στα άκρα αυτή θα του διαφεύγει Στα

άκρα ο λόγος είναι ερμητικά κλειστός και η σημασία καθηλωμένη Η διαρροή του υποκειμένου

ανάμεσα τους δίνει κινούμενο νόημα στο λόγο του Στο λόγο εντέλει της ύπαρξης του Κι αυτό

το κινούμενο νόημα οδηγεί το υποκείμενο στη Γνώση Στο υπέρτατο αγαθό Την Αρετή Που

τελικά ίσως και να είναι η Γνώση της μεσότητας της θέσης του ανάμεσα στα δυο άκρα Το έξοχο

ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου Το γλωσσάρι των ανθέων δίνει καταλυτικά το κινούμενο αυτό

νόημα του λόγου που αναζητά την αλήθεια του

Την ποίησιν ή την δόξα

την ποίηση

το βαλάντιο ή την ζωή

25 Τ λιδιο σελ199200 26 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σχόλια σελ305306 27 Τ ίδιο σελ 261262 28 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 183184185

τη ζωή

Χριστόν ή Βαραββάν

Χριστόν

την Γαλάτεια ή μιαν καλύβην

την Γαλάτεια

την Τέχνη ή τον θάνατο

την Τέχνη

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

την Ηρώ ή τον Λέανδρο

την Ηρώ

την σάρκα ή τα οστά

την σάρκα

τη γυναίκα ή τον άνδρα

τη γυναίκα

το σχέδιον ή το χρώμα

το χρώμα

την αγάπη ή την αδιαφορία

την αγάπη

το μίσος ή την αδιαφορία

το μίσος

τον πόλεμο ή την ειρήνη

τον πόλεμο

νυν ή αεί

αεί

αυτόν ή άλλον

αυτόν

εσένα ή άλλον

εσένα

το άλφα ή το ωμέγα

το άλφα

την εκκίνηση ή την άφιξη

την εκκίνηση

την χαράν ή την λύπην

την χαρά

την λύπην ή την ανίαν

την λύπη

τον άνθρωπο ή τον πόθο

τον πόθο

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

ν΄ αγαπιέσαι ή ν΄ αγαπάς

ν΄ αγαπώ29

Να επισημάνω εδώ ότι σύμφωνα με τον ΓΜπαμπινιώτη μια ετυμολογική υπόθεση για το

ρήμα αγαπώ είναι άγα(ν) ndash πολύ και πα ndash προστατεύω ήτοι από μια αρχική σημασία

laquoπροστατεύω πολύraquo30 Προστατεύω την προσωπική μου αλήθεια ως υποκείμενο που βρίσκεται

κάπου ανάμεσα στο Εδώ και το Εκεί Και για να την αναγνωρίσει κανείς είναι ανάγκη να

laquoαπορείraquo Όπως ο Ποιητής

Η αρχαία ελληνική λέξη laquoπόροςraquo σήμαινε laquoπέρασμαraquo laquoέξοδοςraquo laquoδιέξοδοςraquo31Εύκολα έτσι

καταλαβαίνουμε την σημασία της ένα ρήμα που έδειχνε ότι το υποκείμενο του όταν βρισκόταν

σε μια οδυνηρή κατάσταση είχε τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε μια κινητικότητα μέσω της

απορίας του ώστε να βρει laquoπόρονraquo και να απαλλαγεί από αυτήν οδηγούμενος στην laquoευπορίαraquo η

οποία και ετυμολογείται ως laquoμπορώraquo

Το κάθε υποκείμενο είναι ανάγκη να laquoαπορείraquo ώστε να laquoμπορείraquo να αναλάβει την έλλειψη του

την απώλεια του απόλυτου ιδεώδες του φαντασιακού που βρίσκεται στο ένα άκρο αλλά

ταυτόχρονα και την επιθυμία του που θα διαιωνίζεται επ΄ άπειρον στην επιθυμία του άλλου

αντέχοντας το πραγματικό το κενό την απόλυτη απουσία

Είναι επίσης ανάγκη να παραιτηθεί της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη Θα μπορούσε να είναι η

απόλαυση κατά τον Λακάν Αυτή η ιδιαίτερη ευχαρίστηση που μας κρατά καθηλωμένους

μετέωρους ανάμεσα στα άκρα καταδικασμένους σε μια επώδυνη μεν ηδονική δε επανάληψη

του βιώματος του υπαρξιακού μας πόνου της αποκοπής μας από το όλον και της καταδίκης μας

στην θνησιμότητα

Επισημαίνει ο Αριστοτέλης laquoΠρέπει λοιπόν να αισθανόμαστε απέναντι στην ηδονή όπως

αισθάνθηκαν οι δημογέροντες απέναντι στην Ελένη και σε κάθε περίπτωση να

επαναλαμβάνουμε τελικά τα λόγια εκείνων Αν καταφέρουμε να διώχνουμε την ηδονή με τον

ίδιο τρόπο τα λάθη μας και τα σφάλματα μας θα είναι λιγότερα Με μια τέτοια συμπεριφορά ndash

για να γενικεύσουμε πλέον ndash θα πετυχαίνουμε με τον καλύτερο τρόπο το μέσονraquo32

29 Ν Εγγονόπουλου Ποιήmicroατα Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία σελ 264265 30 httpwwwbabiniotisgrwmtwebpagesindexphplid=1amppid=22ampcatid=1ampapprec=10 31 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 314315 32 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ293295

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

συμβολική τάξη Το σύμβολο δε εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος laquoΗ λέξη είναι ο φόνος

του πράγματοςraquo16

Το πράγμα υποτάσσεται στη λέξη Μιλάω σημαίνει ότι αναλαμβάνω αυτή την απώλεια Κι

μόνο έτσι προκύπτει η συγκατάθεση του υποκειμένου στην επιθυμίαlaquoη επιθυμία καθ΄ αυτή για

να ικανοποιηθεί στον άνθρωπο απαιτεί να αναγνωριστεί στο σύμβολο ή στο φαντασιακό με τη

συμφωνία του λόγουraquo17Πρόκειται εξ ορισμού για laquoδιαιωνιζόμενη επιθυμίαraquo σύμφωνα με τη

διευκρίνηση του Λακάν laquoΈτσι το σύμβολο εκδηλώνεται ως φόνος του πράγματος και αυτός ο

θάνατος συνιστά εντός του υποκειμένου την διαιώνιση της επιθυμίας τουraquo18

Διάκειμαι Βρίσκομαι ως υποκείμενο σε μια κατάσταση ιδιαίτερη ως προς το laquoστοιχείονraquo μου

Την πρωταρχική μου ουσία την αρχή της κινήσεως μου Βρίσκομαι δηλαδή σε μια Θέση Θέση

που Ανάμεσα στα laquoεναντίαraquo Ο Αριστοτέλης μιλώντας για τη μεσότητα της Αρετής αφιερώνει

ιδιαίτερα τιμητικό λόγο στους Πυθαγορείους θυμίζοντας ότι γι αυτούς laquoαρχές των όντωνraquo ήταν

τα εναντία laquoπέρας άπειρον περιττόν άρτιον έν πλήθος δεξιόν αριστερόν άρρεν θήλυ

ηρεμούν κινούμενον ευθύ καμπύλον φως σκότος αγαθόν κακόν τετράγωνον

ετερόμηκεςraquo19

Ενδιαφέρουσα η σύγκλιση με το λόγο της ψυχανάλυσης η οποία εδράζει τη γέννηση της

γλώσσας σε ζεύγη αντιθέτων σημαινόντων Μεταξύ τους το περίφημο ζεύγος άνδρας

γυναίκα20

Η αρετή κατά τον Αριστοτέλη είναι ένα είδος μεσότητας ανάμεσα στα αντίθετα ζεύγη

Ο άνθρωπος μετέωρος ανάμεσα στα αντιθετικά αυτά ζεύγη φέρει τον λόγο του

εξανθρωπίζοντας την επιθυμία του που ρέπει ανάμεσα στα δυο άκρα Ιχνηλατεί αυτήν την

απόσταση μεταξύ τους με το συμβολισμό που φέρει η γλώσσα laquoΗ στιγμή κατά την οποία η

16 Το ίδιο σελ 230 17 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 129 18 Το ίδιο σελ 226227 19 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 326 20Μπερνάρ Νοmicroινέ Ο ψυχαναλυτής απέναντι στο ασυνείδητο Φόρουmicro Ψυχανάλυσης του Λακανικού Πεδίου Αθήνας σελ22

επιθυμία εξανθρωπιζεται είναι επίσης η στιγμή κατά την οποία το υποκείμενο γεννιέται στη

γλώσσαraquo21

Έτσι γεφυρώνει το ένα άκρο που θα μπορούσε να ορισθεί ως το φαντασιακό με το άλλο άκρο

που θα μπορούσε να ορισθεί ως το πραγματικό Εκεί όπου συνδηλώνεται η παρουσία και η

απουσία Εκείνου του παιδικού παιχνιδιού της εμφάνισης και της εξαφάνισης Του Fort ndash

Da22Ανάμεσα στο Εδώ ndash Fort και στο Εκεί ndashDa βρίσκουμε τις υποκειμενικές πηγές της

συμβολικής λειτουργίαςraquo23

laquoΜέσω της λέξης ndash που είναι ήδη παρουσία φτιαγμένη από απουσία ndash η ίδια η απουσία έρχεται

και προσλαμβάνει όνομα σε μια πρωταρχική στιγμή την αέναη αναδημιουργία της οποίας

συνέλαβε η μεγαλοφυΐα του Φρόυντ στο παιχνίδι του παιδιού Και από αυτό το συντονισμένο

ζεύγος της παρουσίας και της απουσίας το οποίο επίσης συγκροτείται επαρκώς από το ίχνος

πάνω στην άμμο της απλής και της διακεκομμένης γραμμής των μαντικών κούα της Κίνας

γεννιέται το σύμπαν του νοήματος μιας γλώσσας εντός του οποίου θα έρθει να ενταχθεί το

σύμπαν των πραγμάτωνraquo24

Υπάρχει μια συνάφεια της στιγμής που το υποκείμενο γεννιέται μέσα στη γλώσσα κατά τον

Φρόυντ και του οντολογικού χαρακτήρα των λέξεων -λέγεσθαι = είναι του Αριστοτέλη

Εδώ θα προσθέσω άλλη μια συνάφεια που έχει να κάνει κατά τον Φρόυντ με τη δράση του

παιδιού το οποίο εμφανίζει και εξαφανίζει το αντικείμενο αναλαμβάνοντας έτσι τον έλεγχο της

21 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 229 22 Όπως το κατέγραψε ο Σίνγκmicroουντ Φρόυντ στο έργο του laquoΠέρα αό την Αρχή της Ηδονήςraquo ο microόλις ενάmicroιση έτους εγγονός του Φρόυντ επινόησε ένα παιχνίδι Πετούσε από την κούνια του διάφορα microικροαντικείmicroενα microεταξύ των οποίων και ένα ξύλινο κουβάρι σπάγκο Όταν τα αντικείmicroενα ήταν εκτός του οπτικού του πεδίου το παιδί έλεγε laquoο-ο-οraquo και στη συνέχεια έριχνε την κουβαρίστρα και κρατώντας την άκρη του σπάγκου επανέφερε το αντικείmicroενο προς το microέρος του αναφωνώντας laquodaraquo Ο Φρόυντ συνειδητοποίησε ότι το laquoο-ο-οraquo αντιστοιχούσε στη γερmicroανική λέξη laquofortraquo που σηmicroαίνει έφυγε ενώ microε τη λέξη laquodaraquo το παιδί εννοούσε laquoεκείraquo Παρατηρώντας το microικρό εγγονό του ο Φρόυντ θεώρησε πως το παιχνίδι της εξαφάνισης και της επιστροφής ήταν ο τρόπος microε τον οποίο το παιδί διαχειριζόταν το άγχος που του προξενούσε η απουσία της microητέρας του Ο έλεγχος που ασκούσε το παιδί πάνω στην εmicroφάνιση και την εξαφάνιση ενός αντικειmicroένου τον βοηθούσε να εξασφαλίσει την επιστροφή του αντικειmicroένου και microε αυτό τον τρόπο να καταστήσει τη microητέρα εικονικά παρούσα Το παιχνίδι laquoFort ndash Daraquo αντιπροσωπεύει microια συmicroβολική πράξη εκ microέρους του παιδιού που χρησιmicroοποιεί ένα αντικείmicroενο (την κουβαρίστρα) και εννοεί κάτι άλλο (την απούσα microητέρα) Κατά τη διάρκεια της ψυχικής ανάπτυξης ο συmicroβολισmicroός συmicroπίπτει microε την έναρξη της απόκτησης γλώσσας και την ένταξη του παιδιού στην αναπαράσταση και το Λόγο Ο Graham Matthews στην ανακοίνωσή του υπενθύmicroισε ότι microέσα από τη γλώσσα microπορούmicroε να αναπαραστήσουmicroε και να περιγράψουmicroε οτιδήποτε microας αφορά και χρησιmicroοποιώντας το συmicroβολισmicroό να φέρουmicroε laquoεδώraquo οτιδήποτε laquoέχει φύγειraquo httppsychografimatacom2215to-kinigi-tis-apolafsis-sto-diadiktiako-pechnidi 23 Το ίδιο σελ 139 24 Το ίδιο σελ123

στέρησης του κι laquoανυψώνοντας την επιθυμία του σε μια δεύτερη δύναμηraquo25 και με την

κεφαλαιώδη σημασία που έχει στη σκέψη του Αριστοτέλη η laquoσυχνά αντιθετική διάκριση των

εννοιών δύναμις κι ενέργεια Με την πρώτη ο Αριστοτέλης εννοεί τη δυνατότητα που έχει ένα

πράγμα ή ένα όν να γίνει κάτι η δεύτερη είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότηταςraquo26

Κάνοντας ο Αριστοτέλης διάκριση ανάμεσα στα πάθη τις δυνάμεις και τις έξεις αναφέρει πως

laquoενσχέσει με τα πάθη ο λόγος μας χρησιμοποιεί τη λέξη laquoκινούμαιraquo ενώ εν σχέσει με τις αρετές

και τις κακίες όχι τη λέξη laquoκινούμαιraquo αλλά τη λέξη laquoδιάκειμαιraquo27

Για να βρει ο άνθρωπος την μεσότητα δεν αρκεί να laquoδιάκειταιraquo ανάμεσα στο αντιθετικό

ζεύγος Είναι ανάγκη να laquoκινηθείraquo προς το ένα ή το άλλο άκρο σε σχέση με τον ίδιο Να

ενεργήσει Για να περάσει ο άνθρωπος από τη δύναμη στη δυνατότητα που έχει να ενεργεί στην

πράξη χρειάζεται να κάνει μια μετακίνηση Το ερώτημα του να λάβει τη μορφή αληθινού λόγου

να εμπεριέχει ήδη την απάντηση του Είναι η σπάνια στιγμή που το συμβολικό και το

πραγματικό συζεύγονται και η προσωπική αλήθεια του υποκειμένου είναι παρούσα28Εκεί σε

αυτό το σημείο ίσως να έγκειται και η μεσότητα του κάθε ατόμου Η Αρετή του Ανάμεσα στις

αντιθετικές έννοιες υπάρχει η προσωπική του αλήθεια Η απάντηση στο ερώτημα του Η

τελείωση του ερωτήματος του Όσο μένει καθηλωμένος στα άκρα αυτή θα του διαφεύγει Στα

άκρα ο λόγος είναι ερμητικά κλειστός και η σημασία καθηλωμένη Η διαρροή του υποκειμένου

ανάμεσα τους δίνει κινούμενο νόημα στο λόγο του Στο λόγο εντέλει της ύπαρξης του Κι αυτό

το κινούμενο νόημα οδηγεί το υποκείμενο στη Γνώση Στο υπέρτατο αγαθό Την Αρετή Που

τελικά ίσως και να είναι η Γνώση της μεσότητας της θέσης του ανάμεσα στα δυο άκρα Το έξοχο

ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου Το γλωσσάρι των ανθέων δίνει καταλυτικά το κινούμενο αυτό

νόημα του λόγου που αναζητά την αλήθεια του

Την ποίησιν ή την δόξα

την ποίηση

το βαλάντιο ή την ζωή

25 Τ λιδιο σελ199200 26 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σχόλια σελ305306 27 Τ ίδιο σελ 261262 28 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 183184185

τη ζωή

Χριστόν ή Βαραββάν

Χριστόν

την Γαλάτεια ή μιαν καλύβην

την Γαλάτεια

την Τέχνη ή τον θάνατο

την Τέχνη

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

την Ηρώ ή τον Λέανδρο

την Ηρώ

την σάρκα ή τα οστά

την σάρκα

τη γυναίκα ή τον άνδρα

τη γυναίκα

το σχέδιον ή το χρώμα

το χρώμα

την αγάπη ή την αδιαφορία

την αγάπη

το μίσος ή την αδιαφορία

το μίσος

τον πόλεμο ή την ειρήνη

τον πόλεμο

νυν ή αεί

αεί

αυτόν ή άλλον

αυτόν

εσένα ή άλλον

εσένα

το άλφα ή το ωμέγα

το άλφα

την εκκίνηση ή την άφιξη

την εκκίνηση

την χαράν ή την λύπην

την χαρά

την λύπην ή την ανίαν

την λύπη

τον άνθρωπο ή τον πόθο

τον πόθο

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

ν΄ αγαπιέσαι ή ν΄ αγαπάς

ν΄ αγαπώ29

Να επισημάνω εδώ ότι σύμφωνα με τον ΓΜπαμπινιώτη μια ετυμολογική υπόθεση για το

ρήμα αγαπώ είναι άγα(ν) ndash πολύ και πα ndash προστατεύω ήτοι από μια αρχική σημασία

laquoπροστατεύω πολύraquo30 Προστατεύω την προσωπική μου αλήθεια ως υποκείμενο που βρίσκεται

κάπου ανάμεσα στο Εδώ και το Εκεί Και για να την αναγνωρίσει κανείς είναι ανάγκη να

laquoαπορείraquo Όπως ο Ποιητής

Η αρχαία ελληνική λέξη laquoπόροςraquo σήμαινε laquoπέρασμαraquo laquoέξοδοςraquo laquoδιέξοδοςraquo31Εύκολα έτσι

καταλαβαίνουμε την σημασία της ένα ρήμα που έδειχνε ότι το υποκείμενο του όταν βρισκόταν

σε μια οδυνηρή κατάσταση είχε τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε μια κινητικότητα μέσω της

απορίας του ώστε να βρει laquoπόρονraquo και να απαλλαγεί από αυτήν οδηγούμενος στην laquoευπορίαraquo η

οποία και ετυμολογείται ως laquoμπορώraquo

Το κάθε υποκείμενο είναι ανάγκη να laquoαπορείraquo ώστε να laquoμπορείraquo να αναλάβει την έλλειψη του

την απώλεια του απόλυτου ιδεώδες του φαντασιακού που βρίσκεται στο ένα άκρο αλλά

ταυτόχρονα και την επιθυμία του που θα διαιωνίζεται επ΄ άπειρον στην επιθυμία του άλλου

αντέχοντας το πραγματικό το κενό την απόλυτη απουσία

Είναι επίσης ανάγκη να παραιτηθεί της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη Θα μπορούσε να είναι η

απόλαυση κατά τον Λακάν Αυτή η ιδιαίτερη ευχαρίστηση που μας κρατά καθηλωμένους

μετέωρους ανάμεσα στα άκρα καταδικασμένους σε μια επώδυνη μεν ηδονική δε επανάληψη

του βιώματος του υπαρξιακού μας πόνου της αποκοπής μας από το όλον και της καταδίκης μας

στην θνησιμότητα

Επισημαίνει ο Αριστοτέλης laquoΠρέπει λοιπόν να αισθανόμαστε απέναντι στην ηδονή όπως

αισθάνθηκαν οι δημογέροντες απέναντι στην Ελένη και σε κάθε περίπτωση να

επαναλαμβάνουμε τελικά τα λόγια εκείνων Αν καταφέρουμε να διώχνουμε την ηδονή με τον

ίδιο τρόπο τα λάθη μας και τα σφάλματα μας θα είναι λιγότερα Με μια τέτοια συμπεριφορά ndash

για να γενικεύσουμε πλέον ndash θα πετυχαίνουμε με τον καλύτερο τρόπο το μέσονraquo32

29 Ν Εγγονόπουλου Ποιήmicroατα Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία σελ 264265 30 httpwwwbabiniotisgrwmtwebpagesindexphplid=1amppid=22ampcatid=1ampapprec=10 31 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 314315 32 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ293295

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

επιθυμία εξανθρωπιζεται είναι επίσης η στιγμή κατά την οποία το υποκείμενο γεννιέται στη

γλώσσαraquo21

Έτσι γεφυρώνει το ένα άκρο που θα μπορούσε να ορισθεί ως το φαντασιακό με το άλλο άκρο

που θα μπορούσε να ορισθεί ως το πραγματικό Εκεί όπου συνδηλώνεται η παρουσία και η

απουσία Εκείνου του παιδικού παιχνιδιού της εμφάνισης και της εξαφάνισης Του Fort ndash

Da22Ανάμεσα στο Εδώ ndash Fort και στο Εκεί ndashDa βρίσκουμε τις υποκειμενικές πηγές της

συμβολικής λειτουργίαςraquo23

laquoΜέσω της λέξης ndash που είναι ήδη παρουσία φτιαγμένη από απουσία ndash η ίδια η απουσία έρχεται

και προσλαμβάνει όνομα σε μια πρωταρχική στιγμή την αέναη αναδημιουργία της οποίας

συνέλαβε η μεγαλοφυΐα του Φρόυντ στο παιχνίδι του παιδιού Και από αυτό το συντονισμένο

ζεύγος της παρουσίας και της απουσίας το οποίο επίσης συγκροτείται επαρκώς από το ίχνος

πάνω στην άμμο της απλής και της διακεκομμένης γραμμής των μαντικών κούα της Κίνας

γεννιέται το σύμπαν του νοήματος μιας γλώσσας εντός του οποίου θα έρθει να ενταχθεί το

σύμπαν των πραγμάτωνraquo24

Υπάρχει μια συνάφεια της στιγμής που το υποκείμενο γεννιέται μέσα στη γλώσσα κατά τον

Φρόυντ και του οντολογικού χαρακτήρα των λέξεων -λέγεσθαι = είναι του Αριστοτέλη

Εδώ θα προσθέσω άλλη μια συνάφεια που έχει να κάνει κατά τον Φρόυντ με τη δράση του

παιδιού το οποίο εμφανίζει και εξαφανίζει το αντικείμενο αναλαμβάνοντας έτσι τον έλεγχο της

21 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 229 22 Όπως το κατέγραψε ο Σίνγκmicroουντ Φρόυντ στο έργο του laquoΠέρα αό την Αρχή της Ηδονήςraquo ο microόλις ενάmicroιση έτους εγγονός του Φρόυντ επινόησε ένα παιχνίδι Πετούσε από την κούνια του διάφορα microικροαντικείmicroενα microεταξύ των οποίων και ένα ξύλινο κουβάρι σπάγκο Όταν τα αντικείmicroενα ήταν εκτός του οπτικού του πεδίου το παιδί έλεγε laquoο-ο-οraquo και στη συνέχεια έριχνε την κουβαρίστρα και κρατώντας την άκρη του σπάγκου επανέφερε το αντικείmicroενο προς το microέρος του αναφωνώντας laquodaraquo Ο Φρόυντ συνειδητοποίησε ότι το laquoο-ο-οraquo αντιστοιχούσε στη γερmicroανική λέξη laquofortraquo που σηmicroαίνει έφυγε ενώ microε τη λέξη laquodaraquo το παιδί εννοούσε laquoεκείraquo Παρατηρώντας το microικρό εγγονό του ο Φρόυντ θεώρησε πως το παιχνίδι της εξαφάνισης και της επιστροφής ήταν ο τρόπος microε τον οποίο το παιδί διαχειριζόταν το άγχος που του προξενούσε η απουσία της microητέρας του Ο έλεγχος που ασκούσε το παιδί πάνω στην εmicroφάνιση και την εξαφάνιση ενός αντικειmicroένου τον βοηθούσε να εξασφαλίσει την επιστροφή του αντικειmicroένου και microε αυτό τον τρόπο να καταστήσει τη microητέρα εικονικά παρούσα Το παιχνίδι laquoFort ndash Daraquo αντιπροσωπεύει microια συmicroβολική πράξη εκ microέρους του παιδιού που χρησιmicroοποιεί ένα αντικείmicroενο (την κουβαρίστρα) και εννοεί κάτι άλλο (την απούσα microητέρα) Κατά τη διάρκεια της ψυχικής ανάπτυξης ο συmicroβολισmicroός συmicroπίπτει microε την έναρξη της απόκτησης γλώσσας και την ένταξη του παιδιού στην αναπαράσταση και το Λόγο Ο Graham Matthews στην ανακοίνωσή του υπενθύmicroισε ότι microέσα από τη γλώσσα microπορούmicroε να αναπαραστήσουmicroε και να περιγράψουmicroε οτιδήποτε microας αφορά και χρησιmicroοποιώντας το συmicroβολισmicroό να φέρουmicroε laquoεδώraquo οτιδήποτε laquoέχει φύγειraquo httppsychografimatacom2215to-kinigi-tis-apolafsis-sto-diadiktiako-pechnidi 23 Το ίδιο σελ 139 24 Το ίδιο σελ123

στέρησης του κι laquoανυψώνοντας την επιθυμία του σε μια δεύτερη δύναμηraquo25 και με την

κεφαλαιώδη σημασία που έχει στη σκέψη του Αριστοτέλη η laquoσυχνά αντιθετική διάκριση των

εννοιών δύναμις κι ενέργεια Με την πρώτη ο Αριστοτέλης εννοεί τη δυνατότητα που έχει ένα

πράγμα ή ένα όν να γίνει κάτι η δεύτερη είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότηταςraquo26

Κάνοντας ο Αριστοτέλης διάκριση ανάμεσα στα πάθη τις δυνάμεις και τις έξεις αναφέρει πως

laquoενσχέσει με τα πάθη ο λόγος μας χρησιμοποιεί τη λέξη laquoκινούμαιraquo ενώ εν σχέσει με τις αρετές

και τις κακίες όχι τη λέξη laquoκινούμαιraquo αλλά τη λέξη laquoδιάκειμαιraquo27

Για να βρει ο άνθρωπος την μεσότητα δεν αρκεί να laquoδιάκειταιraquo ανάμεσα στο αντιθετικό

ζεύγος Είναι ανάγκη να laquoκινηθείraquo προς το ένα ή το άλλο άκρο σε σχέση με τον ίδιο Να

ενεργήσει Για να περάσει ο άνθρωπος από τη δύναμη στη δυνατότητα που έχει να ενεργεί στην

πράξη χρειάζεται να κάνει μια μετακίνηση Το ερώτημα του να λάβει τη μορφή αληθινού λόγου

να εμπεριέχει ήδη την απάντηση του Είναι η σπάνια στιγμή που το συμβολικό και το

πραγματικό συζεύγονται και η προσωπική αλήθεια του υποκειμένου είναι παρούσα28Εκεί σε

αυτό το σημείο ίσως να έγκειται και η μεσότητα του κάθε ατόμου Η Αρετή του Ανάμεσα στις

αντιθετικές έννοιες υπάρχει η προσωπική του αλήθεια Η απάντηση στο ερώτημα του Η

τελείωση του ερωτήματος του Όσο μένει καθηλωμένος στα άκρα αυτή θα του διαφεύγει Στα

άκρα ο λόγος είναι ερμητικά κλειστός και η σημασία καθηλωμένη Η διαρροή του υποκειμένου

ανάμεσα τους δίνει κινούμενο νόημα στο λόγο του Στο λόγο εντέλει της ύπαρξης του Κι αυτό

το κινούμενο νόημα οδηγεί το υποκείμενο στη Γνώση Στο υπέρτατο αγαθό Την Αρετή Που

τελικά ίσως και να είναι η Γνώση της μεσότητας της θέσης του ανάμεσα στα δυο άκρα Το έξοχο

ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου Το γλωσσάρι των ανθέων δίνει καταλυτικά το κινούμενο αυτό

νόημα του λόγου που αναζητά την αλήθεια του

Την ποίησιν ή την δόξα

την ποίηση

το βαλάντιο ή την ζωή

25 Τ λιδιο σελ199200 26 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σχόλια σελ305306 27 Τ ίδιο σελ 261262 28 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 183184185

τη ζωή

Χριστόν ή Βαραββάν

Χριστόν

την Γαλάτεια ή μιαν καλύβην

την Γαλάτεια

την Τέχνη ή τον θάνατο

την Τέχνη

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

την Ηρώ ή τον Λέανδρο

την Ηρώ

την σάρκα ή τα οστά

την σάρκα

τη γυναίκα ή τον άνδρα

τη γυναίκα

το σχέδιον ή το χρώμα

το χρώμα

την αγάπη ή την αδιαφορία

την αγάπη

το μίσος ή την αδιαφορία

το μίσος

τον πόλεμο ή την ειρήνη

τον πόλεμο

νυν ή αεί

αεί

αυτόν ή άλλον

αυτόν

εσένα ή άλλον

εσένα

το άλφα ή το ωμέγα

το άλφα

την εκκίνηση ή την άφιξη

την εκκίνηση

την χαράν ή την λύπην

την χαρά

την λύπην ή την ανίαν

την λύπη

τον άνθρωπο ή τον πόθο

τον πόθο

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

ν΄ αγαπιέσαι ή ν΄ αγαπάς

ν΄ αγαπώ29

Να επισημάνω εδώ ότι σύμφωνα με τον ΓΜπαμπινιώτη μια ετυμολογική υπόθεση για το

ρήμα αγαπώ είναι άγα(ν) ndash πολύ και πα ndash προστατεύω ήτοι από μια αρχική σημασία

laquoπροστατεύω πολύraquo30 Προστατεύω την προσωπική μου αλήθεια ως υποκείμενο που βρίσκεται

κάπου ανάμεσα στο Εδώ και το Εκεί Και για να την αναγνωρίσει κανείς είναι ανάγκη να

laquoαπορείraquo Όπως ο Ποιητής

Η αρχαία ελληνική λέξη laquoπόροςraquo σήμαινε laquoπέρασμαraquo laquoέξοδοςraquo laquoδιέξοδοςraquo31Εύκολα έτσι

καταλαβαίνουμε την σημασία της ένα ρήμα που έδειχνε ότι το υποκείμενο του όταν βρισκόταν

σε μια οδυνηρή κατάσταση είχε τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε μια κινητικότητα μέσω της

απορίας του ώστε να βρει laquoπόρονraquo και να απαλλαγεί από αυτήν οδηγούμενος στην laquoευπορίαraquo η

οποία και ετυμολογείται ως laquoμπορώraquo

Το κάθε υποκείμενο είναι ανάγκη να laquoαπορείraquo ώστε να laquoμπορείraquo να αναλάβει την έλλειψη του

την απώλεια του απόλυτου ιδεώδες του φαντασιακού που βρίσκεται στο ένα άκρο αλλά

ταυτόχρονα και την επιθυμία του που θα διαιωνίζεται επ΄ άπειρον στην επιθυμία του άλλου

αντέχοντας το πραγματικό το κενό την απόλυτη απουσία

Είναι επίσης ανάγκη να παραιτηθεί της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη Θα μπορούσε να είναι η

απόλαυση κατά τον Λακάν Αυτή η ιδιαίτερη ευχαρίστηση που μας κρατά καθηλωμένους

μετέωρους ανάμεσα στα άκρα καταδικασμένους σε μια επώδυνη μεν ηδονική δε επανάληψη

του βιώματος του υπαρξιακού μας πόνου της αποκοπής μας από το όλον και της καταδίκης μας

στην θνησιμότητα

Επισημαίνει ο Αριστοτέλης laquoΠρέπει λοιπόν να αισθανόμαστε απέναντι στην ηδονή όπως

αισθάνθηκαν οι δημογέροντες απέναντι στην Ελένη και σε κάθε περίπτωση να

επαναλαμβάνουμε τελικά τα λόγια εκείνων Αν καταφέρουμε να διώχνουμε την ηδονή με τον

ίδιο τρόπο τα λάθη μας και τα σφάλματα μας θα είναι λιγότερα Με μια τέτοια συμπεριφορά ndash

για να γενικεύσουμε πλέον ndash θα πετυχαίνουμε με τον καλύτερο τρόπο το μέσονraquo32

29 Ν Εγγονόπουλου Ποιήmicroατα Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία σελ 264265 30 httpwwwbabiniotisgrwmtwebpagesindexphplid=1amppid=22ampcatid=1ampapprec=10 31 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 314315 32 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ293295

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

στέρησης του κι laquoανυψώνοντας την επιθυμία του σε μια δεύτερη δύναμηraquo25 και με την

κεφαλαιώδη σημασία που έχει στη σκέψη του Αριστοτέλη η laquoσυχνά αντιθετική διάκριση των

εννοιών δύναμις κι ενέργεια Με την πρώτη ο Αριστοτέλης εννοεί τη δυνατότητα που έχει ένα

πράγμα ή ένα όν να γίνει κάτι η δεύτερη είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότηταςraquo26

Κάνοντας ο Αριστοτέλης διάκριση ανάμεσα στα πάθη τις δυνάμεις και τις έξεις αναφέρει πως

laquoενσχέσει με τα πάθη ο λόγος μας χρησιμοποιεί τη λέξη laquoκινούμαιraquo ενώ εν σχέσει με τις αρετές

και τις κακίες όχι τη λέξη laquoκινούμαιraquo αλλά τη λέξη laquoδιάκειμαιraquo27

Για να βρει ο άνθρωπος την μεσότητα δεν αρκεί να laquoδιάκειταιraquo ανάμεσα στο αντιθετικό

ζεύγος Είναι ανάγκη να laquoκινηθείraquo προς το ένα ή το άλλο άκρο σε σχέση με τον ίδιο Να

ενεργήσει Για να περάσει ο άνθρωπος από τη δύναμη στη δυνατότητα που έχει να ενεργεί στην

πράξη χρειάζεται να κάνει μια μετακίνηση Το ερώτημα του να λάβει τη μορφή αληθινού λόγου

να εμπεριέχει ήδη την απάντηση του Είναι η σπάνια στιγμή που το συμβολικό και το

πραγματικό συζεύγονται και η προσωπική αλήθεια του υποκειμένου είναι παρούσα28Εκεί σε

αυτό το σημείο ίσως να έγκειται και η μεσότητα του κάθε ατόμου Η Αρετή του Ανάμεσα στις

αντιθετικές έννοιες υπάρχει η προσωπική του αλήθεια Η απάντηση στο ερώτημα του Η

τελείωση του ερωτήματος του Όσο μένει καθηλωμένος στα άκρα αυτή θα του διαφεύγει Στα

άκρα ο λόγος είναι ερμητικά κλειστός και η σημασία καθηλωμένη Η διαρροή του υποκειμένου

ανάμεσα τους δίνει κινούμενο νόημα στο λόγο του Στο λόγο εντέλει της ύπαρξης του Κι αυτό

το κινούμενο νόημα οδηγεί το υποκείμενο στη Γνώση Στο υπέρτατο αγαθό Την Αρετή Που

τελικά ίσως και να είναι η Γνώση της μεσότητας της θέσης του ανάμεσα στα δυο άκρα Το έξοχο

ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου Το γλωσσάρι των ανθέων δίνει καταλυτικά το κινούμενο αυτό

νόημα του λόγου που αναζητά την αλήθεια του

Την ποίησιν ή την δόξα

την ποίηση

το βαλάντιο ή την ζωή

25 Τ λιδιο σελ199200 26 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σχόλια σελ305306 27 Τ ίδιο σελ 261262 28 Ζακ Λακάν Λειτουργία και πεδίο της οmicroιλίας και της γλώσσας στην ψυχανάλυση Εκκρεmicroές 2005 σελ 183184185

τη ζωή

Χριστόν ή Βαραββάν

Χριστόν

την Γαλάτεια ή μιαν καλύβην

την Γαλάτεια

την Τέχνη ή τον θάνατο

την Τέχνη

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

την Ηρώ ή τον Λέανδρο

την Ηρώ

την σάρκα ή τα οστά

την σάρκα

τη γυναίκα ή τον άνδρα

τη γυναίκα

το σχέδιον ή το χρώμα

το χρώμα

την αγάπη ή την αδιαφορία

την αγάπη

το μίσος ή την αδιαφορία

το μίσος

τον πόλεμο ή την ειρήνη

τον πόλεμο

νυν ή αεί

αεί

αυτόν ή άλλον

αυτόν

εσένα ή άλλον

εσένα

το άλφα ή το ωμέγα

το άλφα

την εκκίνηση ή την άφιξη

την εκκίνηση

την χαράν ή την λύπην

την χαρά

την λύπην ή την ανίαν

την λύπη

τον άνθρωπο ή τον πόθο

τον πόθο

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

ν΄ αγαπιέσαι ή ν΄ αγαπάς

ν΄ αγαπώ29

Να επισημάνω εδώ ότι σύμφωνα με τον ΓΜπαμπινιώτη μια ετυμολογική υπόθεση για το

ρήμα αγαπώ είναι άγα(ν) ndash πολύ και πα ndash προστατεύω ήτοι από μια αρχική σημασία

laquoπροστατεύω πολύraquo30 Προστατεύω την προσωπική μου αλήθεια ως υποκείμενο που βρίσκεται

κάπου ανάμεσα στο Εδώ και το Εκεί Και για να την αναγνωρίσει κανείς είναι ανάγκη να

laquoαπορείraquo Όπως ο Ποιητής

Η αρχαία ελληνική λέξη laquoπόροςraquo σήμαινε laquoπέρασμαraquo laquoέξοδοςraquo laquoδιέξοδοςraquo31Εύκολα έτσι

καταλαβαίνουμε την σημασία της ένα ρήμα που έδειχνε ότι το υποκείμενο του όταν βρισκόταν

σε μια οδυνηρή κατάσταση είχε τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε μια κινητικότητα μέσω της

απορίας του ώστε να βρει laquoπόρονraquo και να απαλλαγεί από αυτήν οδηγούμενος στην laquoευπορίαraquo η

οποία και ετυμολογείται ως laquoμπορώraquo

Το κάθε υποκείμενο είναι ανάγκη να laquoαπορείraquo ώστε να laquoμπορείraquo να αναλάβει την έλλειψη του

την απώλεια του απόλυτου ιδεώδες του φαντασιακού που βρίσκεται στο ένα άκρο αλλά

ταυτόχρονα και την επιθυμία του που θα διαιωνίζεται επ΄ άπειρον στην επιθυμία του άλλου

αντέχοντας το πραγματικό το κενό την απόλυτη απουσία

Είναι επίσης ανάγκη να παραιτηθεί της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη Θα μπορούσε να είναι η

απόλαυση κατά τον Λακάν Αυτή η ιδιαίτερη ευχαρίστηση που μας κρατά καθηλωμένους

μετέωρους ανάμεσα στα άκρα καταδικασμένους σε μια επώδυνη μεν ηδονική δε επανάληψη

του βιώματος του υπαρξιακού μας πόνου της αποκοπής μας από το όλον και της καταδίκης μας

στην θνησιμότητα

Επισημαίνει ο Αριστοτέλης laquoΠρέπει λοιπόν να αισθανόμαστε απέναντι στην ηδονή όπως

αισθάνθηκαν οι δημογέροντες απέναντι στην Ελένη και σε κάθε περίπτωση να

επαναλαμβάνουμε τελικά τα λόγια εκείνων Αν καταφέρουμε να διώχνουμε την ηδονή με τον

ίδιο τρόπο τα λάθη μας και τα σφάλματα μας θα είναι λιγότερα Με μια τέτοια συμπεριφορά ndash

για να γενικεύσουμε πλέον ndash θα πετυχαίνουμε με τον καλύτερο τρόπο το μέσονraquo32

29 Ν Εγγονόπουλου Ποιήmicroατα Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία σελ 264265 30 httpwwwbabiniotisgrwmtwebpagesindexphplid=1amppid=22ampcatid=1ampapprec=10 31 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 314315 32 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ293295

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

τη ζωή

Χριστόν ή Βαραββάν

Χριστόν

την Γαλάτεια ή μιαν καλύβην

την Γαλάτεια

την Τέχνη ή τον θάνατο

την Τέχνη

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

την Ηρώ ή τον Λέανδρο

την Ηρώ

την σάρκα ή τα οστά

την σάρκα

τη γυναίκα ή τον άνδρα

τη γυναίκα

το σχέδιον ή το χρώμα

το χρώμα

την αγάπη ή την αδιαφορία

την αγάπη

το μίσος ή την αδιαφορία

το μίσος

τον πόλεμο ή την ειρήνη

τον πόλεμο

νυν ή αεί

αεί

αυτόν ή άλλον

αυτόν

εσένα ή άλλον

εσένα

το άλφα ή το ωμέγα

το άλφα

την εκκίνηση ή την άφιξη

την εκκίνηση

την χαράν ή την λύπην

την χαρά

την λύπην ή την ανίαν

την λύπη

τον άνθρωπο ή τον πόθο

τον πόθο

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

ν΄ αγαπιέσαι ή ν΄ αγαπάς

ν΄ αγαπώ29

Να επισημάνω εδώ ότι σύμφωνα με τον ΓΜπαμπινιώτη μια ετυμολογική υπόθεση για το

ρήμα αγαπώ είναι άγα(ν) ndash πολύ και πα ndash προστατεύω ήτοι από μια αρχική σημασία

laquoπροστατεύω πολύraquo30 Προστατεύω την προσωπική μου αλήθεια ως υποκείμενο που βρίσκεται

κάπου ανάμεσα στο Εδώ και το Εκεί Και για να την αναγνωρίσει κανείς είναι ανάγκη να

laquoαπορείraquo Όπως ο Ποιητής

Η αρχαία ελληνική λέξη laquoπόροςraquo σήμαινε laquoπέρασμαraquo laquoέξοδοςraquo laquoδιέξοδοςraquo31Εύκολα έτσι

καταλαβαίνουμε την σημασία της ένα ρήμα που έδειχνε ότι το υποκείμενο του όταν βρισκόταν

σε μια οδυνηρή κατάσταση είχε τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε μια κινητικότητα μέσω της

απορίας του ώστε να βρει laquoπόρονraquo και να απαλλαγεί από αυτήν οδηγούμενος στην laquoευπορίαraquo η

οποία και ετυμολογείται ως laquoμπορώraquo

Το κάθε υποκείμενο είναι ανάγκη να laquoαπορείraquo ώστε να laquoμπορείraquo να αναλάβει την έλλειψη του

την απώλεια του απόλυτου ιδεώδες του φαντασιακού που βρίσκεται στο ένα άκρο αλλά

ταυτόχρονα και την επιθυμία του που θα διαιωνίζεται επ΄ άπειρον στην επιθυμία του άλλου

αντέχοντας το πραγματικό το κενό την απόλυτη απουσία

Είναι επίσης ανάγκη να παραιτηθεί της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη Θα μπορούσε να είναι η

απόλαυση κατά τον Λακάν Αυτή η ιδιαίτερη ευχαρίστηση που μας κρατά καθηλωμένους

μετέωρους ανάμεσα στα άκρα καταδικασμένους σε μια επώδυνη μεν ηδονική δε επανάληψη

του βιώματος του υπαρξιακού μας πόνου της αποκοπής μας από το όλον και της καταδίκης μας

στην θνησιμότητα

Επισημαίνει ο Αριστοτέλης laquoΠρέπει λοιπόν να αισθανόμαστε απέναντι στην ηδονή όπως

αισθάνθηκαν οι δημογέροντες απέναντι στην Ελένη και σε κάθε περίπτωση να

επαναλαμβάνουμε τελικά τα λόγια εκείνων Αν καταφέρουμε να διώχνουμε την ηδονή με τον

ίδιο τρόπο τα λάθη μας και τα σφάλματα μας θα είναι λιγότερα Με μια τέτοια συμπεριφορά ndash

για να γενικεύσουμε πλέον ndash θα πετυχαίνουμε με τον καλύτερο τρόπο το μέσονraquo32

29 Ν Εγγονόπουλου Ποιήmicroατα Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία σελ 264265 30 httpwwwbabiniotisgrwmtwebpagesindexphplid=1amppid=22ampcatid=1ampapprec=10 31 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 314315 32 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ293295

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

τον πόλεμο

νυν ή αεί

αεί

αυτόν ή άλλον

αυτόν

εσένα ή άλλον

εσένα

το άλφα ή το ωμέγα

το άλφα

την εκκίνηση ή την άφιξη

την εκκίνηση

την χαράν ή την λύπην

την χαρά

την λύπην ή την ανίαν

την λύπη

τον άνθρωπο ή τον πόθο

τον πόθο

τον πόλεμο ή την ειρήνη

την ειρήνη

ν΄ αγαπιέσαι ή ν΄ αγαπάς

ν΄ αγαπώ29

Να επισημάνω εδώ ότι σύμφωνα με τον ΓΜπαμπινιώτη μια ετυμολογική υπόθεση για το

ρήμα αγαπώ είναι άγα(ν) ndash πολύ και πα ndash προστατεύω ήτοι από μια αρχική σημασία

laquoπροστατεύω πολύraquo30 Προστατεύω την προσωπική μου αλήθεια ως υποκείμενο που βρίσκεται

κάπου ανάμεσα στο Εδώ και το Εκεί Και για να την αναγνωρίσει κανείς είναι ανάγκη να

laquoαπορείraquo Όπως ο Ποιητής

Η αρχαία ελληνική λέξη laquoπόροςraquo σήμαινε laquoπέρασμαraquo laquoέξοδοςraquo laquoδιέξοδοςraquo31Εύκολα έτσι

καταλαβαίνουμε την σημασία της ένα ρήμα που έδειχνε ότι το υποκείμενο του όταν βρισκόταν

σε μια οδυνηρή κατάσταση είχε τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε μια κινητικότητα μέσω της

απορίας του ώστε να βρει laquoπόρονraquo και να απαλλαγεί από αυτήν οδηγούμενος στην laquoευπορίαraquo η

οποία και ετυμολογείται ως laquoμπορώraquo

Το κάθε υποκείμενο είναι ανάγκη να laquoαπορείraquo ώστε να laquoμπορείraquo να αναλάβει την έλλειψη του

την απώλεια του απόλυτου ιδεώδες του φαντασιακού που βρίσκεται στο ένα άκρο αλλά

ταυτόχρονα και την επιθυμία του που θα διαιωνίζεται επ΄ άπειρον στην επιθυμία του άλλου

αντέχοντας το πραγματικό το κενό την απόλυτη απουσία

Είναι επίσης ανάγκη να παραιτηθεί της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη Θα μπορούσε να είναι η

απόλαυση κατά τον Λακάν Αυτή η ιδιαίτερη ευχαρίστηση που μας κρατά καθηλωμένους

μετέωρους ανάμεσα στα άκρα καταδικασμένους σε μια επώδυνη μεν ηδονική δε επανάληψη

του βιώματος του υπαρξιακού μας πόνου της αποκοπής μας από το όλον και της καταδίκης μας

στην θνησιμότητα

Επισημαίνει ο Αριστοτέλης laquoΠρέπει λοιπόν να αισθανόμαστε απέναντι στην ηδονή όπως

αισθάνθηκαν οι δημογέροντες απέναντι στην Ελένη και σε κάθε περίπτωση να

επαναλαμβάνουμε τελικά τα λόγια εκείνων Αν καταφέρουμε να διώχνουμε την ηδονή με τον

ίδιο τρόπο τα λάθη μας και τα σφάλματα μας θα είναι λιγότερα Με μια τέτοια συμπεριφορά ndash

για να γενικεύσουμε πλέον ndash θα πετυχαίνουμε με τον καλύτερο τρόπο το μέσονraquo32

29 Ν Εγγονόπουλου Ποιήmicroατα Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία σελ 264265 30 httpwwwbabiniotisgrwmtwebpagesindexphplid=1amppid=22ampcatid=1ampapprec=10 31 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 314315 32 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ293295

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

ν΄ αγαπώ29

Να επισημάνω εδώ ότι σύμφωνα με τον ΓΜπαμπινιώτη μια ετυμολογική υπόθεση για το

ρήμα αγαπώ είναι άγα(ν) ndash πολύ και πα ndash προστατεύω ήτοι από μια αρχική σημασία

laquoπροστατεύω πολύraquo30 Προστατεύω την προσωπική μου αλήθεια ως υποκείμενο που βρίσκεται

κάπου ανάμεσα στο Εδώ και το Εκεί Και για να την αναγνωρίσει κανείς είναι ανάγκη να

laquoαπορείraquo Όπως ο Ποιητής

Η αρχαία ελληνική λέξη laquoπόροςraquo σήμαινε laquoπέρασμαraquo laquoέξοδοςraquo laquoδιέξοδοςraquo31Εύκολα έτσι

καταλαβαίνουμε την σημασία της ένα ρήμα που έδειχνε ότι το υποκείμενο του όταν βρισκόταν

σε μια οδυνηρή κατάσταση είχε τη δυνατότητα να οδηγηθεί σε μια κινητικότητα μέσω της

απορίας του ώστε να βρει laquoπόρονraquo και να απαλλαγεί από αυτήν οδηγούμενος στην laquoευπορίαraquo η

οποία και ετυμολογείται ως laquoμπορώraquo

Το κάθε υποκείμενο είναι ανάγκη να laquoαπορείraquo ώστε να laquoμπορείraquo να αναλάβει την έλλειψη του

την απώλεια του απόλυτου ιδεώδες του φαντασιακού που βρίσκεται στο ένα άκρο αλλά

ταυτόχρονα και την επιθυμία του που θα διαιωνίζεται επ΄ άπειρον στην επιθυμία του άλλου

αντέχοντας το πραγματικό το κενό την απόλυτη απουσία

Είναι επίσης ανάγκη να παραιτηθεί της ηδονής κατά τον Αριστοτέλη Θα μπορούσε να είναι η

απόλαυση κατά τον Λακάν Αυτή η ιδιαίτερη ευχαρίστηση που μας κρατά καθηλωμένους

μετέωρους ανάμεσα στα άκρα καταδικασμένους σε μια επώδυνη μεν ηδονική δε επανάληψη

του βιώματος του υπαρξιακού μας πόνου της αποκοπής μας από το όλον και της καταδίκης μας

στην θνησιμότητα

Επισημαίνει ο Αριστοτέλης laquoΠρέπει λοιπόν να αισθανόμαστε απέναντι στην ηδονή όπως

αισθάνθηκαν οι δημογέροντες απέναντι στην Ελένη και σε κάθε περίπτωση να

επαναλαμβάνουμε τελικά τα λόγια εκείνων Αν καταφέρουμε να διώχνουμε την ηδονή με τον

ίδιο τρόπο τα λάθη μας και τα σφάλματα μας θα είναι λιγότερα Με μια τέτοια συμπεριφορά ndash

για να γενικεύσουμε πλέον ndash θα πετυχαίνουμε με τον καλύτερο τρόπο το μέσονraquo32

29 Ν Εγγονόπουλου Ποιήmicroατα Ίκαρος Εκδοτική Εταιρεία σελ 264265 30 httpwwwbabiniotisgrwmtwebpagesindexphplid=1amppid=22ampcatid=1ampapprec=10 31 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ 314315 32 Αριστοτέλη Ηθικά Νικοmicroάχεια Βιβλία Α ndash ∆ ΖΗΤΡΟΣ 2006σχόλια σελ293295

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

laquoΔεν είναι κρίμα αν βασανίζουνται για μια γυναίκα τέτοια μαζί κι οι Αργίτες οι λιοντόκαρδοι κι

οι Τρώες χρόνια και χρόνια τι φοβερά με τις αθάνατες θεές στην όψη μοιάζει Ωστόσο κι έτσι

ας πάει με τ΄άρμενα μ΄όλα τα κάλλη πουrsquo χει σε μας μη μείνει και στα τέκνα μας για συμφορά

μια μέραraquo33

Αυτή ίσως να είναι μια άξια απάντηση του υποκειμένου απέναντι στο αδύνατο που σπαράζει

την καρδιά του και που σχετίζεται με την απόλαυση κατά τον Λακάν την ηδονή κατά τον

Αριστοτέλη

laquoΈτσι η ψυχανάλυση ως πρακτική και ως θεωρία συνάμα παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη

κατά τον Λακάν με μια ηθική Απαιτεί να αναλαμβάνει ο καθένας την ευθύνη του ασυνειδήτου

του της ασυνείδητης φαντασίωσης που τον καθορίζει στον τρόπο απόλαυσης του[]Το

ανθρώπινο όν δεν κατέχεται πάντα από την επιθυμία να ζήσει και η ψυχανάλυση δεν πρεσβεύει

τη ζωή ως ιδανικό Η ηθική της συνίσταται στο να επιτρέψει σε όσους απευθύνονται σε αυτή να

δώσουν μια άξια απάντηση στο αδύνατον που εδρεύει στην καρδιά του ανθρώπου και που

σχετίζεται με την απόλαυση του Όχι για να την αρνηθούν ούτε για να ενδώσουν σε αυτή

βυθισμένοι στην αισχρότητα και την οδύνη αλλά για να καταστήσουν το αδύνατο της

απόλαυσης το έρεισμα που υποστηρίζει τη ζωή και την κάνει βιώσιμη Δηλαδή επιθυμητήraquo34

laquoΚι αν ήταν άδειος ίσκιος πλανερός ας είναι βλογημένος

γιrsquo αυτόν τον ίσκιο εμείς παλέψαμε και πλάτυνεν ο νους μας

γερέψαν τα κορμιά γυρίσαμε στην ποθητή πατρίδα

κι ήταν γιομάτα περιπλάνησες τα φρένα μας κι αντρεία

και τα καράβια μας ξεχείλιζαν ασήκωτα λεβέτια

χρουσά σκουτιά κι ανατολίτισσες πολύ γλυκές γυναίκες

Η γης όλη μου φαίνεται ασκητή σα νιολουσμένη Ελένη

33 Το ίδιο σχόλια σελ337 34 Άρθρο του Ρεζινάλντ ΜπλανσέΟ Ζακ Λακάν ψυχαναλυτής του 21ου αιώνα

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

πέπλα φοράει με ξόμπλια θάλασσες και ξενιτιές και κάστρα raquo

Νίκου Καζαντζάκη Οδύσεια γ΄έκδοση εκδ Δωρικός ραψωδία Ω στίχοι 966-973

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Τρίτου amp Τέταρτου Ερασμία Χίου amp Φέστα Μαρία

Ο Αριστοτέλης υποδιαιρεί τους τομείς στους οποίους ο άνθρωπος μπορεί γενικά να αποκτήσει

γνώση σε θεωρητικό πρακτικό και παραγωγικό κλάδο (Μετά τα Φυσικά 1025b 25 κε) Η

διαφορά μεταξύ θεωρητικού κλάδου από τη μία και πρακτικού και ποιητικού από την άλλη

έγκειται στο ότι ο πρώτος συνίσταται αποκλειστικά στη γνώση της πραγματικότητας ενώ οι

δύο άλλοι περιλαμβάνουν εκτός από τη γνώση της μορφής του κόσμου τη μεταπλαστική

επενέργεια πάνω του Ο παραγωγικός κλάδος επιτελεί αυτό το έργο ερευνώντας τους όρους υπό

τους οποίους συγκεκριμένα προϊόντα υλοποιούνται επιτυχώς και κατευθύνοντας στη συνέχεια

την παραγωγή αντίστοιχων προϊόντων Και ο πρακτικός κλάδος αποσκοπεί στη μετάπλαση της

πραγματικότητας αλλά μέσω μεταβολών που προκύπτουν από τις πράξεις και τις αποφάσεις

μας Σύμφωνα όμως με την αριστοτελική ορολογία οι πράξεις δεν στοχεύουν σε ένα αυτόνομο

προϊόν που μπορεί να αποσπαστεί από την επιτέλεση της πράξης όπως η ποιητική τέχνη

στοχεύει στην ολοκληρωμένη τραγωδία και η υποδηματοποιία στο άνετο υπόδημα (Ηθικά

Νικομάχεια 1140a 1 κε) Οι πράξεις επιδιώκουν μάλλον την επιτυχία δηλαδή έναν στόχο που

ενυπάρχει στην ίδια την επιτέλεσή τους laquoΕπιτυχία της πράξηςraquo σημαίνει για τον Αριστοτέλη ότι

αυτό που κάνουμε συντελεί σε μια καλή και ευτυχισμένη ζωή Κατά συνέπεια το laquoπρακτικόνraquo

τμήμα της φιλοσοφίας αφορά γενικά τις ανθρώπινες πράξεις και την ευδαιμονία

Η πρακτική φιλοσοφία εκτός από την ηθική περιλαμβάνει την πολιτική φιλοσοφία καθώς

και τη θεωρία της πράξης ως υποδιαίρεση της ηθικής Σύγχυση προκαλεί το γεγονός ότι ο

Αριστοτέλης επέλεξε τη λέξη πολιτική (=πολιτική επιστήμη) ως κοινό γενικό όρο για την ηθική

και την πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 27 Ρητορική 1356a 27) Αυτή η λεκτική επιλογή οδηγεί

εύκολα σε παρανοήσεις όπως το προβάδισμα έναντι της ατομικής ηθικής Στην

πραγματικότητα όμως ο χαρακτηρισμός ανάγεται στην ιδέα ότι ο αληθινός πολιτικός είναι

αυτός που μπορεί να κάνει τους ανθρώπους καλύτερους (πρβ Πλάτων Γοργίας 503b 516e) και

άρα πρέπει να διαθέτει ηθικές ικανότητες Γιrsquo αυτό ο ευρύτερος όρος πολιτική που καλύπτει το

σύνολο της πρακτικής φιλοσοφίας πρέπει να διακρίνεται αυστηρά από τη στενότερη έννοια της

πολιτικής και πολιτειακής θεωρίας

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Η ωφέλεια της πρακτικής φιλοσοφίας είναι προφανής αφορά την ευδαιμονία Κάθε άνθρωπος

προσπαθεί να πραγματώσει έναν αγαθό παρά έναν κακό βίο Αυτόν το στόχο θα τον επιτύχει

ασφαλέστερα αν προηγουμένως γνωρίσει επακριβώς τη μορφή που οφείλει να έχει η

ευδαιμονία Μοιάζει λέει ο Αριστοτέλης με τον τοξοβόλο που πρέπει να έχει μπροστά στα

μάτια του τον στόχο προκειμένου να τον πετύχει (Ηθικά Νικομάχεια 1094a 23 κε) Η πρακτική

φιλοσοφία δεν ενδιαφέρεται μόνο για τη γνώση αλλά για την πράξη ή την επιτυχία της πράξης

(Ηθικά Νικομάχεια 1095a 5 κε)

O Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με το ηθικό πρόβλημα είναι ο

ιδρυτής της Ηθικής ως φιλοσοφικής επιστήμης H ηθική του Αριστοτέλη είναι μια ορθολογιστική

ηθική Πηγή της ηθικής είναι ο ορθός λόγος Αυτός ανακαλύπτει και προσδιορίζει το ηθικά

πρέπον Στην εκτίμηση του ηθικού δεν έχει θέση το συναίσθημα η συνείδηση ή κάποιος θεϊκός

νόμος

O Αριστοτέλης θεμελιώνει την ηθική πάνω στην ανθρωπολογία του Στα Ηθικά Νικομάχεια

παρατηρεί ότι η ψυχή του ανθρώπου χωρίζεται στον λόγον και στο άλογο μέρος To άλογο

μέρος περιλαμβάνει τις βιολογικές λειτουργίες τις επιθυμίες και τα συναισθήματα τα πάθη Τα

πάθη αυτά μπορούν να μετέχουν ως ένα βαθμό στον λόγον είναι δεκτικά διαμόρφωσης από τον

λόγον (Πείθεται πως υπό λόγου το άλογον lsquoΗθικά Νικομάχεια 1102-1103)

O λόγος δεν τείνει να υποτάξει ή να εξαφανίσει το laquoάλογονraquo αλλά να το εξορθολογίσει να

επιβάλει σrsquo αυτό κάποιο μέτρο Οι ορμές και οι επιθυμίες πρέπει να χαλιναγωγούνται να μη

βγαίνουν από ορισμένα όρια Ουσία των ηθικών πράξεων και των laquoηθικών αρετώνraquo είναι η

μεσότητα H έλλειψη και η υπερβολή αποτελούν κακίες και πρέπει να αποφεύγονται

O Αριστοτέλης βρίσκει την ιδέα της μεσότητας σrsquo όλες τις κοινωνικά αποδεκτές αρετές H

κοινωνική συνείδηση έφτιαξε τις αρετές με τη συναίσθηση ότι αυτές αποτελούν μεσότητα και

χαρακτήρισε κακίες όλες τις καταστάσεις που βγαίνουν από το μέτρο είτε προς τα κάτω είτε

προς τα πάνω είτε προσεγγίζουν το καθόλου ή το πολύ λίγο είτε το πάρα πολύ την υπερβολή

Σε ορισμένες καταστάσεις η ηθική συνείδηση ή κρίση της κοινωνίας δεν έδωσε ένα συγκεκριμένο

όνομα Στον παρακάτω πίνακα φαίνεται πώς εννοεί ο Αριστοτέλης τη μεσότητα και πώς την

έλλειψη και την υπερβολή πώς εφαρμόζει την ιδέα της μεσότητας

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Έλλειψη Μεσότητα Υπερβολή

Δειλία

Αναισθησία

Ανελευθερία

(τσιγκουνιά)

Μικροπρέπεια

Mικροψυχία

Αφιλοτιμία

Αναισθησία

Αρέσκεια

Ειρωνεία

(αυτοϋποτίμηση)

Αγροικία

(χωριατιά)

Καταπληξία

(υπερβολική συστολή)

Επιχαιρεκακία

ανδρεία

σωφροσύνη

ελευθεριότης

(γενναιοδωρία)

μεγαλοπρέπεια

μεγαλοψυχία

ανώνυμη αρετή

πραότης

ανώνυμη αρετή

αλήθεια

(ειλικρίνεια)

ευτραπελία

αιδημοσύνη

νέμεσις

θρασύτης

ακολασία

ασωτία

απειροκαλία

χαυνότης

(ματαιοφροσύνη)

φιλοτιμία

(φιλοδοξία)

οργιλότης

εριστικότης

αλαζονεία

βωμολοχία

αναισχυντία

φθόνος

Σύμφωνα με άλλη άποψη ο Αριστοτέλης έφτασε στην ιδέα του ηθικού ξεκινώντας από κανόνες

υγιεινής που συνιστούσαν την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή των υπερβολών laquoΠρώτα

λοιπόν αυτό πρέπει να εξετάσουμε ότι δηλ τέτοια αγαθά είναι έτσι από τη φύση τους ώστε να

καταστρέφονται σιγά-σιγά από τη στέρηση και την υπερβολήhellip όπως ακριβώς βλέπουμε στην

περίπτωση της σωματικής δύναμης και της υγείαςmiddot και οι υπερβολικές ασκήσεις δηλ και ο ι λίγες

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

φθείρουν τη σωματική δύναμη το ίδιο επίσης τα ποτά κα ι ο ι τροφές αν λαμβάνονται σε

μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες απrsquo όσο πρέπει καταστρέφουν την υγεία ενώ τα κανονικά και

δημιουργούν και ισχυροποιούν και διατηρούν την υγεία To ίδιο λοιπόν συμβαίνει και με τη

σωφροσύνη και την ανδρεία και τις άλλες αρετές Εκείνος δηλ που φεύγει μακριά απrsquo όλα και τα

φοβάται και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει καμιά δύσκολη κατάσταση γίνεται δειλός ενώ αυτός

που δεν φοβάται τίποτα και καθόλου αλλά βαδίζει ασυλλόγιστα ενάντια σε όλα γίνεται

παράτολμοςmiddot το ίδιο και εκείνος που παραδίδεται σε κάθε είδους ηδονή και δεν απέχει από καμιά

γίνεται ακόλαστος ενώ αυτός που τις αποφεύγει όλες όπως οι άξεστοι γίνεται σχεδόν αναίσθητοςmiddot

καταστρέφεται λοιπόν η σωφροσύνη και η ανδρεία από την υπερβολή και την έλλειψη ενώ

σώζονται και οι δυο από την τήρηση ενός μέτρουraquo (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1104 A)

Το μέτρο και την αρετή βρίσκει ο λόγος αλλά την πραγματοποιεί η βούληση Δεν είναι αρκετή η

γνώση του μέτρου η γνώση της αρετής για να γίνει κανείς ηθικός Χρειάζεται και η προσπάθεια

και η άσκηση ώστε η αρετή να γίνει έξις σταθερή συνήθεια H ηθική έχει σχέση με το έθος τη

συνήθειαΜε τη θέση αυτή ο Αριστοτέλης διόρθωνε την άποψη του Σωκράτη ότι η αρετή είναι

αποκλειστικά θέμα γνώσης ότι όποιος γνωρίζει το καλό και το σωστό το κάνει το εφαρμόζει

O Αριστοτέλης βρίσκεται σε συμφωνία με τη γενική ελληνική αντίληψη που την εκφράζει πολύ

ωραία ο Ησίοδος κατά τον οποίο laquoτής αρετής ίδρωτα θεοί προπάροιθεν έθηκαν αθάνατοιraquo

μπροστά στην αρετή οι αθάνατοι θεοί βάλανε τον ιδρώτα (Έργα και Ήμερα ι 289-290)

To μέτρο και τη μεσότητα απαιτεί ο λόγος όχι για λόγους αισθητικής για να δοθεί συμμετρία

και αρμονία στη ζωή του ανθρώπου αλλά κυρίως για να κυριαρχήσει το λογικό στοιχείο στην

ανθρώπινη συμπεριφορά και για να εξασφαλίσει ο άνθρωπος την ευτυχία την ευδαιμονία που

είναι ο τελικός στόχος και το laquoου ένεκαraquo όλων των ανθρώπινων ενεργειών

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο Για τη σχέση του μέτρου

και της ευχάριστης ψυχικής κατάστασης της laquoευθυμίαςraquo είχε ήδη μιλήσει ο Δημόκριτος O

Αριστοτέλης όμως δεν κάνει καμιά αναφορά στον Δημόκριτο και τις σχετικές απόψεις του

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση κλπ H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των τεχνών του νου

και της επιστήμης (lsquoΗθικά Νικομάχεια 1141 A) ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση

πρακτικών προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν(6τ 1140 A κπ) H

φρόνηση συνδέεται με το πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί

μόνο ατομικά συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι

ασχολούνται με την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης (lsquoΗθικά

Νικομάχεια 1140 B)

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή (Αρχαίοι Έλληνες στοχαστές

Σωκράτης Γκίκας)

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Αφού η αρετή σχετίζεται με τα πάθη και τις πράξεις και αφού κάθε τι εκτελείται θεληματικά

επαινείται ή κατακρίνεται ενώ κάθε τι που γίνεται με τη θέλησή μας το συγχωρούμε και κάποτε

λυπόμαστε γι αυτό ίσως παρίσταται ανάγκη να καθορίσουμε το εκούσιο και τι το ακούσιο

Φαίνεται πως ακούσιες είναι οι πράξεις που εκτελούνται με τη βία ή από άγνοια Βίαιη είναι η

πράξη που η αρχή της δεν υπάρχει σε μας δεν συμμετέχουμε με τη θέλησή μας Γιατί εκείνα που

προσδοκά κανείς είναι τα περισσότερα οδυνηρά και εκείνα που εξαναγκάζεται να κάνει

ατιμωτικά ώστε έπαινοι και ψόγοι απευθύνονται σε κάποιον εφόσον υπέκυψε στη βία ή όχι

(οδύνη= χωρίς θέληση ηδονή- με θέληση) Ωστόσο υπάρχει και διαφορά ανάμεσα των από

άγνοια και αμάθεια εκτελούμενων πράξεων (συνθήκες κάτω από τις οποίες εκτελείται η πράξη)

Φαίνεται λοιπόν πως δεν είναι το ίδιο αν κάνει κάποιος κάτι από άγνοια ή από αμάθεια

Συνεχίζοντας αναφέρεται πως οι πράξεις που εκτελούνται ένεκα πάθους ή επιθυμίας δεν είναι

ακούσιες μιας και υπάρχει σκέψη-πάθος ndash επιθυμία Η ελεύθερη εκλογή στρέφεται γύρω από

εκείνα που εξαρτώνται από εμάς τους ίδιους και το αγαθό και το κακό κατά την ενέργεια μας

στην πράξη Εμείς οι ίδιοι είμαστε δημιουργοί των πράξεών μας όπως είμαστε και πατέρες των

παιδιών μας

Με τις διευκρινίσεις αυτές περιγράψαμε το νόημα του απολύτου δεν φτάσαμε όμως και στο

βάθος του Αυτό θα μας αποκαλυφθεί με την αντίθεση του Καλού και του Κακού (Καρλ Γιάσπερς

ndash Εισαγωγή στη φιλοσοφία)

Με το απόλυτο πραγματοποιήθηκε μια εκλογή Μια απόφαση έγινε η ουσία του ανθρώπου

Εξέλεξε αυτό που κατά την απόφασή του ανάμεσα στο καλό και στο κακό θεώρησε ως καλό

Ως κακό θεωρείται η άμεση και χωρίς περιορισμούς παράδοση στις κλίσεις και στις παρορμήσεις

των αισθήσεων στην απόλαυση και στην ευτυχία αυτού του κόσμου στην εμπειρική ύπαρξη

μένα λόγο Κακό είναι η ζωή του ανθρώπου που τελεί υπό τους όρους του κόσμου και συνεπώς

κυλάει σαν τη ζωή των ζώων καλότυχη ή κακότυχη μέσα στην ταραχή της αλλαγής Μια ζωή

που δεν έλαβε την απόφαση

Αντίθετα καλό είναι η ζωή η οποία βεβαίως δεν απορρίπτει την ευτυχία της εμπειρικής

ύπαρξης αλλά την θέτει κάτω από τον όρο του ηθικώς εγκύρου Αυτό το ηθικώς έγκυρο νοείται

ως γενικός νόμος της ορθής ηθικής δράσης (είναι το απόλυτο το άνευ όρων)

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Το γενικό πρόβλημα που θέτει η κριτική αυτή είναι παραδοσιακού τύπου ποιες είναι οι

σχέσεις ανάμεσα στη γνώση και τα πράγματα Ο Καντ διατύπωσε πως η απολυτότητα της

ηθικής επιταγής βεβαίως είναι επιθυμητή αλλά η υπακοή στο νόμο του καλού θα

πραγματοποιηθεί υπό τον όρο ότι είναι δυνατή η αδιατάρακτη ικανοποίηση των αισθησιακών

αναγκών μόνο κάτω από αυτό τον όρο και όχι άνευ όρων

Κάθε φορά εμφανίζεται ένα δίλημμα και συνεπώς η αξίωση για απόφαση Ο άνθρωπος αν θέλει

να πάει ως το ουσιώδες δεν μπορεί παρά να διαλέξει το ένα ή το άλλο Ακολουθεί την κλίση ή το

καθήκον στέκεται στην παραδρομή ή στην καθαρότητα του κινήτρου ζει από το μίσος ή από

την αγάπη Αλλά μπορεί να αποφύγει την απόφαση Είμαστε τόσο λίγο ικανοί να επιτελέσουμε

το καλό ώστε και η ίδια η δύναμη των κλίσεών μας που μας συνεπαίρνει είναι απαραίτητη για

την αποσαφήνιση του καθήκοντος

Με το απόλυτο (το άνευ όρων) του αγαθού πληρείται το απλό καθήκον αποκαθαιρείται το

ηθικό κίνητρο διαλύεται η μηδενιστική βούληση του μίσους H καντιανή απάντηση στην

προκειμένη περίπτωση είναι τόσο τολμηρή όσο και ανθρώπινη μπορούμε μόνο να πιστεύουμε

Να γνωρίσουμε αυτό δεν το μπορούμε

Ωστόσο όπως πως στο βασίλειο των αστεριών συμβαίνει καμιά φορά να καθορίζουν δύο ήλιοι

την πορεία ενός πλανήτη όπως σε ορισμένες περιπτώσεις ήλιοι διαφορετικών χρωμάτων

φωτίζουν έναν μεμονωμένο πλανήτη άλλοτε με κόκκινο φως άλλοτε με πράσινο φως και

μερικές φορές τον φωτίζουν ταυτόχρονα και τον πλημμυρίζουν με πολλά χρώματα έτσι και

εμείς χάρη στον πολύπλοκο μηχανισμό του ΄΄έναστρου θόλου΄΄ μας καθορίζόμαστε από

διαφέρουσες ηθικές Οι πράξεις μας φέγγουν εναλλακτικά με διαφορετικά χρώματα σπάνια

είναι μονοσήμαντες και υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου κάνουμε πολύχρωμες πράξεις

(ΦΝίτσε Πέρα από το καλό και το κακό)

Οι άνθρωποι ndash ή έστω πολλοί άνθρωποι ndash δεν είναι συνεπειοκράτες Δεν αντιδρούν μόνο στο

αποτέλεσμα της πράξης κάποιου άλλου (πόσο ζημιώνομαι ή ωφελούμαι τι κερδίζω τι χάνω

κλπ) αντιδρούν επίσης και στη διαφαινόμενη πρόθεση πίσω από την πράξη Πόσο φιλική ή

εχθρική δείχνει να είναι Επισημαίνουν τιμούν και εκτιμούν επιβραβεύουν και τιμωρούν όχι

μόνο το ωμό αποτέλεσμα αλλά και την καλή ή κακή πρόθεση που διακρίνουν στον άλλον

Η διαφαινόμενη φιλικότητα ή εχθρικότητα κάποιου άλλου μέσα από τις πράξεις του εξαρτάται

έντονα από τα συμφραζόμενα της όλης κατάστασης (είναι context-dependent) Οι πράξεις

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

καθαυτές σπάνια είναι από μόνες τους laquoφιλικέςraquo ή laquoεχθρικέςraquo αυτό που συνήθως κάνουμε είναι

να τις μεταφράζουμε εντός συμφραζομένων για να διακρίνουμε το πρόσημό τους Και

συγκεκριμένα μετράνε πολύ οι εναλλακτικές που φαίνεται να έχει ο άλλος Κρίνουμε δηλαδή

ότι ο άλλος έχει φιλική πρόθεση (και την επιβραβεύουμε έμπρακτα) διότι διέθετε σκληρότερες

εναλλακτικές όμως επέλεξε να τις αφήσει Και αντιστοίχως κρίνουμε ότι ο άλλος έχει εχθρική

πρόθεση (και την τιμωρούμε έμπρακτα) επειδή διέθετε συνεργατικές εναλλακτικές όμως τις

αγνόησε

Η ίδια ακριβώς πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα χάσει το πρόσημο της φιλικότητας (και

την έμπρακτη επιβράβευση που το συνοδεύει) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος δεν είχε

επιλογή δεν είχε εναλλακτική τα πράγματα ήταν μονόδρομος Αντίστοιχα η ίδια ακριβώς

πράξη με το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα θα αποκτήσει εχθρικό πρόσημο (και θα τιμωρηθεί

έμπρακτα) αν αυτό που βλέπουμε είναι ότι ο άλλος είχε συνεργατικότερες

εναλλακτικές(Θεωρία Παιγνίων Guala-Woodward)

Το μεγαλύτερο κακό σε αυτόν τον κόσμο όμως δεν προέρχεται από ανθρώπους που

επιλέγουν να είναι κακοί Προέρχεται από ανθρώπους που απλώς δε σκέφτονται καθαρά Από

ανθρώπους που βλέποντας τα πράγματα μονομερώς μέσα από παραμορφωτικούς-

ιδεολογικούς φακούς κάνουν αδιανόητα πράγματα θεωρώντας τα προφανή και κανονικά

Στηριζόμενοι σε αυτήν την κανονικότητα πραγματοποιούμε φοβερά πράγματα με έναν

οργανωμένο και συστηματικό τρόπο Αυτή είναι η διαδικασία με την οποία άσχημες

εξευτελιστικές δολοφονικές απάνθρωπες και απερίγραπτες πράξεις καταλήγουν να αποτελούν

ρουτίνα και γίνονται αποδεκτές ως laquoο τρόπος που γίνονται τα πράγματαraquo (Θεωρία της Χάνα

Άρεντ Κοινοτοπία του κακού) Εδώ παραθέτουμε την περίπτωση του Άιχμαν Κατά την Άρεντ

ο Άιχμαν (ο οποίος καταδικάστηκε κι εκτελέστηκε) δεν κατάφερε ποτέ ndashαπό καθαρή

απερισκεψία όχι από έλλειψη νοημοσύνηςndash να συνειδητοποιήσει πραγματικά τι έκανε Δεν

κινητοποίησε την κριτική του ικανότητα και τη φαντασία του δεν στοχάστηκε τις επιπτώσεις

των πράξεών του στους άλλους ανθρώπους και δεν συναισθάνθηκε την οδύνη τους Κι έτσι

κανείς δεν θα μπορούσε να εντοπίσει σrsquo αυτόν κάποιο σατανικό βάθος ή κάποια δαιμονική

κακία Εξ ου και η Άρεντ έκανε λόγο για την laquoκοινοτοπία του κακούraquo κάτι που παρεξηγήθηκε

σφόδρα Βέβαια δεν ήθελε με αυτή την έκφραση να υποβαθμίσει το μέγεθος του παρά να δείξει

ότι το κακό δεν εκδηλώνεται αναγκαστικά με φαντασμαγορικό ή περίτεχνο τρόπο Ακριβώς

αντίθετα έκανε την εμπειρική διαπίστωση πως οι συμπεριφορές τύπου Άιχμαν μπορούν να

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

προξενήσουν πολύ χειρότερα αποτελέσματα ακόμη κι από τη θεληματική επίτευξη του κακού ή

την κινητοποίηση των καταστροφικών ορμών του ανθρώπου laquoΤο πρόβλημα με τον Άιχμαν

ήταν ότι υπήρχαν πολλοί σαν κι αυτόν και ότι οι περισσότεροι δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε

σαδιστές αλλά ήταν και εξακολουθούν να είναι φοβερά και τρομερά φυσιολογικοίraquo (σελ 230)

Το κακό μπορεί να πετυχαίνει νίκες ή και θριάμβους Όμως δεν πρόκειται ποτέ να επικρατήσει

ολοκληρωτικά όσο υπάρχουν άνθρωποι σαν τον λοχία Άντον Σμιντ ndashκαι πάντα θα υπάρχουν

έστω και λιγοστοί τέτοιοι-ndash ο οποίος εκτελέστηκε επειδή ακούγοντας την ηθική του συνείδηση

αγνόησε τις διαταγές και βοήθησε Πολωνούς Εβραίους να γλιτώσουν (το παράδειγμα του

αναφέρθηκε στη δίκη του Άιχμαν) Μπορεί άραγε αυτή να είναι μια κάποια παρηγοριά

Το κακό είναι ένα κοινότοπο κίνητρο Τα πιο ειδεχθή εγκλήματα γίνονται από τιποτένιους ή

μέτριους ανθρώπους οι οποίοι αρνούνται την ατομικότητά τους και την λογική κρίση για να

ενταχθούν σε ένα σχήμα και μια θεωρία που τους προσδίδει σημαντικότητα Την υπηρετούν ως

το τέλος χωρίς να την ελέγχουν λογικά

Διότι αν και ο άνθρωπος αποτελεί πηγή και κανόνα όλων όσων θα συμβούν δεν διαθέτει

συγχρόνως τον έλεγχο των επιπτώσεων των πράξεών του ndashπράγμα που υπογράμμισε ορθότατα

η Χάνα Άρεντ Η έλλειψη ελέγχου σχετίζεται περισσότερο με τις συγκεκριμένες υλικές

επιπτώσεις των ανθρώπινων πράξεων αλλά στην τραγωδία η έλλειψη ελέγχου θα πάρει τελείως

άλλη βαρύτητα διότι ο άνθρωπος δεν ελέγχει πια όχι μόνο τις επιπτώσεις αλλά και την σημασία

τους Και αυτό ακριβώς χαράζει τα όρια της ανθρώπινης υπόστασης

Οι αποφάσεις της μοίρας αφορούν επομένως πρωτίστως το θάνατο το έσχατο όριο της

ύπαρξης καθώς επίσης στα πλαίσια των ανθρώπινων δραστηριοτήτων ορισμένα απαράβατα

όρια Και τούτο θα παραμείνει θεμελιώδες δεδομένο της οργάνωσης του κόσμου για τους

Έλληνες Ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου (DK B 94) λέει ότι αν ο ήλιος που είναι θεός

απομακρυνθεί από την τροχιά του οι Ερινύες επαγρυπνώντας θα φρόντιζαν να σεβαστεί τα

όριά του Απόσπασμα που μας επιβεβαιώνει ότι η μοίρα επιβάλλεται και στους θεούς που δεν

είναι σε θέση να της αντισταθούν hellip η μοίρα δεν αποτελεί πεπρωμένο με τη συνήθη έννοια του

όρου με την έννοια hellip ενός απόλυτου προκαθορισμού ή μια απόλυτης προδιάθεσης Διότι εάν η

μοίρα καθορίζει τα όρια μέσα στα όρια αυτά οι άνθρωποι αποφασίζουν κατά μία έννοια

ελεύθερα Πιο συγκεκριμένα αποφασίζουν αν θα τα παραβούν ή όχι Και αν τα παραβούν η

Νέμεσις θα τιμωρήσει το παράπτωμά τους hellipΟι άνθρωποι γνωρίζουν λοιπόν τα εσωτερικά όρια

της ύπαρξης Και αν τα παραβούν σημαίνει πως έχουν παρασυρθεί από την ύβριν Ο άνθρωπος

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

είναι το ον που κατακλύζεται από την ύβριν από τη λυσσαλέα επιθυμία της παράβασης hellip

Δεν υπάρχει λοιπόν πεπρωμένο υπάρχει όμως ένα έσχατο όριο ο θάνατος και ορισμένα άλλα

εσωτερικά όρια μέσα στα οποία ο άνθρωπος αποφασίζει μόνος του μερικές φορές ακόμα κι

όταν διαλέγεται με τους θεούς και βρίσκεται συχνά υπό την επιρροή τους Και η ομηρική

αντίληψη για την μοίραν είναι κατά τη γνώμη μου θεμελιώδης Από τη μία αναγγέλλει και

εμπεριέχει ήδη το στοιχείο που βρίσκεται κατrsquo ανάγκη στη βάση κάθε ορθολογικής έρευνας

κάθε ορθολογικής σκέψης δηλαδή ότι υπάρχουν νόμοι που επιβάλλουν όρια στα πάντα και δεν

εξαρτώνται από κάθε κάποια αυθαίρετη θεία βούληση Από την άλλη όπως θα το διατυπώσει

αργότερα ο Αριστοτέλης ο άνθρωπος αποτελεί αρχήν των εσομένων κανόνα και εκκίνηση

όλων όσων πρόκειται να συμβούν Ο άνθρωπος αποφασίζει και η απόφαση του λαμβάνεται με

δικό του κίνδυνο με δικά του έξοδα που αποδεικνύονται συχνά εξαιρετικά επαχθή ndash με τελική

έκβαση τον laquoπολυέξοδοανέξοδοraquo θάνατο (Κ Καστοριάδης Η ελληνική ιδιαιτερότητα Από τον

Όμηρο στον Ηράκλειτο)

Η συνύπαρξη αυτή ενός απρόσωπου νόμου και της ελεύθερης απόφασης του ανθρώπου

απέναντι του είναι αυτό που ελευθερώνει την πράξη του ανθρώπου τόσο στο πρακτικό στο

πολιτικό πεδίο όσο και στο πεδίο της σκέψης

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου Πέμπτου από Ηλέκτρα Πρωίμου

Το ενάρετο πράττειν πραγματώνει το αγαθόν στην πόλη Σκοπός της πολιτικής είναι να

καθιστά τους πολίτες αγαθούς και ικανούς για ενάρετες πράξεις Ο πολιτικός αφιερώνει στην

αρετή τις προσπάθειες του οπότε για να ευοδωθούν θα πρέπει να έχει γνώση της φύσης της

ψυχής Η ιδιαιτερότητα των πρακτικών επιστημών συνίσταται στο ότι θα πρέπει να

προσανατολίζεται προς τον ορθό λόγο Ο Σωκράτης χαρακτήριζε τις αρετές λόγους ο

Αριστοτέλης πρεσβεύει ότι οι αρετές ασκούνται laquoμετά λόγουraquo Λόγος είναι η αναγκαιότητα των

πραγμάτων(αιτία) ιδωμένη ως σκοπός τους η αντιστροφή του αναγκαίου για να διατηρηθεί στο

σκοπό Ο λόγος των αρετών έγκειται στη μεσότητα στη διαμεσολάβηση τους στο πεδίο του

αλόγου και του εμπαθούς ώστε να το μετατρέψουν σε ενάρετη πράξη Η αρετή δεν είναι

απάθεια και ηρεμία κάτι ανεξάρτητο από τα πάθη είναι μια αντίθεση προς το πάθος που

εκδηλώνεται με τον σωστό τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο (ως δει και ότε) Προϋποθέτει

ορθή ρύθμιση (κανονισμό) των πράξεων σε σχέση με την ηδονή και τη λύπη που προκαλούνται

μέσω αυτών35

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη ότι ισχύει νομίμως είναι κατά κάποιο τρόπο δίκαιο Αυτό που

προστάζει ο νόμος είναι να δρουν οι πολίτες σύμφωνα με τις αρετές

Δίκαια είναι τα ποιητικά και φυλακτικά ευδαιμωνίας

και των μορίων αυτής για την πολιτική κοινωνία (1129b)

Η δικαιοσύνη είναι αρετή τέλεια και αφορά τη σχέση μεταξύ των συμπολιτών

Ο Αριστοτέλης αρχικά αναγνωρίζει δύο σημασίες της λέξης Δίκαιο πρώτον μπορεί να

ονομαστεί το νόμιμο και δεύτερον το σωστό και το ίσοmiddot οι σημασίες αυτές προσδιορίζουν

35 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος Για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

αντίστοιχα την καθολική και τη μερική δικαιοσύνη Αρχικά δίκαιος σήμαινε laquoτηρητής του εθίμου

ή του κανόναraquo Μεταγενέστερα η δικαιοσύνη ταυτίζεται συνήθως με την ηθικότητα συνολικά

Εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασrsquo αρετή ένι (1129b29)

Η λέξη αδικείν στην αττική νομοθεσία δήλωνε κάθε παραβίαση του νόμου Ο κατηγορούμενος

σε αστική δίκη κατηγορείται ότι βλάπτει ένα άτομο ενώ σε ποινική δίκη βλάπτει την πολιτεία

Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ο νόμος θα έπρεπε να ελέγχει όλο το φάσμα της ανθρώπινης ζωής

και να επιβάλλει όχι βέβαια την ηθικότητα εφόσον δεν μπορεί να εξασφαλίσει ότι οι άνθρωποι

θα ενεργούν του καλού ένεκα αλλά τις πράξεις που αναλογούν σε όλες τις αρετές Αν ο νόμος

μιας πολιτείας εν μέρει μόνο επιτυγχάνει αυτό το σκοπό τότε πρόκειται για μια ατελής και

πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόμου (Ο Αριστοτέλης στηρίζεται ιδιαίτερα στην παιδεία

που επιβάλλει ο νόμος για τη δημιουργία αρετής 1130b25) Η δικαιοσύνη με τη σημασία της

υπακοής στο νόμο είναι έννοια επάλληλη(διαδοχική) προς την αρετή αλλά όχι ταυτόσημη ο

όρος δικαιοσύνη αναφέρεται στον κοινωνικό χαρακτήρα που εμπεριέχεται σε κάθε ηθική αρετή

Το κύριο ενδιαφέρον του Αριστοτέλη προσανατολίζεται προς τη μερική δικαιοσύνη Μη

δίκαιος σε αυτή την περίπτωση είναι αυτός που λαμβάνει μεγαλύτερο μερίδιο (από ότι του

αναλογεί) από τα εξωτερικά αγαθά πχ πλούτος τιμή

Η μερική δικαιοσύνη διακρίνεται σε δυο είδη τη δικαιοσύνη ως προς την κατανομή της τιμής

και του πλούτου στους πολίτες

το εν ταις διανομαίς τιμής ή χρημάτων ή των άλλων

όσα μεριστά τοις κοινωνούσι της πολιτείας

και στη διορθωτική δικαιοσύνη στις σχέσεις συναλλαγών μεταξύ των ατόμων

το εν τοις συναλλαγμάσι διορθωτικόν

εδώ ο Αριστοτέλης επιδιώκει να δείξει ότι η δικαιοσύνη είναι η θέσπιση ενός είδους αναλογίας

Η διανεμητική δικαιοσύνη (γεωμετρική αναλογία) προϋποθέτει δύο πρόσωπα και δύο

πράγματα και έργο της είναι να διαιρεί το αγαθό που πρόκειται να κατανεμηθεί σε αναλογία ίση

προς την αναλογία της αξίας των δυο προσώπων στα οποία πρέπει να κατανεμηθεί Ωστόσο η

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

αξία εκτιμάται διαφορετικά σε διαφορετικές πολιτείεςmiddot στη δημοκρατία κριτήριο είναι η

ελευθερία και

όλοι οι ελεύθεροι πολίτες θεωρούνται ίσοιmiddot στην ολιγαρχία ο πλούτος ή η ευγενής καταγωγή

ενώ στην αριστοκρατία η αρετή

Η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα (1131 a 9-b 24)

Στην αρχαία Ελλάδα ο πολίτης θεωρούσε τον εαυτό του περισσότερο μέτοχο του κράτους

παρά φορολογούμενοmiddot συχνά μάλιστα η κρατική περιουσία πχ οι γαίες μιας νέας αποικίας

μοιράζονταν στους πολίτες ενώ αναγνωριζόταν επίσης η κρατική ενίσχυση των απόρων36

Η διορθωτική δικαιοσύνη (αριθμητική αναλογία) υποδιαιρείται στη δικαιοσύνη που αφορά τις

εκούσιες συναλλαγές πωλήσεις δανεισμοί και τις ακούσιες συναλλαγές που ενέχουν βία απάτη

όπως η κλοπή η σωματική κακοποίηση Σε περιπτώσεις αθετήσεως συμφωνιών εγκλημάτων ή

αδικοπραξιών έχει προκληθεί βλάβη σε ένα άτομο και σκοπός του δικαστή δεν είναι να

τιμωρήσει αλλά να επανορθώσει Η διορθωτική δικαιοσύνη λειτουργεί σύμφωνα με την

αριθμητική αναλογία Το ζήτημα δεν είναι να εξακριβωθεί η αναλογία της αξίας δυο ατόμωνmiddot ο

νόμος δεν εξετάζει αν ένας καλός άνθρωπος εξαπάτησε έναν κακό ή το αντίστροφο αλλά τους

αντιμετωπίζει ως ίσους Απλώς εκτιμά την ιδιαίτερη φύση της ζημιάς σε αναφορά βέβαια με τη

νομική κατάσταση των διαδίκων και με τον εκούσιο ή ακούσιο χαρακτήρα της πράξης (1132 a2- b

28)

Δικαιοσύνη ως αντιπεπονθός δίκαιο δηλαδή laquoοφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί

οδόντοςraquo Ο απλός αυτός τύπος μπορεί να εφαρμοστεί μόνο στη δικαιοσύνη της συναλλαγής ή

στην εμπορική δικαιοσύνη η ανταπόδοση δεν αποτελεί αρχή δικαιοσύνης Το αντιπεπονθός

δίκαιο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση της συνοχής του κράτουςmiddot γιατί το κράτος συντηρείται με

την ανταλλαγή υπηρεσιών και οι πολίτες δεν θα συναλλάσσονται μεταξύ τους αν οι υπηρεσίες

που προσφέρουν δεν τους ανταποδίδονται Τα άτομα και τα προϊόντα τους πρέπει να

εξισωθούν προτού διεξαχθεί η συναλλαγή Επομένως χρειαζόμαστε μια μονάδα με βάση την

36 Ross WD Αριστοτέλης ΜΙΕΤ Αθήνα 1993

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

οποία μπορεί να εκτιμηθούν τα προϊόντα τους Πραγματική μονάδα είναι η ζήτηση (χρεία) Αλλά

ενώ κάποιος χρειάζεται το προϊόν κάποιου δεν είναι απαραίτητο ότι θα ισχύει και το

αντίστροφο τουλάχιστον την ίδια συγκεκριμένη στιγμή Έτσι εισάγεται το χρήμα (νόμισμα)

που είναι συμβατικό υποκατάστατο ζήτησης Ασφαλώς και το χρήμα υπόκειται σε διακύμανση

αξίας λιγότερο όμως από τα άλλα αγαθά Σε αυτή την περίπτωση η δικαιοσύνη δεν είναι μια

αρετή αλλά ένα είδος ρυθμιστή στην οικονομική μηχανή που συγκρατεί τις τιμές ανταλλαγής

ώστε να μην απομακρύνονται από την πραγματική αξία για τις ανθρώπινες ανάγκες των

αγαθών που ανταλλάσσονται Ο παρεμποδισμός της δραστηριότητας αντιποίησης και

ανταλλαγής θεωρείται δουλεία

Σε αυτή την περίπτωση η Δικαιοσύνη είναι μια μεσότητα όπως επισημαίνει ο Αριστοτέλης όχι

όπως οι άλλες αρετές αλλά μόνο με την έννοια ότι επιφέρει μια ενδιάμεση κατάσταση

πραγμάτων ανάμεσα σε δυο ανθρώπους

Συνεπώς οι τρεις κατηγορίες ανθρώπων που ενεργούν δίκαια είναι ο πολίτης εφόσον μοιράζει

τιμές και ανταμοιβές ο δικαστής εφόσον αποτιμά τις ζημιές και ο αγρότης ή τεχνίτης εφόσον

ανταλλάσσουν τα αγαθά τους σε σωστή τιμή

Η διάκριση ανάμεσα στην πολιτική και στη μη πολιτική δικαιοσύνη Η πολιτική δικαιοσύνη

αφορά ελεύθερους και ίσους μετόχους σε μια ζωή που αποσκοπεί στην αυτάρκεια

τούτο δrsquo εστιν επί κοινωνών βίου προς το είναι αυτάρκειαν

ελυθέρων και ίσων (1134a ndash b18)

δηλαδή τους πολίτες ενός ελεύθερου κράτους laquoΧαρακτηριστικό της κανονιστικής δέσμευσης

του πολιτικού συντάγματος είναι ότι το εν λόγω σύνταγμα δεν εμπιστεύεται την ανώτατη

εξουσία σε ένα φυσικό πρόσωπο αλλά στο λόγο Αλλά ο εγγυητής του ότι θα διέπεται ο νόμος

από το λόγο αυτός που έχει τη διακυβέρνηση της πολιτείας πρέπει να είναι laquoάρχων φύλαξ του

δικαίουraquo να είναι και ο ίδιος δίκαιος προσανατολισμένος προς την τιμή και το γέρας και όχι

τύραννος Η κανονιστική συγκρότηση δίκαιης πολιτείας είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με την

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

ύπαρξη του δικαίου ανδρός του ενάρετου πολίτη χωρίς τον οποίο δεν πραγματώνεται το

πολιτικό δίκαιοraquo37

Υπάρχει βέβαια και η δικαιοσύνη που ισχύει ανάμεσα σε δούλο και αφέντη ανάμεσα σε γονέα

και παιδί Σε αυτές τις περιπτώσεις το υποδεέστερο μέρος ανήκει κατά μια έννοια στο ανώτεροmiddot

δεν

υπάρχουν ελεύθερα άτομα που να αντιπαρατάσσονται και δικαιοσύνη με την πλήρη σημασία

της δεν μπορεί να υπάρξει ανάμεσα τους Η σχέση ανάμεσα στους συζύγους και η δικαιοσύνη

που μπορεί να υπάρξει ανήκουν σε μια ενδιάμεση κατηγορία

Η διάκριση ανάμεσα στη φυσική και τη νομική δικαιοσύνη Μια κατηγορία δικαιωμάτων και

υποχρεώσεων είναι γενικά αναγνωρισμένη σε αυτήν όμως προστίθενται δικαιώματα και

υποχρεώσεις που δημιουργούν οι νόμοι των επιμέρους πολιτειών Ακόμη και το φυσικό δίκαιο

επιδέχεται εξαιρέσεις (1134 b 18 ndash 1135 a 15)

Εσωτερική πλευρά της δικαιοσύνης προϋποθέτει κάποια νοητική κατάσταση δεν είναι απλώς

η επίτευξη μιας μεσότητας ή μιας αναλογίας είναι η τάση προς ορισμένο τρόπο δράσης που

στηρίζεται σε συνειδητή επιλογή Οι άνθρωποι δεν είναι εξίσου υπεύθυνοι για όλες τις πράξεις οι

οποίες δεν επιτυγχάνουν τη μεσότητα Εκτός από την καταναγκαστική πράξη υπάρχουν

τέσσερα στάδια 1) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και προκαλέσει βλάβη αυτό χαρακτηρίζεται ως

ατύχημα 2) αν κανείς ενεργήσει εν αγνοία και χωρίς δόλο και προκαλέσει σφάλμα αυτό

χαρακτηρίζεται ως σφάλμα (αμάρτημα ολιγωρία) 3) αν κανείς ενεργήσει εν γνώσει αλλά χωρίς

βούληση (θυμός) αυτό χαρακτηρίζεται ως άδικη πράξη αλλά όχι και ο δράστης 4) αν κάποιος

ενεργήσει εκ προαιρέσεως τότε χαρακτηρίζονται και οι δυο ως άδικοι (1135 a 15 ndash 1136 a 9)

Οι στόχοι του Αριστοτέλη είναι καθαρά ηθικοί και όχι νομικοί

Επιεικούς ως είδος δικαιοσύνης ανώτερου από το νομικό laquoμια διόρθωση του νόμου όπου είναι

ελλιπής εξαιτίας της γενικότητας τουraquo

επανόρθωμα νόμου ή ελλείπει δια το καθόλου (1137a 31 ndash 1138 a 3)

37 Ψυχοπαίδης Κωσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος για την πολιτική σκέψη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη

εκδ Πόλις Αθήνα 1999

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Ο ίδιος ο νόμος όταν εφαρμόζεται αυστηρά στις επιμέρους περιπτώσεις μπορεί μερικές

φορές να παράγει άδικα αποτελέσματα Χρειάζεται επομένως να συμπληρωθεί με αυτό που ο

Αριστοτέλης ορίζει ως επιείκειαν μια αίσθηση αυτού που είναι δίκαιο και λογικό στο πλαίσιο

μιας συγκεκριμένης κατάστασης Η επιείκεια μπορεί να θεωρηθεί ως μια εφαρμογή της

φρονήσεως ως πρακτική σοφία η επιείκεια αποτελεί περισσότερο ζήτημα αντίληψης παρά

αρχής

laquoΟ Αριστοτέλης είπε ότι αν όλοι οι άνθρωποι ήταν φίλοι η δικαιοσύνη δεν θα ήταν

απαραίτητη Είπε επίσης ότι η δικαιοσύνη είναι αυτό που συνδέει τους ανθρώπους στα κράτη Αν

συνδυάσουμε τις δυο παρατηρήσεις οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι τα μέλη ενός κράτους

(το οποίο αποτελεί τη μεγαλύτερη οργανωμένη κοινωνία στην οποία ανήκουμε) δεν είναι όλα

φίλοι μεταξύ τους Αν ήταν δεν θα είχαν ανάγκη να συνδεθούν μεταξύ τους με δικαιοσύνη για

να σχηματίσουν την κοινωνία που ονομάζουν κράτοςraquo38

Mikhail Bakunin laquoΑκρατικός Σοσιαλισμός Αναρχισμόςraquo

Αρχές και διακηρύξεις από την laquoΠολιτική φιλοσοφία του Bakuninraquo του GP Maximoff 1953 The

Free Press NY (1893-1950 Ρώσσος αναρχοσυνδικαλιστής)

Ο Σοσιαλισμός είναι Δικαιοσύνη Όταν μιλάμε για την δικαιοσύνη καταλαβαίνουμε έτσι όχι την

δικαιοσύνη που περιλαμβάνεται στους Κώδικες της Ρωμαϊκής νομοθεσίας ndash οι οποίοι

βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε βίαια γεγονότα που επιτεύχθηκαν με την ισχύ την

καθαγιασμένη από τον χρόνο και τις ευλογίες της μιας ή της άλλης εκκλησίας και ως τέτοιοι

έγιναν αποδεκτοί ως απόλυτες αρχές από τις οποίες κάθε νομικός κώδικας συνάγεται μετά από

λογική σκέψη- όχι μιλάμε για εκείνη την δικαιοσύνη που βασίζεται αποκλειστικά στην

ανθρώπινη συνειδητότητα την δικαιοσύνη που βρίσκεται στην συνείδηση κάθε ανθρώπου ndash

ακόμη και σε εκείνη των παιδιών ndash και μπορεί να εκφραστεί με μια απλή λέξη ισότητα

38 Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους ∆ύσκολος στοχασmicroός σε απλοποιηmicroένη microορφή microτφ Κοτζιά-Παντελή εκδ

∆ΗΜ Ν ΠΑΠΑ∆ΗΜΑ Αθήνα 1998

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Η παγκόσμια αυτή δικαιοσύνη θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση του νέου κόσμου Χωρίς

αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει ελευθερία ή δημοκρατία ούτε ευημερία ούτε και ειρήνη Και είναι

αυτή η δικαιοσύνη που μας παρακινεί να αναλάβουμε εμείς οι ίδιοι την υπεράσπιση των

συμφερόντων των φρικτά κακομεταχειρισμένων ανθρώπων Το ζήτημα του καθημερινού

ψωμιού είναι δίκαια το πρώτο ζήτημα για τους ανθρώπους και όπως παρατηρήθηκε από τον

Αριστοτέλη ήδη ο άνθρωπος προκειμένου να μπορεί να σκέφτεται προκειμένου να νιώθει

ελεύθερος προκειμένου να εξελιχθεί στον εαυτό του πρέπει να απελευθερωθεί από τις υλικές

αγωνίες της καθημερινής ζωής Κάθε ανθρώπινο ον πρέπει να διαθέτει τα υλικά και ηθικά μέσα

ώστε να αναπτύξει όλη την ανθρωπιά του

Το κράτος πρέπει να αποσυντεθεί σε μια κοινωνία οργανωμένη ελεύθερα σύμφωνα με τις

αρχές της δικαιοσύνης Το κληρονομικό δίκαιο πρέπει να καταργηθεί μιας και η συνεχιζόμενη

ύπαρξη του διαιωνίζει την οικονομική ανισότητα όχι την φυσική ανομοιότητα των ανθρώπων

αλλά την τεχνητή ανθρώπινη ανισότητα των τάξεωνmiddot οι άνθρωποι θα αναζητούν πάντα την

κληρονομική ισότητα στην ανάπτυξη και την διαμόρφωση της νοημοσύνης τους συνεχίζοντας

να αποτελούν πηγή καταδίκης για κάθε πολιτική και κοινωνική ανισότητα Ο σκοπός της

δικαιοσύνης είναι η εξάπλωση της ισότητας για όλους Επειδή αυτή η ισότητα θα εξαρτάται και

από την οικονομική και πολιτική οργάνωση μιας κοινωνίας θα είναι μια ισότητα με την οποία

όλοι και ο καθένας χωριστά θα ξεκινούν την ζωή τους καθοδηγούμενοι από την φύση τους και

θα είναι το αποτέλεσμα των δικών τους προσπαθειών

Θάνος Λίποβατς (καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο

Πανεπιστήμιο διδάσκει Πολιτική Ψυχολογία

laquoΟι τέσσερις Λόγοι στον Jacques Lacanraquo

Σημείο εκκίνησης για τον ορισμό του Λόγου είναι το ερώτημα το οποίο αντιμετωπίζει κάθε

επιθυμούν υποκείμενο Ποιος είναι ο Άλλος τι θέλει από μένα γιατί αποτυγχάνει η συνάντηση

μαζί του Αυτό παραπέμπει στο ερώτημα της φιλοσοφίας για τη σχέση του Είναι με το

Σκέπτεσθαι στην επιμονή της αμφιβολίας

Αυτές οι ερωτήσεις ορίζουν τέσσερεις θέσεις στις οποίες ο Lacan βρίσκει τη σημαίνουσα δομή

του Πράγματος στο ασυνείδητο συγκεκριμένα το θραύσμα του πρωταρχικού αντικειμένου (τη

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Μητέρα) το διχασμένο υποκείμενο (πίσω από το οποίο κρύβεται η ορμή του θανάτου και ο

φαλλός) το Όνομα του Πατέρα (ο συμβολικός απών πατέρας) το Ιδεώδες του Εγώ (ο

πραγματικός παρών πατέρας) Αυτή η τετράδα μπορεί να υπάρχει και χωρίς λόγια ως η

παρουσία ορισμένων θεμελιακών στάσεων προτάσεων και πράξεων

Οι Λόγοι είναι οι μορφές με τις οποίες τα υποκείμενα προσπαθούν να συλ-λάβουν το

πραγματικό το αδύνατο Αυτό αποτυγχάνει ξανά και ξανά αλλά οδηγεί επίσης μερικώς και σε

αποτελέσματα και πρέπει να αρχίζει κανείς κάτω από διαφορετικές συνθήκες πάλι από την

αρχή Αν ο Freud μιλάει για τρία αδύνατα επαγγέλματα το κυβερνάν το παιδαγωγείν και το

ψυχαναλύειν αυτό γιατί δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτά μια θετική γνώση και κινούνται στα όρια

της αποτυχίας ή της απάτης εφόσον απαιτούν την τέχνη του κρίνειν και της διάγνωσης Σε αυτά

ο Lacan39 βλέπει τους Λόγους του κυρίου της πανεπιστημιακής γνώσης της υστερίας και του

ψυχαναλυτή

Ο ψυχαναλυτικός Λόγος είναι ο Λόγος στον οποίον ο συμβολικός (ηθικός πολιτικός) Νόμος

επανεγγράφεται Ο Νόμος δεν είναι έτσι ένα εποικοδόμημα της κυριαρχίας αλλά αυτό που την

περιορίζει και τη θέτει υπό αμφισβήτηση χωρίς να ταυτίζεται με το σαδιστικό υπερ-εγώ

Συγχρόνως όμως ο Νόμος δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς την αίγλη το κύρος και την

αυθεντία που του ανήκει Αυτό ισχύει ενάντια στην ορθολογιστική πολύ δημοκρατική

κατανόηση του Δικαίου και του Νόμου που περιορίζει την ανάδυση του Νόμου μόνο σε

συνειδητές διαδικασίες επικοινωνίας

Ο Νόμος είναι αναγκαστικά εκεί πριν από κάθε συνειδητή απόφαση για να εγγράψει μέσω

της γλώσσας την ελάχιστη έλλειψη και διαφορά μέσα στο πραγματικό είναι η αρχική συνθήκη

της κοινής πραγματικότητας των ανθρώπων έτσι ώστε ο κόσμος να μην κατακλύζεται συνεχώς

από καταστροφές και κρίσεις Ο Νόμος προφυλάσσει από το γυμνό πραγματικό η πηγή του

Νόμου είναι η απαγόρευση της αιμομιξίας και του φόνου Η υψηλή επιβλητικότητα του Νόμου

αντιστοιχεί τόσο στην μονοθεϊστική απομάγευση του κόσμου όσο και στην ορθολογική

εκκοσμίκευση της νεωτερικότητας40

Η πολιτική και ηθική σημασία των ψυχαναλυτικά θεμελιωμένων Λόγων που είναι επίσης

μορφές του πράττειν έγκειται στο ότι επιτρέπουν στα υποκείμενα να ενσωματώσουν τους

39 Lacan J Seminaire XVII

40 Derrida J Force de loi Paris 1994

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Λόγους και να κατανοήσουν τη διαδικασία της ιστορίας ως κάτι που δεν συνεπάγεται την

απόλυτη αλλοτρίωση της Η δυνατότητα να οργανωθεί ένας δικαιότερος κόσμος μέσα από την

παράδοση του ορθού Λόγου είναι αυτά που η ψυχανάλυση προϋποθέτει ενώ η ίδια σιωπά για

αυτά για να μην απαρνηθεί το ασυνείδητο και προδώσει την ελευθερία του υποκειμένου Η

σιωπή ενέχει υπόρρητα την έγκλιση του υποκειμένου να στραφεί στο ερώτημα της φιλοσοφίας

για να βρει έναν τρόπο λύσης

Αν η νεωτερική δημοκρατία και η ηθική του πολίτη που συνεπάγεται δεν θέλει πλέον να ξέρει

τίποτα για την έννοια της αλήθειας του συμβολικού Νόμου και της δικαιοσύνης τότε η

φιλοσοφία πρέπει να στοχαστεί επάνω σε αυτό το ερώτημα Αν ο φιλοσοφικός Λόγος πάρει στα

σοβαρά τον ψυχαναλυτικό Λόγο τότε ίσως υπάρχει η ελπίδα να απαντηθεί μερικώς το ερώτημα

της δημοκρατίας

Στίχοι Γιάννης Αγγελάκας

Δίσκος Η γελαστή ανηφόρα

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ

Είμαι φτηνός πολύ φτηνός είμαι φτηνός

για λίγα ψίχουλα μπορώ να γίνω δούλος καθενός

Είμαι φριχτός πολύ φριχτός είμαι φριχτός

την καταδίκη σας αξίζω να υπομένω διαρκώς

Είμαι φτωχός πολύ φτωχός είμαι φτωχός

για την αρρώστια μου αυτή δε θα βρεθεί ποτέ γιατρός

Θεέ μου που μας ορίζεις κι όλους μας βλέπεις ένα

δεν είναι όπως νομίζεις

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

δεν είναι όλα όπως νομίζεις εδώ κάτω μοιρασμένα

Μα εσύ που μας φροντίζεις σαν πρόβατα σφαγμένα

στείλε μου αν θέλεις λίγη

μόνο λίγη τόση δα δικαιοσύνη και για μένα

Είμαι μικρός πολύ μικρός είμαι μικρός

και μες στα μάτια σου φαντάζω κάθε μέρα πιο μικρός

Είμαι νεκρός σχεδόν νεκρός είμαι νεκρός

τη θεραπεία σας αντέχω να υπομένω διαρκώς

Είμαι ζεστός πολύ ζεστός είμαι ζεστός

μέσα από τα στήθια μου φυσάει ένας άνεμος καυτός

Βιβλιογραφία

- Ψυχοπαίδης Κωσμάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο Τύραννος Για την πολιτική σκέψη του

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη εκδ Πόλις Αθήνα 1999

- Κάλφας Βασίλης Ο Αριστοτέλης πίσω από τον φιλόσοφο εκδ Η Καθημερινή 2014

- Λίποβατς Θάνος Δημοκρατικός λόγος Ψυχανάλυση Μονοθεϊσμός εκδ Πλέθρον 2001

- Εμεξεξίδης Αχιλλεύς Η έννοια της δικαιοσύνης στον Αριστοτέλη Μεταπτυχιακή

Διπλωματική Εργασία ΑΠΘ 2008

- Καντεγκόντα Βιμαλαντάμμα Η έννοια της δικαιοσύνης στην ηθική του Αριστοτέλη και στον

Τεραβάντα Βουδδισμό Διδακτορική Διατριβή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 1998

- Ross W D Αριστοτέλης μτφ Μαριλίζη Μήτσου Μορφωτικό ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Αθήνα 1993

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

- Newman Saul From Bakunin to Lacan Anti ndash authoritarianism and the dislocation of power

2001

- Adler Mortimer J Ο Αριστοτέλης για όλους Δύσκολος στοχασμός σε απλοποιημένη μορφή

μτφ Π Κοτζιά-Παντελή εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1998

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Μικρές περιλήψεις - 5ο κεφάλαιο ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Ανθή Κοσμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α

Δηλαδή δεν είναι καν όμοιαι αι επιστήμαι και αι δυνάμεις με τας διαθέσεις

Επιστήμηδιάθεση αναλογία τόσο δίκαιο τόσο άδικο

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β

Διάφορα είδη δικαιοσύνης και αδικίας ουχί ορθώς και εξ ανακρίβειας συνωνυμούμενα

Άδικος ως προς τα αγαθά και όχι προς όλα άνισος

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης είναι η εφαρμογή όλης της αρετής είναι φανερόν ότι όλα τα

νόμιμα είναι κάπως δίκαιαhellip κακώς δε ο απρομελέτητος νόμος

laquoΤο δίκαιον έχει μέσα του κάθε αρετήν αντάμαraquo

Και μάλιστα τελείαν αρετήν διότι η δικαιοσύνη είναι εφαρμογή της τελείας αρετής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ

Το μερικόν μέρος της δικαιοσύνης είναι μέρος της αρετής

Έπειτα ως προς όλα τα άλλα αδικήματα πάντοτε ημπορούμεν να τα

αποδώσωμεν εις μίαν κακίαν λόγου Την κερδοσκοπίαν όμως δεν έχομεν να την αποδώσωμεν

εις καμμίαν άλλην ειδικήν κακίαν παρά εις την αδικίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε

Το γενικόν είδος της δικαιοσύνης αντιστοιχεί προς το νόμιμον το δε μερικόν προς το ίσον

άδικον είναι το παράνομον και το άνισον δίκαιον δε το νόμιμον και το ίσον

Ακόμη δε και το δίκαιον και άδικον το σύμφωνον με αυτάς είναι φανερόν πώς πρέπει να

ορισθή

Διότι σύμφωνα με εκάστην αρετήν διατάσσει ο νόμος να ζώμεν και σύμφωνα με εκάστην

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

κακίαν μας απαγορεύει να ζώμεν (σχετικότητα των νόμων όλοι επηρρεάζουν τη ζωή μας)

εκούσιαι άλλαι δε ακούσιαιhellip

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ς

Διανεμητικόν δίκαιον

άδικος είναι και άνισοςhellip υπάρχει και κάποιον μέσον μεταξύ των ανίσωνhellip δίκαιον είναι ίσον

το δίκαιον πρέπει να κρίνεται αναλόγως κάποιας αξίας εκάστου αυτήν όμως την αξίαν δεν την

θεωρούν όλοι ως την ιδίαν

Το αναλογικόν δίκαιον

το ολιγώτερον κακόν είναι περισσότερον προτιμητέον από το μεγαλίτερον

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ

ampΤο επανορθωτικόν δίκαιον

Αυτά δε το δίκαιον έχει διάφορον όψιν από το προηγούμενον

ο νόμος απέναντι της βλάβης προσέχει μόνον εις την φιλονικίαν των και τους μεταχειρίζεται

ως ίσους

Προ πάντων όμως βεβαίως όταν μετρηθή το πάθημα τότε αυτό μεν ονομάζεται ζημία το δε

άλλο κέρδος

δίκαιον διότι διχάζει

ΕΦΑΛΑΙΟΝ Η

ampΤα αντίποιναamp

Διότι με την απόδοσιν αναλόγων αντιποίνων συγκρατείται η πόλις

Δηλαδή είναι ανάγκη να ανταποδώσης τα ίσα εις εκείνον ο όποιος σου έκαμε χάρινκαι πάλιν

αυτός να κάμη αρχήν νέου χαρισμού

Αυτοί όμως πρέπει να εξισωθούν Και διά τούτο όλα τα πράγματα εις τα οποία περιστρέφεται

η συναλλαγή πρέπει κάπως να είναι κατά συμφωνίαν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Θ

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

ampΗ δικαιοσύνη δεν είναι ομοία μεσότης ως αι άλλαι αρεταί

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ιrsquo

ampΗ Άδικος πράξις δεν είναι πάντοτε αδικίαamp

Όχι όμως λόγω προαιρέσεως αλλά λόγω του πάθους

Εις όσους όμως αυτά δεν είναι αρκετή αμοιβή αυτοί γίνονται τύραννοι

Διαφορά άδικο δικαίωμα δίκαιο

Διότι πολλά και από τα δοθέντα εκ φύσεως ταhellip να αποθνήσκωμεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΑ

Δηλαδή είναι αδύνατον να αδικούμεθα όταν δεν μας αδική κανείς ούτε να εύρωμεν δίκαιον

όταν δεν μας αποδίδη κανείς το δίκαιον

βλάπτεται μεν κανείς εκουσίως και πάσχει άδικα κανείς όμως δεν πάσχει αδικίαν εκουσίως

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΒ

ampΌστις μοιράζει το άδικον αδικεί ή όστις το λαμβάνει

Διότι εάν είναι δυνατόν το προλεχθέν και αν αδική όστις μοιράζει και όχι όστις λαμβάνει το

περισσότερον τότε εάν κανείς αποδίδη περισσότερον εις άλλον παρά εις τον εαυτόν του εν

γνώσει και εκουσίως αυτός αδικεί ο ίδιος τον εαυτόν του Και τούτο φαίνεται ότι κάμνουν οι

μετριόφρονες

Εάν δε εν γνώσει του απεφάσισε αδίκως τότε κερδίζει και αυτός ή ευγνωμοσύνην ή

εκδίκησιν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΓ

Αι δυσκολίαι της δικαιοσύνης

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΔ

ampΕυπρέπεια

Αλλά υποχωρητικός αν και έχει υπέρ αυτού τον νόμον είναι ευπρεπής

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΙΕ

ampΑν είναι δυνατόν να αδική κανείς τον εαυτόν τουamp

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Διότι εκουσίως πάσχει ενώ ουδείς αδικείται εκουσίως

Πάλιν όμως χειρότερον είναι το να αδική κανείς Δηλαδή

το μεν να αδική είναι αξιοκατάκριτον διότι γίνεται με κακίαν

ampΤο προς εαυτόν δίκαιονamp mdash Κατά μεταφοράν δε και ομοιότητα υπάρχει δίκαιον εις έκαστον

όχι με τον εαυτόν του

Διότι εις αυτά τα ζητήματα διαφωνεί το λογικόν μέρος της ψυχής προς το άλογον

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Ηθικά Νικομάχεια ndash Αριστοτέλης

Επεξεργασία ndash Παρουσίαση Βιβλίου έκτου laquoΟ ορθός λόγος και οι διανοητικές αρετέςraquo Ερασμία

Χίου amp Ιωάννα Οικονομάκη

(Α)

H ηθική του Αριστοτέλη είναι ορθολογιστική αλλά και ευδαιμονιστική H ηθική αρετή χαρίζει

ευτυχία όχι γιατί δημιουργεί ευχάριστα συναισθήματα που προέρχονται από την εκτέλεση του

καθήκοντος αλλά γιατί εξασφαλίζει στον άνθρωπο ευρυθμία και ψυχική ελευθερία και

ισορροπία Οι υπερβολές ταλαιπωρούν και βασανίζουν τον άνθρωπο

Επιπλέον το να κάνει κανείς λάθος (ή το λάθος) γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό

και το άπειρο πάνε μαζί όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι ενώ το καλό πάει μαζί με το

πεπερασμένο) όμως το να πράττει κανείς το σωστό (ή το σωστό) γίνεται με έναν μόνο τρόπο

(γιrsquo αυτό και το ένα είναι εύκολο ενώ το άλλο δύσκολο εύκολο το να αποτύχει κανείς στον

στόχο του δύσκολο όμως το να (τον) επιτύχει) γιrsquo αυτούς λοιπόν τους λόγους γνώρισμα της

κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη ενώ της αρετής (είναι) η μεσότητα

γιατί καλοί (γινόμαστε) με ένα μόνο τρόπο ενώ κακοί με πολλούς

Είναι λοιπόν η αρετή συνήθεια που επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο η οποία βρίσκεται στη

μεσότητα σε σχέση με εμάς η οποία καθορίζεται από τη λογική και συγκεκριμένα κατά τη

γνώμη μου (με τη λογική) που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος Και (είναι) μεσότητα (που

βρίσκεται) ανάμεσα σε δύο κακίες που η μια βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής ενώ η

άλλη από την πλευρά της έλλειψης και ακόμα (είναι μεσότητα) επειδή από τη μία άλλες από τις

κακίες παρουσιάζονται ελλιπείς και άλλες από την άλλη είναι υπερβολικές σε σχέση με αυτό που

πρέπει και στα συναισθήματα και στις πράξεις ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον

Εκτός από τις ηθικές αρετές ο Αριστοτέλης κάνει λόγο και για διανοητικές αρετές Αυτές είναι η

σοφία η φρόνηση η σύνεση η επιστήμη η τέχνη H σοφία έχει σχέση με την καλλιέργεια των

τεχνών του νου και της επιστήμης ενώ η φρόνηση έχει σχέση με την ορθή ρύθμιση πρακτικών

προβλημάτων της ζωής βρίσκεται στην υπηρεσία του ευζήν H φρόνηση συνδέεται με το

πρακτικά ωφέλιμο και την απόκτηση του H φρόνηση δεν εξυπηρετεί μόνο ατομικά

συμφέροντα αλλά και συμφέροντα του συνόλου της πολιτείας Ακόμα και όσοι ασχολούνται με

την οικονομία ή την πολιτική χρειάζονται την αρετή της φρόνησης

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Τέλος η σύνεσις συνδέεται με την κριτική ικανότητα γύρω από πρακτικές λύσεις που

προτείνονται για εφαρμογή

Στις διανοητικές αρετές δεν υπάρχει μέτρο όπως στις ηθικές Όσο πιο πολύ καλλιεργούνται

τόσο καλύτερα O Αριστοτέλης τοποθετεί τις διανοητικές αρετές που δεν είναι παρά

διανοητικές ικανότητες πάνω από τις ηθικές αρετές και ποιότητες Οι διανοητικές αρετές

χαρίζουν μεγαλύτερη ευτυχία από τις ηθικές αρετές H ευτυχία υπάρχει κυρίως στη σοφία στον

διανοητικό και θεωρητικό βίο γιατί ο νους αποτελεί την ουσία του ανθρώπου laquoΑυτό που

ταιριάζει στη φύση του καθενός είναι στον καθένα το καλύτερο και το πιο ευχάριστο Στον άνθρωπο

ακριβώς το πιο καλό και πιο ευχάριστο είναι η διανοητική ζωή αν πραγματικά ο νους είναι ότι πιο

χαρακτηριστικό έχει ο άνθρωπος H διανοητική ζωή λοιπόν είναι η πιο ευτυχισμένη και σε δεύτερη

μοίρα η ζωή σύμφωνα με τις άλλες αρετέςraquo ( lsquoΗθικά Νικομάχεια 1178 A) H τέλεια ευδαιμονία δεν

είναι παρά θεωρητική ενέργεια

Όσο αφορά τη θρησκεία και τη θρησκευτικότητα σrsquo αυτή ο Αριστοτέλης δεν δίνει αυτοτελή

αξία Ευσεβής και αγαπητός στους θεούς γίνεται αυτός που καλλιεργεί τον νουν όχι αυτός που

ασχολείται με προσευχές θυσίες και θρησκευτικές τελετές Ό δε κατά νουν ενεργών και τούτον

θεραπεύων και διακείμενος άριστα και θεοφιλέστατος έοικεν( Ηθικά Νικομάχεια 1179 A) Άλλωστε

και οι θεοί ασχολούνται με τη laquoθεωρίαraquo και ο άνθρωπος συγγενεύει με τους θεούς επειδή έχει

νου Είναι πάντως αξιοσημείωτο ότι ο Αριστοτέλης στον κατάλογο των αρετών δεν

συμπεριλαμβάνει την ευσέβεια δεν μιλά για την αρετή αυτή

Διανοητικές αρετές

Επιστήμη

Ο Αριστοτέληςπροσδιορίζει την επιστήμη η οποία έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά

1 Ορθολογική γνώση που αφορά στις αρχές και τις αιτίες

2 Γνώση που αποκτάται με μέθοδο και χρειάζεται την απόδειξη

3 Διανοητική διαδικασία που σκοπός της είναι από τα γνωστά να φθάσει στα άγνωστα

4 Από πολλά επιμέρους να φθάσει σε κάτι γενικό (επαγωγή)

5 Ασχολείται με την αμετάβλητη ουσία των πραγμάτων

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Η επιστήμη οφείλει να έχει συνεπή ορολογία ώστε να διευκολύνεται η συνεννόηση μεταξύ των

επιστημόνων και να υπάρχει κοινή κατανόηση των προβλημάτων προς επίλυση Η επαγωγική

μέθοδος Αυτή συνίσταται ως η πορεία από τα επιμέρους προς το όλο Σαν μέθοδος αυτή δεν

χρησιμοποιείται τουλάχιστον εκείνη την εποχή από την κοινωνία για την οργάνωση της αφού

προτιμάται η παραγωγική μέθοδος

Η γνώση ισοδυναμεί με δύναμη από την οποία μπορεί να προκύψει ωφέλεια (επιστημονικός

ωφελιμισμός) Η γνώση της φύσης επιτρέπει την εξήγηση των φαινομένων που παρατηρούμε

και επειδή οι γνώσεις μας θα είναι εφαρμόσιμες θα μπορούμε να βελτιώσουμε την ζωή μας

Έτσι όμως προκύπτει και η ευθύνη του επιστήμονα

Τέχνη

Μία από τις βασικές θέσεις της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι ότι η laquoφύσιςraquo υπερέχει

αξιολογικά από κάθε ανθρώπινη laquoτέχνην raquo ή laquoἐπιστήμηνraquo Ο Αριστοτέλης στηρίζει τη θέση του

αυτή στο γεγονός ότι τα δημιουργήματα της laquoφύσεωςraquo φέρουν μέσα τους την laquoἀρχήν κινήσεώςraquo

τους δηλαδή μεταβάλλονται και εξελίσσονται από μόνα τους μέχρι να οδηγηθούν στην

τελείωσή τους ή αλλιώς μέχρι να προσλάβουν την τελική και ολοκληρωμένη μορφή τους

Αντίθετα τα έργα κάθε laquoτέχνηςraquo ή laquoἐπιστήμηςraquo παραμένουν στατικά και αμετάβλητα ενώ την

τελική μορφή που θα πάρουν τη δίνει ο εκάστοτε laquoτεχνίτηςraquo Επιπροσθέτως ότι δημιουργεί ο

άνθρωπος αποτελεί απομίμηση της φυσικής δημιουργίας και κατά συνέπεια είναι ατελέστερο

από το πρότυπό του Ωστόσο για να διαχωρίσει την τέχνη (και ειδικότερα την ποιητική τέχνη)

από τις ηθικές παραμέτρους και την πολιτική ξεκινάει διαιρώντας τρία είδη σκέψης - τομέων

όπου μπορεί να διοχετευτεί η ανθρώπινη δραστηριότητα τη γνώση (θεωρία) την πράξη (πράξις)

και τη δημιουργία (ποίησις) Θεωρώντας ότι η laquoἀρετήraquo είναι ανώτερη από την laquoτέχνηνraquo αφού

διαπλάθει διαμορφώνει τον χαρακτήρα του ανθρώπου που αποτελεί το ανώτερο ποιοτικά

δημιούργημα της laquoφύσεωςraquo

Φρόνηση

Ασχολείται με το σύνολο των προβλημάτων που άπτονται του ανθρώπου και της ευτυχίας του

το αγαθό το ευ ζειν την ευδαιμονία την νομοθεσία και την οργάνωση της πολιτείας Οι κρίσεις

της έχουν επιτακτικό δεοντολογικό χαρακτήρα και μετατρέπονται σε ηθικούς κανόνες της

προσωπικής συμπεριφοράς και σε νόμους της πολιτείας Υπrsquo αυτή την έννοια η φρόνηση

αναδεικνύεται στην ύπατη αρετή του πρακτικού νου αλλά όπως και η πηγή από την οποία

αναβλύζει περιέχει δύο στοιχεία ένα αμιγώς διανοητικό στον βαθμό που συλλαμβάνει τις

έννοιες και τους κανόνες συμπεριφοράς και ένα πρακτικό-εκτελεστικό στον βαθμό που

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

εντέλλεται πράξη και ενέργεια με τους δεοντολογικούς κανόνες που σχηματίζει Γιrsquo αυτό τον

λόγο η φρόνηση είναι ταυτοχρόνως και διανοητική και πρακτική αρετή

Σοφία

Η αλήθεια συμπίπτει με την αρετή του νου γενικώς αλλά επειδή ο νους διαιρείται σε θεωρητικό

και πρακτικό καθένας από τους δύο θα πρέπει να έχει την αντίστοιχη αρετή του Συνεπώς άλλη

είναι η αρετή του θεωρητικού και άλλη εκείνη του πρακτικού νου

Οι αληθείς κρίσεις του θεωρητικού νου συμπίπτουν με τον εντοπισμό και την σύλληψη της

αιτίας Η γνώση της αιτίας ή των αιτιών ενός όντος ή ενός συνόλου όντων και φαινομένων

καλείται επιστήμη Όταν όμως ο θεωρητικός νους με αφετηρία τα επί μέρους όντα και

φαινόμενα ανάγεται σταδιακώς στην σύλληψη των απολύτως πρώτων αρχών της δημιουργίας

αυτή η καθολική γνώση ονομάζεται σοφία Τούτο σημαίνει ότι ο πρακτικός νους αναγόμενος

στο ύψος της σοφίας περιάγεται σε κατάσταση τελειότητας Γιrsquo αυτό τον λόγο η σοφία πρέπει

να θεωρηθεί ως η αρετή του θεωρητικού νου

Νόηση

Η ενέργεια του νου αποκαλείται νόηση και οδηγεί στην παραγωγή της έννοιας ή νοήματος

Με τις έννοιες ο νους καρπώνεται τις νοητές ιδιότητες του αντικειμένου Επομένως αν το

αντικείμενο περιλαμβάνει δύο είδη ιδιοτήτων τις αισθητές και τις νοητές τότε υπάρχει

αντιστοιχία ανάμεσα στις ιδιότητες του αντικειμένου και στις γνωστικές δυνάμεις που θα τις

γνωρίσουν οι αισθητές θα γνωστούν από την αισθητικότητα και οι νοητές από τον νου laquoO νους

είδος ειδών και η αίσθησις είδος αισθητώνraquo

Πρέπει να διακρίνουμε την νόηση και τις έννοιες του θεωρητικού από αυτές του πρακτικού

νουΗ νόηση του πρώτου περιορίζεται στην απόκτηση γνώσεων και τον σχηματισμό εννοιών

χωρίς να αποβλέπει στην ενεργοποίηση της όρεξης και την διενέργεια πράξεων Αντίθετα η

νόηση του πρακτικού νου περιλαμβάνει δύο διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες

λειτουργίες

(Β)

Οι λειτουργίες της ψυχής που ρυθμίζουν την πράξη και την αλήθεια είναι κατά τον Αριστοτέλη

η αίσθηση ο νους και η επιθυμία Άραγε οι λειτουργίες αυτές είναι ίδιες και για τα δύο φύλα

Ο κάτοχος του λόγου τεντώνει ή χαλαρώνει τη δραστηριότητα του ανάλογα με το στόχο που

είναι στραμμένο το βλέμμα του

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Οι προτεραιότητες των δύο φύλων συχνά απέχουν πολύ μεταξύ τους ενώ για το αρσενικό

μπορεί να προέχει η προσωπική επιτυχία για τι θηλυκό τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα καθώς

μεταξύ των φιλοδοξιών του σημαντικότερη μπορεί να είναι η απόκτηση παιδιών Η μητρότητα

και η φιλοδοξία δεν είναι αντίρροπες αλλά αδιάσπαστες δυνάμεις παρότι σήμερα ο δεσμός τους

είναι λιγότερο εμφανής Αναρωτιέμαι λοιπόν μήπως αυτό που πρέπει είναι να κρατούμε το

μέσον όπως ορίζει ο ορθός λόγος

Ο πατριαρχικός πολιτισμός παρήγαγε πλούσιο όγκο προκαταλήψεων και στερεότυπων

Μία από τις προκαταλήψεις είναι αυτή που θέτει τη γυναίκα σε υποδιέστερη θέση Η υποταγή

του θηλυκού δεν σημαίνει ότι το αρσενικό είναι καλύτερο ή ανώτερο αντιθέτως δείχνει την

αδυναμία του άντρα που εκδηλώνεται με την πιεστική ανάγκη κατάκτησης της εξουσίας

Το θηλυκό βασιλεύει στην επικράτεια της ψυχής η οποία με τις έξεις (τέχνη επιστήμη σοφία

νόηση) πετυχαίνει την αλήθεια Το θηλυκό είναι σοφός και επιδέξιος σύμβουλος των

συναισθημάτων και των συγκινήσεων

Η εκπληκτικότερη αλλαγή στην εποχή μας δεν είναι τόσο ΄΄γυναικεία χειραφέτηση΄΄ ή νίκη για

τον αγώνα ΄΄για ισότητα΄΄ όσο η συνειδητοποίηση Τι είναι όμως αυτό που συνειδητοποιούμε

Σιγά σιγά αρχίζουν να κερδίζουν έδαφος καινούργιες ΄΄θηλυκές΄΄ αξίες που βάζουν σε δεύτερη

μοίρα την ανάγκη για δύναμη επιβολή κυριαρχία και αναδεικνύουν τη διάσταση της σχέσης με

κυρίαρχο δεδομένο την αγάπη το συναίσθημα και κεντρικό στόχο τη συν-ύπαρξη με τον άλλο

Η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία είναι κατακτήσεις που προϋποθέτουν άνοιγμα προς τους

άλλους και την πραγματικότητα και μας αναγκάζουν να αφήσουμε πίσω μας πολλά από αυτά

που γνωρίζουμε (προκαταλήψεις ndash στερεότυπα) Η γυναίκα αιώνες τώρα φρονεί ότι με το γάμο

και τη μητρότητα ανακαλύπτει τον εαυτό της και εξασφαλίζει την ευτυχία και την καταξίωση

Ο άνθρωπος πάντα είχε την τάση να δίνει μορφή στις διαδρομές της ζωής του με εικόνες που

σε μεγάλο μέρος ανήκουν στη μυθολογία Αντιπροσωπευτική είναι η θεότητα Ήρα

Η Ήρα συμβολίζει τις γυναίκες με αυτό το φρόνημα Η ευτυχία της γυναίκας Ήρας εξαρτάται

από την αφοσίωση που εκείνη προσδίδει στο γάμο

Η αίσθηση της ματαιότητας και του αναλοκλήρωτου που προκαλεί στην Ήρα η απουσία του

συντρόφου είναι πολύ κοινή Κατανοούμε λοιπόν ότι η απαίτηση αληθινών και ουσιαστικών

σχέσεων είναι στοιχειώδης για όλους

Η σύνεση και η ευσυνεσία δύο λέξεις που χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους προκαλούν

ερωτηματικά Οι συναισθηματικές αντιδράσεις δεν είναι απλώς η λογική συνέπεια κάποιων

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

πράξεων και γεγονότων αλλά συνδέονται με την προσωπικότητα του ατόμου Ένα

συγκεκριμένο συμβάν μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές αντιδράσεις σε διαφορετικούς

ανθρώπους Στην περίπτωση της Ήρας η τρομερή οργή προερχόταν από την συζυγική απιστία

και τις συνεχείς προκλήσεις του Παρά την επίγνωση όμως δεν καταβάλλει καμία προσπάθεια

για να παρέμβει ή να ανατρέψει την κατάσταση Προσωπικές ενδόμυχες ανάγκες

απροσδιόριστες και ανεξερεύνητες συμπαρασύρουν προς διαφορετικές κατευθύνσεις Έτσι και

η Μήδεια ένοιωσε την παρουσία της να μηδενίζεται με την γνωριμία του Ιάσωνα με τη Γλαύκη

διαψεύδεται από την ανατροπή της κατάστασης καλείται να αναμετρηθεί με τον εαυτό της και

να αντιδράσει στην μεγαλύτερη απογοήτευση που ένιωσε στη ζωή της με αποτρόπαιες πράξεις

χωρίς κρίση φρόνηση επιείκεια και εν τέλει χωρίς ηθική αρετή

Ο Αριστοτέλης πίστευε πως αν σκοπός της κάθε ανθρώπινης πράξης είναι η ευδαιμονία τότε

η ευδαιμονία που ανήκει στον άνθρωπο και ανταποκρίνεται στην ιδιαίτερη φύση του δεν

απορρέει μόνο από την ικανοποίηση των φυσικών επιθυμιών ούτε από τον πλούτο αλλά

κατακτάται μέσω της ικανοποίησης της προδιάθεσης του ανθρώπου

Αυτή εντοπίζεται στις πράξεις στην εργασία και στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος θέτει σε

λειτουργία τη διάνοιά του Από αυτή την άποψη η σκέψη του Αριστοτέλη είναι εκπληκτικά

σύγχρονη ΄΄ η ευτυχία κερδίζεται μόνο μέσω της προσήλωσης σε αυτά που εκφράζουν τον

άνθρωπο΄΄ Ο λόγος του Αριστοτέλη επεδίωξε να αναδείξει τον άνθρωπο ως έμφρονο ον

προικισμένο με αισθαντικότητα μνήμη και νόηση που εκτός της γνωστικής τους αποστολής

ρυθμίζουν το θυμικό τις ορμές τις επιθυμίες και τα πάθη

Στην ερώτηση ποια είναι η θεμελιώδης αρχή της ανθρώπινης ζωής και ποιος είναι ο σκοπός της

ύπαρξης θα απαντούσαμε ότι το σπουδαιότερο από όλα είναι η ευτυχία που όμως δεν ξέρουμε

πώς να την αποκτήσουμε Ο κοσμικός πεσιμισμός των τελευταίων καιρών μας δείχνει ότι η

ευτυχία δεν υπάρχει και ότι η ζωή είναι γεμάτη απογοητεύσεις Το ζήτημα της ηθικής είναι

περίπλοκο εφόσον ακόμα και αν έχουμε προσωπικές αξίες εν τέλει τις αγνοούμε ή τις

καταστρατηγούμε

Υπάρχουν όμως τρόποι να ζήσουμε σε αρμονία και ευτυχισμένοι Ο Αριστοτέλης διέκρινε έναν

από αυτούς ΄΄ να πράττουμε σύμφωνα με αυτό που μας εκφράζει και να δουλεύουμε πάνω σε

αντικείμενα που αγαπάμε με εργαλεία τη φιλοσοφική σοφία τη δεινότητα και την αρετή΄΄

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Κεφ7 Η Εγκράτεια και η Ακράτεια σχετικά με τις άλλες αρετές και κακίες στον Αριστοτέλη από

Ερασμία Χίου

Στο χώρο της ηθικής πρέπει να αποφεύγουμε τρία πράγματα την κακία την ακράτεια και την

θηριωδία Έτσι ώστε να παραμεριστούν οι δυσκολίες και να παραμείνει η σταθερότητα του

χαρακτήρα κάτι το οποίο ανήκει στην κατηγορία των αξιέπαινων διαθέσεων

Φαίνεται δηλαδή ότι ο εγκρατής υποτάσσεται στις προσταγές του λόγου ενώ ο ακρατής

απομακρύνεται από τον δρόμο της λογικής Και ο ακρατής εκτελεί κακές πράξεις

παρασυρόμενος από το πάθος ενώ ο εγκρατής επειδή γνωρίζει τις συνέπειες των βλαβερών

επιθυμιών αρνείται να τις ακολουθήσει έχοντας καθοδηγητή του την λογική

Ωστόσο μερικοί υποστηρίζουν ότι για τον εφοδιασμό με αληθινή γνώση αυτό είναι αδύνατο

(Σωκράτης καταπολεμούσε αυτή την ιδέα σαν να μην υπήρχε ακράτεια κατά την γνώμη του

κανένας δεν ενεργεί εναντίον του αρίστου παρά μονάχα από άγνοια)

Μπορεί λοιπόν να συμβεί ώστε σύμφωνα με ένα τέτοιο συλλογισμό η έλλειψη κρίσεως

συνδεόμενη με την ακράτεια να είναι αρετή εξαιτίας αυτής της ίδιας της ακράτειας Οι

άνθρωποι φαντάζονται ότι το αγαθό είναι το κακό που δεν πρέπει να πράττουν κι έτσι θα

εκτελούν το αγαθό και όχι τι κακό

Πρώτα όμως πρέπει να εξετάσουμε αν ο ακρατής αμαρτάνει θεληματικά ή αθέλητα Έπειτα να

εξετάσουμε ποιο πρέπει να θεωρήσουμε σαν αντικείμενο των δύο εννοιών και τέλος όσα άλλα

είναι συγγενικά με την μελέτη μας αυτή

Πώς μπορεί κάποιος να είναι πραγματικά εγκρατής

Η κατάσταση αυτή δεν είναι μία και η αυτή Μπορεί κάποιος να κατέχει την επιστημονική

γνώση όταν όμως υπεισέρχεται στη ψυχή η επιθυμία η γνώση (του τι είναι πραγματικά

εγκρατής) αυτή Από το ένα μέρος η πρώτη σκέψη μας παρακινεί να αποφύγουμε το πράγμα

και από το άλλο η επιθυμία (που κινεί όλα τα μέρη της ψυχής) μας σπρώχνει να το

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

επιζητήσουμε γιrsquoαυτό συμβαίνει να είμαστε ακρατείς κατά κάποιο τρόπο από υπαιτιότητα της

νόησης αλλά μιας γνώμης ανάλογα με τα συμβάντα ΓΙ άυτό δεν είναι η επιθυμία εκείνη που

προβάλλει αντίσταση αλλά ο ορθός λόγος

Η απόλυτη και η σχετική ακράτεια

Οι εγκρατείς και σκληραγωγημένοι άνθρωποι όπως ακριβώς και οι ακρατείς και οι μαλθακοί

είναι σχετικά με τις ηδονές και τις οδύνες τέτοιοι

Τον άνθρωπο εκείνο που χωρίς ελεύθερη εκλογή αναζητεί την υπερβολή στις απολαύσεις και

αποφεύγει υπερβολικά τους κόπους τον ονομάζουμε ακρατή Όχι με την προσθήκη ότι είναι ως

προς αυτό ή εκείνο αλλά σχετικά με εκείνα (πχ όχι ως προς την πείνα και την δίψα αλλά

σχετικά με την φτώχεια και την έλλειψη τιμών)

Κι γι΄αυτό θέτουμε στην ίδια μοίρα τον ακρατή τον ακόλαστο τον εγκρατή και τον σώφρονα

γιατί όλοι αυτοί βρίσκονται υπό την επήρεια των ίδιων ηδονών και οδυνών Με την διαφορά ότι

βρίσκονται σε σχέση με ένα και το αυτό πράγμα αλλά όχι με την ίδια αναλογία αφού ότι άλλοι

ενεργούν από πρόθεση και άλλοι χωρίς πρόθεση

Σχετικά όμως με την οργή έχουμε την προσθήκη του όρου ΄΄ακρατής στην οργή του΄΄

Η ακράτεια σχετικά με την ηδονή και την οργή

Η ακράτεια σχετικά με την οργή είναι λιγότερο αξιοκατάκριτη παρά η ακράτεια όσον αφορά τις

επιθυμίες Φαίνεται δηλαδή ότι η οργή ακούει την λογική αν και συγκεχυμένα

Η οργή ξεσπά ένεκα της οξύθυμης και ορμητικής φύσεως για να εκδικηθεί δηλαδή άκουσε

αλλά όχι την διαταγή που δόθηκε

Αντίθετα η επιθυμία ορμά για την απόλαυση μονάχα όταν η λογική και η αίσθηση δείχνουν σε

αυτήν ότι κάτι είναι ηδονικό Ώστε η οργή υπακούει στον ορθό λόγο ενώ ο σχετικός με την

επιθυμία δεν κυριαρχείται από τον λόγο αλλά από την επιθυμία του

Συνεπώς

- ο ακόλαστος είναι χειρότερος από τον ακρατή

- ο ακόλαστος είναι αμετανόητος και δεν θεραπεύεται ο ακρατής μετανιώνει και μπορεί να

θεραπευτεί

Όσοι κάνουν κάτι για χάρη της ηδονής δεν είναι ούτε ακόλαστοι ούτε κακοί ούτε ακρατείς

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

αλλά ενεργούν κάτω από της επίδραση ηδονής Αυτό και χαρακτηρίζει την σταθερότητα

απέναντι στην ηδονή και την επιμονή στην αρετή

Η εγκράτεια σαν μεσότητα

Ο εγκρατής πειθαρχεί στον ορθό λόγο και δεν αφήνει τον εαυτό του να παρασύρεται ούτε από

την μία ούτε από την άλλη Και πρέπει αν η εγκράτεια είναι κάτι αξιόλογο οι αντίθετες με

αυτήν έξεις να είναι κακές όπως και φαίνονται

Η ηδονή

Η ηδονή δεν είναι αγαθό ή τουλάχιστον δεν είναι το υπέρτατο αγαθό

Όμως ποίο είναι το εύρος της εννοίας της ηδονής την οποία κατά κάποιον τρόπο υποβαθμίζει

αξιολογικός σε σύγκριση προς την έννοια της αρετής

Ο Αριστοτέλης παρατηρεί ότι η ηδονή είναι κοινή στα ζώα και ριζώνει στον άνθρωπο ήδη από

την νηπιακή του ηλικία Eιδικότερα τις ηδονές οι οποίες προέρχονται από την αφή και την

γεύση τις θεωρεί σε γενικές γραμμές ζωώδεις και ακόλαστες Πρωτίστως θεωρεί την υπερβολή

ως προς αυτές τις ηδονές ως εντελώς απαράδεκτη

Ο φιλόσοφος της καταλλήλου μεσότητος δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν να αντιμετωπίσει τα άλογα

πάθη τις επιθυμίες και τον έρωτα με αυστηρή διάθεση Κατακρίνει μόνο τις υπερβολές τους

Γνωρίζει ότι τα παιδιά και τα θηρία επιδιώκουν τις ηδονές Όμως αναγνωρίζει ότι η ηδονή δεν

είναι υπέρτατο αγαθό

Κατά τον Αριστοτέλη το επιθυμητικόν πρέπει να βρίσκεται σε συμφωνία με το άρχον στοιχείο

της ψυχής τον λόγον Αυτή η άποψη έχει ως συνέπεια την λογικοποίηση των αλόγων πλευρών

της ψυχικής διαστάσεως του ανθρώπου

Ο φιλόσοφος καταδικάζει τα άκρα και παραδέχεται ότι ορισμένες ηδονές είναι αναγκαίες ενώ

άλλες όχι Όμως οι υπερβολές και οι ελλείψεις δεν είναι αναγκαίες

Η ακολασία και η σωφροσύνη η ακρασία και η εγκράτεια είναι οι ενέργειες ή έξεις του

ανθρώπου οι οποίες αφορούν την αντιμετώπιση και επιδίωξη των σωματικών ηδονών Στην

μέση μεταξύ υπερβολής και ελλείψεως ως προς την αναζήτηση της ηδονής βρίσκεται η αρετή

της σωφροσύνης Επίσης η αρετή της εγκρατείας βρίσκεται μεταξύ της υστερήσεως στην χαρά

της ηδονής και του αντιθέτου της οπότε η ιδανική μεσότης έγκειται στην εγκράτεια

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Μεταξύ του εγκρατούς και του σώφρονος υφίσταται διαφορά Αν και αμφότεροι δεν

παραβιάζουν τον ορθό λόγο χάριν των σωματικών ηδονών εν τούτοις ο εγκρατής διακατέχεται

από κακές επιθυμίες ενώ αυτό δεν συμβαίνει με τον σώφρονα

Από την άλλη πλευρά όπως γράφει ο Αριστοτέλης για την σχέση σώφρονος και φρονίμου ο

σώφρων φεύγει τας ηδονάς Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει ου το ηδύ Δηλαδή ο σώφρων

είναι εκείνος ο οποίος αποφεύγει τις ηδονές ενώ ο φρόνιμος αποφεύγει την οδύνη χωρίς να

επιδιώκει το ευχάριστο

Οι ηδονές εμφανίζονται ως εμπόδιο στην φρόνηση την αρετή Ειδικότερα ως εμπόδιο στην

φρόνηση τίθενται οι σεξουαλικές ηδονές διότι κανείς δεν είναι σε θέση να διανοείται καθόσον

τις δοκιμάζει

Πάντως οι ηδονές οι οποίες οδηγούν σε φυσικές συνήθειες είναι ευχάριστες διότι το αγαθό

είναι εν μέρει συνήθεια και εν μέρει δράση Αλλά υπάρχουν και ηδονές οι οποίες δεν προκαλούν

λύπη ή επιθυμία όπως είναι η θεωρητική μελέτη Αυτές οι ηδονές δεν συνιστούν επιτακτική

φυσική ανάγκη

Η ενάρετη ηδονή είναι αγαθό και την ποθούν όλα τα όντα ενώ αποφεύγουν το αντίθετό της

την οδύνη που είναι κακό Και η σωματική ηδονή είναι καλό όταν δεν ξεπερνά το ορθό μέτρο

Η αντίθεση στις σωματικές ηδονές προέρχεται από τι ότι επιδιώκονται υπερβολικά Για τη ηδονή

και τη χαρά από την επιστημονική έρευνα δεν υπάρχει υπερβολή

Ο φιλόσοφος παρατηρεί ότι η ηδονή τελειοποιεί τόσο τις ενέργειες όσο και την ίδια την ζωή

την οποία ποθούν οι άνθρωποι Χωρίς ενέργεια δεν εμφανίζεται ηδονή Και με την σειρά της η

ηδονή τελειοποιεί κάθε ενέργεια Η ενέργεια επαυξάνεται όταν συνοδεύεται από την συγγενή

προς αυτήν ηδονή Όποιος ευχαριστιέται με ότι κάνει το κάνει καλύτερα

Σε κάθε ενέργεια αντιστοιχεί μία ηδονή Η ηδονή της ενάρετης πράξεως είναι αξιόλογη ενώ η

ηδονή της κακής πράξεως είναι μοχθηρή Οι επιθυμίες οι οποίες κατατείνουν σε καλές πράξεις

είναι επαινετές ενώ αυτές οι οποίες κατατείνουν σε αισχρές πράξεις πρέπει να κατακρίνονται

Χαρακτηρίζουμε φαύλους ως προς τις ηδονές αυτούς που επιδιώκουν τις επαίσχυντες ηδονές

Για τον λόγον αυτόν όλοι συμφωνούν ότι οι αρετές οδηγούν σε απάθεια και ηρεμία μπροστά

στις χαρές και τις λύπες ενώ οι κακίες οδηγούν στα αντίθετα Κατά μίαν άποψη λέγει ο

Αριστοτέλης οι αρετές ορίζονται ως απάθεια

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

Αξιολογώντας τις ηδονές ο Αριστοτέλης δέχεται ότι οι ηδονές οι οποίες τελειώνουν και

ολοκληρώνουν τις ενέργειες του τέλειου και μακάριου ανθρώπου δικαιούνται να λέγονται

πρέπουσες ηδονές ενώ όλες οι άλλες ηδονές κατέχουν δευτερεύουσα θέση όπως και οι

αντίστοιχες ενέργειες Εφόσον είναι δεδομένο ότι τα ζωντανά όντα ενεργούν η ενέργειά τους

ως πραγματικότητα συνεπάγεται την ολοκληρωμένη τελείωση Η δράση προσδίδει στα όντα

τόσο περισσότερη ευχαρίστηση όσο τελειότερη γίνεται Κάθε ον προσπαθεί να επιτύχει

διαφορετικά πράγματα και σε κάθε πράξη του συνυπάρχει μία αντίστοιχη ευχαρίστηση Για τον

άνθρωπο τίθεται ως σκοπός του η δράση η οποία εξασφαλίζει την ευδαιμονία του Αυτή

στηρίζεται στις ενάρετες και πνευματικές-διανοητικές ενασχολήσεις

Ο Αριστοτέλης κρίνει ως άξια εκτιμήσεως και ευχάριστα εκείνα τα οποία κρίνονται ως τέτοια για

τον ενάρετο άνθρωπο Ιδιαίτερα στην φύση του σπουδαίου ανθρώπου ταιριάζει η αρετή

Κάθε ηθική αρετή σχετίζεται και αναφέρεται στις ηδονές και τις λύπες

ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν περὶ ἡδονὰς γὰρ καὶ λύπας ἐστὶν ἡ ἠθικὴ ἀρετή

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να κατακτήσει την ηθική αρετή έχει συνεχώς ανάγκη να

επιβεβαιώνεται για την ορθότητα των ενεργειών του για την ορθότητα γενικά της πορείας του

Ποιος όμως και τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι βαδίζει στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στην

αρετή και όχι ενδεχομένως στο δρόμο που θα τον οδηγήσει στο αντίθετο της αρετής στην

κακία

Για τον Αριστοτέλη υπάρχει ένα αλάνθαστο αποδεικτικό στοιχείο η ηδονή που συνοδεύει τις

πράξεις μας Με τον όρο ηδονή εννοείται η ευάρεστη διάθεση η απόλαυση η απολαυστική

αίσθηση το συναίσθημα ικανοποίησης η ευχαρίστηση που συνοδεύει τις πράξεις που οδηγούν

στην πρόσκτηση της ηθικής αρετής Αν ένα άτομο διενεργεί κατrsquo επανάληψη τέτοιου είδους

πράξεις και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση θα πει πως βαδίζει το δρόμο για την κατάκτηση της

ηθικής αρετής Αν αντίθετα οι ενέργειές του προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει πως έχει

πολύ ακόμα δρόμο μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Ο Αριστοτέλης αν και αναγνωρίζει τον ρόλο και την σημασία της ηδονής εν τούτοις την υποτάσσει

στον λόγο και την θέτει σε κατώτερο επίπεδο από την αρετή στον δρόμο του κάθε ανθρώπου προς

την ευτυχία

την ευτυχία